qurban said - ali ve nino

8/8/2019 Qurban Said - Ali Ve Nino

1/235


2/235

sinifd keflri istdiklri qdr qalmaq icazsi verilirdi. Rusorta mktb mllimlrinin qzl sapla ilnmiuniformasn geymi professor Sanin alnn qrdrb:Demk Mmmd Heydr, sn Asiyada qalmaq istyirsn?

Bir ox qabaa. De grm fikrini saslandra bilrsnmi?Mmmd Heydr qzarm halda qabaa xd, lakin bir eydey bilmdi. Onun az aq, aln qrm, baxlar ismnasz idi. Mmmd Heydrin axmaq sayavziyytindn drd ermni, iki polyak, sektant v bir russon drc hzz aldqlar anda, mn limi qaldrb dedim ki:- Cnab professor, mn d Asiyada qalmaq istrdim?- li xan irvanir! Sn d mi? Yax x qabaa baxaq -

Professor Sanin alt dodan qabaa uzadb, onu Xzrdnizi sahillrin qdr gtirmi talehin lntlr yadrd.Sonra skrb, qrurla dedi: -He olmasa sn z fikrinisyly bilrsnmi?- Bli, ona gr ki, Asiyan sevirm.- Sevirsn, eyl mi? Yax, sn hqiqtn geri qalm

lklrd olmusanm? Misal n Tehranda?- Bli olmuam? Ken yaz oradaydm?

- Yax, el is orada he Avropa mdniyytinin byknailiyytlrindn birini grdnm? Msln avtomobilgrdnm?- Bli grdm, z d lap byyn. Yni otuz nfrdn

artq adam tutan avtobuslar grdm. Bu avtobuslar hriind ilmirlr. Onlar ancaq bir hrdn o biri hrilyirlr.- Bu df o grdklrin avtobusdur, avtomobil deyil.

Onlar da randa dmiryolu olmad n istifad edirlr.Buna geri qalmq deyrlr. Otur yerin, irvanir.Sinifdki otuz mslmann keyflrin toxunan yox idi.

Onlarn mn ynlmi baxlarndan n dndklriblliydi. Professor Sanin sbilmdi. Ona tlblrini slavropal kimi yetidirmk vzifsi taprlmd.Professor sanin birdn bir sorudu:- Yax, sizlrdn Berlin gedn olubmu?

Sektant Maykov lini qaldrd v kiik yalarnda Berlindolduunu syldi. Orada yeraltndan dmir yolu keirdi. O,ox gurultulu bir tunel stansiyasn v anasnn ona


3/235

hazrlad qaxac donuz ti il ryi yax xatrlayrd.Onun xatrlad biz mslman tlblrini yamanqzblndirmidi. Qaxac donuz tinin xatrlanmastlblrdn Seyid Mustafann ryini bulandrd v htta

onun sinifdn xmasna icaz verildi. Bununla da Baknncorafi durumu haqqnda mbahis d bu kild sonayetdi.Zng alnd. Professor Sanin ynglc nfs ald v

sinifdn xd. Biz qrx tlb d onun arxasnca sinfi trketdik. Bu byk tnffs idi. Byk tnffsd grlsitdbirimiz var idi: tdbirlrdn biri hyt qabqonuluqdak realn mktbin tlblrinin

uniformalarndak dymlrin v kokardlarnn qzlolduqlar n onlar dymkdn ibart idi. nki, bizimuniformalarmzn dymlri v kokardlar gm idi.kinci tdbir, azrbaycanllarn Azri dilind brkdndanmaqlarndan ibart idi. nki ruslar Azri dilinibilmdiklrin gr, o dild danma mktbd qadaanetmidilr. nc tdbir is knin o biri tayna keibmqdds kralia Tamara qz litseyin getmkdn ibart

idi.Bu df mn qz litseyin getmyi qrara aldm.Qzlar qar kimi tmiz, a dlkl mavi uniforma donlarn

geymi, iki-iki, - baada gziirdilr. Xalam qz Aimni grb l eldi. O, Nino Kipiani il l-l verib gziirdi.Nino dnyann n gzl qzlarndan biri idi.Mn son corafiya drsind mllimiml Asiyaya mnsub

olduumuz bard mbahismi qzlara syldikd

dnyann n gzl qzlarndan biri olan Nino burnununucundan yer baxb, dedi:- li xan sn dz demirsn. kr Allaha ki, biz Avropada

yaayrq. gr Asiyada yaasaydq mn grkdoulduum gndn adra rtydim, sn d mnim zmgrmzdin.Mn mlub olduumu baa ddm. Doru sz n

demk olar? Gerkdn Baknn qrarsz tikilmi corafi

durumu saysind d dnyann n gzl gzlrin baxabilirdim.


4/235

Qzlardan ayrldm. O gn mktb daha getmdim.hri dolab dvlr tamaa etdim, dniz baxdm.Avropa il Asiyan v Ninonun son drc gzl gzlriniyada salb fikr daldm.

im bir kdr kmd.Arada z il llri czam xstliyindn rm birdilni mn yaxnlad. Ona sadaa verdim, limi pmkistdi, lakin onun hal mni o qdr rktmd ki,iyrnrk limi kdim. Bir az sonra is zavalln thqiretmi olduumu dndm. Shvimi dzltmk n dziki saat hri lk-vlk edib onu axtardm. Lakin onutapmadm. Ondan sonra vicdan zab krk ev trf

getdim.Btn bu hvalatlardan be il kemidi. Bu illr rzindox eylr ba vermidi. Biz yeni bir mdir tyinolunmudu. Gimnaziya tlblrinin dylmsi qtiqadaan olduu halda, yeni mdir ikid bir yaxamzdantutub bizi silklmkdn hzz alrd.Hmin be il rzind rit mllimimiz, biz mslman

olaraq dnyaya glmk imkan verdiyi n allahn biz

byk nemt bx etmi olduunu izah etmidi. Sinfimiziki ermni v bir rus tlb glmidi. ki mslman tlbis mktbi trk etmidi. Onlardan biri oxuma buraxb onalt yanda evlnmi, digri is mktb ttili zaman qandavasnn qurban olmudu.Mn li xan irvanir d, bu be il rzind df

Dastanda, iki df Tiflisd, bir df Kislovodskda, bir dfd randak mimin yannda oldum. Bir df d

Gerundiyum1 il Gerudiviyum2 arasndak frqli bilmdiyimn az qala sinifd qalmdm.Atam bu bard msciddki imamla danmaq n onun

yanna getdi. mam onu dinldikdn sonra latn dili illaqdar qoparlan bu hay-kyn mnasz, bo eyolduunu bilirdi. Sonra trk, iran, rus medal v ordenlrininhamsn yaxasna taxb, direktorun yanna getdi. Atammktbin laboratoriyalarna crbcr cihaz v lvazimatlar

hdiyy edirdi. Onun saysind sinifdn sinf keirdim. Buarada mktbd tlblrin iki gll il doldurulmutapana il mktb glmlrinin qti qadaan olduunu


5/235

bildirn bir elan asld. Nhayt, ken be il rzindhr telefon xtti kildi v iki yeni kinoteatr ald. NinoKipiani is hl d dnyann n gzl qzlarndan biri olaraqqalmaqda idi.

Mktblrd drslrin qurtarmasna az qalrd. Yay ttilinxmamza cmi bir hft qalmd. Mn evd oturub,latn kurslarna getmyimin mnasz olduunudnrdm. Evimizin ikinci mrtbsindki otaq oxxouma glirdi. Divarlar tmamn Buxara, sfahan vKhan xallar il bzdilmidi. Bu xallarn naxlarbaalar, gllr, me v aylarn tsviril dolu idi. nki,xallar toxuyanlar btn melri, gllri z gzlri il

grmdlr. Tsadfi adam o xallarn zrindkinaxlarn n olduunu bilmzdi.- ----------------------------------------1. Latn v ngilis dillrind feli isim. Red.2. Latn dilind feli sift. Red.

---------------------------------------------------

Xallara o rnglri ver bilmk n ox uzaq llrin

kri tayfalarnn qadnlar yaban tikanl kolluqlararasndan min cr ot toplayard. Sonra inc uzunbarmaqlar il o otlar sxaraq onlardan ir xarrdlar.irni qardraraq zrif rnglr yaradrdlar. Bu gzlrnglrin sirri yz illr qdr qdimdir. ox zaman bir sntsrinin tamamlanmas n toxucu on ildn artq mksrf edrdi. Ondan sonra xalnn stnd ov v dyncngavrlr shnsini tsvir edn sirli rmzlr v iarlr

toxunar, qraqlarnda is Firdovsinin bir beyti v yaxudSdinin bir mdrik klam toxunmu bu snt sridivardan asldr. Onlarca xal divara vurulduu v yersrildiyi n otaq qaranlq grnrd. Otaqda alaq birdivan, sdfl ilnmi iki ktil, bir ox puf yastq vbunlarn aralarnda da son drc grksiz bir yn kimyav hnds kitablar vard. Bu kitablar balayb evin hamardamna xdm. Oradan baxanda z dnyam lap aq gr

bilirdim: rihr qalasnn qala divarlar il bayrqapsnn giriind rbc yazlar olan saraynxarabalqlarn gzdn keirtdim... Qvrm rb salarna


6/235

bnzr klrl dvlr gedirdi. Dvlrin ayaq bilklri oqdr inc idi ki, adam onlar tumarlamaq istyirdi. ntrfd d fsanvi Qz qalasnn trafnda turistlrdolard. Qalann arxasnda baxlar tamamn dnk

quruun rngli, anlalmaz Xzr dnizi yerlirdi. Onunda arxasnda kskin qayalqlarla kolluqlar uzanb gedirdi.Bu mnzr dnyann n gzl mnzrsi idi.Mn dz dnizi, dz yast l v onlarn arasna girmi bu

qdim hri ox sevirdim. Buraya neft axtarmaa glib,myyn vaxtdan sonra varlanan adamlar ss-kylshran sevmdiklri n buradan xb gedirdilr.Nkr ay gtirdi. Onu qurtum-qurtum i-i buraxl

imtahanlarn dndrdm. zm zrr qdr o xsusdazmrdm. Nec olsa keckdim. Ksilsydim dnarahatlm yox idi. Mzun olmayb bir il daha oxumaqmcburiyytind qalmal olsam da, fabrik-zavodlarmzdaalan iilr tnblliyim deyil, hr halda zm bir nvbu elm mrkzindn qoparb qurtarmadma hrmtedckdilr. Gerkdn d mktbi trk etmk pis bir iolacaqd. Gm dymli, paqonlu v kokardl boz tlb

uniformam son drc qdr. Mlki paltarlar geydiyimzaman zm dorudan da narahat hiss edirdim. Lakinmn mlki paltar ox geymycym. Yalnz bir yay.Sonra da... Moskvadak Lazarev adna rq dillri

institutuna gedckdim. Buna qrar vermidim, nkioraya gednd ruslardan ox-ox irlid olacaqdm. Mnimn asan olan xarici dillri yrnmk ii ruslar n sondrc tin olduunu ta uaqlqdan bilirdim. stlik

Lazarev institutu tlblrinin uniformas da btnuniformalarn n gzli idi. Bu uniforma al qrmz penck,qzl yaxalq, qzl suyuna kilmi xncr, adi gnlrdbel taxlmasna icaz veriln yumaq lcklrdn ibartidi. Tlblrin uniforma geymsi mtlq lazm idi, yoxsaruslar biz hrmt etmzdilr. Ruslarn hrmtiniqazanmasam Nino mn r getmz. Ninonun Xristianolmasna baxmayaraq onun il mtlq evlnmli idim.

Grc qadnlar dnyann n gzl qadnlardr. gr Ninomni istms, n etmliym? O zaman bir ne igid gnciyanma salb onu qarmalyam. Ninonu atmn trkin alb


7/235

ran srhdlrini aaraq Tehrana aparmalyam. Orada daNino mn tslim olacaqd. nki onun baqa arsiyoxdur!Bakdak evimizin damndan traf seyr edrkn hyat ox

gzl v sad grnrd.Nkrimiz Krim iynim toxundu. Vaxtdr dedi. Ayaaqalxdm.Hqiqtn d vaxt atmd.fqd, Nargin adasnn arxa trfind zn bir gmi

grnrd. Xristian potunun gtirdiyi v teleqraf deyilnkiikcik kaz parasnn zrindki yazlara inanmaq olsaidi o zaman mim, arvad v iki qulluqusu il birlikd

hmin gmid olmal idilr. Onlar qarlamaa getmliidim. Tlsik pillknlrdn aa endim. Faytona minib,ssli-kyl limana yollandm.mim gerkdn hrmtli bir kii idi. ran ah Nsrddin

byklk gstrrk ona imperatorluq iri fxri adnvermidi. Hmin gndn bri d kimsnin mim baqa birkild mracit etmsin izn verilmirdi. Onun arvad,oxlu nkrlri, Tehranda bir saray v Mazandaranda da

ucsuz-bucaqsz torpaq sahlri v malikanlri vard.Arvadlarndan n cavan Zeynbin xst olduuna gr oBakya glirdi. Zeynbin on skkiz ya hl tamamolmamd. mim onu o biri arvadlarndan ox istyirdi.

Yazq Zeynbin ua olmurdu. mim d nslini davametdirmk n ondan bir olan ua istyirdi. Zeynb nKrbla drvilrinin tilsimlri, n Mhdli bilicilrinovsunlar, n d eq sntind tcrbli Tehran qoca

qarlarnn xeyri dymidi. Htta bu mqsdl Hmdanada getmidilr. Orada qrmz dadan yonulmu sirli baxolan byk bir ir heykli vard. Kim bilir bu heykl nzamansa hans unudulmu krallar trfindn qoyulmudur.srlrdn bri qadnlar karvan ktlsi halnda onu ziyartedirdilr. irin qocaman siftini pr, sonra da hamil olubana olacaqlar gnlri midl gzlmy balayardlar.Zavall Zeynb o iri ziyart etmk d bir fayda

vermmidi. Ona gr d onlar indi Bakya glirdilr. Onlarburadak hkimlrin zmtindn kmk umurdular.Zavall mim Bakya glrkn yal v sevmdiyi


8/235

arvadlarn da gtirmk mcburiyytind qalmd. nkinn bel mr edirdi: Bir, iki, , htta drd arvad alabilrsn. Amma onlarn hamsna brabr mnasibtbslmk rtil. Arvadlara eyni mnasibt is Bakya

glrkn hamsn yannda aparmaq demkdir. Qanunagr bunlarn mniml he bir laqsi yox idi. Qadnqisminin yeri sarayn daxili sakitliyidir: yni i hisssidir.dbli kii qadnlarla danmaz, onlarn arxasnca qamazv onlara salam da yollamazd. Qadn qismi kiinin sadcklgsidir. Htta kiilr o klgd zlrini xobxt hissedirlr. Bu da doru v all bir idir. Bizim mmlktd birsz vard: yumurtada ql, qadnda al olmaz. Al

banda olmayan yaranmlar da daimi nzartdolmaldrlar ki, zlrinin v traflarndaklarn balarna blagtirmsinlr. Mnc, bu ox all qaydadr.Kiik gmi krpy yan ald. Sinlri tkl, dnizilr

gmidn krpy nrdivan endirdilr. Gmidki srniinlr:ruslar, ermnilr, yhudilr torpaa ayaq basmaa eltlsirdilr ki, el bil hr dqiq onlar n qiymtli idi.mim gmidn hl xmrd. O, hmi deyrdi ki, tlsik

i eytan iidir. Ancaq gmidki btn srniinlr gminitrk edndn sonra imperatorluq irinin yaraql gvdsigyrtd grnd. Onun ynind ipk yaxal bir libas,banda qara rngli balaca bir xz papaq, ayaqlarnda isyngl bamaqlar var idi. Onun sx-tkl saqqal ildrnaqlar xnal idi. Bu adt min il vvl man Hseyninhaqq dini urunda tkm olduu qann xatirsini anmaqlamti idi. mimin yorun balaca gzlri vard, yava-

yava hrkt elyirdi. Onun ardnca hycanlar aqcaduyulan, tpdn drnaa qdr qara arablarabrnm, mimin arvadlar glirdilr. Onlarn dalnca daxdimaalar glirdilr. Xdimaalardan biri all simayamalik idi. ikincisinin sifti qurumu bir krtnklniandrrd, ncs is balacaboy, amma z aasnnnamusu v rfinin qarovulusu olmaqdan qrurlanan biradam idi.

mim yava-yava nrdivandan endi. Mn onuqucaqladm v ehtiramla onun sol iynini pdm slindxalq arasnda bel bir ey ehtiyac yox idi. Arvadlarna da


9/235

he gzucu da baxmadm. Biz faytona mindik. miminarvadlar il xdimaalar qapal faytonlarla bizimarxamzca glirdilr. Dstmizin mhtm grnmsin Bak hli mimin znginlik v zmtin heyran

qalsn dey faytona sahil yolundan srmsi nfaytonuya mr verdim.Nino da bulvarda dayanb, glr gzlri il mn baxrd.

mim is alicnablqla saqqaln sallayaraq hrd tzn xbr olduunu sorudu. Mn ona yeni bir xbrolmadn dedim. nki vzifmin shbt xrda lazmszxbrlrl balamaq v gerkdn lazml olan xbrlrdaha sonra kemli olduunu bilirdim. Dada by ken

hft Axundzadni baqlayaraq ldrd. Axundzad skkizil vvl Dada byin arvadn qard n thlknin hlsovumadn bil-bil hr qaytmd. Axundzad,hr qaydan gn baqland. ndi polis Dada byiaxtarr. Amma onu polis tapa bilmyck. Baxmayaraq ki,ham Dada byin Mrdkanda olduunu bilirdi.nki al banda olan kiilr Dada byin ox dz

hrkt etmi olduunu sylyirlr.

mim szlrimi ba il tsdiqlyib dedi:- Bli, Dada by dz etmidir.Daha n yeni xbrlr vardr? Bli, ruslar Bibiheybtd

yeni neft yataqlar tapmlar. Dnizin bir qismini tmizlyibneft axtarna balamaq n Nobel firmas byk birpalman man gtirtmidilr. mim heyrt iind idi: Allah,Allah! deyrk zgn bir trzd dodaqlarn trptdi.- Evimizd is hr ey z qaydasndadr. Allah izn vers

bir hfty qdr gimnaziyan bitircym - dedim.Danmaa davam etdim, yal mim d mni diqqtldinldi. Nhayt faytonumuz evimiz yaxnlaanda mngzlrimi yan trf zillyib szaras dedim:Rusiyadan Bakya adl-sanl bir hkim glib. Deyirlr ki, o,

ox zngin biliy malikdir. Adamn zn baxan kimi onunkemiini v hal hazrdak vziyytini xbr verir.Darxd n mimin gzlri yar qapal idi. Tamamil

laqeyd trzd mim o mdrik hkimin adn sorudu.Mnim syldiklrimdn mimin mndn ox mmnun


10/235

qalm olduunu anladm. nki btn bunlar bizd xlaqnv alicnab trbiynin lamtlri saylrd.II

Dm-dz dama yumaq, rngarng v zrilrindcrbcr naxlar olan Qaraba xallar srilmidi. Axamst xallarn stnd atam, mim v mn barda quruboturduq. Bizim arxamzda llrind fnr tutmuxidmtilr dayanmdlar. Qabamzdak xalnn zrinsrilmi sfr is hr cr rq yemklri il dolu idi: Ball-badaml rklr, krlndirilmi meyvlr, kabab, bimi

toyuq v kimili plov. vvllr d olduu kimi atamlamimin incliklrin heyran idim. Onlar sol llrinitrptmdn sa llri il lavadan ksib iin t doldurub,drmk dzldrk azlarna qoyurdular. mim oxinclikl sa linin barman bulanan yal plovuniin sald, v bir az plov gtrd. Onlar kft kimiyumurlayb, bir dyn bel yer salmadan azna qoydu.ngl, baqla yemk vrdilrind ruslar bilmirm

ndn bu qdr ynrlr. Htta n axmaq adam bel, biray rzind bu cr yemk trzini yrn bilr. xsn mnngl, baqla ox rahat yemk yemyi bilirm vavropallarn ziyaft sfrsind nec hrkt etmyi dyax yrnmim. Lakin, on skkiz yam olmasnabaxmayaraq, mn atam v yaxud mim kimi tamalicnablqla yemk yey bilmirm. Onlar yalnz sa lin barma il saysz-hesabsz rq yemklrini el yeyib

qurtarrdlar ki, htta llrinin st bel tr-tmiz qalrd.Nino bizim yemk slubumuza barbar slubu kimi baxrd.Kipiani ailsinin evind daima masa arxasnda oturubavropasaya yemk yeyirdilr. Bizim evd is ancaq rusqonaqlarmz olduu zaman yemk bu cr yeyilrdi. Nino,mnim xala stnd oturub llriml yemk yediyimigrnd dht glirdi. Amma Nino z atasnn ancaqiyirmi yana atdqdan sonra ilk df ngl, baq

iltmy baladn unudurdu.Yemk sona atd. Biz llrimizi yuduq, mim qsa bir duaoxudu. Sonra yemklri sfrnin stndn ydrdlar.


11/235

Kiik fincanlar iind tnd ay gtirildi. Yax bir yemkdnsonra mim qoca adamlar kimi havadan, sudan v bo-boeylrdn danmaa balad. Atam he danmrd, mnd susub oturmudum. nki adt bel tlb edirdi. Yalnz

mim shbt edirdi v hr df Bakya glnd etdiyi kimisaraynda ox mhm, amma mnim n hl d tamaydn olmayan bir rol oynad byk Nsrddin ahnzmansindn bhs edirdi. mim szn davam edib dedi:- Tam otuz il ahn-ahn gz bbyi idim. lahzrt

df Avropa syahtin xarkn mni d z ilaparmd. Bu syahtlr zaman mn, kafirlrin dnyas ilhamdan yax tan oldum. Biz krallarn, kayzerlrin

saraylarn v zamann n tannm xristianlarn ziyartetdik. Qrblilrin dnyas qrib bir dnyadr. Hamsndanqribsi qadnlarna olan mnasibt idi. Qadnlar, httakrallarn, kanslerlrin arvadlar bel saraylarda l-lpaqgzirdilr. Onlara kims bir sz demirdi. Blk xristianlarsl mnada kii deyillr, blk d bunun daha bir baqasbbi vardr. Allah bilir sbb ndir?hmiyytsiz eylr bu kafirlri qzblndirirdi. Bir df

ahnah hzrtlri arn sarayndak bir ziyaft dvtedilmidi. aria da onun yannda ylmidi. ahnahnboqabnda yax bir toyuq budu vard. lahzrt o gzl,yal toyuq budunu barma il ox zrif bir kildtutaraq qaldrd v ariann boqabna qoydu: ariannrngi birdn-bir dyidi v qorxudan skrmy balad.Sonradan ahnahn gstrdiyi bu nzakt arsarayndak bir ox prinsi v byk rtby malik olan

xslri adrd. O gecki ziyaftdn sonra fransz sfiri,arn arvadn qollar arasna alb eybcr msiqi mayitiil byk ziyaft salonunda rqs edirdi. arn z v onunbir ox mhafiz zabitlri bu shny tamaa edirdilr.Lakin onlarn he biri arn namusunu, rfini qorumaaqalxmad... Berlind is daha bir qrib eyin ahidi olduq.Bizi Afrikal qadn operasna dvt etdilr. Shny birkk qadn xb, eybcr kild oxumaa balad. Qadnn

ssindn he birimizin xou glmdi. Kayzer Vilhelm d buqadnn eybcr oxuman grb, yerindc onun


12/235

czalandrlmasn mr etdi. Axrnc prdd shny oxluznci glib, shnnin ortasnda byk bir tonqal qaladlar.Qadnn l-qolunu balayaraq onu tonqaln ortasndak

diry sardlar. O, tonqaln ortasnda yava-yava

yanmaa balad. Sonralar bir nfr biz tonqaln simvolikolduunu syldi. Amma biz buna inanmadq. nkiqadnn rts Tehranda olduumuz zaman ahn mri ildiri-dir yandrlan kafir qadn hrriyyt-l-Ayinin rtsqdr dhtli idi.mim bir mddt dnc v xatirlrin qrq olub

oturduu yerd susdu. Sonra drin nfs alaraq shbtinidavam etdirdi: Bu xristianlarn baa d bilmdiyim bir

baqa eylri d var. Dmni mlub etmk n onlarnyax silahlar, sgrlri, stlik hr ey istehsal etmkn yax zavodlar da vardr. Baqa insanlar ktlvikild n asan yolla mhv etmk n hr hans bir nfryeni ixtira edrs, hmin adam byk mbld pulla,orden v medallarla mkafatlandrlr. Amma, o biritrfdn d Avropallar durmadan saysz-hesabszxstxanalar tikirlr. Mharib zaman dmn sgrlrini

malic edn v ya dmn sirlrini bslyn xslr deyni cr hrmt layiq grlrlr. Onlara da orden vmedallar verilir. Mhtm hkmdarn ahnah hzrtlri,hmi tccblnib deyirdi ki, bir-birin zidd ilr grninsanlarn eyni drcd mkafatlandrldqlarn grndab qalrsan. Bir df ahnah hzrtlri Vyanada bumvzu bard Avstriya imperatoru il grd. LakinAvstriya imperatoru lazm drcd mvzunu aqlaya

bilmdi. Btn bunlarn ksin, Avropallar biz nifrtedirlr... Onlar deyirlr ki, siz drd arvad saxlayrsnz,halbuki onlar ox zaman drddn d artq qadnlarlayaayrlar. Buna baxmayaraq Allahn buyurduu kimiyaayb hkmranlq etdiyimiz n onlar biz nifrtbslyirlr.mim skuta qrq oldu. Qaranlq drd. mimin

klgsi clz, yal bir quun siluetini andrrd. O, bir azca

diklib qocala xas olan qayda il skrd, sonra ishrartl danmaa balad:


13/235

- slind gery baxsanz, biz Cnab Allahmzn hrmrini yerin yetiririk. Avropallar is allahlarnn mriniyerin yetirmdiklri halda, onlar hr gn gclnir, daha daqdrtlnirlr. Bizim gcmz v anmz is hr gn bir

daha ayaqlar altna dr. Bu ndn bel olur? Kim mncavab ver bilr? Kims ona cavab ver bilmdi.Bu yal v yorun kii ayaa qalxd v s-s pillknl

enrk otana getdi. Atam da onun ardnca getdi.Xidmtilr glib ay fincanlarn ydlar.Mn damda tk-tnha qalmdm, lakin yatmaq fikrind

deyildim. Qaranlq hri ovuclarnn iin almd.Bak tk bir hr deyildi. Bak bir qoz qabnn ii kimi,

i-i kemi, iki hrdn ibartdir. hrin qdim qaladivarlarnn xaricind bayr hr yerlir. Orann geniklri, yksk binalar, gurultulu v gzlrini byk pulistyi brm insanlar vard. ldn fqran, brkt vznginlik gtirn neft, yadan sonra oxalan gblklrkimi knardan camaat Bakya axdrrd.Bu hrd teatrlar, mktblr, xstxanalar,

kitabxanalar, polis nfrlri, daima krklri lpaq gzin

gzl qadnlar vardr. Bayr hrd gll atlsayd, hambilirdi ki, bu atma pul stnddir?Avropann corafi srhdi bayr hrdn kemirdi.Nino da bayr hrd yaayrd.ri hrdki qala divarlarnn iind is klr syd

aacnn yarpa v rq qlnc kimi dar v yri idilr.Mscidlrin yumaq buludlar dln minarlri Nobelfirmasnn qurduu neft qlllrindn tamamil frqlnirdi.

ri hrin rq divarlarndan Qz qalas ucalrd. Bakhkmdar Mmmd Yusif xan bu qalan qznn rfintikdirmidi.hrimizin klrind yz illr boyunca qan sel kimi

axmd. Biz gc v csart vern d el bu axdlmqand.Dz evimizin qarsnda knyaz Sisianavili darvazas

ucalrd. Bu darvaza yannda da bir zamanlar ncib

insanlarn qan axmd. Tkln qanmzn zrindn uzunillr kemidi. O zaman lkmiz Hseynqulu xanhkmranlq edirdi. ar ordusunda general olan Grc prinsi


14/235

Sisianavili bir gn glib hrimizi mhasiry almd.Hseyn qulu xan bunun zrin Byk Byaz ara tslimolacan sylyrk hrin qapsn am v knyazSisianavilini iri dvt etmidi. Knyaz sadc bir ne atl

zabitin mayiti il hr girmidi. hr darvazasnnarxasndak meydanda knyazn rfin byk ziyafthazrlanmd. trafda tonqallar yanr, ilrd bykinklr frlandrlb qzardlrd. Ziyaftd knyaz Sisianavilihddindn artq imidi. Ziyaftin sonunda knyazn yorunba yanndak Hsn Qulu xann kksn dmd.O zaman ulu babam brahim xan irvanir belindki khn

xncrini xardb Hseynqulu xana vermidi. Hseynqulu

xan da xncri alm v knyaz Sisianavilinin xirtdyiniyava-yava ksmidi. Knyazn xirtdyindn trafa vxann st paltarna qanlar sramd. Yalnz o, yorulmadanknyazn ba ovucunun iin dn qdr ksmy davametmidi. Sonra ksik ba ii duzla dolu bir torbayaqoyulmu, ulu babam da torban alb Tehrandakahnaha gndrmidi. Lakin ox kemdn ar bucinaytin intiqamn almaq qrarna glmi v Baknn

zrin bir ordu yollamd.Rus ordusu hri mhasiry almd. Hseynqulu xansarayna kilmi v sarayn qaplarn kilitltmidi. Gnnibadt v yaxnlaan sabahk gn haqqnda dnmyhsr edirdi. arn sgrlri nhayt qala divarlarn abhr girdiklri zaman Hseynquluxan bir yeralt keiddnqaaraq dniz quyusuna xm, oradan da rana qamd.Lakin sarayndan yeralt keidin girmdn vvl giri

qapsnn zrin all bir cml yazb qoymudur: Sabahdnn adam he vaxt igid ola bilmz.Mktbdn ev qaydanda bir ne df yolumu Xan

saraynn xarabalqlarndan salmam. Onun nhngmavritan stunlu divanxanas bombo v kimssiz idi.hrimizd dalt arayan vtndalar grk qaladivarlarnn bayrndak Rus hakiminin yanna ged idilr.Lakin rus hakiminin yanna gednlrin say olduqca az idi.

Ona gr yox ki, rus hakimlri pis v yaxud daltsiz idilr.ksin onlar sz baxan v daltli insanlar idilr. Lakinidar etmd onlarn yersiz mlayimliyi v daltliyi bizim


15/235

xalqn xouna glmirdi. Msln, orunu zindana salrdlar.Orada o tmiz kamerada qalrd. Ona ay v htta yemkverirdilr. Oruya olan mnasibt hamn, xsusil malourlanan xslri qzblndirirdi.

Xalq z hququnu z hyata keirdirdi. Gnortadansonra ikaytilr mscid glib, orada barda quruboturmu yal, mdrik kiilr drdlrini sylyrdilr.Onlar rit v Allahn qanunlarna sasn hkm edrdilr.Gz vzin gz, di vzin di ritin daimi hkm idi.Bzn qaranlq geclrd klglr grnrd. Bir xncrykslir, imk kimi axr, balaca bir qqrt duyulurdu.Haqq belc yerini tuturdu. Qan davalar da bir evdn

uzaqlab o birisin kerdi. Bzn d gecnin qaranlqvaxtlarnda arxa klrdn bir uval danard. Onuniindn bouq bir inilti ssi glrdi. Sonra uval dnizatlrd. Dnizd balaca bir applt eidilirdi v uval sularnaltnda qeyb olurdu. Ertsi gn st ba crlm, kims birnfr otanda oturub hnkr-hnkr alayrd. O, tanrnnqanununu yerin yetirmidir. Qanun is deyirdi ki, zinaedn qadn ldrlmlidir.

hrimiz saysz-hesabsz sirlr hridir. Onun knc-bucaqlar qrib mczlrl doludur. Mn bu mczlri,bu knc-bucaqlar, xfif gec pltlarn v mscidingnortadan sonrak durunluq vaxtlarn ox sevirm. Allahmn i triqtin, mam Cfrin triqtin mnsub birinsan kimi burada dnyaya glmyim imkan vermidir.gr o mn mrhmt gstrirs, qoy imkan versin ki, elburada, eyni kd, doulduum evd lm. Mn v

grc xristian olan, ngl-baqla yemk yeyn, glrgzlri olan, inc v tirli ipk corablar geyn Ninoya daqoy bu imkan versin!

IIIGimnaziya mzunlarnn buraxl gecsind ballarda

geyiniln xsusi uniformalarn yaxalar zrl ilnmidi.Gm toqqalar v gm dymlr par-par parldayrd.Biz ba aq v sssiz gimnaziyann byk zalnda


16/235

durmuduq. mtahann tntnli an balamd. Tlblrinhams rus pravoslav kilssinin tanrsndan yardm dilyirdi, baxmayaraq ki, imtahan vern qrx tlbdn yalnz ikisidvlt kilssin mnsub idi.

Kilsnin zrli mrasim libasn geymi, uzun saqqal vtirli uzun salar olan, lind iri qzl xa tutan kei duayabalad. Buxurun (1) iyi salonu brd. Mllimlrl dvltkilssin mnsub olan iki tlb bir-birlrini izlyrk dizkdlr. Pravoslav kilssinin zrif musiqisi il sylnnklmlr qulaqlarmzda snk sslnirdi. Prvrdigara buskkiz ild biz, laqeydcsin v canmz sxla-sxla buszlr ne df qulaq asmq. Dnyann n mmin, n

qdrtli, n sadiq xristian hkmdar olan ar ikinci NikolayAleksandroviin sitayilril birlikd dnizd v qurudasyaht ednlr, bilicilr v iztirab knlr, din ar vVtn yolunda, dy meydannda rfli cann qurbanvern btn dylr v btn pravoslav xristianlaratanr xeyir-dua versin...ryim sxld n gzlrimi divara zillmidim. Divarda

ikibal qartall gerbin altnda Bizans ikonasna bnzr

byk qzl rivd ar hzrtlrinin portreti aslmd.arn sifti uzunsov, salar sarn idi v o, aq mavigzlri il dik irli baxrd. Onun dndki medal vordenlrinin say-hesab yox idi. Skkiz il rzind onunmedal v ordenlrini ne df saymaa almam, lakinhr df d medal v orden oxluu nticsind onlarnsayn adrmam.vvllr arn portretinin yannda ariann da portreti

divardan aslrd. Amma sonralar ariann portreti divardanxarlmd. nki lknin bzi mslmanlar ariannportretind onun yaxas xeyli aq olmasndan naraz qalbuaqlarn mktb buraxmaqdan imtina etmidilr.- ------------------------------------------1. Buxur dini ayinlr zaman yandrlan tirli qatran.--------------------------------------------

Kei duaya balaynca hammz ciddi grkm almdq.Ax bu gn, ox hycanl bir gn idi. Bu hycanl gnd


17/235

mn d zm qeyri-adi kild aparrdm. O byk gnlyaqtl baa vurmaq namin mn d shr tezdnhazrlq ilri grmy balamdm. Sbh alan kimizm sz vermidim ki, evd ham il nzaktli

davranacaam. Lakin evdkilr yatdqlar n bu mmknolmad. Sonra da mktb gedrkn imtahandan arxaynolmaq n yolda qabamdan ken hr bir dilniysadaa verirdim. O qdr hycanl idim ki, dilnilrinbirin be qpik vzin btv bir manatlq verdim. Dilniaz dolusu mn tkkr ednd, ona qrurla dedim:Mn tkkr etm, Allaha kr el ki, o mni belcomrdliy svq eldi.

Bu qdr dindarn duasndan sonra hr halda imtahandanksilmk qeyri mmkn idi.Dua sona yetdi. Biz nvby duraraq imtahan

komissiyasnn masasna yaxnladq. Uzun masannarxasnda yan-yana oturmu imtahan komissiyasnnzvlri qap-qara saqqall, srt baxl v qzl rngli ziyaftuniformas geymi mllimlrdn ibart idi. Btn bumrasim hycan doururdu, baxmayaraq ki, ruslar

imtahanda mslmanlar ox nadir hallarda ksrdilr.nki biz mslmanlarn oxlu dostu var idi: dostlarmz dali xncrli v tapanal aslan kimi gcl gnclr idilr.Mllimlr d bunu ox yax bilirdilr. Tlblrmllimlrdn qorxduqlar qdr, onlar da tlblrindnqorxurdular. Mllimlrin oxu, Bakya tyinat almaqlarnAllahn bir czas hesab edirdilr. nki, mllimlrqaranlq klrd hcum edilmsi v onlarn sxdrlb

dylmlri adi bir hal idi. Nticd is dynlr namlumqalrdlar. Bel hadislrdn sonra da mllimlr tyinatlabaqa yerlr gndrilirdilr.Bu sbbdn d tlb li xan irvanir imtahanda

riyaziyyat drslrinin cavablarn aq-aydn parta yoldaMetalnikovun dftrindn krrd. mtahanda itirakedn komissiya zvlri balarn o biri trf evirrkzlrini grmmzliy vururdular. Yalnz bir df mn

riyaziyyat drslrinin cavablarn krrkn mllim mnyaxnlab plt il dedi: Bu qdr gz gr-grkrtm olar? irvanir. Ax burada biz tk deyilik!.


18/235

Belc yazl riyaziyyat imtahann verdim. mtahandanxdqdan sonra sevin-sevin Nikolay ksindn yava-yava aa endim.Ertsi gn ruscadan yazl imtahan olmal idi. Hmi

olduu kimi suallarn mvzusu mhrl bir paket iindTiflisdn glirdi. Hmin gn imtahan salonundagimnaziyann mdiri paketin mhrn qoparb tntnlisurtd imtahann mvzusunu elan etdi: Trgenevinsrlrind ideal rus qadn ruhunu tcssm etdirn qadnobrazlar.Bu asan mvzu idi. Nec istsydim el d yaza bilrdim.

Amma grk rus qadnlarn triflyydim, bununla da

oyunu udmu olurdum. Fizikadan yazl imtahan daha aridi. Amma fizikadan biliyimin yetrsiz olduundankrtm kimi snaqdan xm Snt kmyim atd.Fizika baryerini d adm. Bundan sonra imtahankomissiyas tlblr bir gnlk istiraht verdi. Sonra is ifahi imtahanlarn nvbsi gldi. Buradakrtm artq kmk etmzdi. ifahi imtahanda tlbsuallara z bana cavab vermlidir. mtahandan ke

bilmk n asan suallara, ox sylmkl cavablarvermkdn baqa ar yox idi.Birinci ifahi imtahan din drsindn idi. Din drsi

mllimimiz gimnaziya Mollas btn ili arxa planda qalrd.Lakin bu gn o masann arxasnda oturmudu. Onunynind ipk kimi titryn geni cbbsi v peymbrinvarisi olduunu gstrn yal qura var idi. Mollanntlblr qar ryi ox yumaq idi. O, mndn ancaq

glmyi-hadti sorudu v mn csartl bir i kimi: lailah illllah Mhmmdn Rsulullah liyylnvliyullah.(1) - deyndn sonra, din mllimimiz mn n ykskqiymt verib buraxd.Klmyi-hadtdki bu son szlr n vacib szlr idi,

nki ilri snni mzhb mnsublarndan ayran da buszlr idi. Molla biz sylyirdi ki, gr snni qardalardoru yoldan ayrlm olsalar da, yen cnab-i Allahn

snnilr qar mrhmtini onlarn zrindnkmmidir. Mollamz ox geni fikirli adam idi.


19/235

Tarix mllimimiz is son drc dar dncli bir adamidi. Mn imtahan biletini gtrdm. Biletdki, sual oxudum,kefim pozuldu. Sual is bel idi: Mdtovun Gncdqlbsi. Bu

- ----------------1. Allahdan baqa Rb yoxdur, Mhmmd onunPeymbridir, li d Allahn caniinidir.sual mn dm olduu n mllimin keyfi

pozulmudu. Gnc yaxnlndak dyd ruslar, Bakdaknyaz Sisianivilinin ban ksn Hseynqulu xana kmkeylmi olan babam grkmli cngavr brahim xanirvanir hcum edrk onu xaincsin ldrmlrdi.

- irvanir, siz hququnuzdan istifad edib, istsnizimtahan biletini dyi bilrsiniz - dey tarix mllimidillndi.Mllimin szlri yumaq sslnirdi. Mn zrlrin tarix

aid suallar yazlb bklm kiicik imtahan biletlri il doluolan kasaya bh il baxdm. Hr bir tlb gtrdyimtahan biletini ancaq bir df dyimk hququna malikidi. Bel halda tlb n yksk qiymt almaq imkanndan

mhrum olurdu. Mn d imtahan biletini dyidirrktalehiml oynamaq istmirdim. He olmasa babamnGnc yaxnlndak dyd nec hlak olduundanxbrim var idi. Halbuki qabamdak kasada Prussiyahkmdar Fridrix Vilhelm v ya Amerika vtndamharibsinin sbblrin dair mmmal suallar var idi.Bu suallarn cavablarndan kim ba xarda bilrdi?mtahan biletimin dyidirmycyimi bir iar il

mllim bildirib: ox sa olun, mn z imtahan biletimcavab vercym dedim.Ondan sonra is, bacardm qdr nzakt rivsindn

xmayaraq, ruslar Azrbaycandan qovmaq n ranahzadsi Abbas Mirznin qrx minlik ordu il Tbrizdnyola dmsindn, milliytc ermni olan ar generalValerian Mdtovun be minlik ordu il Gncd necqarlandndan, toplardan iranllara at ama mr

etmsindn, hyatlarnda top ssi eitmmi ranllar nectop atin tutduqlarndan ahzad Abbas Mirznin datdan yxlb srn-srn gedib bir xndkd


20/235

sndndan, ran ordusunun prn-prn olmasndan vbrahim xan irvanirin bir dst cngavrl ay kemkistyrkn sir alnb glllndiyindn dandm. Szmyekun vurub dedim ki, Bu qlb qounlarn csartindn

ox, Mdtovun toplarnn texniki stnly saysind ldedildi. Ruslarn qlbsi nticsind Trkmnay slhmqavilsi baland. Bu mqavily sasn iranllar ruslaraxrac vermli oldular v xrac-zndn d be vilaytxarabala evrildi.ltdiyim son cmllr mni yax qiymtindn

mhrum etdi. nki yax qiymtini almaq n grkdeyydimki, Qlb ruslarn gstrdiklri byk csart

saysind qazanld: bu csartl Ruslar zlrindn saycaskkiz df v daha ox olan ran ordusunu qamaamcbur etdilr. Qlbnin nticsind is Trkmnay slhmqavilsi baland v mqavil saysind ran qrbmdniyyti v qrb bazarlar il tmas qurmaq frstinil keir bildi.Verilck qiymt mni he maraqlandrmrd. nki ulu

babamn rfindn sz dnd mnim n yax v

kafi qiymtlri arasnda he bir frq yox idi.Bununla imtahanlar qurtard. Gimnaziya mdiri bykiftixar hissi il biz imtahanlardan mvffqiyytl keibmzun olduumuzu bildirdi. Bu szlri eidn kimi bizhammz azadla xm mhbuslar kimi byk sevinclpillknlrl aa endik. Gnin alar gzmzqamadrrd. Sar shra qumunun inc dnlri kasfaltnn stn brmd. Skkiz il rzind bizim

keiyimizi kn kmizdki polis nfri yanabgimnaziyan bitirmk mnasibtil bizi tbrik etdi. Biz dtkkrmz bildirib hr birimiz ona lli qpik pul verdik.Biz bir dst quldur dstsi kimi bara-bara hrdaldq.Mn tls-tls ev gldim. Evdkilr mni iranllar

zrind qlb alm makedoniyal sgndr kimiqarladlar. Xidmtilr mn qorxa-qorxa baxrdlar. Atam

mnim zmdn gzmdn pd v Mndn eydnbirini dily bilrsn - dedi... mim is dedi ki, bel allbir gncin irliy getmsi n onun Tehrana getmsi


21/235

lazmdr. lk hycan dalas sovuandan sonra xlvtctelefona yanadm. ki hft idi ki, Nino il danmamdm.

Telefon aparatnn dstyini gtrb, aparatn disqini saatqrbi istiqamtind frlatdm v 33 81 nmrni

yma istyirm dey bardm. Ninonun ssi eidildi:li, imtahan verdinmi?.- Verdim, Nino.- Tbrik edirm, li.- ox sa ol. N vaxt v harada grk Nino?- Saat bed Qubernator bann glmsi yannda, li.

Daha artq danmaa imkan yox idi. nki arxamdadayanan qohumlarmn, v xidmtilrin klnmi

qulaqlar mnd idi. Ninonun arxasnda is aristokrat anasdurub qulaq asrd. N is...Mn, yuxarya, atamn byk otana qalxdm. Atamla,

mim divanda oturub ay iirdilr. Xidmtilr ayaq stdurub, gzlrini mn zillmidilr.Kamillik imtahan hl axra atmamd. Khn nny

gr atamn hyatn astanasnda duran oluna hyatnbtn mdrikliklrini tfrrat il amas lazm idi.

Atam:- Olum dey sz balad. Hyata qdm basdn buanda mn sn mslmanln vziflrini bir dahaxatrlatmaq istyirm. Biz allaha inamn olmad birMmlktd yaayrq. Mhv olmamaq v ayaq altndaqalmamaq n biz, qdim nnlrimizi v khn hyattrzimizi mtlq qorumalyq. Olum ibadti unutma, ikiim, tanmadn qadnlarla durub oturma, yoxsullara v

ziflr mrhmt gstr. Haqq din urunda da daimaqlncn syrmaa hazr ol. Dy meydannda can versn,bu mn qocan ardacaq, amma rfsiz bir yol sesn,mn qoca kii xcalt kcym. Dmnlrini he birzaman balama, olum, biz xristian deyilik. Sabahnqaysn dnm, nki sabahn dnn adam rkliolmaz.Axrnc nsihtim d budur ki, Mhmmdin imann v

mam Cfr triqtinin ilik tmllrini he bir vaxtunutma.


22/235

mim v evdkilr atam ox byk maraqla dinlyirdilr.Sonra atam ayaa qalxd, limdn tutdu v birdn-birtitrk v bouq bir ssl dedi: - Sn yalvarram: siyastlmul olma! N istyirsn el, amma siyast qarma.

Atamn bu istyini yerin yetircyim min idim. nkisiyast mndn ox uzaq idi. Nino is, fikrimc, siyasi birproblem deyildi. Atam mni bir daha qucaqlad. ndi mn,nhayt tam kamil bir adam idim.Rsmi gimnaziya uniformas hl d ynimd idi. Mn dz

saat bein yarsnda yava-yava qala darvazasndan keibdniz sahilin trf getdim. Sonra saa dnb qubernatorsaraynn yanndan kerk, Baknn qumlu torpanda

byk zhmtl salnm baa trf irlildim.imd azad v qrib bir hiss var idi. hrin bldiyyrisi faytonla yanmdan kedi v mn skkiz il rzind ilkdf idi ki, onun qabanda n frqt durmal idim v nd ona hrbi saya salam vermli idim,. Bakgimnaziyasnn uniformasndan gm kokapdnapkamdan xarmdm. Bunlar mzun olduumdan irliglirdi. ndi mn mlki bir xs kimi gzib dolanrdm, v

htta el bir an oldu ki, istdim hamnn gz qabandasiqaret yandrm. Lakin ttn nifrtim olduu n, siqaretkmk fikrindn imtina edib qubernator bana girdim.Qubernator ba byk bir ba idi. Orada nadir,

grnlri qmli olan aaclar v asfalt dnmi crlarvar idi. Sada qdim qala divar uzanb gedirdi. Ortada ishr klubunun a mrmr stunlar grnrd. Aaclarnarasnda da oxlu skamyalar qoyulmudu. Palma

aaclarnn arasndan batan gnin qrmzqtl alarszlrd. Klubun yaxnlnda bir glm vard. Glmdediyim iri qaya dalarndan hrlm nhng bir dyirmihovuz idi. hr bldiyysi hovuzu qu qularnn oradamskn salb gzinmsi niyytil tikdirmidi. Lakin busadc niyyt olaraq qalmd. nki su ox baha idi vlkd d bir dn d olsun qu quu yox idi. Buna gr dhovuz l divin gz uxuru kimi bdi olaraq smaya

baxrd.Skamyalarn birind oturdum. Gn drd bucaq bozbinalarn dmdz hamar damlarndan iq sard.


23/235

Arxamdak aaclarn klglri getdikc uzanrd. Banamavi zolaql adra rtm, ayaqlarna da ap-up edn evbamaqlar geymi bir qadn yanmdan kedi. adrannaltndan qadnn uzun dimdik burnu grnrd. Dimdik

burun mni izlyirmi kimi mn trf ynldi. Tez bamyan trf evirdim. Bu anda mnim zrim qrib biryorunluq kd. N yax ki, Nino arab rtmrd vonun burnu dimdik burun deyildi. Mn Ninonu he birzaman adra rtmy qoymayacaam.Batan gnin parltsnda Ninonun simas durdu

gzlrimin qabanda.Nino Kipiani... bu n gzl grc ad idi. Avropann adt

v nnlrini sevn alicnab valideynlri olan Nino!Ninonun aappaq gzl siftindki uzun qara kipriklrialtnda iri, glr, qlcm saan Qafqazl gzlri var idi.Bel xo v n gzlr yalnz grc qzlarnda olur. Nazik,hilal qal Ninonun profili hzrti Mrymin profilinixatrladrd. Bu oxatmalar mn xo glirdi. Ancaq bu crqadnlar o qrib v anlalmaz dnyann simvolu olanhzrti Mrym bnzdil bilrdi.

Geni llrdn smi klklrin gtirdiyi gz qamadranqumlarla rtlm qubernator bana diqqtl baxdm.Gzlrimi yumdum. Birdn yanmda n bir gl ssieitdim:Allah, Allah! Siz Romeoya baxn! Culyettasn

gzlyrkn yuxuya gedib!Yerimdn sradm. Nino dz yanmda dayanmd.

ynind mqdds Tamara qz litseyinin mavi rngd

uniformas var idi. Nino rqlilrin xouna glmyckqdr arq v inc idi. Amma mndki inc duyularoyadan da el onun bu qsuru idi. Onun on yeddi ya varidi v mn onu ilk df Nikolay ksindn litsey getdiyibirinci gndn tanyrdm.Nino yanmda oturdu. Onun gzl kipriklrinin altndan

gzlri par-par parldayrd: Demli, axr ki, imtahanverdin, h? Sn gr bir az narahat idim.

limi onun iynin qoydum: Bir az hycanl idim. Ammagrrsn d, qlbind tanr qorxusu olan Allah hmikmk edir.


24/235

Nino gl-gl: bir ildn sonra snin d mnim nTanr rolu oynaman grk olacaq. styirm ki, bizimimtahanlar balayanda partamn altnda gizlnibriyaziyyatdan veriln suallarn cavablarn mn

pldayasan.Hl bir ne il bundan vvl biz bu bard razlaglmidik. O zaman on iki yal Nino byk tnffsdgzlri yala dolu mktblrimizin arasndak yolu qaaraqbizim trf gldi v mni z siniflrin dartb apard. Mndrs boyunca onun partasnn altnda mblib, mlliminriyaziyyatdan soruduu suallarn cavablarn kitaba baxbNinoya pldayrdm. O gndn bri mn Ninonun

nzrind bir qhrman olaraq qalmdm.- min v onun xanm necdir? - dey Nino sorudu.Deysn qrb tbabti mimin xanmna yardm edib,amma Zeynb xanmda he bir lamt grnmr. Bunabaxmayaraq mim gstriln yardmn kmyin bykmidlr bslyir dedim.- Sn arvadn adrann altnda gizldcksn mi? - dey

Nino dillndi.

- Onu qti dey bilmirm. Vziyyt baxr. adra qadngndn, tozdan v yadlarn pis baxlarndan qoruyur.Birdn bir Ninonun sifti qpqrmz qzard.- Sn hmilik olaraq Asiyal qalacaqsan. Yad baxlar

sn niy mane olur? Qadn baqasnn xouna glmkistyrs n olar?- Qadn grk baqasnn yox yalnz z rinin xouna

glmy alsn. Aq sift, lpaq krk, yarya kimi

rtlm sin, inc ayaqlardak ffaf corablar bunlarnhams ns vd edir. nki qadn bel vziyytd grnkii, daha artn grmk istyckdir. Kiini belarzulardan qorumaq n is qadn adra rtmlidir.Nino mn tccbl baxa-baxa qald.- Snc, Avropada on yeddi yandak qzlarla on doqquz

yandak olanlar he bel eylrdn danarlarm?- Znn etmirm.

- El is gl biz d bu bard danmayaq dey Ninosrt kild dedi v dodaqlarn sxd.


25/235

lim Ninonun salarn tumarlayrd. O, ban qaldrd.Batan gnin son parlts onun gzlrin dmd. Onadoru yildim... Onun dodaqlar inclikl, iradsiz araland.Mn biimsiz bir kild onu xeyli pdm. Sonra birdn

mni itlyib, mndn ayrld. kimiz d susub alaqaranlseyr edirdik. Bir az sonra etdiyimiz hrktdn utanmkimi olaraq ayaa qalxdq.l-l verib Qubernator ban trk etdik.Badan xarkn Nino dillndi:- Hr halda, mn d grk adra geyydim.O, prt halda glmsdi. ndi hr ey z yoluna

dmd. Mn onu evlrin qdr trdm. Ayrlarkn:

bhsiz ki, sizin buraxl gecsin glcym! dedi.Onun lini tutdum: Nino, bu yay n edcksn? dedim.- Yayda biz ailvi uaya gedcyik. Amma bu o demk

deyil ki, biz uaya gediriks, sn d grk oraya gedsn.- ox yax, bel is yayda uada grrik:- li xan, vallahi sn lap zhl tkn adamsan. Amma he

bilmirm ki, niy sndn bu qdr xoum glir.Nino evlrin girdi, arxasnca qap baland. Mn is

evimiz getdim. mimin sifti qurumu bir krtnklniandran xdimaas dilrini aarda-aarda mn dedi:Grc qadnlar ox gzldirlr, xan. Amma onlarbalarda oxlu adamlarn kediyi yerlrd pmk yaramaz.nki trafdan bunu grn olur.Onun qansz qulan kdim. Xdimaalarn istdiklri

zaman son drc eytan olmaqlarn bilirdim.Sonra atam grmy getdim.

- Mzun olduum n, sn mn arzumun yerinyetirilmsin sz vermidin. Sndn istycyiminbirincisini artq bilirm dedim.Bu yay Qarabaa getmk istyirm.Atam uzun-uzad zm baxd v sonra glmsyrk

ban yralad.

IV


26/235

Zeynal aa Bak yaxnlndak Binqdi kndindn olancahil bir kndli idi. Onun oran ld tozlu, byk bir torpaqsahsi vard. llr boyu az ox o sahni kib becrrdi.Sonra bir gn zlzllrin biri onun torpaq sahsind yarq

ml gtirdi. Bu alan yarqdan da neft fqrmaabalamd. O gndn sonra Zeynal aa bir daha hyatdapul qazanmaq n baqa yollar axtarmaa lzumgrmmidi. Sel kimi gln pulu comrdcsin xrclyirdi.Amma buna baxmayaraq hr gn pul artr v onun n bupul yk evrilirdi. El bir yk evrilirdi ki, onu lap ldnsalmd. Bu qdr aq bir talehin ardndan sonra kii birflaktin glcyin inanmaa balamd. Zeynal aa

mhkum olunmu mhbus kimi edam hkmn gzlyrkyaamaa balamd. O, mscidlr, xstxanalar,tcridxanalar tikdirirdi. Bu arada Mkky d hcc gedibhac olmu v orada da yetimxanalar tikdirmidi. Lakin hebir rvt qbul etmirdi. Yetmi yanda ikn evlndiyi onskkiz yal arvad onun namusuna lk gtirmidi. Zeynalaa zalmcasna v vhicsin namusunun intiqamnalm, ondan sonra da bir yorun kiiy evrilmidi. Onun

ailsi dalm, bir olu onu trk etmi, o birisi olu iszn intihar edrk ona misilsiz bir rfsizlik gtirmidi.Bu sbbdn d Zeynal aann salar aarm v beli

bklmd. Bakdak qrx otaql saraynda yalqzyaayrd. Onun hyatda sa qalm yegan olu lyas bybizim sinif yoldamz olduu n buraxl ziyaftimiz,tavan qaya dandan dzldilmi Zeynal aann evininbyk ziyaft salonunda tkil edilmidi.

Axam saat skkizd mn, salonun enli mrmrpillknlril yuxar qalxdm. Yuxarda lyas by pillkninbanda dayanb qonaqlar qarlayrd. O da mnim kimibelindki kmrindn zrif xncr sallanan yaraql rkzlibasn geyinmidi.Quzu drisindn olan papan is xartmamdr. nki

bu gndn etibarn hammz bel geyinmk imtiyaznasahib idik. Sa limi, papama vurub: Salamn leykim,

lyas by deyrk, khn milli adtl llrimizi bir-birimizuzatdq: mnim sa lim onun sa lini sxd.


27/235

Bu gec czamxana balanacaq - dey lyas bypldad. Mn raz halda bam yraladm.Czamxana, bizim sinfin ixtiras v sirri idi. Htta illrl

hrimizd yaayan rus mllimlrinin lkmizdn bir tik

bel xbrlri yox idi. Ona gr d biz onlar aldadbBaknn yaxnlnda bir czamxana olduunu sylmidik.imizdn bir drsdn yaynmaq istyirdis, o saat o, sinifnmayndsin deyirdi. O, da sinif mllimimizin yannagedr v dilrini qcrda-qcrda xbr verirdi ki,czamxanadan bir xst hr qab. Polis onu axtarr.Sonra polisin czamxanan aramaa xm olduunu dalav edrdi. bh var ki, xst hmin o tlbnin

yaad mhlld gizlnir. Sinif mllimimiz bu xbrieidn kimi rngi qard v qaan xstnin tutulub tkrarczamxanaya salnana qdr hmin tlbnin drsdnburaxlmasna icaz verirdi.Bu cr lav ttil bir hft, bzn d daha ox davam

edrdi. Amma he bir mllimin alna bel glmirdi ki,sanitariya idarsin gedib hrin yaxnlnda dorudanda bir czamxana olub-olmadn sorusun.

Mn azna kimi adamlarla dolu ziyaft salonuna girdim.Siftind xsusi bir tntn v bayram ifadsi olangimnaziya mdirimiz Vasiliy Qriqoryevi Xrapko, byk birda il salonun kncnd oturmudu. Mllimlr onuhaty almdlar. Ona yaxnladm v drin bir ehtiramlaona ba ydim. Mdirl bal bir danq olduu zamanmslman tlblrinin trcmiliyini mn edrdim. nkixarici dillri v lhclri son drc cld qavraya bilirdim.

Mslman tlblrinin oxu rusca danarkn el ilkcmllrind rus silli olmadqlarn akar etdiyi halda, mnhl stlik bir ox rus lhclrinin d bilirdim.Mdirimiz Peterburqdan idi. Ona gr d onunla Peterburq

lhcsind danmaq lazm idi. Yni samitlri plt ildeyib, saitlri udmaq lazm idi. Sssiz danmaq gzlsslnmirdi, amma son drc ncib bir hrkt saylrd.Mdirimiz lknin uzaq srhd boylarnadk inkiaf elyn

rusladrma siyastinin yaylm olmasndan sevinirdi.- Axamnz xeyir olsun, cnab mdir dey utancaqkild ona mracit etdim.


28/235

- Axamnz xeyir, irvanir. mtahan qorxusundanznz gl bilmisinizmi?- Bli, cnab mdir. Lakin o qorxu kedikdn sonra

dhtli bir hvalatn ahidi oldum.

- N olub ki?- O czmxana mslsini deyirm.- Czmxanaya n olub ax?- Xbriniz yoxdurmu, cnab mdir! Dnn btn xstlr

xstxanada qab hr doru yr kemilr. Onlaraqar Salyan kazarmasndan iki hrbi hiss gndrmklazm glmidi. Xstlr iki kndi tamam ial etmilr.sgrlr d o kndlri mhasiry alm, xstlri

glllmi v evlr od vurub yandrmdlar. Bu dhtlibir hvalat deyilmi, cnab mdir? Czamxana deyiln biryer artq yoxdur. rm tlri bdnlrindn tklnqrtlaqlarnda t paralar xrlt il sallanan iylnmixstlr hr darvazasnn qaplar arxasnda sriliblr.Onlarn stn yava-yava neft tkrk yandrrdlar.Mdirin gzlri kllsin xd. Onun alnnda muncuq kimi

tr damlalar grnmy balad. Blk d ryind

fikirlirdi ki, hl n qdr, gec deyil, gedib nazir desin,onu baqa bir yer keirtsinlr.O, bounuq bir ssl:- Bura dhtli bir mmlktdir! - dedi: Amma,

balalarm, mhz burada insanlar yksk drcd intizamnv hakimiyyt orqanlarnn cld hrkt etmsinin nqdr vacib olduunu baa drlr.Sinfimizin uaqlar mdirin trafna toplab onun qayda-

qanununun faydal olmas bard nitqini dinldilr.Czamxanann ii bitmidi. Arxamzdan gln son siniftlblri indi grk zlri yeni bir nmr uyduraydlar.Birdn mn sorudum:Cnab mdir, xbriniz varm ki, Mmmd Heydrin olu

mktbimizin ikinci sinfind oxuyur.N-!Mdirimizin gzlri az qala tpsin xd. Mmmd

Heydr hr sinifd n az il qalmd. O, on alt yandaevlnmidi, lakin buna baxmayaraq yen mktb glirdi.Mmmd Heydrin olunun doqquz ya tamam olan kimi,


29/235

o da eyni gimnaziyaya daxil olmudu. Xobxt ata, buhqiqti hr eydn vvl sirr kimi saxlamaa almd.Lakin bir gn byk tnffsd dolu yanaql bir olan

qaaraq Mmmd Heydr yaxnlad v gnahsz gzlril

ona baxaraq dedi: Ata mn be qpik ver, okolad alm.Vermsn riyaziyyat misallarn baqasnn dftrindnkrtdyn anama deycym.Mmmd Heydr xcaltindn qpqrmz olmudu. O,

olunun ban yumruqlam, sonra ata olduunu volunun da eyni mktbd oxuduunu uyun bir andamdir sylmmizi bizdn xahi etmidi.Mdirimiz yen sorudu:

- Yni, altnc sinif agirdi Mmmd Heydrin ikinci sinifdoxuyan bir olu var?Bli eldir. O sizdn ox zr istyir. Mmmd Heydr

olunun da z kimi bir elm adam olmasn arzulayr. Qrbbiliyin yiylnmk hvsi onda getdikc daha geni vstalr.Mdirimiz qpqrmz oldu. O, dinmz-sylmz dayanb,

ata il olunun eyni zamanda, eyni mktbd

oxuduqlarnn, mktb qaydalarna zidd olub-olmadbard dnd. Lakin he bir qrara gl bilmdi.Zaln yanndan balaca bir qap ald. On yalarnda bir

olan ua qaln prdlri yan trf kdi, sonra randanglmi qara bdnli drd kor musiqiilrin lindn tutubonlar salona gtirdi. Kor musiqiilr l-l tutub salonunbir kncndki xalnn stnd oturdular. llrindki nadirmusiqi altlri randa yz il bundan vvl dzldilmidi.

Fryad edn bir musiqi dil gldi. Musiqiilrdn birisalam vern kimi qzlxan pozas il lini qulana qoydu.Bu, rq mnnilrinin klassik hrkti idi. Salona birsssizlik kd. Bu df korlardan biri hycanla dolubdaaraq ud almaa balad. Sonra da qzlxan sakit birssl, oxumaa balad:Bir ran xncri kimisn,Parlayan yaqut dodaqlarn

Trk Sultan olaydm, nikah balayardm sn,ncilr hrrdim, qulac-qulac salarnaV pr, prdim topuqlarn


30/235

QIZIL TASDA gtirrdim,llriml qlbimi sn...Qzlxan susmudu. Onun yannda oturan xannd ssini

qaldrd v byk nifrtl bard:

V hr gecBir sian kimi qaardnEyvandan qonunun evinTamburun qmli ssi trafa yayld. Kamana da hzin bir

ssl mlyirdi. Bu df nc xanndnin oxumannssi yksldi:O ki bir aqqaldr, onda iman yox,Eyvah, lklndim, qara bxtim ox!..

Bir an trafa sssizlik kd. , drd qsa musiqiahngindn sonra drdnc xannd xfif v inc birtrzd oxumaa balad... gn itildim xncrimi.Drdncd sapladb, haqlayb dmnimi,Para-para etdim onuTrkim atram sni, sevgilim,Dy rtyml rtrm zm

V drd nala apram sninl dalara.Mn qaln prdlrdn birinin yannda dayanmdm.Mnim yaxnlmda mdirimiz v corafiya mllimimizdayanmdlar.Mdirimiz sakit ssl:N qorxulu musiqidir! Dey fsldad. El bil dhtli bir

ss qulaq asrsan. Grsn bu rqid sylniln szlrinmnas ndn ibartdir.

- El musiqinin ahngi kimi mnasz olmaldr, - deycorafiya mllimimiz cavab verdi.stdim ayaq barmaqlarmn stnd kimsy bildirmdn

sakitc oradan uzaqlam. Birdn grdm ki, qaln prdyavaca trpnn kimi oldu. Ehtiyatla trafa baxdm.Salar qar kimi a, gzlri qeyri adi bir kild parlayan birqoca kii prdnin arxasnda durub musiqini dinlyibalayrd. Bu qoca kii lyas byin atas, lahzrt Zeynal

aa idi. Onun mavi damarl yumacq llri sirdi. O llrdblk imza atmaa bel qvv qalmamd, lakin bu llryetmi milyon manat pula hakim idi.


31/235

Zeynal aa, sad bir kndli idi. Lakin xanndlik sntihaqqnda byk tcrby malik idi.Qzl sona yetdi. Musiqiilr bu df bir Qafqaz oyun

havas aldlar. Mn salonda szmy baladm. Tlblr

orada qrup-qrup dayanb z aralarnda shbt edirdilr.Onlardan bzilri rab iirdilr. Mn is imirdim.Sinif yoldalarmz dostlar v tanlar il bir knc kilib

z aralarnda zarafatlardlar. trafda salar sar, gzlrimavi, siftlri pudral bir ox rus qzlar vard. Onlar rustlblri il v bzn d ermni v grc tlblri ilshbt edirdilr. Lakin onlarn yanlarna bir mslmantlbsi yaxnlaanda rus qzlar bir an zlrini itirir, sonra

is drhal istehza il zlrini kir, hrlt il glr, bir-ikiklm sz sylyib, uzaqlaardlar.Biri pianoya yaxnlab vals almaa balad. Mdirimiz

qubernatorun qzn rqs dvt etdi.kr allaha! Pillknin st trfindn Ninonun ssi gldi:

Axamnz xeyir, lyas by. Bir az gecikdim. Amma bumnim gnahm deyildir.Mn bayra sradm. Nino n bayr paltar v n d

mqdds Tamara qz litseyinin uniformasn geymidi.Qzl dymli qsa bir mxmr pgn onun iyinlrinatlmd. Onun beli el sx v inc balanmd ki, mn birliml onu aa bilcyim inanrdm.Uzun qara bir mxmr yubkas ayaqlarna atrd. Mn

ancaq onun ayaqqablarnn burunlarn grrdm. Banakiik bir balq qoymudu. Alnndan da iki crg qzl sikkaslmd. Grc ahzad xanmnn qdim vaxtlardan

qalma bayram libas v hl stlik bir BizansMadonnasnn simas!Madonna bir qhqh kdi:Yox, li xan sn hirslnmmlisn. Bu yubkann balarn

balamaq saatlar kir. Nnmin yubkasdr. Bunu yalnzsizin rfiniz zorla ynim geymim.Mniml birinci rqsi kim edck? - dey lyas by

sslndi. Nino sual dolu gzlri il mn baxd. Bamla

rqs et dey mn iar etdim. Yax rqs ed bilmirdim.lyas by Ninonu etibar ed bilrdim. nki lyas bydb rkan biln bir dost idi.


32/235

lyas by musiqiilr ss eldi:amilin duasn alnBirdn ln bir melodiya yksldi. lyas by salonun

ortasna srad. Xncrini syrd. Onun ayaqlar

Qafqazllarn da rqsinin atli ritmiyl hrkt gldi.Xncrin tiysi onun lind parlayrd. Nino rqs ed-edona yaxnlad. O, kiik ayaqlar il balaca oyuncaqlarabnzyirdi. amilin duas musiqisi alnrd. Biz l vuraraqmusiqinin tempini tutmaa alrdq. Nino qarlmal olanglin idi... lyas xncri dilrinin arasna ald. lyasn qollaryrtc quun qanadlar tk alm v qzn trafndadolard. Ninonun ayaqlar da durmadan frlanaraq salonun

trafnda oynayrd. Onun titryn qollarnn hrktiqarlacaq bir glinin qorxu, midsizlik v fdakarlnifad edirdi. Sol lind bir cib dsmal tutmudu. Onunbtn bdni sirdi. Yalnz balndak qzl sikklr crgil trpnmdn qalmd. Bel d olmal idi v rqsd ntin ey el bu idi. Bu drc lnlqla salon boyuncarqs etmk v balndak qzl sikklrin birini dtrpnmy qoymamaq ancaq grc qzlarna mxsus idi.

lyas by, ona aman vermdn dair boyunca Ninonundalnca qard. lyasn qollar il etdiyi iarlr, getdikcdaha amiran olurdu. Ninonun da hcumu df etmyalan hrktlri getdikc inclirdi. Nhayt Nino yolubir ovu trfindn ksilmi maral kimi dayand. lyas byinonun trafnda zd dair getdikc daralrd. Ninonungzlri itatkar idi. Onun llri sirdi.Musiqinin kskin ssi get-ged ykslirdi. Nino sol lini

ad. Onun lindki dsmal dalalanaraq yer dd. Elbu anda da lyas byin xncri Ninonun ipk dsmalnailidi v onu yer mxlad.Simvolik rqs sona atd.Yeri glmikn bir eyi yada salmaq istyirm ki, rqsdn

qabaq mn z xncrimi lyas by vermidim. Onunxncrini d zm gtrmdm. Demli, Ninonundsmaln ksn mnim xncrimin tiysi idi. ini daima

pirli tutmaq lazmdr. Khn bir atalar sznd deyilir ki,Dvni Allahn mantin taprmazdan vvl onun ipinikola sx bala.


33/235

V

Ey xan, qdrtli cdadlarmz bir gn zlrin byk

rf v traf dht gtirn ad vercklri bu diyara ilkdf ayaq basdqlar zaman Qara bax!... orada qar var! -dey qqrmlar. Dalara yaxnlab, balta dymmimelri grdkd is Qara ba! dey qqrmdlar.Dorudan da dalarn yamaclar qara bir baa oxayrd.El o zamandan bri bu diyara Qaraba deyilir. vvllrora Aqvar, sonralar is Snik deyrdilr. Ey xan, indi bil kibizim diyar ox qdim v hrtli bir diyardr.

uada bir otan kiray gtrdym ev sahibim Mustafakii yen mrur sssizliy qapand. Sonra kiik birbardadan Qaraban meyv arandan bir qdh iib,hrklr bnzr qeyri adi pendirdn bir tik ksdi vboboazlna davam etdi: Bizim dalarmzda qaranlqruhlar mskn salb v nhng xzinlrin keiyini kirlr.Bunu ham bilir. Dalarmzda mqdds dalar vardr.Melrimizin iindn is mqdds aylar axr. Allaha

kr hr eyimiz var. hrd bir gzinib trafnzabaxn... he qmli, drdli bir adam grrsinizmi? Qtiyynyox. Ayq adam gr bilrsinizmi? Yox. Aa, bizimmmlktimizd ab qalacaqsnz.Mn bu diyarn irin yalanlna tccblnirdim. z

balaca diyarlarn hrtlndirmk n onlarnuydurmad rvayt qalmamd. Hl dnn kk birermni mn uadak Mara kilssinin be min il bundan

vvl tikildiyini inandrmaa alrd. Ona qaydb dedim ki:Mn bel yalan uydurmalar danma. Btnxristianln ya he iki min il deyildir. Ax xristian kilssiXristosdan qabaq tikil bilmzdi?!Mnim dediyim szlr hmin ermniy brk toxunmudu.

O, tnli trzd dedi: lbtt, sn oxumu, grm biradamsan, sn szm yoxdur. Amma icaz ver bu yal kiisn bir ne sz desin: Blk d xristianlq baqa

lklrd iki min il bundan qabaq yaranb. Lakin Xristosin biz Qaraballara baqalarndan min il qabaqgstrib. Be dqiq sonra hmin adam, gzn


34/235

qrpmadan, mn fransz general Muratn ua ermnisiolduunu sylmy balad. Guy o, Qaraba adnnrfini fransada yaymaq n uaq yalarnda uadanFransaya getmidi.

Mn uada yol st bir da krpnn stndn faytonlakerkn faytonu krpn mn gstrib qrurla dedi ki,Bax, bu krpn Makedoniyal sgndr rana gedrkntikdirmidir. O, orada lmz qhrmanlqlar gstrmidi.Halbuki krpnn aa hisssindki dan stnd

krpnn tikilm ilinin tarixi 1897 il gstrilmidi.Faytonunun szlrinin doru olmadn ona iar edibhmin yazn ona gstrdim. O, da zn o yer qoymayb

cavab verdi: Eh, aa, ruslar bizim zfrlrimiziqsqandqlar n o tarixi sonradan oraya hkk etmilr.ua qrib bir hrdir. Melr v aylarla hat

olunmu bu hr dalarn ykskliklrind, dnizsviyysindn min be yz metr hndrlkl tikilmidir.Mslmanlarla Ermnilr orada bar iind gl kimi gnkeirib yaayrdlar. nki ua uzun illrdn bri qafqaz,ran v Trkiy lklri arasnda krp olmudur. Dalarda

v ay vadilrind iy krpicdn tikilmi balaca komalarucalrd. Yerli uaqlar ox zaman bu komalar sarayadlandrrdlar. Bu hr trafndak komalarda mslmanbylri il aalar v ermni mliklri yaayrdlar. Buadamlar evlrinin qaplarnda saatlarla oturub qlyanlarnkrk bir-birlrin Rus imperatorluunun mhv olmasnnqars dflrl Qaraba generallar trfindnalnmasndan danardlar v Qaraballar olmasayd

imperiyann bana nlr gl bilcyindn durmadan bir-birlrini anlatmaqdan yorulmazdlar.Mn v qoum, dmir yol stansiyasndan at arabas il

yri-yr da yollarndan kerk yeddi saatdan sonrauaya atdq. Qouluq daa ox quldurlua meylgstrn silahl nkrlrin pesi idi. Tpdn drnaa kimisilahlanm bu adamlar qaradinmz olardlar. Onlarnhamsnn da siftlrind sava cizgilri vardr. Atam

qounu mn qomudu ki, yolda mni yad adamlardanqorusun. Qoum etibarl bir adam idi. El bil bir az da


35/235

irvanirlr nslin qohumluu da atrd. Bu crqohumlara ancaq rqd rast glmk olard.Artq be gn idi ki, uada idim. Ninonun glmsini

gzlyirdim. Bu be gnd yerlilrim mn dnyann btn

igidlrinin v hrtli adamlarnn ual olmaqlarndandanrdlar.Mn hrin baalarn, parklarn gzir v mscid

minarlrini seyr edirdim. ua ox mmin hr idi.Oradak mscid v kilslr altm minlik hali n kifaytidi. stlik hr trafnda saysz-hesabsz pirlr, birincinvbd d bhsiz ki, mqdds Vli Saray byin ikiaac dururdu. El ilk gndn uallar mni bu yerlr

dartb aparmdlar. Mqdds Vli Saray byin qbriuadan bir saat aral idi. Hr il btn hr hli orayaziyart gedr v ehsanlar verrdi. Tnd qara rnglipaltarlar geymi dindarlar is balaca med qorunanmqdds Vli Saray byin qbrin qdr olan yolu dizst srn-srn gedrdilr. Bu xeyli narahatlqyaratsa da, zvvarlarn diqqtini xsusil clb edirdi.Mqdds Vlinin qbri stndki aaclar bymdlr.

Onlara toxunmaq n byk gnah saylrd. Kim aaclarnbirc yarpana toxunsayd, el yerindc iflic olard.Mqdds Vli Saray by bax belc qdrtli adam idi.Amma bu mqddsin indiydk hans mczni

gstrdiyini mn he kim izah ed bilmdi. Bununvzind is camaat onun bir iind tfrrat il mndandlar ki, guya o bir df dmnlri trfindn tqibolunarkn onun at hl bu gn d uann yerldiyi dan

tpsind apr. Tqib ednlr ona yaxnlamamdan onunat nhng srayla dalarn, qayalarn v uannstndn uub qeyb olmudu. Mminlr bu gn bel ncibheyvann endiyi qayalarda hkk olunmu nal izlrini grbilirdilr. Bir atn o drcd sramasnn mmknolduuna bh etdiyimi bildirnd onlar incimi haldaand-aman edib dedilr ki, Aa, bu at Qaraba at idi!Bunu deyib, qaraba at bard mn bir maraql hvalat

syldilr:Bizim diyarda hr ey gzldir - dey sylmybaladlar. Ancaq bu diyarn n gzl eylrindn biri d


36/235

qaraba atlar idi. Qaraban hrtli atn almaq n ranah Aa Mhmmd btn hrmxanasn bu atn vzinvermy hazr idi. Grsn mnim dostlarm AaMhmmd ahn axtalanb xdimaa olduunu

bilmirdilrmi? Bu at deyiln gr Mqdds yaranm birat idi. Bu mczli at cinsini meydana gtirn qdrinsanlar yz illr boyu durmadan mk srf etmi vnticd yeni at cinsi Qaraban mhur khr atyaranmd. Dnyann n mhur cins at Qaraban qrmzqzl rngli at idi.Bu qdr trifdn sonra atlara maram artd v xahi

etdim ki, o gzl atlarn birini mn gstrsinlr. Dostlarm

qayke baxlarla mni szb dedilr ki, Sultannhrmxanasna girmk Qaraba atlarnn tvlsingirmkdn asandr. Qarabada cmi on iki bel khr atvardr. Bu atlarn sahiblri ancaq mharib olan zamanonlar minirlr. Bxtim gtirmmidi. Ona gr d onlarno fsanvi Qaraba atlar bard syldiklri ilkifaytlnmli idim.ndi is uadak maarda oturmu Mustafa kiinin bo

uydurmalarna qulaq asa-asa Ninonu gzlyirdim. Bufsanvi diyara da artq almdm.Ey xan dey Mustafa kii sz balad Sizin

cdadlarnz mhariblr aparmlar, sn is thsilli,oxumu bir adamsan. El ona gr d gzl sntlrhaqqnda bhs ediln shbtlrdn ban xr. Farslar Sdi,Hafiz, v Firdovsi il, ruslar is Pukin il fxr edirlr. UzaqQrbd d Gte adl bir air olub v o, eytan haqqnda er

yazb.Onun szn ksrk: Blk bu airlr d Qarabadanxblar?- dedim.- Xeyir, hrmtli qonaq, amma demk lazmdr ki, bizim

airlrimiz onlardan daha istedadldr. Onlar o qdrqrurlu idilr ki, erlrini kaza yazmadan zbroxuyurdular.- Hans airlri nzrd tutursan, aqlarm?

- Bli, aqlar nzrd tuturam dey Mustafa kiimtbr kild cavab verdi. Onlar uann trafndakkndlrd yaayrlar. Sabah aqlarn drvi


37/235

qhvxanasnda yarlar var. Gedib onlar heyran-heyrandinlmk istyirsnmi?- Razlm bildirdim v ertsi gn yri-yr yollarla

yoxuu qalxb Qafqaz aq sntinin dayaq nqtsi saylan

Da knd gldik. Demk olar ki, Qaraban hr kndindyerli aqlar vard. Onlar qda er yazarlar, mahnlar vdrvilrin rqs motivlrini bstlyrlr, baharda isklublar v saraylarda yeni rqilrini v mahnlarnoxuyardlar. Qarabada knd vard ki, orada ancaq srfaqlar yaayrdlar. rqin ta qdim zamandan eriyythrmt bslmsinin lamti olaraq yerli feodallar onlarvergidn azad etmidilr.

Bu kndlrdn biri d Da knd idi.Bu knd sakinlrinin adi kndli olmadqlarn myynetmk n onlara birc df baxmaq kifayt idi. Onlarnkiilri uzun sa buraxrlar v ipk kaftanlar geyirlr.Qadnlar is qmgin baxlarla kiilrinin dalnca gedibmusiqi altlrini dayardlar. Aqlar heyran-heyrandinlmk n Da knd uadan glmi dvltlimslmanlar v ermnilrl dolu idi. Tamaa ktlsi

kndin sas meydanasnda toplamd. Meydannortasnda is bir-biril amansz dy hazr olan iki igidaq dayanmd. Onlar burunlarn krk bir-birlrinnifrtl baxrdlar. sn klk onlarn salarn yelldirdi.Aqlardan biri qqrb dedi: - Snin paltarndan tzk iyiglir, siftin donuz siftin bnzyir, istedadn n naziktkdn d nazikdir v sn bir az pul verslr znhaqqnda thqiramiz er yazarsan.

O biri aq acql-acql ssini ucaldaraq dedi:- Snin paltarn tlxk libasna bnzyir, ssin dxdimaann ssini xatrladr. Mnim istedadm yoxdursa,snin d airliyin yoxdur. Sn ancaq mnim dolusfrmdn atlan trtkntlrl yaayrsan.Aqlar get-ged qzaraq bir-birlrini iynli szlrl thqir

edirdilr.Nhayt meydana a sal nurani bir qoca gldi. O,

aqlar arasndak yarma n iki mvzu elan etdi:Mvzulardan biri Araz zrind ay, digri is AaMhmmd ahn lm idi.


38/235

Aqlar balarn gy evirib erlrini oxumaa baladlar.Onlar oxuyurdular ki, Aa Mhmmd ah kiilik gcnyenidn qaytarmaq n Tiflis, kkrdl vannalar qbuletmk n gedir. Ona kkrtl vannalar da kmk

etmynd Xdim aa hri yerl-yeksan etmi v btnqadn v kiilri vhicsin ldrtmd. Lakin dalaqaydan zaman tale onu Qarabaa tlsdirdi. O, zadrnda yatd yerd xncrl ldrlmd. Byk ahhyatdan he bir hzz almadan ldrld. O, hrb yrlrizaman acla dzm, qara rk yeyrk, ayran iibyaamd. O, saysz-hesabsz lklri fth etmidi, ammashradak dilnilr qdr yoxsul olmudu. Xdim aa

Mhmmd bel adam idi.Aqlar btn bunlar ruz vzni slubunda oxuyurdular.Onlarn biri n gzl qadnlarn yaad lkdXdimaann ignclrin dqiqliyi il tsvir edir, o birisiis bu qadnlarn edam shnsini tfrrat il tsvir edirdi.

Tamaalar mmnun olmudular. Aqlarn alnlarndanmuncuq iriliyind tr dnlri axrd. Birdn mlayim ssiolan aq sslndi: Araz zrindki Ay kim bnzyir?

Acql aq onun szn ksrk: Snin sevgilinincamalna dedi.Mlayim ssi olan aq dillndi: Bu Ayn i mlayimdir.- Xeyir, - dey acql aq cavab verdi. - Bu Ay hid olmu

cngavr bir dynn qalxanna bnzyir.Bu bnztmd birinciliyi ld etmk n aqlar yorulub

biri-birini taqtdn salrdlar. Sonra onlarn hr ikisi ayr-ayrlqda Ayn gzlliyindn, dznlikd bir Bakirnin sa

hrks kimi dolana-dolana sn kly, Araz aynnsularnda ks olunan Aya Baxan sevgililrdn rqilroxuyurdular.Bnztmlrin sonunda acql qalib elan edildi v xoa

glmz bir gll rqibinin sazn mkafat olaraq lindnald. Sazn ana azna qdr pullarla doldurularknqaqaban sallayb trafa baxrd.- Qlbn gr sevinirsnmi? - dey sorudum. O nifrtl

yer tprd v dedi: Aa, buna qlbmi deyrlr?Haradadr o kemi yarmalar. Yz il bundan qabaq belyarmalarn sonunda qalib gln mlubun ban apa


39/235

bilrdi. O zamanlar snt hrmt byk idi. ndi nazikrkli olmuuq. ndi kims bir qoma n qann fdaetmir.- ndi sn bu diyarn n yax asan.

- Yox dedi v onun gzlrind drin bir kdr grnd. -Mn ancaq bir sntkaram. sl aq deyilm.Bs sl aq n demkdir?Acql aq dillndi: - Ramazan aynda srarngiz bir

gec vardr. Ona Qdir gecsi deyirlr. Bu gecd tbit birsaatla yatr. aylarda sular axmr, cinlr, eytanlarxzinlrin keiyind durmurlar. mnlrd otlarnartdn v aaclarn dandn eitmk olur. aylardan

su prilri ykslir v o gecd dnyaya gln adamlaralim v air olurlar. Qdir gecsind aq grk btnairlrin hamisi olan lyas peymbri arsn. Peymbrdz vaxtnda peyda olur v z camndan aa su veribdeyir: - Bu gndn etibarn sn sl aqsan v yer zndhr eyi mnim gzlriml grcksn.Buna nail olan aq hr nsr hakim olur: btn insanlar

v heyvanlar, klklr v dnizlr onun ssin ba yir,

nki onun ssind artq peymbrin qdrti v gcvardr.Acql aq yer oturdu, zn llri arasna ald v birdn

bir hnkr-hnkr alamaa balad.

- Amma Qdir gecsinin hans gec olduunu v bugecnin hans saatnda yatmaq lazm olduunu artq hekim bilmir. Buna gr d bu dnyada sl aq qalmayb.

Dnyada tnha qalm acql aq ayaa durub qmgin vqaradinmz halda Qaraban yal cnntini bir shracanavar kimi trk etdi.VI

sa bula z yatanda rltyla axrd. Onun trafndak

aaclar yorun mqddslr kimi balarn gy

qaldrmdlar. Cnuba doru oban yaylaqlarn xatrladanyam-yal otlaqlar fq doru uzanb gedirdi. uatplrin ardnda qalmd. rqd is Qaraba tarlalar


40/235

Azrbaycann tozlu llri iind gzdn itirdi. Zrdtatlrinin qzn nfsi, l klklrinin qanadlarndadznliyi sprrd. trafmzdak qorunan med nkiicik yarpaq bel trpnmirdi. Qdim zmanlrin

ilahlri buralar trk edib getmi olsalar da fsunkarlqlarsanki hl d qalmd. Bizim tonqaln ati d bumqdds yerl hd-peyman olsun dey yandrlm ne-ne ocaqlardan ox gerilr qalmd. Rngarng xallardairvi kild tonqaln trafna srilmidi. Xallarnstnd mn kef kn grclrl bir yerd oturmudum.Ocan trafndak xallarn zrind kplr dolusu rab,crbcr meyvlr, st-st qalanm trvz, pendir,

sbzlr dzlmd. Bulaq boyunca Sasandi adlanansyyah aqlar oturmudular. Onlarn llrindki altlrinadlar el musiqini xatrladrd: dair, inuri, tara, diplipito.Onlar farsi sulda bir bayat v lirik bir mhbbt mahns

oxumaa baladlar. Bu mahnn ekzotik tsiri artrmaqn grclr arzu etmidilr. gr latn dili mllimimizburada olsayd, mmlkt nnlrinin bir hisssinevrilmi bu ylncni Diyonisios almi adlandrard.

Nhayt oradak kurortun n qonaqlarn uayaxnlndak med tkil olunmu gec ziyaftin dvtedn Kipiani ailsi glib xd.Qarmda Ninonun atas oturmudu. O, ziyaft

mrasiminin rtlrin uyun olaraq tamada rolunu ifaedirdi. Onun parlaq gzlri, qrmzmtl sifti v qapqarauzun blar var idi. Kipiani lindki qdhi mnim rfimqaldrb idi. Mn iki imdiyim halda qdhimi qaldrb bir

qurtum idim. Baqa vaxt olsayd imzdim, amma mclistamadalq edn Ninonun atas rab imyi tlb ednd,immk nzaktsizlik olard.Uaqlar bulaqdan su gtirdilr. Bu sudan in adam kefi

istdiyi qdr yeyib i bilrdi v artq yemkdn d zrrqdr narahatlq hissi etmzdi. nki sa bulann suyuda Qaraban saysz-hesabsz mczlrindn biri idi.Ocan llnn inda Ninonun anasnn profilini

grdm. Onun srt bir profili vard. O, rinin yanndaoturmudu, onun gzlri glrd. Bu gzlr n vaxtsa


41/235

sehrkar Medeyann Arqono Yasonla tan olduu Rionobasndak Minqrelliyann yaratd gzlr idi.Tamada qdhini qaldrd: k mhtrm Dadianinin

salna!

Uaq baxl bir qoca ona tkkr etdi. Bununla danc dvr baland. Hr z qdhini bir nfsboaltd. Ancaq srxo olan yox idi. Grclr sfr bandaolanda rkdn nlnmyi sevirlr. Amma onlarn allarsa bulann suyu kimi tmiz v ffaf qalrd.Melikd kef mclisi dzldn tkc biz deyildik. Me

saysz-hesabsz ocaqlarn ina qrq olmudu. nkibtn uallar hr hft mxtlif bulaqlarn bana

ylrlar. Kef mclislri shr alana qdr davam edirdi.Mslmanlarla Xristianlar mqdds meciyin btlrixatrladan aaclarnn klgsi altnda nlnirdilr.Mn, yanmda oturan Ninoya baxdm. O, asal Didiani il

shbt edirdi. Bu da adt v nnnin bir lamti idi:qocalara hrmt, cavanlara mhbbt...Didiani dillndi:- Siz grk bir frst tapb, mnim Zuqdidi yay

malikanam glsiniz. Malikanm Rion aynnqrandadr. Bir zamanlar bura Medeann kllrinin qoyunyunlar il qzl tozlarn yuduqlar yer idi. li xan, siz dglin. Siz Minqreliyann balta dymmi tropik melriniv qdim aaclarn grrsiniz.- Mmnuniyytl, mhtrm Didiani, glrm, amma

aaclar grmk n yox, siz gr glrm.- Ny gr aaclarn leyhinsiniz? Mnim n aaclar

Kamil hyatn tcssmdr.Nino shbt qard:- li xan xyaltlrdn qorxan uaqlar kimi aaclardan

qorxur.- El deyil canm, - dedim. Ancaq sizin n aaclar n

qdr zizdirs, mnim n d bir o qdr llr zizdir.Mhtrm Dadiani, aaclarn olduu dnya mni karxdrr.Bu dnya vahim, cin v eytanlarla doludur. stlik

melrin ii qaranlqdr. Gnin alar aaclarnklgsind yox olur. Melrin qaranlqlar mni sxr,budaqlarn xltlarn eidnd is qlbim hzn kr.


42/235

Mn, sad eylrdn xolanram: klklrdn, qumlardanv dalardan. l bir qlnc zrbsi kimi saddir. Melr isQordiy dyn (1) kimi dolaqdr. Mn menin iingirdiyim zaman ab yolumu tam itirirm, mhtrm

Didiani.- ----------------------------------1. Dolaq, cnclli msl. Red.

---------------------------------------

Didiani fikirli-fikirli mn baxb dedi:- Sizd l adamnn ruhu var. Grnr, insanlar blmk

n yalnz bir doru sul vardr: insanlar meadamlarna v l adamlarna blmk lazmdr. rqinikisiz srxoluu ldn glir. llrd isti klklrlqzmar qum insanlar srxo edir. Orada hyat sad vproblemsizdir. Melr is min bir suallarla doludur. l iskimsdn bir ey istmz, kimsy, bir ey vermz v hebir ey d vdd etmz. Lakin ruhun ati medkiodundan glir. l adamnn, yni gzlriml gr bildiyim

tk bir z vardr. O, tk bir hqiqt tanyr, o tk hqiqtd onun qlbini doldurur. Me adamnn is min bir siftivardr. Tssbkelr ldn, yaradclar is melrdnglirlr. Blk d rq v Qrb arasndak sas frq d elbudur.Adl-sanl ermni slalsindn olan gmbul Mlik

Naararyan:- Biz ermnilrl grclr el bu sbbdn melri

sevirik dey shbt qard. Domba gzlri v qaln kolkimi qalar olan bu adam filosofluq etmy v ikiy artqdrcd meyl gstrirdi. Naararyan qdhini mnimrfim qaldraraq brkdn dedi:

- li xan, dalardan qartallar, melrdn d plnglrxr, bs llrdn n xr?- Aslanlar v cngavrlr! - dey cavab verdim. Nino raz

halda ocuqcasna l ald.ilrin zrind nar kimi qzarm kabablar paylanrd.Qdhlr dflrl dolub boalrd. Grc nliyinin sdas


43/235

meni brmd. Didiani Naararyanla nyi is mzakiredirdilr. Nino da frstdn istifad edib sualedici baxnmn zilldi. Mn razlq iarsi olaraq bam trptdim.Artq qaranlq kmd. Ocaq inda keflnmi adamlar

cinlri, ya da quldurlar andrrdlar. He kim biz fikirvermirdi. Ayaa durub yava-yava bulaq trf getdim.yilrk ovucumla suyu gtrb idim. Bulaqdan su imkadama ox xo glirdi. Bir xeyli orada dayanb suyunstn dn ulduzlarn ksini seyr etdim. Arxamda ayaqsslri eidildi. Quru bir budaq kiik bir ayan altndaaqqldad... limi uzatdm, Nino limi drhal tutdu. Biz l-l verib menin drinliklrin getdik.

Ocan bandan ayrlmam menin drinliklringetmk dzgn bir hrkt deyildi. Nino balaca birmnlikd oturdu. Sonra mni d zn doru kdi.Hmi n v ad olan Qarabada da ciddi v srt adtlrvar idi. Mustafa kii mn dht iind danmd ki, onskkiz il bundan qabaq Qarabada bir aild sdaqtpozulmu v bunun nticsind d o gndn bri meyvaaclar mhsullarn azaltmlar.

Biz biri-birimiz baxrdq. Ay inda Ninonun sifti solungrnrd. Prinses dey ona mracit etdim. Nino pkimn baxd. Artq iyirmi drd saat idi ki, o, prinsesolmudur. Atasnn knyaz rtbsin layiq olduunu isbatedib, Peterburqdak ara qbul etdir bilmsi is iyirmidrd il kmidi. Bu gn shr Peterburqdan Ninonunatasna teleqram glmidi. Ninonun atas itirdiyi anasnyenidn tapm bir uaq kimi sevinirdi. O, hammz gec

ziyaftin dvt etdi.- Prinses, - dey mn tkrar etdim. Sonra Ninonunzn llrimin arasna aldm. O he bir mqavimtgstrmirdi. Ola bilsin ki, Kaxetiya rabn ox imidi vyaxud da onu srxo edn me v ay i idi. Mn onupdm. Onun ovuclarnn ilri yumaq v ilq idi. Bizyumaq yosunlarn stnd uzanmdq. Nino mnimzm baxrd. Onun sifti nazilmi v ciddilmidi. Ay

inda onun bdni sarmtl qiq da kimi parldayrd.Mn onun rk dyntsn eidirdim. Onun dizlri sirdi,


44/235

gzlrindn ya glirdi. Gzlrindn gln yalarndodaqlarmla sildim v nm yanaqlarn qurutdum.Nino ayaa qalxd. Onun susma yalnz daxilindki

mmmal hisslrdn idi. Mnim Ninomun on yeddi ya

hl tzc tamam olmudu. O, mqdds Kralia Tamaralitseyin tzc gedirdi. Nino dillnib dedi ki, lixan mnel glir ki, sni sevirm. Htta indi prinses olduum haldada sni sevirm.- Blk prinsesliyin artq uzun kmyck - dey cavab

verdim.Nino szm baa dmdi karxm halda dedi:- S n demk istyirsn? Yni ar atamn prinseslik

nvann bizdn geri mi alacaq?- Sn r gedn kimi o nvan itircksn. Amma xanlqnvan da ox gzl bir nvandr.Nino llrini boynunun ardnda arpazladrd, ban geri

atb qhqh il gld:- Xan, blk el Xan xanm? Xan xanmlar n bir nvan

yoxdur? mumiyytl, snin qrib bir evlnm tklifi irlisrmk sulun var, gr bunu nzrd tutursansa...

- Mn bunu nzrd tuturam.- Nino zm tumarlad v onun barmaqlar salarmnirisind itdi:- yr birdn bli desm, onda sn mrnn sonuna

qdr ua yaxnlndak meni xo xatir kimi yaddasaxlayacaq v aaclarla slh balayacaqsan?- Mn el glir ki, edrm hr halda.- Toydan sonrak syahtimizi keirmk n Tehrandak

mingil gedrik, mn d orada xsusi nzart altnda olanahnahn hrmxanasn ziyart edcym. Oradakiman qadnlarla ay iib shbt etmli olacaam.- Baqa?- Ondan sonra da mn llri gz bilcym, nki orada

mn baxa bilck bir ins-cins olmayacaq.- Yox, Nino, sn llri gzib baxmayacaqsan, nki

xouna glmyck.

Nino llrini uzadb boazmdan tutdu v burnunu alnmayapdrb dedi:


45/235

- li xan, blk el dorudan da sn r getdim. Ammahe fikirlmisnmi ki, biz me v llrdn baqa n kimingllr qarmza xacaq?- Hans ngllr?

- vvla mnim bir mslmana r getdiyim n atamv anam kdrlrindn lcklr. Sonra snin atan snlnt oxuyub tlb edck ki, mn mslmanl qbuledim. Bunu da qbul etsm bu df ar babamz, xristiandinin satqnlq etdiyim gr mni Sibir srgn edck:Sni d thrik etdiyin n mn qoacaq.Mn gl-gl cavab verdim:- Sonra da biz, imal dnizinin ortasnda, bir buz dann

zrind oturacaq. ri a aylar da glib bizi tik-tik edibyeycklr. Yox, Nino, znn etdiyin qdr d pisolmayacaq. Sn mslmanl qbul etmlisn,valideynlrin d kdrlnib lmycklr. Toydan sonraksyahtimizi d yax keirmk n Paris v Berlingedrik ki, sn oralar gzrkn Bui de Bulonun mesinv Berlinin mhur heyvanxanasna tamaa edrsn.- ndi n deyirsn? Nino tccbl mn baxb cavab

verdi:Mni ox istyirsn, ona gr d yox demirm. Amma hdemy d hl vaxt var. Qorxma qaas deyilm. Mktbiqurtaran kimi valideynlrimizl danarq. Ancaq, sndnxahi edirm ki, mni qarmaa sy gstrm. Bilirmbunu siz d nec edirlr. Bir gn qfildn glib mni atntrkin atrsnz v daa qararsnz. Nticd d Kipianilrailsi il gcl qan davas balanr.

Nino birdn-bir ux v dcl bir qza evrilmidi. Onunvcudunda el bil hr ey glrd: z, llri, ayaqlar,bdni... O bir aaca syknib, mni aadan yuxaryakimi szd. Mn onun qabanda durmudum. Nino aacnklgsind, ovularn qorxusundan melrd gizlnnqorxmu bir ceyrana bnzyirdi.- Gedk, - dey Nino dillndi.Biz menin iindn keib byk tonqaln yanna qaytdq.

Yolda birdn-bir Ninonun alna n is gldi. O, yerindcdayand ban qaldrb Aya baxmaa balad.


46/235

Bs bizim glck uaqlarmz hans din mnsubolacaqlar? - dey tvil sorudu.- Mn d qeyri-myyn bir kild dedim ki, n yax v

tmiz din mnsub olacaqlar.

Nino inamszlqla mn baxd v bir mddt susub fikrgetdi. Sonra qmli halda:- Mn snin n ox yal deyilmmi? Mnim bu

yaxnlarda on yeddi yam tamam olacaq. Snin glckhyat yoldann indi on iki ya olmal idi.Mn onu sakitldirdim. Yox, o mnim n qtiyyn ox

yal deyildi. O hddn artq all v hiylgr idi. Bir gncqzn all v hiylgr olmas hqiqtn yax ey idimi?

Mn el glirdi ki, biz rqlilr vaxtndan ox tez hddi-bulua atrq, qocalrq v allarq. Bununla bel bznhammzn sfeh v sadlvh olduumuz qnatinglirm. slind n dnmk lazm idi, bilmirdim.Aaclar, Nino, uzaqdan i gln ocaqlar mni

adrmd. Amma hamdan ox mn zm zmadrmdm. Blk d mn Kaxetiya rabndan ox iib,bir shra qulduru kimi mhbbtin sakit baasnda bir

srsri kimi dolardm.lbtt Ninonun bir l adamnn qurban olduu barddnmmyin min idim. O zn ox sakit aparrd.Biz yenidn sa bulana qaydanda Ninonun gz

yalarndan, gllrindn v inc counluundan srlamt qalmamd. Bizim qeyb xb yenidnqaytmamz he kim sezmmidi. Mn ocan qrandaoturdum v birdn hiss etdim ki, susuzluqdan dodaqlarm

quruyur. Mn sa bulann suyundan bir istkan doldurubidim. stkan sfry qoyarkn Mlik Naaryanlabaxlarmz rastlad. O, mn dostcasna, qay il v birazca himaytkarcasna baxrd.VII

Damdak divana uzanb mhbbt xyalna dalmdm.

Mnim mhbbtim baqalarnn mhbbtindn tmamilfrqli idi. Mn Ninoya bulaq banda, lallr yannda yox,Nikolay ksind mktb gedrkn rast glmidim. El


47/235

ona gr d Mnim mhbbtim babalarmn, atamn vmimin mhbbt mcarlrindn ox frqli idi. rqlilrinmhbbt hekaytlri bulaq banda v yaxud ssli-kyllallrin yannda balard. Qzlar iyinlrin shng alb

hr axam st bulaq bana gedrdilr. Cavan olanlar dabulaq bana yaxn bir yerd dvr vurub oturardlar. Onlaryanlarndan ken qzlara he gzucu da baxmadanvurumalardan v soyqunulardan bhs edn shbtlredrdilr. Qzlar shnglrini bulaq suyu il doldurubtlsmdn yava-yava evlrin qaydardlar. Aznaqdr su il doldurulmu shnglr ox ar olur. Bu dolushnglri apararkn bdrmmk n qzlar rpklrini

dala atb, dbl gzlrini yer zillyrdilr.Hr axamst qzlar bulaq bana gedrdilr. Olanlar dahr axamst meydann bir gusind oturardlar. rqdmhbbt mcars bel balayard.Tsadfn qzlardan biri gzlrini qaldrb olanlara nzr

salard. Olanlar yen buna hmiyyt vermzdi. grhmin qz tkrarn bulaq bana qaydrsa, olanlardan biriban qaldrb gy baxard. Bzn onun bax qzn bax

il rastlard. Bulaq banda iki gncin baxlar bir nedf rastlardsa, ham baa drdi ki, mhbbtmcars balayb.Qalan eylr artq su kimi axb gedrdi. Eq atin

dm cavan olan mahnlar oxuyaraq traf dolamaabalard. Olann yaxn qohumlar is qz evi il balqmslsini gtr-qoy edrdilr. Mdriklr d tz evlnmkistynlri ne cngavr dnyaya gtircklrini

hesablayardlar. Hr ey qabaqcadan hazrlanbqrarladrlard.Bs mnim bulam harada qald? Han Ninonun zndki

rpk? Qribdir. Qadn rpk altndan grmk mmkndeyil, amma tanmaq olur: onlarn vrdiini, dncsini,arzularn bilmk olurdu. rpk qzlarn gzlrini, burnunuv azn balayr, qlbini, ruhunu is yox. rqqadnlarnn qlbi adrasz qadnlarn qlbindn frqli idi.

nki, adrasz qadnlarn gzlrini, burunlarn, dodaqlarngrmk olur. Amma bu gzlrin ardndan kenlri he bir


48/235

zaman bil bilmzsiniz. Htta onu ox yax tandnzznn etsniz bel.Mn Ninonu sevirm, amma o yen d mni adrr,

heyrt v bhy salrd. Kd zg kiilr ona

baxdqlar zaman o bundan xolanrd. Halbuki, yetimi birrqli qz bel eylrdn diksinrdi. O mni prd. Mnd onun qlarn sallayrdm. Halbuki biz hl he nianlda deyildik. Nino eq v mhbbt haqqnda olan kitablaroxuduu zaman adti zr xlyalara dalrd v hsrtliin-iin yanrd. Ondan soruanda ki, ax sn nyinhsrtini kirsn. O, ban aa salb he zm dbilmirm dey cavab verirdi. Znnimc, Ninodak bu

xasiyyt onun vvllr Rusiyada olmasndan irli glir.Atas Ninonu hmi z il Peterburqa aparard. Rusqadnlarnn nec ln olduqlarn ham bilir. Onlarngzlri ehtirasla dolu olur, rlrin vfaszlq edib, baqalaril gzirlr. Ona gr d ox nadir hallarda onlarn ikidnartq uaqlar olard. Tanr onlar da bel czalandrrd.Bununla bel mn Ninonu yen d sevirdim. Onungzlrini, ssini, gln, danq v dnc trzini

sevirdim. Mn onunla evlncym. Onun xyalprstolmana baxmayaraq, o da btn grc qadnlar kimiyax bir hyat yolda olacaq. nallah.Divann zrind o biri trf evrildim. Btn bu

dnclr mni yorurdu. Gzlrimi yumub glcyi, yniNinonu xyalmda dnmk mn daha xo idi. nkibizim glcyimiz, toy gnmzdn, Nino mnim arvadmolan gndn balayacaqd.

O gn ox hycanl bir gn olacaq. O gn mn Ninonugrmy icaz vermycklr. Deyiln gr toy gnbyl glinin birlikd gz grnmsindn pis ey yoxdur.

Tpdn drnaa qdr silahlanm dostlarm atlara minibNinonu evlrindn aparacaqlar. Onun znd rpk olacaq.O, yalnz birc gn rqin adtin ba ymli olacaq.mam suallar verck, mnim dostlarm da salonun bir

kncnd dayanb imamn suallarn gzlycklr. mam

verdiyi suallarn cavablarn soruarkn dostlarm and-aman edcklr ki, mn iqtidarsz deyilm. Adt vnnlr bunu tlb edirdi. nki hr bir adamn


49/235

dmnlri var. Bu dmnlr toy gn xncrlriniqnlarndan syrr, zlrini gn batan trf ynldibAnisani, banisani, mamaverli, kaniani deypldayardlar. Yni, o bu ii elmz, o, bu ii elmz.

Amma, Allaha kr ki, yax dostlarm vard. lyas by dinsan bu cr cadugrlrdn qoruyan dualarn hamsnyax bilirdi.Toydan sonra biz drhal ayrlmalyq. Nino z rfiqlrinin,

mn d z dostlarmn yanna gedcym. Gncliyimizinvida gnn hr ikimiz ayr-ayrlqda qeyd edirik.Bs sonra?Gzlrimi bir anla ab, damdak divan v badak

aaclar grrm. Gzlrimi tkrarn yumuram ki, ondansonra nlr olacan daha yax gr bilim. nki toy gninsann hyatnda n vacib v lazml bir gndrs, eynizamanda da hmin gn ox ar v tin bir gndr. Toygecsind glin otana girmk asan i deyildi. Uzunkoridora alan hr qapnn aznda zlrin maskakeirmi adamlar dururlar. Ancaq onlarn ovuclarna pulqoyulduqdan sonra onlar yoldan kilirlr. Xo niyytli

dostlar da glin otana bir xoruz, bir piik v yaxud baqabir gzlnilmz eylr qoyub gedrdilr. Otaa girdiyinzaman mtlq otan hr trfin nzr salmaq lazm idi.nki, bzi hallarda arpaynn altnda ifrit bir qadngizlnirdi. O da pul qoparmadan glin otan trk etmzdi.Nhayt otaqda tk qalram. Qap alr, Nino iri girir.

ndi toyun n gcl hisssi balayr. Nino glmsyrk,dvt edici baxlarla mn baxr. O, bdnin kei

drisindn tikilmi ox dar bir korset geyinmidi. Korsetqabaq trfdn i-i tikilmi balarla dynlnmidir.Korsetin dynlri ox mrkkb dynlrdir. O dynlrinhamsn mn zm amalyam. Ninonun bu id mnkmk etmsin izn verilmirdi.. Korsetin dynlrihqiqtn son drcd mrkkbdir, lakin onlarxncriml ksib amaq mn byk rfsizlik gtirrdi.Kii grk zn sahib olduunu gstrsin. nki shri

gn onun rfiqlri glib almam dynlri grmkistyirlr. Vay o bdbxtin halna ki, dymlri z llri il


50/235

adn sbut ed bilmir. -Bu sbb gl mvzusunaevrilirdi v btn hr ondan danrd.Toy gecsind, toy evi qarqa yuvasna bnzyirdi.

Dostlar v qohumlar koridorlarda, damda v htta kd

durub dynlrin almasn gzlyirdilr. Dynlrinalmasnn uzun vaxt aparmas onlarda sbirsizlikyaradrd. Onlar glin otann qapsn dyrlr, piik kimimiyoldayrlar v nhayt dynlrin alm olduunueidn dostlar sevincdn el o dqiq havaya at amaabalayrlar. Onlar eiy xb qaravul kmy balayrlarki, mniml Ninonu yalnz istdiklri vaxt evdn buraxabilsinlr.

Bli, bu toy qeyri adi toy olacaqdr. Ata-babalarmzn adtv nnlri sasnda.Divanda uzandm yerd yatb yuxuya qalmam.

Gzlrimi aanda grdm ki, qoum yerd oturub, uzunxncri il drnaqlarn tmizlyir. Onun gliindn hexbrim olmamd.Tnbl-tnbl snyrk sorudum:- Tz n xbrlr var, qarda?

Qou da zhl tkn ssi il cavab verdi:- El bir ey olmayb, aa. Qonuluqda qadnlar dalablar,bir ek d qorxuya db ipini qoparb aya qab, hld oradadr...Qou bir az susdu, xncri qnna soxdu v laqeydlikl

szn davam etdi:- ar bir ox Avropa krallarna qar mharib elan etdi.N? N mharib?

Mn yerimdn sradm v bam qaldrb gzlrimi onazilldim. Tmamil adi bir mharib. Sn n danrsan?ar kimlr mharib elan edib?- Avropann bir ox krallarna qar onlar o qdrdilr ki,

adlar yadmda qalmayb. Amma Mustafa kii onlarnhamsnn adlarn qeyd edib.- Tez onu bura ar!Mnim bu msl il bu qdr maraqlanmama tccb

edn qoum ban yralad v otaqdan xb getdi. Bir azkendn sonra o ev sahibi il birlikd geri qaytd.


51/235

Mustafa kii o anda zn daha ox biln bir insangrdy n istehza il glrd. Hqiqtn ar mharibelan etmidi. Bunu btn hr bilirdi. Yalnz mn yatbyuxuya qaldm n hr eydn bixbr idim. Hr halda,

ar mdrikliyini nmayi etdirib bel hrkt qrarvermidi.- Ax, ar kim qar mharib elan edib? - dey bardm.

Mustafa kii lini cibin sald v cibindn bir zik kazparas xartd. O, boazn artlad v son drc qrurla,lakin ox byk tinlikl oxumaa balad: ar, AlmanKayzerin, Avstriya imperatoruna, Bavariya Kralna,Prussiya Kralna, Saksoniya Kralna, Macarstan Kralna v

daha bir ox lordlara, prinslr mharib elan edib.- Aa, ax, sn vvlcdn demidim ki, adlar vnvanlar yadda saxlamaq olmur dey qoum utancaqhalda dillndi. Mustafa kii d kaz parasn qatlad vdanmaa davam etdi:- Btn bunlarn ksin olaraq Byk Osmanl dvltinin

Xlif v lahzrt Sultan beinci Mhmd Rid, elc dran ahnah hzrtlri Sultan hmdah byan ediblr

ki, onlar bundan sonrak aqlamaya qdr bu mharibyqatlmayacaqlar. Bellikl bu mharib kafirlrin zaralarnda olacaq mharibdir. Mhmmd li mscidininimam bel fikirddir ki, mharibd almanlar qalibglcklr...Mustafa kii szlrini tamamlaya bilmdi. hrin hr

trfind birdn-bir alnmaa balayan kils znglrininsslri hri brd. Mn ky qadm.

Qzmar avqust aynn smas hrin stnd hrktsizvziyytd qalmd. Uzaqlarda grnn mavi dalaretinasz ahidlri andrrd. Kils znglrinin sslri d budalardak qayalara dyib ks-sda verirdi. Klradamlarla dolu idi. Hycanl v ab qalm siftlrkilslrl mscidlrin minar v gnbzlrin tamaaedirdilr. Hava tozla dolmudu. nsanlar hycan iindidilr. Kilslrin brclri lal-dinmz bir thdid kimi bamzn

zrind ucalrd. Kils znglrinin ssi ksildi. Enli v lvanpaltar geymi kk bir imam yaxnlmzdak mscidinminarsin xd. O, llrini aznn iki yanna qoyaraq


52/235

qmgin bir ssl: namaza glin, namaza glin - deymminlri ibadt ard.Mn tvly qadm. Qoum atm yhrldi. At minib,

rkm baxlarla mn yol aan camaatn iindn

drdnalla apdm. At qulaqlrn klmidi. hrdnknara xandan sonra ilanvari bir crn enli zolaqarmda alb uzand. Mn Qaraba zadganlarnnevlrinin qabandan klk kimi kedim. Sad kndzadganlar mn tccbl baxr l elyib qqrrdlar:- li xan, sn artq dymi qoulursan?Aadak dry nzr saldm. Orada hamar dam olan

bir balaca ev ban ortasnda yerlirdi. Ev baxa-baxa at

minmyin btn qaydalarn unutmudum. At lncasnadik bir uurumdan aa srdm. Ev get-ged bykgrnrd. Onun arxasndak dalar, sma, hr, ar vbtn dnya yoxa xmaa balad. Dalan dnrk baagirdim. Evdn taltli bir xidmti xd v l gzlrinimn zillyib dedi:- Zadgan ailsi saat bundan qabaq evi trk edib.Qeyri-iradi olaraq limd xncrin dstyindn yapdm.

Nkr yana kildi v dedi:- Prinses Nino, cnab li xan irvanir bir mktubgndrib. O, lini pencyinin i cibin sald. Atdan dbdama xan pillknd oturdum. Sbirsizlikl Ninonungndrdiyi tirli mktubunu ab oxumaa baladm. Ninomktubu uaq kimi iri hrflrl yazmd: zizim li xan!Mharib balayana qdr Bakya qaytmal olduq. Snxbr vermy vaxtm olmad. Mndn incim.

sbilm. Alayram v sni sevirm. Yay mvsm hissedilmdn baa atd. Tcili arxamca gl. Sni gzlyirmv hsrtini kirm. Yol boyunca yalnz snidncym. Atam mharibnin ox yaxn zamanda sonayetcyin v bizim trfin qlb alacana inanr.Mnim is bu qarqlq iind halm ox pisdir. Sndnxahi edirm ua bazarna gedib mn oradan bir xalalasan. Onu almaa vaxtm olmad. Xalnn zrind

rngarng kiik at bann nax olsun. prm sni.Bakda hava ox isti olmaldr.Snin Ninon.


53/235

Mktubu qatladm. slind hr ey z qaydasnda idi.Yalnz mn qaydada deyildim. Mn, li xan irvanir,zm yaraan bir qaydada hr bldiyy risinin yannagedib onu mharib mnasibtil tbrik etmk yaxud ua

mscidlrinin birin gedib, ar ordusunun zfri n duaedib xeyir dua almaq vzin, dliqanlqla atma minibdry apdm.Mn dama xan nrdivann bir pillsind oturub irliy

baxmaa baladm. Mn hqiqtn zm sfeh kimiapardm. lbtt, hrhans bir lkd mharib getdiyizaman sevgili birinci nvbd, sevgilisinin yannagetmlidir, daha oturub tir iyi saan mktublar

yazmamaldr. Amma mharib bizim lkd getmirdi,mharib Rusiyada idi. Bunun mn v Ninoya ox az dxlivar idi. Buna baxmayaraq iimd gcl bir hirs var idi. Mntcili evin qaydan yal Kipianiy v mqdds Kralia

Tamara litseyin hirslnmidim. nki onlar mharibzaman qzlara zlrini nec aparma yrdbilmmidilr. Hr eydn vvl is ad-sanm unudaraqzm Ninoya tez atdrmaq n tlsmyim

baxmayaraq onun xbrsiz xb getmsinqzblnmidim. Mktubu tkrarn bir ne df oxudum.Birdn xncrimi syrdm. limi qaldrb ani bir surtd onuqabaa atdm. Xncrin tiysi vyltl bir ssl havadauaraq parldad v qarmzdak aacn gvdsin sancld.Nkr aaca yanab, xncri aacn gvdsindn kib

xard. O, ba xan bir adam kimi xncrin hr trfinbaxb mn qaytard v bir az qorxu il dedi:

- Xalis Kbi poladdr, qolunuz da qvvtli qoldur.Mn ata minib yava-yava ev trf getdim. Uzaqdahrin gnbzlri grnrd. Artq hirsim soyumudu. Oaacn gvdsin sanclb qalmd.Nino yerdn gy qdr haqlyd. O, valideynlrin

hrmt edn bir qzdr. Xcalt kdiyim n bam aasalb atm srmy davam etdim. Klr toz-torpaqiind idi. Gn d qzarb Qrbd batrd.

Birdn bir at kinmsi mni diksindirdi. Bam qaldrdmv heyrtdn azm ala qald. Bir anla Ninonu da, btndnyan da unutdum. Balaca ba, mrur bax, arq


54/235

gvdsi v balet rqqassinin ayaqlar kimi nazik ayaqlarolan bir at durmudu qarmda. Gnin alar altnda atnal qrmz drisi parpar sayrrd. Atn belind is sallaqb, yri burunlu bir qoca kii oturmudu. Bu, qonuluqda

yaayan Knyaz Melikov idi. Mn gzlrim inanmam kimiheyranlqla ata baxrdm.Mn uaya ilk gldiyim gnlrd camaat mqdds Sar

byin qrmz-qzl rngd olan mhur cins rb atlarndanmn danmdlar.Bu khr atd. Btn Qarabada bu atdan ancaq on ikisi

vardr. Onlar sultann hrmindki qadnlar qoruyan kimiqoruyurdular. O qrmz-qzl mcz indi gzlrimin

nnd dururdu.- Yolunuz haradr, knyaz? - dey sorudum.- Mhariby, olum.- N gzl atdr, Knyaz!- H, grrm valeh olmusan! Bu cr khr atn grm

olanlar barmaqla saylacaq qdr azdr.Knyazn gzlri doldu:- Atn yalnz ryi kilo arlndadr. Onun zrin su

tknd bdni qzl zk kimi parlayr. O hl gn ingrmmidir. Bu gn onu tvlsindn xardanda gninas onun gzlrin dd. Onun gzlri qayalararasndan yeni fqrm bir bulaq kimi parldayrd. Odukf edn insann gzlri d ilk alovu grdy zaman hrhalda bel parlayb. Bu khr Sar byin atnn cinsindndir.Mn onu bu gn qdr he kim gstrmmidim. Yalnzar hzrtlri mharib elan etdiyi zaman bu mczli

khr ata knyaz Melikov minrdi.O, qrurla mnim il saollad. Qlncn xfifcqqldadb atn srd.lkd dorudan da mharib balamd. Ev glib

atanda hava qaralmd. Mharib lnl hri vqgtirmidi. Yerli zadganlar srxo vziyytd ss-kylklrd v meydanlarda atlarn apa-apa havaya gllatrdlar.

- Qan axacaq, qan dey qqrrdlar. - Qan su yerin,axacaq Ey Qaraba, snin adn dnya

qurban said - ali ve nino

Documents