quechua slide adf
DESCRIPTION
It is a brief summary of Quechua morphology just to introduce the theme to those people who do not know anything about this language.TRANSCRIPT
Introducción a la lengua quechuaDr. Antonio Díaz-Fernández [email protected]
I. Glosónimos
Qechuwa = Quechua = Quichua = Runa simi
II. Territorio del quechua
a) Extensión de las familias quechua y aru
b) Variedades de la familia quechua
III. Número de quechua-hablantes
Bolivia
Perú
Chile
Ecuador 2,233,000
Perú 4,402,023
Bolivia 1,594,000
Argentina 120,000
Chile
Colombia 5,000
Brasil
Total (estimativo) 8,354,023*
* Cerrón Palomino 1987
Academia Mayor de la Lengua Quechua Qheswa Simi Hamut'ana Kuraq Suntur
Es una institución privada dedicada a la investigación y reinvindicación del quechua. Su sede se encuentra en la ciudad del Cusco. Tiene 50 filiales en el mundo, siete en Argentina, que permanentemente difunden sus objetivos de
enseñar el idioma y la cultura andina.
Descuartizamiento de Tupaq Amaru II
IV. MORFOLOGIA
1. Sustantivo
Urqu ‘cerro’ > Urqukuna, Urqus ‘cerros’Wasi ‘casa’ > Wasikuna, Wasis ‘casas’Wawqi ‘hermano’ > Wawqikuna, Wawqis ‘hermanos’Atoq ‘zorro’ > Atoqkuna ‘zorros’
Wasi ‘casa’ > Wasis ‘casas’Wasita ‘la casa’ (OD) > Wasista ‘las casas’ (OD)Wasip ‘de la casa’ > Wasispa ‘de las casas’Wasiman ‘a la casa’ > Wasisman ‘a las casas’ Wasimanta ‘desde la casas’ > Wasismanta ‘desde las casas’Wasikama ‘hacia la casa’ > Wasiskama ‘hacia las casas’Wasipi ‘en la casa’ > Wasispi ‘en las casas’ Wasipaq ‘para la casa’ > Wasispaq ‘para las casas’
2. Adjetivo
Warmi ‘mujer’ sumaq warmi ‘mujer linda’sumaq warmis ‘mujeres lindas’
qari ‘varón’ qella qari ‘varón perezoso’
qella qaris ‘varones perezosos’
3. Numerales
1 huq 11 chunka huqniyoq2 iskay 12 chunka iskayiyoq 20 iskay chunka3 kimsa 13 chunka kimsayoq 30 kimsa chunka4 tawa 14 chunka tawayoq 40 tawa chunka5 pichka 15 chunka pichkayoq 50 piska chunka6 suqta 16 chunka suqtayoq 60 suqta chunka7 qanchis 17 chunka qanchisniyoq 70 qanchis chunka8 pusaq 18 chunka pusaqniyoq 80 pusaq chunka9 isqun 19 chunka isqunniyoq 90 isqun chunka10 chunka
100 pachak 200 iskay pachak
1,000 waranqa 2,000 iskay waranqa
4. Pronombres
Ñoqa ‘yo’ Qam ‘tú, vos’Pay ‘él, ella’ Ñoqayku ‘nosotros (exclusivo, i.e. excluye al oyente)Ñoqanchik ‘nosotros’ (inclusivo, i.e. incluye al oyente)Qamkuna ‘ustedes, vosotros’Paykuna ‘ellos, ellas’
Ñoqayku Boliviamanta kayku ‘nosotros (excluyendo al oyente) somos de Bolivia’
Ñoqanchik Boliviamanta kanchik‘nosotros (incluyendo al oyente) somos de Bolivia’
5. Posesivos
-y ‘mi’ Wasiy ‘mi casa’-yki ‘tu’ Wasiyki ‘tu casa’-n ‘su’ Wasin ‘su casa’ (de él)-yku ‘nuestro (exclusivo) Wasiyku ‘nuestra casa’-nchik ‘nuestro’ (inclusivo) Wasinchik ‘nuestra casa’-ykichik ‘vuestro’ Wasiykichik ‘vuestra casa’-nku ‘su’ Wasinku ‘su casa’ (de ellos)
Wawasninku
‘sus hijos’
6. Verbo
Presente Pasadomunani amo munarqani amémunanki amés munarqanki amastemunan ame munarqan amómunaniku amemos (excl.) munarqaniku amamos (excl.)munanchis amemos (incl.) munarqanchis amamos (inc.)munankichis uds. amen munarqankichis uds. amaronmunanku ellos amen munarqanku ellos amaron
Futuromunasaq amarémunanki amarásmunanqa amarámunasaqku amaremos (excl.)munasunchis amaremos (incl.)munankichis uds. amaránmunanqaku ellos amarán
munay ‘amar’munasqa ‘amado’munaspa ‘amando’
Preguntas, saludos, etc.
¿Imataq sutiyki? ¿Cómo te llamás?Juan sutiymi Mi nombre es Juan¿Maymantataq jamunki? ¿De dónde sos?Oruromanta jamuni Soy de Oruro
Rimaykullayki, napaykullayki Hola¿Imaynalla kashanki? ¿Cómo estás?¿Imaynataq kachkanki? ¿Cómo estás?Rikunakusun Adiós¿Ripunkichu? ¿Te vas?
Allichu Por favorDyuspagarasunki Gracias (a vos) Dyuspagarasunkichik Gracias (a uds.)
¿Ima? ¿Qué?¿Imata? ¿Qué cosa?¿Ima chayri? ¿Y qué es eso?¿Jayk’a? ¿Cuánto?¿Jayk’an kuestan? ¿Cuánto cuesta?¿Jayk’an walin? ¿Cuánto vale?¿Imarayku? ¿Por qué causa?¿Jayk'a kuti? ¿Cuántas veces?¿Manachu? ¿No?¿Imata ruwachkanki? ¿Qué estás haciendo?
¿Qechuata parlankichu? ¿Hablas quechua?Ari, parlani Sí, (lo) habloQechuata yachani Sé (hablar) quechuaJamuy kayman Vení para acá Arí SíMana(n) No
- Ama suwa No seas ladrón Ama q'ella No seas ocioso Ama llulla No seas mentiroso
- Qampi kikillataq Igualmente para vos
TinkunanchiskamaHasta que nos encontremos