REVISTË SHKENCORE-KULTURORE 2018/3-4

TRAJTON• LIDHJET KULTURORE SHQIPTARO-IRANIANE• ALBANOLOGJI• IRANOLOGJI• ORIENTALISTIKË• KRONIKA KULTUROREP

ERLA

Nr.

3-4

201

8

Fondacioni Kulturor IranianSAADI SHIRAZI

ISSN 2410-762X

9 772410 762007

ISSN 2410-762X

ADRESA: Rruga Ismail Qemali, Nr. 12, Ap: 3/2; 3/3, Tiranë.https://www.revistaperla.al/

E-mail: info@revistaperla.al / revistaperla@yahoo.com

PERLAPERLAPERLAPERLAPERLARevistë shkencore-kulturore tremujore

Viti XXIII 2018 Nr. 3-4 (83)

Pasqyra e lëndës

Persia në veprën Historia e Skënderbeut

e Marin Barletit .................................................. 5

Lidhjet kulturoreLidhjet kulturoreLidhjet kulturoreLidhjet kulturoreLidhjet kulturore

Anton Papleka

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji

Eqrem Çabej

Muzafer Korkuti

Hamit Xhaferi

Klara Kodra

Albert Habazaj

Medrid Mustafaraj

Flamur Shala

Irda Dervishi

Merita

Koka Karaguni

Diskutime në Kolokuiumin Albanologjik

në Insbruk, më 1972 ......................................... 15

Rreth origjinës së Dardanëve

dhe territorit të tyre .......................................... 28

Dy zhanret poetike të Josip Relës një kujtesë

artistike muzeale e arbëreshëve të Zarës ........ 33

Veçori dhe dallime të dy poemave erotike

të Naimit Bukuria” dhe “Dashuria” (O eros) .. 38

Pikëpamjet e studiuesve të Naimit

mbi personalitetin dhe veprat e tij .................... 44

Konformizmi gjuhësor dhe përdorimi i gjuhës

standarde.......................................................... 54

Leksiku terminologjik në Fjalorin historik

anglisht-shqip të Stuart E. Mann-it ................ 63

Dimensione të reja hapësinore në zhvillimet

urbane në Shqipëri ........................................... 77

Pasqyra e lëndës (persisht) ............................................................ 159

Kronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturore

Takime shkencore shqiptaro-ruse (V) (Kujtim Kapllani) ................ 147

Konferencë shkencore në Prishtinë për 80-vjetorin e profesorëve

Xhevat Lloshi dhe Emil Lafe (Kujtim Kapllani) ............................. 147

Veprimtari shkencore në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë

për albanologjinë kineze (Vitore Veli) ............................................... 151

Komuna e Malishevës në Kosovë nderon

Prof. Dr. Tafil Kelmendin (1948–1993) (Kujtim Kapllani) ............. 157

IRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJI

Arti pers deri në përhapjen e islamit ................. 91

Tabrizi, kryeqendra e Azerbajxhanit Lindor

në Iran ............................................................. 103

Qyteti i filmit – Gazali ..................................... 111

Kopshti Botanik Kombëtar i Iranit .................. 114

Muzeu i Kristalit dhe i Qeramikës .................. 118

M. Shajestehfard

Muhamed Mehdi

Shahbazi

Irina Hamdohova

Irina Hamdohova

Olesja Adamovska

OrientalistikËOrientalistikËOrientalistikËOrientalistikËOrientalistikË

Dashuria në poezinë mistike të Junus

Emresë (II) ..................................................... 123

Lumturia nga këndvështrimi i Imam Aliut ....... 135

Abdullah Hamiti

lidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturorelidhjet kulturore

shqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iranianeshqiptaro-iraniane

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Anton Papleka, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Anton PAPLEKA

PERSIA NË VEPRËN HISTORIA E SKËNDERBEUT

E MARIN BARLETIT

Të mos lejojmë, pra, që të paktën këtej e tutje të na

shkojë kot koha, të ndjekim edhe ne shembullin e

persëve, t’i vemi pas fatit që na kanë dhënë

perënditë e pavdekshme.

SKËNDERBEU

Një nga ato burime të shkruara që hedhin dritë mbi marrëdhëniet

midis iliro-arbërorëve dhe persëve, është edhe vepra madhore Historia e

Skënderbeut e Marin Barletit. Këtë autor, shkenca shqiptare e ka

konsideruar si personalitetin më të shquar me të cilin Shqipëria mori pjesë

në rrymën humaniste të shekujve XV-XVI. (I, 53)

I lindur në Shkodër, rreth vitit 1460, Marin Barleti luftoi për të

mbrojtur qytetin e tij të lindjes, i cili u pushtua nga ushtria e sulltan

Mehmetit II më 1479. Pas këtij pushtimi, humanisti i ardhshëm u detyrua

të mërgonte në Venedik, ku vazhdoi studimet për t’u përgatitur si klerik.

Kjo gjë i dha mundësi të njihte kulturën e Greqisë së lashtë, atë të Romës

si dhe kultura të tjera. Më vonë, Marin Barleti shkroi tri vepra që

dëshmojnë se ai ka qenë një erudit i madh dhe kishte njohuri të gjera për

shumë fusha të dijes, veçanërisht për historinë. Në krijimtarinë e tij bie në

sy se ai nuk vlerësonte vetëm kulturat perëndimore, por edhe ato lindore.

Pa dyshim, vepra madhore e këtij historiani dhe shkrimtari është

„Historia e Skënderbeut“, e cila u kushtohet jetës dhe veprimtarisë së

heroit kombëtar të shqiptarëve, Skënderbeut, luftës njëzetepesëvjeçare që

6 Papleka

populli i Arbërisë zhvilloi në shekullin XV kundër ushtrive pushtuese të

Perandorisë Osmane për të mbrojtur tokën, lirinë dhe traditat e tij.

Kjo vepër e shkruar në latinisht, u botua për herë të parë në Romë,

rreth vitit 1510. Krahas disa ribotimeve në latinisht, ajo u përkthye dhe u

botua pothuajse në të gjitha gjuhët europiane. (I, 3) Me të drejtë është

theksuar se ndikimi dhe rëndësia e veprës së Barletit dalin jashtë kufijve

kombëtarë, se ajo ka karakter europian, ndërkombëtar. (I, 52)

Objekt i këtij shkrimi do të jenë vetëm të dhënat e përfshira në këtë

vepër, të cilat u referohen historisë dhe kulturës së Persisë. Siç do të shihet,

të dhëna të tilla nuk janë të pakta.

REFERIME HISTORIKE

Një nga veçoritë e veprës së Barletit është se në të ngjarjet historike

nuk janë paraqitur të shkëputura, por të lidhura me njëra-tjetrën në mënyrë

të drejtpërdrejtë apo të tërthortë. Me këtë sy, i ka parë ai edhe zhvillimet

historike në Arbëri dhe në Persi, në shekullin XV. Para se të filloj të

shqyrtoj të dhënat konkrete, e quaj me vend të sqaroj se, kur flitet për

figura apo ngjarje të historisë persiane, ato nuk i përkasin vetëm Persisë

së mirëfilltë, por edhe Perandorisë Perse, e cila shtrihej nga Azia e Vogël

deri në afërsi të Indisë.

Të dhënat nga historia e Persisë, të përfshira në veprën e Marin

Barletit, kanë karakter diakronik dhe sinkronik, d.m.th. ato u referohen si

epokave të shkuara, ashtu dhe bashkëkohësisë, pra, shekullit XV.

Ushtarëve të Sfetigradit, të cilët nuk pranonin të pinin ujin e pusit të

vetëm të kështjellës, për shkak se atë e kishte ndotur një tradhtar, duke

hedhur brenda një qen të ngordhur, komandanti i garnizonit Pjetër Perlati,

u kujtoi Darin e Persisë, i cili krahas meritave politike dhe ushtarake,

dallohej edhe për vlerat shpirtërore, për moralin e lartë që tregonte

përballë fatkeqësive: „Mos keni dëgjuar ju, vallë, se kështu edhe ai Dariu,

mbreti fort krenar dhe madhështor i persëve, i dërrmuar nga Aleksandri

ynë, duke marrë me turp arratinë dhe ndërsa linte prapa shenjat e kërdisë

së përmendur, nuk e qasi në gojë ujin më se të ndotur, të mbledhur nën

thundrat e kuajve dhe ndërmjet kufomave të të vrarëve, kur një skllav ia

shpuri në ikje e sipër? Përkundrazi, mbreti krenar e pranoi dhe, pasi e piu,

dëshmoi se kurrë s’pati pirë më me kënaqësi. Kështu ai i shpëtoi zgjedhës

armike , e shtyu për më tutje fatin e vet të zi dhe u tregua tamam mbret

nga shpirti.“ (I, 292)

Për të lartësuar figurën e Skënderbeut dhe trimërinë e ushtrisë së

vogël arbërore që përballej me hordhitë e shumta osmane, të cilat kishin

rrethuar kështjellën e Krujës, Marin Barleti i përqas me treqind spartanët,

të cilët në vitin 480 para erës së re, qëndruan me armë në dorë deri në

vdekje në grykën e Termopileve: „Edhe te grekët, lakedemonasi Leonida

Persia në veprën Historia e Skënderbeut e Marin Barletit 7

nuk ngurroi të gozhdonte me pak luftëtarë pranë Termopileve fuqitë e

panumërta të Kserksit.“ (I, 337)

Në „Historinë e Skënderbeut, ngjarjet historike të së kaluarës

përdoren edhe për të ilustruar idetë filozofike të autorit, siç është

pikëpamja se në këtë botë asgjë nuk është e pandryshueshme, se ligjit të

hekurt të ndryshimit i janë nënshtruar shtete dhe perandori me pasuri të

pallogaritshme dhe me ushtri që mbaheshin si të pathyeshme. Në

përgjigjen që i kthente sulltan Mehmetit II më 25 qershor 1463,

Skënderbeu e këshillonte të tregohej më i matur e më largpamës: „Pusho,

pusho së mburruri dhe nxirr mësime, po qe i zoti, nga shembujt e shënuar

të paqëndrueshmërisë njerëzore. Me të vërtetë, ku janë asirët, që patën

dikur në dorë sundimin e gjithë botës? Ku janë medët? Ku persët? Ku

grekët? Ku më në fund romakët, zotërit e botës?“ (I, 586)

Më tej, kundërshtarit të tij prepotent dhe të dehur nga lavdia,

Skënderbeu i kujton fatin e keq dhe disfatat e mbretërve dhe të

perandorëve të dikurshëm, të cilët kishin mëtuar se sundimi dhe lavdia e

tyre nuk do të perëndonin kurrë. Midis këtyre sundimtarëve radhiten edhe

mbretërit më të dëgjuar të Persisë: „Më i madh sigurisht se ti ka qenë

Tamerlani, mbreti i skitëve, tmerri, siç shkruajnë, i njerëzisë, i cili pasi e

dërrmoi në kufijtë e Armenisë, së bashku me dyqind mijë, stërgjyshin tënd,

Bajazitin e dëgjuar, që kishte pasur sa e sa suksese të mëdha në luftë dhe,

pasi e kapi në arrati e sipër, e solli si ngadhënjimtar të lidhur me pranga

para qerres së vet. Në ushtrinë e tij thonë se kanë qenë 1 200 000 njerëz,

më i madh se Kserksi dhe Dariu, nga ushtritë e të cilëve të vjetrit thonë

se janë mbuluar detet e tharë lumenjtë. Megjithatë këta të gjithë u zhdukën,

o prijës Mehmet, nga zhdukësi i njerëzisë, të gjithë i shoi dora e perëndisë.

Prandaj mësoje dhe dije se edhe ti njeri je.“ (I, 586-587)

Të dhënat historike që i referohen Persisë, më së shumti i përkasin

shekullit XV. E dhëna e parë që lidhet me këtë periudhë, bën fjalë për

dyluftimin e Skënderbeut të ri, i cili mbahej peng në oborrin e sulltan

Muratit II, me dy bejlegtarë nga Persia. Ata ishin luftëtarë me trupa të

fuqishëm dhe të stërvitur, të cilët kishin ardhur të shërbenin në ushtrinë

osmane: “Kur u nis për në Bitini, bashkë me Muratin, më tepër për dëfrim

sesa për luftë, ndërsa ndodheshin në qytetin e Bursës, që tani është

kryeqyteti i Perandorisë Aziatike, erdhën fluturimthi te Tirani dy burra nga

Persia, me veshje të shënuar, sipas zakonit të asaj gjindeje, dhe me bukuri

të rrallë të trupit. Emrat e tyre ishin Jahja dhe Zampsa.” (I, 72)

Për të treguar fuqinë, mjeshtërinë dhe guximin e tyre, dy persianët

kërkuan të ndesheshin në dyluftim me luftëtarin më të zot të ushtrisë së

sulltanit. I vetmi që pati zemër ta pranonte këtë sfidë, qe Skënderbeu. Pas

një dyluftimi për jetë a për vdekje, arbërori arriti t’i mposhte njërin pas

tjetrit: “Dhe ndërsa pas tri goditjesh nga të dy palët, po përpiqeshin që t’i

8 Papleka

derdhnin gjakun njëri-tjetrit, Skënderbeu ia qëlloi e ia rrëmbeu këtij burri

me një fuqi të atillë goditjeje krahun e djathtë, atje ku bashkohet me qafën,

saqë kali fatzi tërhoqi atë ditë, si të thuash dy kufoma të të zotit. Kështu

dy burra të fortë ranë atë ditë nga dora e një të vetmi, për gëzimin më të

madh të spektatorëve.” (I, 74)

Megjithëse populli arbëror dhe ai pers gjeografikisht gjendeshin larg

njëri-tjetrit, fatet e tyre lidheshin ngushtësisht, sepse të dy luftonin kundër

një armiku të përbashkët, kundër Perandorisë Osmane, e cila synonte t’i

nënshtronte, siç kishte vepruar me disa popuj të Europës e të Azisë: ”Një

palë thonë se arsyeja e largimit të tij kanë qenë turbullirat hungareze, një

palë të tjerë thonë për turbullirat greke, disa për turbullirat e persëve,

shumë të tjerë pohojnë se dëmet që pati në Epir dhe vështirësitë e

ndryshme nga ajo luftë e bënë atëherë Otomanin të hiqej nga krahina, me

qëllim që të kthehej pastaj për të rrethuar Krujën me ushtri e gatitje më të

fuqishme dhe më të freskët, pasi e shikonte se për atë qytet duheshin forca

më të mëdha.”(I, 301)

Në këtë kohë, në Persi sundonte dinastia Savafide (Sevefide), që

kishte themeluar një shtet rreth idesë mistike të një Persie shiite, e cila i

kundërvihej Perandorisë Osmane synite. (II, 1398) Pra, kundërvënia midis

shtetit persian dhe shtetit osman kishte karakter politik, ushtarak dhe fetar.

Po këtë natyrë kishte dhe konflikti midis Arbërisë së shekullit XV dhe

Perandorisë Osmane: “Shumë mendime u shfaqën atëherë për nevojën e

luftës dhe të shpagimit dhe për punët e Epirit, por prej tyre zotëroi ai që

thoshte se duhej hequr dorë për atë vit nga armët dhe se duhej pritur ndonjë

rast i volitshëm e duhej luftuar me atë gjinde me tërë fuqinë e turqve. Ky

mendim u pranua me kënaqësi, sepse pëshpëriteshin disa lajme lufte nga

Azia dhe Persia.” (I, 469)

Në shekullin XV, Arbëria dhe Persia ishin aleatë të natyrshëm të njëri-

tjetrit. Për këtë arsye, si arbërorët ashtu dhe persët i ndiqnin me vëmendje

luftimet që zhvilloheshin në të dy vendet kundër ushtrive osmane: ”Epiroti

ishte njoftuar nga disa miq dhe purpuratë mbretërorë për të gjitha, edhe

për shtirjen e Otomanit, edhe për luftën perse.” (I, 387)

Arbëria dhe Persia e kishin të qartë se qëndresa e njërës palë

favorizonte qëndresën e palës tjetër jo thjesht në rrafshin moral, por edhe

në atë ushtarak. I vetëdijshëm për këtë gjë, Skënderbeu u thotë krutanëve:

“Dhe me të vërtetë barbari i zënë, siç e kemi marrë vesh, me luftën perse,

e ka harruar Epirin, na ka harruar ne bashkë me armiq të tjerë. Paqja dhe

pushimi kanë mbetur për ju që t’i gëzoni sa të doni.” (I, 388)

Në veprën e tij Marin Barleti e përsërit disa herë idenë se, për sa kohë

që sulltani ishte i angazhuar me fushatat ushtarake kundër persëve,

Arbëria gëzonte një paqe të përkohshme, e cila i jepte mundësi të mblidhte

forcat, të rimëkëmbte kështjellat e dëmtuara gjatë luftimeve të mëparshme

Persia në veprën Historia e Skënderbeut e Marin Barletit 9

apo ta forconte mbrojtjen duke ndërtuar ndonjë kështjellë të re, siç ishte

rasti i Modricës: ”Por puna atje filloi e mbaroi në qetësinë më të madhe,

pa ngjarë gjë gjatë asaj kohe nga ana e armikut, sepse Mehmeti atëherë,

megjithëse po gatiste me zellin më të madh ushtri kundër Skënderbeut, se

s’i durohej pa u shpaguar, i la prapëseprapë punët e tjera dhe s’kujdesej

pothuaj fare për to, i trembur nga lajmi për një luftë të re dhe shumë të

rrezikshme nga ana e Persisë.” (I, 386)

Ngaqë nuk mundi ta mposhtte Skënderbeun me anë të forcës së

armëve, sulltan Mehmeti II u përpoq ta neutralizonte atë me mënyra të

tjera, sidomos duke i propozuar ndonjë armëpushim të përkohshëm.

Oferta e një paqeje me kushte poshtëruese nuk ishte aspak e sinqertë, sepse

ai bënte përçapje të tilla vetëm për të ndërmarrë fushata pushtuese kundër

popujve të tjerë që synonte t’i nënshtronte, midis të cilëve bënin pjesë edhe

persët. Duke iu drejtuar ushtarëve të tij, Skënderbeu zbulonte shkakun e

vërtetë që e shtynte sulltanin të kërkonte paqe: ”Këtë paqe, megjithëse të

kërkuar nën mbulesën e nderuar të tributit, ai mund ta kishte vetëm po t’ia

jepnit ju dhe ashtu si t’ia jepnit ju. Dikush mund të thotë se Tirani e kurdisi

atë plan për shkak të luftërave perse, jo nga frika.” (I, 416-417)

Simpatinë dhe admirimin e tij për luftën që zhvillonin persët për të

mbrojtur truallin dhe lirinë e tyre nga hordhitë osmane, Skënderbeu e

shprehu me zë të lartë para parisë së Krujës dhe para kapedanëve të

ushtrisë arbërore, kur u kthye në kryeqytetin e tij pas ndërtimit të

kështjellës së Modricës. Ai ishte i mendimit se luftërat e persëve duhej të

ishin një burim frymëzimi, një model moral dhe luftarak për

bashkëkombësit e tij, duke e konsideruar luftën për liri si një mision të

shenjtë historik: “Të mos lejojmë, pra, që të paktën këtej e tutje të na

shkojë kot koha, të ndjekim edhe ne shembullin e persëve, t’i vemi pas

fatit që na kanë dhënë perënditë e pavdekshme.” (I, 390)

Përmendja e shpeshtë e fushatave ushtarake që osmanët ndërmerrnin

kundër persëve ashtu siç vepronin edhe kundër arbërorëve, tregon se ata

luftonin kundër një pushtuesi të përbashkët dhe kishin një fat historik të

ngjashëm. Për të thyer shpirtërisht Skënderbeun, në letrën që i shkruante

atij më 7 maj 1463, sulltan Mehmeti II mburrej me pushtimet që kishte

bërë në Europë dhe në Azi: ”A nuk e sheh se të gjithë grekët pothuaj janë

zhdukur? Se perandori i Trapezundës është rrëzuar nga froni prej nesh? Se

princërit rashjanë dhe tribalë janë rrëzuar? Se ilirikët janë shpartalluar e

se mbretërit e gjithë Azisë dhe mbretër e princër të tjerë janë vënë nën

zgjedhën e sundimit tim?” (I, 584)

10 Papleka

REFERIME KULTURORE

Rrezatimi i kulturës perse, një kulturë e lashtë dhe e pasur, nuk është

shtrirë vetëm në Azi, por edhe në Europë. Kjo gjë ka bërë që ajo të radhitet

përkrah kulturave të mëdha si kultura greke dhe ajo romake.

Në Persi kanë zënë fill lëvizje të mëdha fetare, kanë lindur fe dhe

sekte të ndryshme si zoroastrizmi, mitracizmi, manikeizmi, sufizmi etj.

Në veprën “Historia e Skënderbeut” Marin Barleti përmend manikeizmin,

një fe sinkretike e themeluar nga profeti persian Mani në shekullin III të

erës së re. Sipas kësaj doktrine, e Mira dhe e Keqja janë dy parime

themelore, të barabarta dhe antogoniste. (II, 1937) I nisur nga pozitat e

katolicizmit, Barleti e konsideron manikeizmin si një herezi fetare: “Një

palë, d.m.th. nga sklavonët, ndjekin kishën e Romës, si dalmatët, kroatinët,

karnët dhe polonët; një palë të tjerë, gabimet dhe absurditetet e grekëve,

si tribalët, të cilët quhen edhe bullgarë, rutenët dhe shumë nga lituanët; të

tjerë kanë shpikuar herezi të vetat, si boemët, moravët e boshnjakët, një

pjesë e madhe imitojnë marrëzinë e manihejve.” (I, 297)

Një dëshmi e ndikimit të qytetërimit pers ka qenë depërtimi i fjalëve

perse në gjuhët e popujve të tjerë. I tillë është edhe rasti i termit politik

“satrap”, i cili në veprën e Barletit përdoret me kuptimin e qeveritarit të

një province: ”Njëri nga satrapët e Tiranit, burrë me autroritet të madh u

kap i gjallë si dhe 4 mijë të tjerë.” (I, 83)

Me kuptimin e mësipërm, term “satrap” përdoret për të shënuar edhe

qeveritarët e mbretërisë së Napolit: ”I përcjellë nga princërit më të shumtë

dhe nga satrapët e mbretit, përmes Daunisë së gëzuar jo më pak për paqen

sesa për fitoren, ndërsa për ta nderuar u derdhën jo vetëm qytetet, por edhe

turma banorësh e katundarësh, që rrethonin rrugët, arriti pranë detit në

liman dhe u hipi anijeve si ngadhënjimtar.”(I, 558)

Një pjesë e rëndësishme e kulturës perse ka qenë edhe letërsia, me të

cilën nuk ushqeheshin vetëm shtresat e larta të Perandorisë Perse, por edhe

sundimtarët e tjerë të Lindjes. Duke portretizuar sulltan Mehmetin II, i cili

përgatitej për të hipur në fron, Marin Barleti shkruan: “Megjithëkëtë, ai ka

qenë pa dyshim një luftëtar i rrahur e trim, që duronte në kulm mundimin

e pagjumësisë, ai shtihej me zotësi për njeri i fesë dhe, sipas zakonit të

gjindes, s’vuri verë në gojë. Dinte mirë gjuhën dhe letërsinë greke, perse

dhe arabe.” (I, 381) Pohimin e Barletit e mbështet edhe Henri

Massé: ”Libri i Mbretërve nuk ishte më pak familjar për sovranët turq...”

( III, 278) Njohja e letërsisë perse dhe letërsive të tjera e ka shtyrë sulltan

Mehmetin II që të merrej edhe vetë me krijimtari poetike:”Mehmeti II, i

cili ka shkruar vjersha me pseudonimin Avni, ka qenë poet me një

divan.”(IV, 59)

Persia në veprën Historia e Skënderbeut e Marin Barletit 11

Nga referimet që ndeshen në veprën “Historia e Skënderbeut”, del në

pah se qytetërimi dhe kultura perse nuk kanë pasur vetëm karakter

kombëtar apo rajonal, por edhe karakter universal.

Në mënyrë të veçantë, vepra e Marin Barletit dëshmon se lidhjet

historike midis Arbërisë dhe Persisë kanë qenë të hershme dhe të

shumanshme. Referimeve të parashtruara në këtë shkrim, mund t’u

shtojmë një mori fjalësh që kanë hyrë nga persishtja në gjuhën shqipe,

drejtpërdrejt apo me ndërmjetësimin e ndonjë gjuhe tjetër, disa figura

mitike, disa tema folklorike, disa motive apo struktura nga letërsia e

shkruar.

Lidhjet kulturore midis Shqipërisë dhe Persisë janë shtuar në

periudhat e mëvonshme, siç ka ndodhur në kohën e zhvillimit të letërsisë

alhamiade (me shkronja arabe) (IV, 177), apo në kohën e Rilindjes

Kombëtare Shqiptare. Për këto lidhje, shkrimtari francez Mathias Enard

ka shkruar: ”Madje G. Scarcia 1 ngulmonte se poeti i mbramë pers i

Perëndimit (Occident), siç e quante ai, ishte një shqiptar që kishte shkruar

dy romane në vargje dhe disa gazele (ghazals) erotike deri në vitet 1950,

midis Tiranës e Beogradit. Gjuha e Hafizit kishte vazhduar të ishte e

pranishme në kontinentin e vjetër pas Luftës Ballkanike dhe madje pas

Luftës së Dytë Botërore. Ajo që të magjeps, – shtonte Sarcia me një

buzëqeshje fëmijërore, – ishte fakti se këto tekste vazhdonin traditën e

madhe të poezisë klasike, por duke e ushqyer atë me modernitetin, – ashtu

si Naim Frashëri, këngëtari i kombit shqiptar, ky poet i mbramë persian i

Perëndimit, krijoi edhe në shqip, madje edhe në turqisht e në greqisht.” (V,

312)

1 Gianroberto Scarcia (1933–2018), orientalist, iranolog e përkthyes italian. Ka qenë

profesor i Historise se Islamit, i së Drejtes Islame dhe i Artit islamik. Ka dhënë leksione

për historinë e qytetërimit arabo-mysliman ne Universitetin e Venecias.

12 Papleka

Bibliografi

I. Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, Tiranë, 1983.

II. Le Petit Robert, Paris, 1969.

III. Henri Massé, Firdousi et l’Epopée Nationale, Paris, 1935.

IV. Historia e shtetit, shoqërisë dhe qytetërimit osman, Tiranë, 2009.

V. Mathias Enard, Boussole, Actes Sud, 2015.

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Eqrem Çabej (1908-1980), akademik, gjuhëtar i shquar.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Eqrem ÇABEJ

DISKUTIME NË KOLOKUIUMIN ALBANOLOGJIK

NË INSBRUK, MË 1972*

Diskutimi i parë më 30 shtator 1972

Zonja dhe zotërinj!

Dua së pari të shpreh kënaqësinë time që ky Kongres po mbahet dhe

që me këtë rast na është dhënë mundësia për një shkëmbim të frytshëm

mendimesh me njëri-tjetrin. Një gjuhëtar është shprehur dikur se gjëja

më e rëndësishme në kongrese janë kontaktet njerëzore. Kjo ka një të

vërtetë, në kuptimin që kontakte të tilla mund të jenë shumë prodhimtare

për kërkimet e ardhshme. Kështu është edhe në Kongresin tonë. Po e

quaj Kongres, sepse ka qenë një kongres i vërtetë, nëse mbajmë parasysh

përmasat e çështjeve të shtruara dhe të trajtuara këtu, rrezen e veprimit

dhe thellimin e tyre. Gjithashtu duhen falënderuar edhe Universiteti i

Insbrukut, Shoqata Gjuhësore e Insbrukut, organizuesit e nderuar të

Kongresit, në veçanti personalisht zoti Prof. Wofgang Meid dhe zoti Dr.

Hermann Ölberg, që ky Kongres është mbajtur. Atë që kemi fituar ne të

gjithë prej këtij Kongresi, edhe nëse nuk pajtohemi gjithnjë me

pikëpamjet e njëri-tjetrit, gjithsecili prej nesh do ta marrë me vete në

atdheun e vet dhe do t’i kthehet shumë herë në mendimet e veta.

Duke i shqyrtuar në tërësi diskutimet e sotme dhe duke i lejuar vetes

të shpreh një gjykim për to, dua të theksoj se gjatë studimit të leksikut,

më saktë të leksikut të trashëguar, dhe të strukturës fonetike dhe

morfologjike, duhen mbajtur parasysh shkallët e ndërmjetme të

zhvillimit. Veçanërisht në shekullin e kaluar ishte bërë e zakonshme që

format gramatikore dhe leksikore të një gjuhe indoeuropiane të

* Botohet me rastin e 110-vjetorit të lindjes.

16 Çabej

dëshmuar vonë të lidheshin drejtpërdrejt me format parake, pa u

kushtuar vëmendjen e duhur shkallëve të ndërmjetme dhe interferencave.

Nëse marrim huazimet më të vjetra të shqipes, si fjala vjen latinizmat, të

cilat janë më të kuptueshme sepse historia e tyre mund të ndiqet mjaft

mirë, dhe shqyrtojmë reflekset e tyre të sotme, do të shikojmë se sa

shpesh kanë ndryshuar format dhe kuptimet e tyre, sa interferenca nga

fjalë të tjera kanë pësuar. Prej këtyre rrethanave mund të nxirren

përfundime mbi elementet e leksikut të trashëguar, të cilat duhen

kundruar si një shtresë leksikore më e vjetër që ka pësuar që në fillim

ndryshime të thella.

Duke kaluar tani në çështje të veçanta, duhet të them se, së bashku

me mikun tim të vjetër, Prof. Georgiev, nuk pajtohem plotësisht me

shpjegimin e mprehtë të fjalëve ‘qafë’ dhe ‘fyt’ që dha Prof. Hamp. Për

sa i përket vendit të shqipes sipas lidhjeve të afrisë, ideja interesante e

Prof. Georgiev-it meriton të diskutohet dhe të vërtetohet me hollësi.

Pedersen-i, siç dihet, ka vënë në dukje në mënyrë të veçantë izoglosat

shqiptaro-armene. Sipas pikëpamjes sime përkimet treshe ndërmjet

shqipes, greqishtes dhe armenishtes, edhe pse jo të shumta, janë më të

shumta se përkimet dyshe shqiptaro-armene. Se si sqarohet kjo

historikisht, është një çështje tjetër. Por barazime si shq. ardhì (hardhi) :

arm. ort’ nuk qëndrojnë; ardhi është një formim i brendshëm nga urth,

urdhë, është një formë e kësaj fjale e zgjeruar me prapashtesën -i. Edhe

barazimi i arm. oç : shq. s’ më duket shumë i dyshimtë; unë besoj se s ka

qenë fillimisht përemër, jo pjesëz mohuese, një përemër i cili ka marrë

kuptim mohues. Gjithsesi, vendi i shqipes sipas lidhjeve të afrisë është

një problem interesant dhe i rëndësishëm, i cili duhet të rimerret në

shqyrtim.

Vërejtja e mikut tim, Prof. Georgiev-it, mbi vis, sh. vise, është

shumë interesante dhe ia vlen të shqyrtohet. Këtu duhet ndërtuar një

rregull fonetike, e cila të mbështetet mbi një grup më të madh fjalësh.

Pikëpamjen e Gustav Meyer-it, sipas të cilit nga qiellzoret indeuropiane

e pazëshmja k’ në shqipe ka dhënë si spiranten ndërdhëmbore th ashtu

edhe s, ndërsa e zëshmja g’ ose g’h ka dhënë përkatësisht dh dhe d, këtë

pikëpamje të albanologut të shquar unë, si edhe gjuhëtarë të tjerë para

meje, ndër të cilët së pari Holger Pedersen-i, e konsideroj jo të saktë.

Pedersen-i e ka përmbledhur përfundimin e kërkimeve lidhur me këtë

çështje me fjalët (KZ 36, 366) se e ka ulur në mënyrë të ndjeshme

numrin e dëshmive për s dhe z nga qiellzoret e indeuropianishtes. Sipas

meje këto raste, për të cilat nuk mund të flas më gjatë këtu, duhen

eliminuar të gjitha, sepse zhvillimet e tyre fonetike nuk bëjnë pjesë në

lëmin e qiellzoreve. Për sa i përket fjalës vise, ajo ekziston vetëm në këtë

formë të shumësit; një formë në njëjës vis nuk ekziston në gjuhën shqipe.

Diskutime në kolokuiumin albanologjik në Insbruk, më 1972 17

Por në dialektet e Shqipërisë së Veriut krahas formës vise ekziston edhe

vêse. Kjo formë nuk mund të shpjegohet nga vise as nga pikëpamja

fonetike dhe as nga jo morfologjike; në gjuhën shqipe ndërrimi e : i

është rregull, por jo e kundërta. Për këtë arsye vise ka ardhur nga vêse në

rrugë thjesht fonetike përmes një çhundorëzimi të zanores së parë të

ngjashëm me atë të frëngjishtes fin, fem. fine. Ndërsa për mjedis të cilin

këtu Prof. Georgiev e kundron të lidhur me vise, nga mjet vis, fjalë për

fjalë, siç e pa Jokli, ‘vend i mesit’, në shqipe ekziston krahas tij edhe një

togfjalësh që i përgjigjet atij me saktësi qoftë formalisht, qoftë si

koncept, mes vëndi ‘vend’, fjalë për fjalë ‘mesi i vendit’, me funksion

gjinor-rrjedhor të emrit vend. Ky togfjalësh na tregon se tek mjedis ka

ndodhur një njëfjalëzim. Në mënyrë të ngjashme kalku vaj guri i krijuar

në shekullin e 19-të po kthehet në një fjalë të përbërë vajguri, sidomos

në rasat e zhdrejta i vajgurit. Nga raste të tilla del qartë se tek mjedis nuk

kemi të bëjmë me pranëvënie (Juxtaposition), por me një lidhje rasore

përcaktore, ku -vis nuk është forma e mirëfilltë, por dytësore, e ardhur

nga singularizimi i formës së shumësit vise. Të mbahet gjithashtu

parasysh se një togfjalësh i llojit medius locus të latinishtes nuk është

aspak i mundur në shqipe, sepse, siç dihet, në topikën e kësaj gjuhe

përcaktori qëndron në vendin e dytë. Ashtu si në rastin e fjalës vise, bien

edhe rastet e sjella nga Gustav Meyer-i si dëshmi e refleksit s dhe z të

qiellzoreve indoeuropiane. Kështu p.sh. fjala sulem, të cilën ky gjuhëtar

e lidh me sll. e vj. kishtare sъlati ‘dërgoj’, siç kemi vërtetuar Marco La

Piana dhe unë, lidhet me sjell, i sillem, khs. gjerm. sich gegen jemanden

wenden. Pra kështu, mendoj unë, shtrohet çështja e përfaqësimit të

qiellzoreve indoeuropiane në gjuhën shqipe.

Në lidhje me përsiatjet e zotit Prof. Boretzky lejohem të vë

shkurtimisht në dukje se krahas ibërshìm ‘fill mëndafshi’ nga turq.

ibrişim, në shqipen e folur ekziston edhe bërshìm me aferezë të i-së

nistore, një formë e cila haset edhe në gjuhë të tjera të Ballkanit. Në

mënyrë të ngjashme nga turq. ılıca në shqip është përftuar llixhë (edhe

emër vendi). Gjithashtu duhet vënë në dukje se në gjuhën shqipe tek disa

mbiemra me prejardhje nga turqishtja ka vepruar sipas etimologjisë

popullore nyja e përparme; kështu p.sh. turq. qibār ‘fisnik; madhështor,

elegant’ në disa të folme ka dhënë edhe iqibàr, duke u integruar në

sistemin e mbiemrave të shqipes. Tek ibërshìm dhe llìxhë ka ndodhur e

kundërta.

Çështja e prejardhjes së foljes kam, mbi të cilën foli zoti Dr.

Klingenschmitt, bën pjesë përsëri tek ato raste, në të cilat rindërtimet e

sipërpërmendura të shkallëve më të vjetra duhen lënë mënjanë. Një

formë parake *kabmi, *khabmi për kam, të cilën e kanë hamendësuar

Gustav Meyer-i dhe dijetarë të tjerë, unë nuk mund ta besoj. Kam vërtet

18 Çabej

ka të bëjë me familjen e lat. capio, por kjo formë parake jo vetëm nuk

është e nevojshme, por sipas meje duhet mënjanuar patjetër, sepse nuk

është e mundur të mos dallohet se këtu kemi të bëjmë me një formim

analogjik, për shkak të rimës, sipas foljes jam. Formime analogjike me

rimë gjenden edhe ndër huazimet latine. Kështu p.sh. bekòj nga

benedicere dhe mallkòj nga maledicere kanë ndikuar në mënyrë të

ndërsjellë mbi njëra-tjetrën dhe po e njëjta gjë duhet të ketë ndodhur me

çiftin e fjalëve mik nga amicus dhe armik nga inimicus. Në gjuhën

shqipe ka një varg rastesh të formimeve analogjike me rimë, kryesisht

ndër sinonimet dhe antonimet, të cilat deri tani kanë tërhequr pak

vëmendjen e studiuesve. Këtu bëjnë pjesë edhe jam e kam, ku e dyta ka

pësuar ndikimin e së parës.

Në lidhje me gjykimin mbi kumtesën e V. Polák-ut unë pajtohem

plotësisht me Prof. Georgiev-in. Nuk dua të mohoj dhuntitë kombinatore

të Polàk-ut, por këtu bëhet fjalë për metodën. Polàk-u mendon se në

gjuhën shqipe ruhen një numër fjalësh kaukazike dhe disa të tjera që

kanë lidhje me gjuhën baske. Le të mendojmë për një çast se kjo është e

vërtetë. Në këtë rast përkimet e hamendësuara duhet të vijnë nga një

periudhë historike përpara përkimeve indeuropiane; nëse këto të fundit

janë shfaqur, pak a shumë, në fillim të mijëvjeçarit të dytë p.e.r., të parat

duhet të jenë edhe më të moçme. Si mund të mendohet që fjalët e

shqipes dhe të gjuhëve kaukazike, të cilat ky dijetar i sjell si të

përbashkëta, të kenë sot një formë kaq të ngjashme. Si është e mundur që

këto fjalë të kenë mbetur të pandryshuara për një periudhë trimijë- ose

katërmijëvjeçare? Nëse p.sh. merren për krahasim huazimet latine të

shqipes, duket qartë që këto kanë pësuar ndryshime shumë më të mëdha

se italianizmat. Si është e mundur që fjalë që kanë një moshë prej tri-

katërmijë vjetësh, të kenë mbetur të pandryshuara si fosile përmes

mijëvjeçarëve, sikur të ishin të ngrira në akull? Mendoj se nga pikëpamja

logjike një gjë e tillë ka pak gjasa të jetë e vërtetë. Është e mundur që

ndonjë element leksikor i ndonjë gjuhe indoeuropiane ta ketë prejardhjen

nga një shtresë leksikore më e lashtë, paraindoeuropiane, por në këtë rast

duhen përcaktuar edhe ligjet fonetike sipas të cilave këto elemente kanë

evoluar në rrjedhën e kohës. Këtë rrethanë e ka vënë në dukje Gerhard

Deeters në një rast tjetër për gjuhët e Kaukazit, siç mësoj nga një

nekrologji e Prof. Knobloch-ut. Një vërejtje tjetër parimore, e cila u

shtohet atyre që kam bërë së bashku me Prof. Georgiev-in, është që,

përpara se t’u futemi krahasimeve të jashtme me gjuhë të tjera, duhet

pastruar fusha e lidhjeve të afrisë së fjalëve brenda vetë gjuhës, të kryhet

rindërtimi i brendshëm përpara atij të jashtëm. Në këtë mënyrë, sa për të

dhënë një shembull, përpara se të krahasohet shqipja ardhì ‘hardhi’ me

baskishten ordu ‘verë’, nuk duhet anashkaluar fakti që kjo fjalë, siç u

Diskutime në kolokuiumin albanologjik në Insbruk, më 1972 19

përmend më lart, lidhet brenda gjuhës me urth, urdhë dhe kështu ky

krahasim bie vetvetiu.

Për sa i përket diskutimit mbi marrëdhëniet e ndërsjella historike të

tingujve u dhe y, në të cilin morën pjesë zonja Prof. Desnickaja dhe Dr.

Klingenschmitt, dihet që N. Jokli ka vërtetuar për të paktën disa raste që

tingulli y ka dalë nga një ui – ose më saktë nga një uj, ui̭ – siç shihet

qartë tek fryt nga latinishtja fructus. Një kategori fjalësh mund të

shpjegohet në këtë mënyrë, për disa të tjera shpjegimi është më i

vështirë. Kështu p.sh. lat. padūlem ka dhënë në shqip pȳll, por një formë

*puill nuk shfaqet askund tek ata autorë, të cilët kanë formën fruit. Këtu

mund të ketë luajtur rol mjedisi i ndryshëm bashkëtingëllor, kjo duhet

hulumtuar. Unë mendoj vërtet se hulumtimi i historisë së tingullit y në

shqip do të ishte një punë e vlefshme edhe për një disertacion. Me

rëndësi është që të hulumtohen me imtësi shkallët e ndërmjetme në

zhvillimin e këtij tingulli, si p.sh. kalimi nga një u e gjatë e mëparshme

në y-në e sotme. Këtu duhen mbajtur parasysh në veçanti të dhënat që na

vijnë nga dialektet. Për këtë po japim vetëm një shembull. Në mbarë

gjuhën shqipe njihet çifti i fjalëve këtu dhe atje. Por në disa të folme të

gegërishtes në mënyrë domethënëse haset forma atù në vend të atý. Kjo

tregon se të paktën tek kjo ndajfolje forma më -y është dytësore dhe ka

dalë prej formës më -u. Edhe në strukturën e përngjitur, nga të dyja

variantet e simpleksit, tu dhe ty (në kë-tù, a-tý), vetëm i pari përfaqësohet

në mbarë të folmet e shqipes. Kështu ndodh edhe me tutje, tutjé, që sipas

meje është një përngjitje tu-tje e pjesëve rrënjore të ndajfoljeve këtù dhe

atjé, pra fjalë për fjalë ‘këtu-atje’, d.m.th. ‘nga këtu – atje’. Se si ka

lindur tingulli y në atý është vështirë të thuhet; ndoshta për arsye

fonologjike, për të shënjuar më mirë kundërvënien ndaj këtù edhe në

fund të fjalës. Edhe më i vështirë është shpjegimi i raportit të ndërsjellë

ndërmjet ai dhe ky. Historia e y-së ngërthen pra, siç shihet, një radhë të

gjatë çështjesh dhe e meriton të trajtohet në një monografi.

Së fundi në lidhje me kush mund të shtoj shkurtimisht – siç ka

theksuar edhe kolegu im R. Ismajli – se si pasojë e faktit të njohur të

rënies së bashkëtingëlloreve fundore në shqipe, bashkëtingëllorja -sh në

këtë fjalë përfaqëson një element të shfaqur në një çast të dytë. Pra, duke

mbajtur parasysh sh-në fundore, kush nuk mund të përafrohet në asnjë

mënyrë me latinishten quis etj.

20 Çabej

Diskutimi i dytë më 3 tetor 1972

Zonja dhe zotërinj!

Dëshiroj t’i lejoj vetes të bëj disa vërejtje mbi kumtesat e Prof. Hamp

dhe Prof. Jochalas, si edhe mbi kumtesat e zonjës Prof. Desnickaja dhe

Prof. Gjinarit.

Prof. Hamp, siç kemi parë, duke e zotëruar plotësisht lëndën, na

paraqiti një kuadër të përndarjes së të folmeve shqipe të Greqisë. Unë

nuk kam ç’të shtoj këtu, përveç tri vërejtjeve të shkurtra. Ndoshta do të

ishte me vlerë të hulumtohej mundësisht edhe në laborator, nëse ka raste

në të cilat është vështirë të dallohet a kemi të bëjmë me një zanore

dyfishe apo me një zanore të gjatë, si shtììmë apo shtīmë. Në lidhje me

çiftin e fjalëve zjarm dhe zjarr mendoj se ndryshimi i pjesës fundore

mund të shpjegohet edhe në mënyrë tjetër. Në vështrim sociologjik Prof.

Hamp bën një vërejtje me shumë vend kur thotë se besimi ortodoks i

shqiptarëve, i përbashkët me atë të grekëve, ka ndikuar në masë të

madhe në asimilimin e tyre. Është me interes të bëhet një krahasim me

rrethanat fetare dhe ndikimet e tyre mbi elementin shqiptar në Itali. Në

Greqi, siç thamë, besimi fetar ishte i njëjtë për grekët dhe shqiptarët. Në

Itali besimi greko-ortodoks ishte në kundërvënie ndaj atij roman-katolik

të botës romane. Meriton vëmendje fakti që ky besim ortodoks në Greqi

u kthye në një faktor asimilimi, ndërsa në Itali përkundrazi në një faktor

të ruajtjes së gjuhës së bartur me vete nga atdheu i vjetër. Mund të

vërehet se në Itali ato fshatra, të cilat kaluan herët në kishën romane, u

romanizuan nga ana gjuhësore, ndërsa ato, të cilat ruajtën besimin greko-

ortodoks (uniat), e kanë ruajtur më gjatë gjuhën e vet. Kjo dukuri më

duket me interes në vështrimin sociogjuhësor.

Për kumtesën e Prof. Jochalas dua t’i lejoj vetes të vë në dukje sa

vijon: Ekzistenca e një ndryshimi të konsiderueshëm kulturor ndërmjet

të ardhurve rishtas dhe popullsisë vendëse që gjetën në atdheun e ri,

duhet hamendësuar më tepër për Italinë sesa për Greqinë. Ende sot në

vendet e Ballkanit niveli kulturor i popullsisë fshatare është pak a shumë

i njëjtë gjithandej. Por në këtë kontekst më duket se një çështje tjetër

është më e rëndësishme. Është me rëndësi parimore të hulumtohet nëse

ndër emrat e vendeve dhe të familjeve që merr me vete një popullsi, e

cila shpërngulet nga atdheu i vjetër dhe vendoset përgjithmonë në një

mjedis të ri, ka nga ata që përdoren edhe si apelativë në gjuhën e saj.

Dua ta sqaroj këtë përmes disa shembujve. Prof. Jochalas mendon se

Argomaz në gjuhën e arbëreshëve të Italisë është një emër vendi me

prejardhje nga greqishtja. Por argomaz në gjuhën e këtyre arbëreshëve

është apelativ dhe ka kuptimin “djerrinë” në shumë fshatra, në Kalabri

dhe në Sicili. Çështja shtrohet se cilët kanë qenë ata që ua kanë vënë këtë

emër vendeve në Itali? Edhe emra vendesh të tjera, si Dhromi, Palaqìa,

Diskutime në kolokuiumin albanologjik në Insbruk, më 1972 21

Boni, Hora, Palaqidhe, Palathiri, Qeramidhe, Raχi etj. hasen atje si

apelativë, por ata shfaqen pjesërisht edhe në Shqipërinë e Jugut. Çështja

se kush i ka sjellë këta emra vendesh dhe të tjerë të ngjashëm, se cilët

janë emërvënësit, sipas meje duhet shtruar në këtë mënyrë: duke qenë se

këta emra, duke u nisur nga mjedisi shtëpiak, janë elemente apelative në

leksik, është afërmendsh të mendohet se të ardhurit rishtas këto leksema

të përdorimit të zakonshëm me prejardhje nga greqishtja i kanë përdorur

edhe në lëmin e toponomastikës. Këtë parim e ka përdorur me të drejtë

D. Georgacas për interpretimin e emërvendeve sllave në Greqi. Një

çështje tjetër e lidhur me këtë kërkesë në vështrimin metodik është

shqyrtimi i emërvendeve në sistem. Kështu p.sh. emërvendi χoni në

Horën e Arbëreshëve në Sicili, i përmendur këtu, nuk shfaqet i vetëm.

Është me rëndësi të vërehet se emërvendet χoni, Sheshi, Brinja, Shkëmbi

shfaqen si grupe kompakte në të gjitha fshatrat arbëreshe (ose që dikur

kanë qenë arbëreshe) të Sicilisë. Mësuesi shqiptar Abdullah Keta nga

Shëngjergji pranë Tiranës ka përcaktuar se të njëjtët emërvende shfaqen

në grup edhe në fshatin e tij të lindjes. Duke qenë se një gjë e tillë nuk

mund të jetë rastësi, kjo është një tregues për faktin se një pjesë e të

mërguarve të parë arbër në Sicili vinin nga Shqipëria e Mesme. Në këto

rrethana është vështirë të flitet për emërvende greke. Saravuli shfaqet si

emër vendi edhe në Shqipërinë e Jugut në formën Kserovuni “Mali i

Thatë”, një emër i cili i përgjigjet në shqip emrit “Mali i Thatë” në

Pogradec dhe në gjuhët sllave të Ballkanit emrit Suhagora. Jashtë trevës

gjuhësore të shqipes mund të sjellim për krahasim emrëvendin Ilidže

pranë Sarajevës dhe të shtrojmë pyetjen: ky vend ka një emër turk apo

emri i është vënë nga popullsia vendëse sipas apelativit turk të

zakonshëm në atë kohë Ilidže? Po ashtu për emërvendin Llixha në

Elbasan mund të thuhet se ky emërvend në gjuhën shqipe jeton si

apelativ dhe banorët e atij vendi kanë përdorur këtë fjalë për të emërtuar

banjat termale. Të njëjtin rast kemi edhe tek emërvendi Zhur në Prizren:

zhur, shur do të thotë ‘rërë’, vjen nga lat. saburra, por është pjesë

përbërëse e leksikut të apelativëve të shqipes. Në mënyrë të ngjashme,

emrat e qyteteve München dhe Münster në Gjermani në analizë të fundit

kanë prejardhje greko-romake, megjithatë askush nuk pretendon se ata

nuk janë emra gjermanë. Paksa më ndryshe qëndron puna me emra si

Elbasan apo Tepelenë në Shqipëri; ata janë emra të mirëfilltë turq, të

cilët nuk ekzistojnë në shqip si apelativë.

Për sa u përket emërvendeve të cilët gjenden si në More ashtu edhe

në Kalabri ose Sicili duhet vënë në dukje sa më poshtë: Këto emërvende

shpesh shfaqen në barazime trigjymtyrëshe, duke qenë se shfaqen edhe

në atdhe, p.sh. Dara emër fshati në More, emër familjeje në Sicili, emër

fshati në Prevezë, në Epir; Koroni emër fshati në More, Corone emër

22 Çabej

vendi në Kalabri dhe Coronei emër familjeje po atje, Koroni emër i një

vendbanimi të vogël në Shqipërinë e Jugut, i cili nuk gjendet në

shumicën e hartave; Varibobi, emër vendi në More, Variboba emër

familjeje në Kalabri, Varibobi dy ose tri fshatra në Shqipërinë e Jugut.

Shtrohet pyetja se nga kanë ardhur këta emra, ose nga kanë ardhur

banorët e këtyre fshatrave. Është e mundur që këta emra të kenë

mbërritur në Itali drejtpërdrejt nga Moreja. Por po ashtu ka të ngjarë që

degëzime të të njëjtit fis të jenë shpërngulur njëri drejt Moresë e tjetri

drejtpërdrejt në Itali. Duhet mbajtur parasysh se në Shqipëri edhe sot ka

gojëdhëna të besueshme mbi shpërnguljet drejt Italisë. Kështu p.sh. në

bregdetin e Shqipërisë së Jugut, në jug të Himarës, përballë Korfuzit,

ndodhen rrënojat e një fshati të vogël që dikur quhej Vila. Fshatarët e

zonave përreth kumtojnë se para dyqind apo treqind vjetësh banorët e

Vilës mërguan në Itali; dhe vërtet në anën tjetër të detit gjendet Villa

Badessa në Abruzzo, emri i të cilit të kujton menjëherë Vilën dhe sipas

dëshmive dokumentare të zbuluara nga Maximilian Lambertz është

themeluar më 1746. Gojëdhëna që jeton në atdheun e dikurshëm është

pra mjaft e re.

Edhe nga Shqipëria e Mesme dhe ajo e Veriut, por kryesisht nga

shumë treva të Shqipërisë së Jugut, kemi kumtime nga vendësit, të cilët i

lidhin më së shumti rrënojat e vendbanimeve të braktisura që ndodhen

pranë fshatrave të tyre me shpërnguljet e banorëve të këtyre

vendbanimeve drejt Italisë. Mendoj se gjithë sa kemi thënë më sipër

mjafton për të treguar se çështja e interpretimit etnik të emrave të

përveçëm grekë tek arbëreshët e Italisë së Jugut është disi më e

ndërlikuar. Sipas këndvështrimit tim këtu parimisht ka tri mundësi:

bartësit e tyre mund të kenë qenë pjesërisht grekë të mirëfilltë, të cilët

janë shpërngulur nga Moreja së bashku me shqiptarët; ata mund të kenë

qenë të gjithë shqiptarë, të cilët mbanin mbiemra grekë për arsye

historike (për shkak të rrethanave kishtare etj.). Së treti duhet mbajtur

parasysh edhe fakti që mbiemra të ngjashëm gjenden edhe ndër

popullsinë e atëhershme ose të sotme greqishtfolëse të Italisë së Jugut,

gjuhën e të cilëve e ka hulumtuar G. Rohlfs-i; pra ekziston edhe

mundësia që këta emra dhe emra të ngjashëm me ta të kenë hyrë në

vendbanimet arbëreshe nga elementë greqishtfolës të rrethinave. Emra të

tjerë të përveçëm lënë shteg për mundësi të tjera shpjegimi. Kështu p.sh.

në lidhje me mbiemrin Petrotta në Sicili duhet thënë se prapashtesa -

ιώτης e greqishtes është bërë prodhimtare në të folmet e Shqipërisë së

Jugut. Prandaj ky emër nuk duhet të vijë drejtpërdrejt nga greqishtja; ai

mund të ketë lindur në gojën e shqipfolësve nga një emër vendi Petra

përmes zgjerimit me prapashtesë. Së fundi, për sa i përket emrit

Argyròpulo me cilësimin “greco” nga ishulli Andros, duhet mbajtur

Diskutime në kolokuiumin albanologjik në Insbruk, më 1972 23

parasysh që – duke lënë mënjanë faktin që në atë ishull jetojnë edhe sot

banorë shqipfolës – fjala “greco” në dokumentet e Italisë së Jugut nuk do

të thotë domosdo “grek”, por shpesh “anëtar i kishës greke-ortodokse”.

Kështu në “Libro dei matrimoni” (Libri i martesave) që ruhet në njërën

nga kishat kryesore të Horës së Arbëreshëve, shkruhet: “Martino Cucia

greco albanese venuto di Albania della città di Croia con francisca v.d.

(vedova) relita del quond. Gasparo Cuccia di questa terra a di 28 Genaio

1628” (Martino Cucia grek shqiptar i ardhur nga Shqipëria nga qyteti i

Krujës me Francisca e veja e Gasparo Cuccia-s nga ky vend më datën 28

janar 1628). Ka shumë pak gjasa që ky i ardhur nga Kruja të ketë qenë

grek, sepse në këtë qytet të Gegërisë nuk dëshmohen asnjëherë familje

greke. Edhe në Bosnjë, siç sapo më kumton Prof. Z. Kostantinović fjala

grk përdoret me raste në kuptimin “anëtar i kishës greke-ortodokse”.

Tani po lejohem të bëj disa vërejtje anësore për kumtesat e Prof.

Desnickajas dhe të Prof. Gjinarit me argumentimin dhe përfundimet e të

cilëve pajtohem në përgjithësi. Në formimin dhe zhvillimin e dialekteve

të shqipes duhet mbajtur parasysh si procesi i integrimit, ashtu edhe ai i

ndarjes. Unë kam botuar edhe dy punime mbi dialektet e shqipes dhe

historinë e tyre, në Studi şi cercetări lingvistice X në vitin 1959 dhe në

Verhandlungen des zweiten internationalen Dialektologen-Kongress në

Marburg.an der Lahn në vitin 1965. Unë mendoj se në rrjedhën e

zhvillimit të dialekteve të shqipes vihet re një shtresëzim i dyfishtë. Disa

dukuri vijnë nga periudha paraletrare, ndoshta një pjesë e tyre që nga

Mesjeta e hershme: hundorëzimi, rotacizmi dhe bigëzimi vo-/va- në fjalë

si votër/vatër, voj/vaj në sistemin fonetik dhe formimi i paskajores në atë

morfologjik. Nga ana tjetër, disa dukuri, si reduktimi i grupeve zanore

ose diftongjeve ie, ye, ue, oe, dhe te bashkëtingëlloret shndërrimi i

qiellzores hundore nj në spiranten j në raste si zonjë : zojë dhe shkonj :

shkoj dhe asimilimi i grupeve mb, nd dhe ngj janë shfaqur mjaft më

vonë. Tek autorët e gegërishtes së vjetër, të cilët siç dihet kanë shkruar

në një dialekt, në të folmet e të cilit sot këto dukuri shfaqen në masë të

madhe, gjenden diftongje dhe grupe zanore në formën e tyre parake, po

ashtu edhe grupet e bashkëtingëlloreve mb dhe nd, si edhe ngj në vend të

nj dhe nj në vend të j-së së sotme, edhe pse duhet pranuar që tek këta

autorë ka vepruar një traditë letrare konservuese. Kur në gjuhën e tyre

krahas formave thuajse të përgjithshme, të plota, të lashta, “letrare”,

gjenden vende-vende edhe forma më të reja, dialektore, ky është një

tregues për faktin se ata në përgjithësi i janë përmbajtur kësaj tradite.

Pjetër Bogdani, hartuesi i “Cuneus Prophetarum-it” (Çeta e Profetëve)

botuar në vitin 1685, thotë shprehimisht se i është dashur të shkojë “ndë

dhee të Shkodërsë” për të ndrequr shumë fjalë. Përpjekja për të përdorur

në shkrimet e tyre një koine mbidialektore dhe të lidhur me traditën është

24 Çabej

pra qartësisht e dukshme tek këta autorë dhe në një masë më të kufizuar

vërehet edhe tek Gjon Buzuku më 1555. Duke iu kthyer historisë së

dialekteve bëhet e qartë se, pa mohuar këto dëshmi të shkruara,

reduktimet e sipërpërmendura të grupeve zanore dhe bashkëtingëllore i

përkasin një periudhe më të vonë të zhvillimit të gjuhës. Për sa i përket

paskajores së sotme të formuar me parafjalën me, unë dyshoj shumë që

ajo të ketë qenë dikur e mbarë shqipes. Kjo paskajore sipas mendimit tim

është krijuar nga pjesorja pa nyjë të përparme në disa lloje fjalish të

varura si fjalitë kushtore dhe pyetëse. Kështu p.sh. gegërishtja ça me bâ i

përgjigjet rumanishtes ce mai de făcut? Edhe në lidhje me hundorëzimin

dyshoj shumë që ai të ketë qenë dukuri e mbarë gjuhës. Për kohën e

ardhme thuhet shpesh se dy dialektet kryesore dallohen qartë nga njëri-

tjetri, sepse jugu përdor të ardhmen me volo, ndërsa Veriu atë me habeo.

Por që nga K. Sandfeld (f. 185) dhe më pas La Piana është vërtetuar se të

dy dialektet i përdorin të dyja format e së ardhmes. Së ardhmes me volo,

që përdoret zakonisht në Shqipërinë e Jugut por edhe në Greqi, i qëndron

përballë e ardhmja me habeo e arbërishtes së Italisë, me forma si kat

bënj, ku kat nga ka të është shndërruar në një pjesëz. E ardhmja me volo

haset edhe në dialektet e gegërishtes, por këtu funksionet janë të

ndryshme, herë si futurum necessitatis e herë si futurum voluntatis etj.

Në lidhje me ndarjen vo-/va- kjo dukuri, siç u përmend më lart, është disi

më e vjetër. Kjo duket në formën vatra të gjuhëve të Ballkanit, e cila i

kundërvihet formës parake votra të gegërishtes. Ndonjë dukuri tjetër

mund të përkufizohet më saktë konkretisht dhe kronologjikisht.

Rotacizmi i toskërishtes me siguri është shfaqur në periudhën paraletrare

dhe me siguri n-ja ndërzanore ka qenë forma fillestare në këtë trevë

dialektore. Kështu p.sh, toskërishtja grëmëratë ‘kulloshtër lope’ shfaqet

si γραμενάτα, pra me n ndërzanore në të folmet e greqishtes së re, pra

huazimi është kryer në një periudhë – ka të ngjarë mesjetare – kur n-ja

ndërzanore e toskërishtes ende ruhej. Të paktën për emërvendet është e

mundur të përcaktohet një terminus ad quem për rotacizmin. Kështu

p.sh. emri i krahinës Phanari në Prevezë të Epirit, e cila u krijua si

provincë bizantine në shekullin e 14-të, në të folmet e shqipes thuhet

Frari. Kjo tregon se në fushën e onomastikës rotacizmi ka vepruar të

paktën deri në këtë kohë.

Nëse e kundrojmë në tërësi këtë shtresëzim të zhvillimit të dialekteve

të shqipes të skicuar këtu, i cili nuk shfaq askund kufij të qartë kohorë

dhe vendorë, dy pikëpamjet mbi periudhën e formimit dhe të ndarjes së

sotme dialektore që kundërshtojnë njëra-tjetrën mund të pajtohen në

njëfarë mase. Sipas njërës prej tyre formimi dhe ndarja e dialekteve i

takon një periudhe mjaft të lashtë, sipas pikëpamjes tjetër kjo ka ndodhur

shumë më vonë e në veçanti gjatë periudhës së pushtimit turk.

Diskutime në kolokuiumin albanologjik në Insbruk, më 1972 25

Siç u cek edhe në dy kumtesat e sipërpërmendura, unë mendoj se në

një periudhë më të lashtë, kur u formua paskajorja dhe u shfaq

hundorëzimi, rotacizmi dhe ndarja vo-/va-, ato të folme, të cilat më pas

formuan gegërishten u treguan më konservatore. Nga ana tjetër në një

periudhë më të re, kur ndodhi monoftongimi, reduktimi i grupeve zanore

dhe asimilimi i grupeve bashkëtingëllore, toskërishtja është treguar më

konservatore, ndërsa gegërishtja më risuese. Nga këndvështrimi i

gjeografisë dialektore vërehet qartë se këto risi u përhapën më tepër nga

treva qendrore e gegërishtes. Kjo bëhet e qartë edhe nga fakti se në të

folmet periferike, si ajo e Dibrës në lindje, grupet bashkëtingëllore mb,

ng, ngj shqiptohen edhe sot; edhe në të folmet e Krajës në veriperëndim

ka tipare konservatore. Duke kundruar mbarë hapësirën gjuhësore të

shqipes nga këndvështrimi i gjeografisë dialektore vërehet që në

gegërishten veriore dhe në trevën më jugore të toskërishtes shfaqen disa

përkime në kuptimin e teorisë së zonave anësore (aree laterali) të

Bartolit, si në sistemin fonetik dhe morfologjik, ashtu edhe në sintaksë

në ndërtimin e fjalisë dhe në leksik. Kështu p.sh. në të folmet e Kosovës

nuk thuhet mbramë por pramë, e cila i përgjigjet toskërishtes jugore

prëmë, në vend të formës së përgjithshme mbrëmë. Po ashtu në Kosovë

dhe në toskërishten jugore thuhet dhez, jo ndez si në shumicën e

dialekteve dhe në gjuhën letrare. Kjo gjendje mund të ndiqet edhe

historikisht. Kështu p.sh. gjuha e Gjon Buzukut (1555) shfaq jo pak

tipare të përbashkëta me atë të bashkëkohësit të tij më të ri Lekë

Matrëngës (1592) nga Sicilia, edhe pse njëri ishte gegë verior i mirëfilltë

dhe tjetri toskë jugor i mirëfilltë. Në toskërishten e jugut dhe në

arbërishten e Italisë thuhet shtùara, shtuar, tek Buzuku shtuom. Siç

shihet nga këta shembuj, edhe në trevën gjuhësore shqiptare shfaqet

njësia në ndryshueshmëri. Kjo sigurisht ka të bëjë me historinë e

dialekteve, në formimin e të cilëve, siç kemi thënë, kanë vepruar njësoj

ndarja dhe bashkimi. Në periudhën para formimit të shtetit shqiptar

shihet qartë se forcat divergjente kanë qenë më të fuqishme se ato

konvergjente. Formimi i shtetit shqiptar ka bërë që të mbizotërojë

drejtimi konvergjues në zhvillimin e të folmeve. Për këtë kanë ndikuar

natyrisht shkolla, shërbimi ushtarak, administrata, shtypi, gjuha letrare

dhe mbi të gjitha organizmi shtetëror. Dialektet po afrohen gjithnjë e më

tepër edhe në gjuhën e folur, konvergjenca dallohet qartë gjithandej.

Formimi i dialekteve ka ecur ngadalë dhe gradualisht. Një gjë e tillë

kuptohet nga sa u paraqit më sipër, por ky proces mund të ndiqet

pjesërisht edhe në historinë e gjuhës. Megjithatë në këtë kontekst vlen të

përmendet se emërtimet etnografike gegë dhe toskë nuk shfaqen askund

në dokumentet mesjetare. Në Mesjetën e hershme dhe të mesme shfaqen

emra të tjerë fisesh, të cilët sot vlejnë si nënndarje etnike, si Kelmendi

26 Çabej

dhe Hoti në Shqipërinë e Veriut. Edhe emri i çamëve në cepin jugor të

vendit duhet të jetë i moçëm, në rast se nuk na gënjen krahasimi i tij nga

Leak-u me emrin e lashtë të lumit Thyamis. – Dua të përmend gjithashtu

se ndarjen më tresh të trevës dialektore të gegërishtes në dialekte të

gegërishtes veriore, qendrore dhe jugore, me sa di unë, e ka bërë

Maximilian Lambertz më 1916, edhe pse kjo ide e frytshme shfaqet disi

me ndryshime tek ky dijetar e te të tjerë pas tij. Një ndarje tjetër, ajo e

gegërishtes në gegërishte të mirëfilltë dhe në mirditorishte dhe e

toskërishtes në toskërishte të mirëfilltë, labërishte dhe çamërishte,

shfaqet për herë të parë në veprën e F. Pouqueville-it Voyage de la Grèce

(III 196) të vitit 1820. Kjo ndarje rishfaqet më pas, edhe pse disi më e

ndryshuar, në parathënien e “Gramatikës” së Kristoforidhit (1882). Është

e qartë, dhe nuk mund të ishte ndryshe në atë kohë, që ndarjet e

përmendura më sipër nuk janë bërë sipas kritereve thjesht gjuhësore, por

sipas kritereve gjuhësore-etnografike. Ato bazohen kryesisht mbi ndarjet

fisnore, që në atë kohë ishin të gjalla në popull, ku mbaheshin parasysh

edhe veçantitë e veshjeve popullore, të kësulave të burrave, të dokeve

dhe zakoneve etj. Nuk është e nevojshme të shtjellojmë këtu pse ky

parim etnografik nuk është i domosdoshëm edhe për të hartuar një

kuadër shkencor të ndarjes dialektore.

Në mbyllje desha të vë në dukje se përparimi që solli “Komisija Letrare”

e Shkodrës, mbi veprimtarinë e së cilës kumtoi këtu zoti Dr. R.

Schwanke, për përcaktimin e drejtshkrimit të shqipes dhe me këtë edhe

të formimit të gjuhës letrare, ka rëndësi të madhe. Është meritë e

përhershme e këtij komisioni që i ktheu në formën e tyre të plotë grupet

zanore dhe bashkëtingëllore ie, ye, ue, dhe mb, nd, ngj, duke hedhur në

këtë mënyrë një hap drejt konvergjencës së dialekteve dhe njësimit të

gjuhës letrare. Për këtë në “Parime e rregulla” (§ 2, 4 dhe 5) thuhet

shprehimisht se në drejtshkrimin e grupeve zanore dhe bashkëtingëllore

do të merreshin për bazë format më të vjetra, etimologjike të fjalëve, të

cilat ishin ruajtur në toskërishte (dhe në disa dialekte gege). Mund të

ishte thënë fare mirë se kjo mënyrë e të shkruarit do të mbështetej në

përdorimin gjuhësor të toskërishtes dhe gegërishtes së vjetër. Sepse sipas

atyre që thamë më lart, ndarja në dy dialekte kryesore nuk nënkupton që

gegërishtja i ka humbur krejt këto grupe tingullore, ndërsa toskërishtja i

ka ruajtur ato krejt. Në gegërishte, siç thamë, këto grupe ruhen ende sot e

kësaj dite në të folmet lindore dhe perëndimore dhe në gegërishten e

vjetër, deri para disa shekujsh ato shqiptoheshin gjerësisht. Në këtë

mënyrë do të kishte mundur ta shqyrtonte dhe ta shprehte këtë gjendje

“Komisija Letrare” e Shkodrës duke mbajtur parasysh një formë më të

njësuar të gjuhës në një fazë më të hershme dhe njësimin e drejtshkrimit.

Diskutime në kolokuiumin albanologjik në Insbruk, më 1972 27

Marrë nga: Akten des Internationalen Albanologischen Kolloquiums Innsbruck 1972 zum Gedächtnis an Univ.-Prof. Dr. Norbert Jokl. Innsbruck, 28.

September bis 3. Oktober 1972. Innsbruck. Die Herausgabe des Tagungsbandes

wurde besorgt von Hermann M. Ölberg. IBK Sonderheft 41. Innsbruck 1977, f.

396-401; 761-770.

Përktheu nga origjinali gjermanisht Dr. Genc LAFE

Shënim i redaksisë. Në vjeshtën e vitit 1972 (28 shtator – 3 tetor) falë nismës

dhe përpjekjeve të Prof. Hermann Ölberg-ut, u zhvillua në Insbruk (Austri) një

kolokuium albanologjik ndërkombëtar në kujtim të albanologut Norbert Jokl

(1877–1942). Siç ka shkruar më pas vetë organizuesi i kësaj veprimtarie, Prof.

H. Ölberg, me këtë “u bë përpjekja që, falë asnjanësisë austriake, të

mblidheshin, me gjithë rrethanat e luftës së ftohtë, shumë përfaqësues të

albanologjisë nga vende që ishin rreshtuar kundër njëri-tjetrit. Kjo përpjekje

pati një përfundim të mirë e të kënaqshëm.”

Veprimtaria shkencore e organizuar nga Prof. H. Ölberg-u, që diti të

shfrytëzonte me mençuri pozitën e Austrisë si vend asnjanës dhe si vatër e

hershme e albanologjisë, ishte një nismë e zgjuar, që përmbante edhe një frymë

dashamirësie prekëse, për të mos e lënë albanologjinë shqiptare të vetmuar e të

veçuar nga bota. Dhe me të vërtetë një tubim albanologjik me një përfaqësim të

tillë ndërkombëtar organizohej për herë të parë në botën e jashtme. Nga

Shqipëria shkoi një grup prej pesë studiuesish: E. Çabej, M. Domi, Sh. Demiraj,

J. Gjinari, J. Kole, ndërsa A. Kostallari, B. Beci, E. Lafe, Xh. Lloshi, J. Thomai

dërguan kumtesat e tyre që u botuan në “Aktet” e kolokuiumit. Pjesëmarrës nga

Kosova ishin: H. Kaleshi, I. Ajeti, A. Hadri, R. Ismajli, Z. Mirdita, L. Mulaku,

Sh. Pllana. Sipas vëllimit të “Akteve” del kjo gjeografi e pjesëmarrësve të tjerë:

nga Austria: W. Dressler, O. Haas, F. L. von Hüttenbach, W. Meid, H. Ölberg,

R. Schwanke; nga BRSS: A. V. Denickaja, M. Gabinski, I. I. Voronina, A. V.

Zhugra; nga Belgjika: G. Jucquois; nga Bullgaria: I. Duridanov, Vl. Georgiev,

B. Sokolova; nga Çekosllovakia: V. Pólak; nga Danimarka: G. Gangale; nga

Franca: B. Roger, H. Boissin, Ch. Gut; nga Greqia: D. Moutsos, T. Jochalas;

nga Qiproja: C. Kyrris; nga Gjermania (RFGJ e RDGJ): N. Boretzky, O.

Buchholz, W. Fiedler, L. Dodić, G. Grimm, H. Haarman, G. Klingenschmitt, J.

Knobloch, N. Reiter, K. Strunk; nga Italia: E. Banfi, V. Pisani, C. Tagliavini;

nga Jugosllavia: J. Pudić; nga Kanadaja: W. Borgeaud; nga Polonia: W.

Cimochowski; nga Rumania: A. Vraciu; nga SHBA: G. Bevington. Kolokuiumi

i Insbrukut, që Prof. E. Çabej e ka quajtur Kongres, duke marrë parasysh

përmasat e çështjeve të shtruara dhe të trajtuara, rrezen e veprimit dhe thellimin

e tyre, mbetet tubimi albanologjik më i gjerë i mbajtur deri tani në botën e

jashtme. Diskutimet shumë të rëndësishme të E. Çabejt në këtë Kolokuium, të

pasura me ide dhe me çështje parimore, kishin mbetur të papërkthyera shqip.

Redaksia e revistës “Perla” po i boton në shenjë nderimi e kujtimi me rastin e

110-vjetorit të lindjes së gjuhëtarit të shquar (7 gusht 1908).

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Muzafer Korkuti, studiues, arkeolog.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Muzafer KORKUTI

RRETH ORIGJINËS SË DARDANËVE

DHE TERRITORIT TË TYRE

Origjina e Dardanëve duhet parë dhe trajtuar si pjesë tërësore e

etnogjenezës së Ilirëve, në varësi nga kushtet dhe veçoritë e procesit të

gjatë etnik të formimit të tyre. Gjithashtu në shpjegimin e ecurisë së

gjenezës së Dardanëve na vijnë në ndihmë burimet e autorëve antikë,

ndonëse të kufizuara dhe të vona si kohë, sepse dalin në shekujt kur

Dardanët marrin pjesë në ngjarjet historike. Edhe të dhënat arkeologjike

për Kohën e Bronzit dhe fillimin e Kohës së Hekurit, megjithëse të

kufizuara, mbështetin tezën e vijimësisë kulturore e etnike të banorëve të

territorit të Dardanisë gjatë Kohës së Bronzit e Kohës së Hekurit.

Problemi i origjinës së Dardanëve dhe i përkatësisë së tyre etnike ka

qenë objekt hulumtimi i shumë studiuesve që nga gjysma e dytë e shekullit

XIX e veçanërisht i historianëve, arkeologëve e gjuhëtarëve të ish-

Jugosllavisë gjatë 50–60 vjetëve të fundit, si M. Garashanin, A. Benac, G.

Novak, R. Ratiçiç, F. Papazoglu, N. Tasiç etj., të cilët, të mbështetur

kryesisht mbi burimet e vona antike, mbi mbishkrimet epigrafike të

periudhës romake e të burimeve arkeologjike, kanë parashtruar pikëpamje

të ndryshme. Qysh në fillesat e trajtimit të etnogjenezës së Dardanëve

është shtruar e mbështetur origjina ilire e tyre. Në studimet e mëvonshme

shumë studiues të tjerë mbështetën tezën e prejardhjes së Ilirëve nga

Trakët. Një variant i përafërt me këtë pikëpamje i konsideronte Dardanët

Trakë të ilirizuar. Studiues të tjerë i kanë cilësuar Dardanët si popull të

veçantë, i cili si rezultat i ekspansionit shtyu në lindje popullsinë

autoktone trake.

Rreth origjinës së Dardanëve dhe territorit të tyre 29

Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX teza e origjinës dako-mize të

Dardanëve u përkrah e u mbështet nga disa linguistë e arkeologë të cilët

territorin e Dardanisë e vështronin si një zonë ndërmjetëse midis territorit

ilir e atij trak. Sipas kësaj pikëpamjeje, që ishte mbizotëruese tek studiuesit

në ish-Jugosllavinë e pasluftës, baza autoktone dardane në pikëpamje

gjuhësore ishte me përbërje dako-mize dhe nuk ishte as ilire as trake. Gjatë

Kohës së Hekurit, kultura e etnosi Dardan si rezultat i depërtimit të

elementit ilir nga perëndimi mori tipare më të qarta dhe konsolidoi tiparet

etnolinguistike ilire të saj.

Nisur nga pozita gjeografike e Dardanisë është shfaqur mendimi se

Dardanët në pikëpamje gjuhësore i përkasin një familjeje të veçantë të

Ballkanit qendror që i ndan Ilirët nga Trakët, por me mbizotërim të

elementit trak. E përafërt është edhe pikëpamja se përbërësit e kulturës

ilire janë më me peshë në kulturën dardane. Duke u mbështetur në

prejardhjen ilire të disa emrave e toponimeve, që vijnë nga territori dardan,

disa studiues kanë mbështetur tezën e lidhjes së origjinës së Dardanëve

me shtresën protodardane (protofrigase) ose dako-mize.

Në thelb këto pikëpamje pranojnë ekzistencën e Dardanëve si një

popullsi autoktone, e cila në pikëpamje gjuhësore, në fillimet e saj, d.m.th.

në Kohën e Bronzit, ishte më shumë trakase ose dako-mize dhe vetëm në

Kohën e Hekurit të zhvilluar u bë tërësisht ilire.

Në tërësi pikëpamjet e tezat e parashtruan për etnogjenezën e

Dardanëve mund të përmblidhen në:

- Teza e origjinës ilire të Dardanëve

- Teza e origjinës trake

- Teza e origjinës dako-mize

Mbështetur mbi arritjet e studimeve linguistike-historike e

arkeologjike prof. Zef Mirdita ka dhënë një kontribut të veçantë në

trajtimin e problemit të origjinës së Dardanëve e të historisë antike të

Dardanisë. Nga një analizë e hollësishme që u ka bërë pikëpamjeve të

studiuesve që janë marrë me origjinën e Dardanëve, ai ka arritur në

përfundimin se Dardanët janë me prejardhje Ilire, me një element

etnokulturor të dukshëm paleoballkanik dhe me gërshetime të elementit

trakas në ekstremin lindor të territorit të tyre1.

Mbi bazën e një njohje të plotë të pikëpamjeve mbi trajtimin nga

këndvështrime të ndryshme të problemit të origjinës së Dardanëve, prof.

Edi Shkriu ka bërë vlerësimin e tyre e ka mbështetur karakterin ilir të

Dardanëve. Gjatë shqyrtimit të pikëpamjeve e tezave për kulturën e

etnosin dardan, ajo vëren se të gjithë pohojnë që specifikat në territorin

1 Zef Mirdita, Studime dardane. Prishtinë, 1979, f. 49

30 Korkuti

dardan, e specifikat në kulturën dardane nuk duhen parë si apriori, si

determinante etnike. Etnogjeneza dardane gjithsesi duhet parë në

gërshetimin e substrateve neolitik dhe eneolitik të formësuara gjatë

integrimeve të Kohës së Bronzit. Dhe kështu arrin në përfundimin se duke

pasur parasysh të gjitha faktet relevante, duket se teza e prejardhjes ilire

të Dardanëve është më e qëndrueshme2.

Këto përfundime për origjinën ilire të Dardanëve është e nevojshme

t’i vështrojmë e t’i shtjellojmë nën një këndvështrim më të gjerë në

kontekstin e proceseve etnogjenetike që ndodhin në Iliri dhe në territorin

e Ballkanit gjatë Kohës së Bronzit dhe Kohës së Hekurit.

Problemi i origjinës së etnosit ilir dhe rrjedhimisht i atij dardan, duhet

parë e trajtuar si pjesë tërësore e proceseve etnokulturore që ndodhën në

Ballkan gjatë Kohës së Bronzit (mijëvjeçari i tretë dhe i dytë p. e. sonë)

dhe gjatë Kohës së Hekurit (shek. XI–V p.e. sonë), kohë kur dalin e na

vijnë në ndihmë edhe burimet e shkruara antike, kohë kur tabloja e

popujve kryesorë të Ballkanit është plotësisht e qartë: Helenët në jug të

gadishullit, Ilirët në perëndim, Trakët në lindje të gadishullit dhe Dako-

mizët në pjesën qendrore të gadishullit midis Ilirëve e Trakëve.

Le të trajtojmë problemin e origjinës së Ilirëve (nënkupto dhe të

Dardanëve) në një këndvështrim më të gjerë.

Problemi i prejardhjes dhe i rrugës së formimit të trungut etnik Ilir

me veçantitë e tij gjuhësore e kulturore ka përbërë një nga synimet më

kryesore të Ilirologjisë. Rreth këtij janë shfaqur pikëpamje të ndryshme,

të cilat ndriçojnë në mënyrë të mjaftueshme gjithë këtë proces të

ndërlikuar etnogjenetik. Kërkimet komplekse arkeologjike, gjuhësore dhe

historike të dhjetëvjeçarëve të fundit e kanë vendosur atë mbi një bazë më

të shëndoshë dhe e kanë futur në një rrugë më të drejtë të zgjidhjes. Sipas

këtij përfundimi, kultura Ilire u formua historikisht në vetë truallin e

Ballkanit perëndimor, në bazë të një procesi të gjatë e të pandërprerë gjatë

Kohës së Bronzit dhe fillimit të Kohës së Hekurit. Kjo tezë e zhvillimit të

pandërprerë të kulturës,nënkupton edhe një zhvillim të pandërprerë etnik.

Në fund të Kohës së Neolitit dhe në fillim të kohës së metaleve, si

rezultat i dyndjes së popujve indoeuropianë nga lindja, në Ballkanin

perëndimor ndodhën ndryshime të mëdha etnokulturore. Me ardhësit

indoeuropianë nis një proces i gjatë i diferencimit dhe asimilimit të

popullsive, i cili u zhvillua shkallë-shkallë gjatë mijëvjeçarit të dytë p.e.

sonë. Në qoftë se në Kohën e hershme të Bronzit kultura e krahinave të

Ballkanit perëndimor ishte shumë larg për t’i dhënë asaj karakter të

përcaktuar etnik Ilir, të dallueshme prej kulturave të tjera, ky diferencim i

tipareve kulturore vjen e bëhet gjithnjë më i theksuar në periudhën e

2 Edi shukriu, Dardania paraurbane,. Pejë, 1996, f. 19.

Rreth origjinës së Dardanëve dhe territorit të tyre 31

mesme e sidomos në atë të fundit të Kohës së Bronzit. Në rrugën e

zhvillimit të brendshëm e të pa ndërprerë krahinat jugore të kësaj treve

ishin kthyer më tepër me fytyrë drejt jugut, nga bota e përpunuar e Egjeut.

me të cilat qenë në marrëdhënie të ngushta ekonomike e kulturore. Veriu

përkundrazi, shfaq prirje drejt Evropës Qendrore, por me lidhje më të

dobëta me të. Këto lidhje, në fund të Kohës së Bronzit e në fillim të Kohës

së Hekurit, ndikuan sadopak në formimin dhe në diferencimin e

rrjedhimisht në krijimin e dy grupeve të mëdha kulturore ilire, atij jugor

dhe verior.

Kështu, duke zënë fill në kapërcyell të Kohës së Bronzit, procesi i

formimit të etnosit ilir përshkon, në mijëvjeçarin e dytë, rrugën e gjatë të

diferencimit nga masa e pasigurt etnike që u formua pas shkatërrimit të

botës neolitike dhe përfundon nga fundi i këtij mijëvjeçari. Si e tillë, kjo

epokë krijon në pjesën perëndimore të Ballkanit atë substrat etnokulturor,

mbi bazën e të cilit formohet më vonë dhe kultura Ilire.

Pavarësisht nga hipotezat për parailirët e paleoilirët, thelbësor është

fakti se në fund të Kohës së Bronzit, në pjesën perëndimore të Ballkanit

ishte formuar një bashkësi e gjerë kulturore dhe etnike, e cila në Kohën e

Hekurit në bazë të zhvillimit të brendshëm ekonomiko-shoqëror, do të

vazhdonte të zhvillonte më tej kulturën e vet duke i dhënë asaj një fytyrë

gjithnjë e më të përcaktuar etnike. Kjo është periudha e formimit të plotë

të bashkësisë së madhe ilire dhe e grupeve të veçanta etnokulurore, ashtu

siç përmenden tek autorët më të hershëm antikë.

Përbërës të kësaj bashkësie etnike Ilire ishin edhe Dardanët.

Territori i Dardanëve

Dardanët ishin një nga fiset e rëndësishme ilire që banonin

përafërsisht në territorin e Kosovës së sotme. Përcaktimi i shtrirjes

territoriale të Dardanëve në Kohën e Hekurit mbështetet në të dhënat

arkeologjike të Kohës së Bronzit e të Kohës së Hekurit, dhe në të dhënat

që ofrojnë autorët antikë si edhe indikacionet që vijnë nga monumentet

epigrafie të periudhës romake.

Mbështetur mbi këto të dhëna rezulton se Dardania pararomake

kufizohej me Peoninë e Maqedoninë në jug, ndërsa kufiri jugperëndimor

i saj ishte mali i Sharrit (Skardi) rrjedhimisht rrëza jugore e Sharrit dhe e

Korabit. Kufirin veriperëndimor të Dardanisë pararomake e formonte

lugina e sipërme dhe e mesme e lumit Ibër, kurse kufirin perëndimor e

formonin territoret që shtriheshin më në perëndim të rrjedhjes së Drinit të

Bardhë.

Përcaktimi i kufijve verior e lindor të Dardanisë është më i vështirë e

kërkon gjurmime më të thelluara; nga sa mund të gjykohet mbi dëshmitë

arkeologjike, rezulton se kufiri verior i Dardanisë shtrihej tej vijës kufitare

32 Korkuti

të Kosovës së sotme dhe me shumë përafërsi shkonte deri në Nish. Edhe

përcaktimi i kufirit lindor të Dardanisë pararomake është vështirë të

përcaktohet, megjithatë duke u mbështetur në të dhënat e kufizuara lugina

e Moravës Jugore duhet të formonte kufirin lindor të Dardanisë

pararomake.

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Hamit Xhaferi, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Hamit XHAFERI

DY ZHANRET POETIKE TË JOSIP RELËS

NJË KUJTESË ARTISTIKE MUZEORE

E ARBËNESHËVE TË ZARËS

Frymëzimi i poetit të fundit arbënesh të Zarës, Josip Rela, ka ardhur

si një stuhi e çuditshme, fuqia lëvizëse e së cilës i çliroi emocionet nga

kraharori i tij poetik për t’i komunikuar para arbëneshve dhe lexuesve

shqiptarë. Dueli shpirtëror midis poetit, si njeri i oazës së nënqiellit

arbënesh, dhe muzës, qe burim i frymëzimit të tij poetik (bashkë me

Shime Deshpalin), që filloi të shndërrohet në të folmen e arbëneshëve të

Zarës, në këtë dialekt të shprehësisë së gjuhës shqipe, që nga viti 1949

gjer në vitin 1966. Poezia e tij si e tillë arriti nivele të spikatura të

ligjërimit poetik origjinal të arbëneshve, duke u ndërtuar dhe mishëruar

me një lirizëm të thellë të shpirtit të këtij poeti. Kjo poezi më pastaj do të

shtegtojë drejt përjetësisë së saj gjatë fazës së dytë të krijimtarisë, kur

poeti do të ndihet herë i lënduar, herë i vetmuar, herë i dënuar dhe, më së

shumti, i lirë. Ishte kjo koha e paraqitjes së Relës kur qe zbehur shumë

ruajtja e gjuhës, traditës dhe vetëdijes kombëtare ndër arbëneshët e

Zarës. Tanimë kanë mbetur në kujtesën tonë artistike dhe muzeore të

arbëneshëve të Zarës vetëm dy zhanret poetike të Relës, poezitë dhe

dramat e tij. Të njëjtin fat do ta kenë edhe poeti Shime Deshpali,

Radimir Peroviqi, Vorea i Nikicës, shkrimtari Augustin Stipçeviq,

diplomati Josip Gjergja, filozofi dhe psikologu Kruno Krstiq, ilirologu,

historiani dhe arkeologu i shquar Aleksandër Stipçeviq e shumë të tjerë.

Por, thuhet se poetët nuk vdesin kurrë – ata, kur mbyllin sytë, vetëm

kalojnë në orën e njëzetepestë të ditës. Ndryshe nuk ka sesi të kuptohet

jeta dhe vepra e poetit, komediografit dhe dramaturgut më të njohur

34 Xhaferi

arbënesh, Josip Relës.

Të ndiesh dhe të kuptosh jetën e këtyre arbëneshëve në ngjyrat e

plota të saj është një gjë, por të jetosh ashtu siç e ndien dhe e kupton atë,

është një gjë krejt tjetër. Ndjekja e dallgëve të ndjenjave, për secilin nga

këta, ka qenë një trazirë psikologjike që kërkon arsyetim të veçantë.

Ndërsa për poetin Josip Rela, nga ana tjetër, parimi i arsyetimit ka qenë

dhe është disa herë më thelbësor. Kjo jo vetëm për faktin se poezitë dhe

dramat e tij janë produkt shpirtëror; përkundrazi kjo për ne sot, dhe pse

jo edhe për ata që e quajnë veten arbëneshë, është thjesht një këngëtim

dhe rrugëtim i arbneshit me artin e së vërtetës, ku e vërteta në vetvete ka

një substancë, efektet e së cilës reagojnë në përpjesëtim të zhdrejtë me

interesat vetjake dhe kolektive të kësaj oaze.

Ndoshta shpjegimi më i përafërt me të vërtetën e mbijetesës së

poetit Josip Rela, njërit nga poetët dhe dramaturgët më të fuqishëm të

arbëneshëve të Zarës, është dashuria e jashtëzakonshme për poezinë dhe

dramën, në njërën anë, dhe besimi që dashuria e tij do të jetojë më gjatë

me poezinë sesa frymëmarrja e tij si poet. Rela e ka konsideruar

krijimtarinë poetike dhe dramatike si një frymëzim vetjak të natyrshëm,

ashtu siç e kanë quajtur nënat dhe motrat e Arbëneshit të natyrshme

dashurinë për fëmijët e vet. Duke e parë rolin e tij si poet nga kjo

perspektivë, ai padashur krijoi një barrierë modestie për punën e tij me

dy zhanret poetike – poezitë dhe dramat.

Për poetin si Josip Rela, që jetoi “kohën e ngurrimeve” në letërsinë

tonë, modestia në momente të caktuara mund të ishte veprim inteligjent,

sepse anasjelltas mund të nxiste kureshtjen e shqiptarëve ndaj

arbëneshëve të Zarës. Përfytyroni nivelin e frymëzimit, magjinë artistike,

përqafimin e pasionit letrar që ndiente ky poet në epiqendrën e tërmetit

poetik dhe dramatik të kësaj oaze të vogël arbëneshe, ku gjithmonë

vibron diçka e çuditshme.

Në jetën e një artisti dhe krijuesi si arbëneshi Rela ishte e

nevojshme prania e dy krijuesve tjerë, si Esad Mekuli dhe Ramiz

Kelmendi. Kjo i frymëzoi këta artistë, duke i shtyrë drejt niveleve më të

larta krijuese, duke pasur guximin për të paraqitur para artdashësve

shqiptarë nga Kosova dhe Maqedonia e më gjerë, një krijues arbënesh

siç ishte Josip Rela. Ne mund t’ia lëmë fajin modestisë, ngathtësisë,

humbjes së rastit të mirë që kishim, por, fatkeqësisht, është fakt që gjatë

gjithë jetës së tij Josip Rela gëzoi vetëm një tufë të vogël poezish të

botuara në revistën letrare "Jeta e re", në faqet e së cilës u afirmua si

komediograf dhe si poet, duke na lënë në trashëgim një shije të

këndshme të artit poetik.

Megjithatë, jeta nuk e bëri poetin arbënesh të tërhiqej nga bota,

përkundrazi ai do t’u shkruante letra të gjithë atyre krijuesve që i njihte

Dy zhanret poetike të Josip Relës një kujtesë artistike muzeale e arbëreshëve të Zarës 35

në Kosovë dhe në hapësirat e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi. Pati

mundësinë të njihet më gjerësisht me krijimtarinë letrare të krijuesve nga

Kosova. Rela e çmonte pa masë ngrohtësinë, frymëzimin dhe sigurinë që

i ofronin kolegët dhe miqtë e tij nga Kosova.

Pavarësisht nga optimizmi që kishte për mënyrën e krijimtarisë

poetike, Rela gjithsesi ishte plotësisht i ndërgjegjshëm si poet, jetonte si i

tillë dhe e dinte se këndvështrimit të tij unik për poezinë dhe dramën do

t’i vinte dita. Ndonëse në një atmosferë shoqërore kroate tjetërfare,

enigma e tij do të zgjidhet më në fund. Dolën në sipërfaqe botimet e para

me poezi dhe drama në të folmen arbëneshe dhe shqipe të botuara në

revistën "Jeta e re" në Prishtinë me ndihmën e Ramiz Kelmendit dhe

Esad Mekulit e të tjerëve. Janë këto poezi, të cilat përbënin të rrahurat e

vërteta të zemrës të poetit arbënesh. Poezitë e botuara të Relës me të

drejtë u bënë objekt i bisedave të përditshme të intelektualëve dhe

poetëve shqiptarë nga Kosova e më gjerë. Befasia që solli Josip Rela, u

kthye menjëherë në një mesazh fisnik poetik: të jetosh me ëndrrën se

gjithçka është e mundshme përmes disiplinës, punës këmbëngulëse dhe

ideve të mëdha poetike, është një vërshim real drejt idealit të shenjtë të

çdo artisti.

Nuk ka gjë më të vështirë se të pranosh faktin se segmenti jetësor i

një poeti, nganjëherë, mbaron aty ku fillon vepra e tij. Botohen një pjesë

e poezive të Relës. Aroma e këndshme poetike e vargjeve të tij u

shpërnda në ajrin e pafundësisë të së ardhmes si një parfum magjik, era e

mirë e të cilit do të kënaqte lexuesit shqiptarë për një kohë.

Në poezitë e Josip Relës gjejmë një tejdukshmëri të rrallë, ndonëse,

nganjëherë poezia e tij na paraqitet për nga plastika me vlera të mëdha

në aspektin e sinqeritetit poetik. Ç’ëshë më e rëndësishmja, poezia e tij

është psikologjikisht krejt e depërtueshme për lexuesin shqiptar. Aq më

tepër në poezinë e tij gjejmë të bashkangjitura artin, inteligjencën dhe

dhimbjen njerëzore arbëneshe. Pra, Rela ka gjetur forma që e vënë

poezinë e tij në shërbim të gjithë lexuesve dhe krijuesve njëherësh.

Në aspektin personal, biografët e tij e përshkruajnë poetin si një

njeri plot jetë, që e donte pamasë njeriun dhe natyrën arbëneshe. Josip

Rela qe i shqetësuar për kohën dhe jetonte me ulje-ngritjet e fatit të

bashkëkohësve të vet. Miqësitë që ka pasur me krijuesit kosovarë, kanë

qenë kryesisht të karakterit intelektual. Vepra e Relës na bind se dashuria

e tij e vërtetë ishin dy zhanret poetike, poezia dhe drama. Veçanërisht

kur i lexojmë vargjet poetike të tij, logjika të shtyn të mendosh se Rela e

ndiente mungesën e djalërisë në rininë e tij. Këtë më së miri e dëshmojnë

disa nga vargjet e poezisë "Bota vlon": Për çudi: drandofilja bahet

pleh,/ Dhe bollëku burimin e vet s'e njeh!/ Kur vjen koha rrushi piqet,/

Sado i njom' druni digjet;/ Kurrgja nuk asht për gjithmon'/ Forcën fuqija

36 Xhaferi

then e nd'rron;/ Të njajtën fuqi njerëzit s'kanë/ Me nji sy, por, kurkund

s'janë. Në këtë vjershë ka trajtuar çështjen e dallimeve dhe pakënaqësinë

njerëzore, të klasave shoqërore në të pasur e në të varfër.

Krijimtaria poetike e Relës shquhet për nga synimet dhe qëllimet e

theksuara shpirtërore dhe didaktike. Nga kjo pikëpamje ajo ka arritur një

nivel të duhur artistik. Kjo sikur flet vetvetiu se Rela, duke qenë ndër

poetët dhe dramaturgët e parë arbëneshë që shkruan në këtë të folme të

moçme të shqipes, ka bërë përpjekje të ndjeshme për trajtimin dhe

forcimin e nivelit artistik të krijimtarisë së tij poetike, të begatimit të saj

me një gjuhë plastike të larmishme artistike dhe të përkryerjes së

thyerjeve teknike strukturore. Ajo kryesisht në thelb dhe në tërësinë e saj

është krijimtari deklarative. Në këtë drejtim Rela do të shëmbëllejë si një

kronist i jetës së arbëneshëve të Zarës që nga koha e ngulitjes së tyre e

deri në kohën e tij. Për sa u përket krijimeve dramatike, vërejmë se aktet

i shtjellohen në mënyrë spontane, pa ndonjë digresion të dalluar poetik

që do të ndikonte në shthurjen dhe rrjedhën e aktit. Karakteristikë e

poetikës të tij është se brenda krijimit dramatik përdor këngën. Përveç të

tjerave me shkathtësi të rrallë dhe në mënyrë të vërtetuar dhe të përligjur

përdor rastisjen si mënyrë veprimi për zbërthimin e intrigës dhe

ndryshimin e kahut të aktit. Këto veçori krijuese të natyrshme të

mendimit dhe tendosjes emocionale duket se janë eksploruar bukur mirë

në veprat e tij dramatike, ku Rela i ka përdorur me sukses edhe si një

krah i vetëm dhe i shkëputur në kohë e hapësirë nga bota shqiptare.

Vetëflijimi i Nitës bëhet në çastin kur nuk pritet, ose kumtimi i papritur i

vdekjes së Darit në burg (Fisi i mallkuom), të qarët e fëmijës shpëton

Kiton prej vdekjes (Zani i fëmiut) e tjerë. Rela me besnikëri i është

përmbajtur tërësisë së gërshetimit të aktit klasik dramatik nëpër tri

elemente normëzimi të dramës: njësisë së hapësirës, kohës dhe tërësisë

së së unitetit të aktit.

P ë r f u n d i m

Koha e paraqitjes së Relës shënon çastet e fundit tek arbëneshët e

Zarës. Për këtë arsye dramat e tij përmbushin dy kërkesa: zbulimin dhe

përjetimin e trungut me ato karakteristika të arbëneshit që kanë pasur

jetëgjatësinë të ruhen të gjalla dhe të lënë gjurmë të pashlyeshme, për të

mos u hequr nga mendja dhe zemra, për ruajtjen e mëvonshme të tyre,

ndonëse Rela është i vetëdijshëm se kjo e dyta nuk mund të arrihet. Vetë

fakti se shkruan vetëm shqip, edhe në pjesën më të madhe në të folmen e

Arbëneshit, tregon se vepra e tij krahas faktit letrar ka synuar të ruajë

njëkohësisht rolin e një dokumenti historiko-gjuhësor: i shkallës së

ruajtjes së strukturës gjuhësore të shqipes dhe i rrafshit të zhvillimit të

saj në rrethana të reja. Pas Relës zhduket krejtësisht veprimtaria e

Dy zhanret poetike të Josip Relës një kujtesë artistike muzeale e arbëreshëve të Zarës 37

arbëneshëve në gjuhën e vendit, përkatësisht në të folmen e Arbëneshit.

Arbëneshët e sotëm pothuajse të gjithë flasin me njëri-tjetrin në gjuhën

kroate. Në këtë aspekt rëndësia e veprës së Josip Vlladoviq Relës është e

dyfishtë edhe për historinë e letërsisë dhe kulturës shqiptare, edhe për

gjuhën dhe historinë e saj, sepse me të, për fat të keq, përfundon

krijimtaria në gjuhën arbëneshe të kësaj oaze shqiptarësh të dikurshëm.

L i t e r a t u r a

- Berisha, Latif - Shema Isak, Lexim letrar, për klasën II të fazës së

parë të arsimit të mesëm të orientuar. Enti i Teksteve dhe i Mjeteve

Mësimore i KSA të Kosovës, Prishtinë, 1978, f. 167-172.

- Hasani, Hasan, Leksikoni i shkrimtarëve shqiptarë - 1501-1990.

“Shkëndija”, Prishtinë, 1994, f. 248-249.

- Jasiqi, Ali, Josip V. Rela, Prishtinë, 1968.

- Neziri, Zeqirja - Leka Agim, Letërsia për vitin III. "Prosvetno

Dello", Shkup, 1997, f. 150-160.

- Qosja, Rexhep, Shkrimtarë e periudha. Prishtinë, 1975.

- Shema, Isak, Aspekte të letërsisë. Prishtinë, 1985.

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Klara Kodra, studiuese.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Klara KODRA

VEÇORI DHE DALLIME TË DY POEMAVE EROTIKE

TË NAIMIT “BUKURIA” DHE “DASHURIA”

(O EROS)

Në krijimtarinë e Naimit, që ka si vatër qendrore rrezatuese temën e

atdheut në bukurinë e vet natyrore, në bukurinë e gjuhës së vet dhe në

luftën për të arritur lirinë e vet, përmes penës dhe pushkës, tema e

dashurisë spikat si një ishull i ndritshëm në mes të detit. Kjo temë tek ai

nuk është bërë objekt lirikash të veçuara, po i dy krijimeve të veçanta që

mund të ngjajnë si mozaik lirikash ose poema lirike, njëra shqip,

“Bukuria”, tjetra greqisht, “Dashuria” (O eros). Këto poema mund të

krahasohen me dy binjake jo të njëjta. Në poemën “Dashuria” shohim se

qysh në fillim Naimi i drejtohet në mënyrë klasike Muzës si poetët

antikë:

O muzë! Muzë e bukur!

Me zërin tënd të ëmbël

Si këndon vasha e re

Nga shpirti e nga zemra

Këndo himnin e dashurisë

Dhe hiret e tua

Në zemrën time frymëzo

Gjithë atë që dëshiron

kurse te “Bukuria” i drejtohet Perëndisë që, herë shihet si Krijues

transhendent, herë identifikohet me gjithësinë.

Në të kundërtën, figura e Perëndisë e mbyll poemën “Dashuria”.

Poeti, pasi ka bërë të parakalojnë hyjnitë pagane (trashëgimi e

klasicizmit apo shfaqje e nënshtresës së thellë pagano-ilire të poetit që

Veçori dhe dallime të dy poemave erotike të Naimit “Bukuria” dhe “Dashuria” (O eros) 39

pretendonte se shqiptari kishte lindur para Adamit?) i drejtohet Perëndisë

së vet, Perëndisë unike që e quan “Ati i të gjithëve”, duke shkrirë

konceptet islame dhe kristiane, duke i thurur një himn që të kujton

“Kantikun e krijesave” të Shën Françeskut:

Ti je çdo gjë, Hyj im!

Ti je qielli,

Ti fillimi dhe mbarimi,

Ti shpirti i të gjithave,

Ti krijuesi, ti, Zot,

Ti, dashuria ime

Ti çdo gjë, ti je

Këtu dhe kudo

S’janë yjet,

As dritat e tempullit

Por janë të gjitha

Shkëlqimi i Hyjt!

Prej teje te ti

Dhe gjërat e tua nga të tuat

Të gjitha je ti, Hyj,

Dhe të gjithat e tua.

Njerëzimi

Është feja jote

Vërtet e bukur

E shenjtë, hyjnore.

Jemi në Hyjn

Të gjithë një shpirt,

Vëllezër dhe miq,

Si vërtet më duket.

Ndeshim këtu idenë e vëllazërimit që shkon nga vëllazërimi i

shqiptarëve pa dallim feje dhe krahine në idenë e vëllazërimit të popujve

(konkretisht këtu: shqiptar dhe grek).

Zotëron këtu metafora vigane e qiellit tempull (pafundësia/ ky qiell/

më duket tanimë/ një tempull i stërmadh”/. Studiuesi Fortino bën këtu

një krahasim me “Pafundësinë” e Leopardit1. Në të vërtetë, midis dy

krijimeve poetike ekziston një ngjashmëri për të cilën nuk e dimë a

rrjedh nga thelbi i njëjtë romantik apo nga një ndikim i poetit të shquar

italian mbi Naimin (i vetëdijshëm apo jo). Po të ishte e vërtetë hipoteza e

fundit, do të paraqiste shumë interes, meqenëse, me sa dimë, poeti ynë

1 Italo Costante Fortino, O eros, lirika e Naim Frashërit në greqisht, “Italoelenika”,

Napoli, 1999-2000, f. 181.

40 Kodra

është ndikuar më tepër nga poetët italianë të Rinashimentos se sa nga

poetët bashkëkohës.

Po mund të bënim edhe një dallim. Në rast se romantiku ateist

Leopardi e përfytyronte gjithësinë si një det të stërmadh ku mbytet

(ëmbëlsisht) krijesa e vogël dhe e brishtë njeri, besimtari Naim e sheh

atë si tempull të Zotit, pra, të shenjtë, ku njeriu, bir i Perëndisë dhe

shëmbëlltyrë e tij, i thur lavde të Atit dhe shkrihet me të.

Gjejmë edhe përfytyrimin e gjithësisë si libër të shkruar nga vetë

Hyjnia, si mesazh i drejtuar njeriut dhe i shkruar me shkronja të arta

yjesh dhe sferash qiellore.

Dashuria - Eros në këtë poemë shkon krah për krah me dashurinë

universale të Perëndisë ndaj njeriut dhe njeriut ndaj Perëndisë.

Te “Bukuria”, ndonëse i këndohet Hyjnisë si burim i bukurisë që

mishërohet te gruaja, e përgjithshmja, abstraktja shkon drejt konkretes,

drejt dashurisë njerëzore të djalit me vajzën, së cilës i vishen edhe tipare

të vajzës shqiptare.

Te “Eros” fytyrat femërore janë ato të perëndeshave pagane,

Afërditës, Uranisë dhe Artemisës, të cilave herë-herë u vishen tipare

konkrete (Afërdita “të ëmbla i ka faqet/ supesh lëshuar flokët; Artemisa

vizatohet përmes “buzëqeshjes së ëmbël”, “hyjnorit shtat”, të verdhëve

“flokë të saj të bukur”, “supeve të bardha”; Urania me “hap të lehtë/ si

pëllumb”), fytyra grash të hyjnizuara që i prijnë poetit në udhëtimin e tij

fantastik drejt qiejve.

Te “Bukuria”, përkundrazi, poeti zbriste në tokë nga qielli i

përfytyrimit. I çuditshëm është krahasimi i tokës me yjet, planetët,

satelitët duke e parë atë midis “sferave” që lëshojnë “drita hyjnore” si

“kandil varfanjaku”, për të pohuar, duket, vogëlsinë e tokës që dikur

përfytyrohej si “qendra e botës” në krahasim me gjithësinë e pafund.

Në të dyja poemat gjendet figura simbolike e bilbilit, e pranishme

në poezinë persiane, po edhe në romantizmin europian. Te “Dashuria”

ky motiv lidhet simbolikisht me dashurinë platonike, dashurinë lënguese,

që s’e arrin kurrë realizimin: “i hirshmi bilbil / u afrohet trëndafilave /

dhe duke harruar gjithçka / ai fillon të këndojë / me afsh e me hare / për

të bukurën dhe të mirën / por ai nuk guxoi / një të puthur t’ua rrëmbejë /

luleve të bukura / me frikë që mund të bëjë/ Gjë të padrejtë dhe të keqe

... bilbilin nuk e zë gjumi / me harmoninë më të madhe. Këndon

mrekullisht / me afsh dhe me lakmi / O sa i bukur ky zë”.

Mandej ndeshim paralelizmin me heroin lirik, poetin që “duke

shikuar bukurinë / e sodit” / por s’guxon ... / ha veten në heshtje”.

Te “Bukuria” takojmë një gjetje të poetit që e vë vajzën si mësuese

të trëndafilit (i cili është simboli i saj): “Ti e mësove trëndafilë / të çelet,

të lulëzohet / të qeshnj’ e të zbukurohet / të përvëlonjë bilbilë / e ta bëjë

Veçori dhe dallime të dy poemave erotike të Naimit “Bukuria” dhe “Dashuria” (O eros) 41

të pëlcasë/ Një fjalë të mos i flasë / Dhe nga kjo t’i vinjë mirë / Të

zbukurohet më shumë / E të mos ketë mëshirë, / Po ta lerë dhe pa

gjumë” / duke theksuar këtu koketërinë femërore të vajzës që kënaqet

me adhurimin nga ana e të dashurit, pa ia shpërblyer atij këtë ndjenjë.

Motivi i mungesës së gjumit nga ankthi i dashurisë e mbyll me mjeshtëri

strofën që i kushtohet kësaj teme “të mos ketë mëshirë / po ta lerë dhe pa

gjumë”. Heroina lirike këtu është edhe vasha lozonjare e folklorit edhe

gruaja-demon e romantizmit.

Në të dyja poemat mbizotërojnë vargjet e shkurtra si gulçima të

zemrës dhe si shprehje e fluturimit të mendimit. Të dyja poemat

shquhen, sipas nesh, për nivel të lartë estetik2, ndonëse dallojnë midis

tyre. Ky nivel mendojmë se u vjen nga ekuilibri midis mesazhit dhe

formës, midis mendimit, ndjenjës dhe imtësive.

Në të dyja këto krijime poetike ndeshim tri motive kryesore:

bukurinë, dashurinë dhe Perëndinë. Çuditërisht te “Dashuria”

mbizotëron bukuria e gjithësisë dhe dashuria universale, ndërsa te

“Bukuria” bukuria e gruas dhe dashuria erotike.

Te “Dashuria” shkohet nga krijesa, heroi lirik deri te gjithësia dhe

Perëndia, ndërsa te “Bukuria” nga Perëndia Krijues te krijesa, gruaja,

mishërim i bukurisë më të lartë dhe dashuria erotike, njerëzore.

Në këto poema ndeshen dy nga tri kodet e poezisë së Naimit: kodi i

poezisë popullore dhe i poezisë romantike. Në poemën “Dashuria”, me

thelbin romantik ndërthuren elemente të klasicizmit nëpërmjet qenieve

mitologjike të pranishme. Pranë perëndeshave femra të lartpërmendura

gjendet perëndia i dashurisë, Erosi, që ka një rol udhëheqës ndaj poetit

dhe qenieve të tjera dhe e çon në lartësitë e gjithësisë (në fakt, në fund të

poemës Erosi, i cili është edhe personazh, edhe nyjë lidhëse e poemës

krahasohet në mënyrë të goditur me një “zog ajri”, një figurë

dygjymtyrëshe që lidhet me kodin e huazuar nga poezia persiane, por i

kundërvihet përmes “elementit” ajër, “elementit” zjarr, me të cilin

identifikohej dashuria (në kuptimin e vet universal) te vjersha “Fyelli”:

zjarr i dashurisë / që i ra kallamit të mjerë!” Kjo kundërvënie lidhet me

konceptin ideal, qiellor të dashurisë.

Për të dyja këto krijime poetike të Naimit të strukturuara në mënyrë

të veçantë lind problemi i klasifikimit tipologjik: cikël lirikash apo

poemë? Studiuesit kanë shprehur mendime nga më të ndryshmet për këtë

pikë. Një nga studiuesit më të njohur të Naimit, Rexhep Qosja te

2 Te Historia e letërsisë shqiptare, Tiranë 1983, vëmë re një lloj rezerve lidhur me

poemën “Dashuria”, për të cilën thuhet: “Cikli greqisht “Dashuria” nuk e ka rëndësinë e

përmbledhjes “Ëndërrimet” (shih f. 208). Nuk sqarohet në se kjo rëndësi është

ideologjike apo estetike.

42 Kodra

“Porosia e madhe” i quan të dyja si poema lirike3. Përkundrazi, studiuesi

tjetër i shquar, Jorgo Bulo, i diferencon, duke e quajtur “Bukurinë” si

cikël poezish apo, nëse do të shprehemi si vetë autori në fjalë, si

“variacione ... mbi të njëjtën temë”, ndërsa “Dashurinë” si poemë të

mirëfilltë”4.

Po të hidhemi te tekstet shkencore universitare, “Historia e letërsisë

shqipe”, e botuar në Tiranë më 1959, e quan “Bukurinë” si “vjershë të

gjatë erotike”, kurse “Dashurinë”, si “libër me vjersha”5 te poema e dytë.

Te “Historia e letërsisë shqiptare” e vitit 1983 “Bukuria” përkufizohet në

një mënyrë disi të çuditshme si “cikël vjershash që formojnë një si

poemë” dhe “Dashuria” thjesht si “cikël vjershash”6.

Ne jemi të mendimit për t’i quajtur të dyja poema lirike dhe

mbështetemi në këto argumente. “Bukurisë” i japin unitetin dy figurat

qendrore, heroi lirik dhe e dashura e tij, të skicuara si karaktere;

“Dashurisë” heroi lirik dhe perëndia Eros si personazh kyç që vendos

lidhjen. Në poemën e parë gjejmë gjithashtu evolucionin e dashurisë nga

pasioni i zjarrtë te ndjenja e humbjes, vlimet e rinisë te rezinjacioni i

dhimbshëm i pleqërisë dhe fillin e kuq të udhëtimit, ngjitjen drejt

lartësive qiellore.

Dashuria për Naimin nuk është mbyllje në guaskën e ngushtë të

unit, por një shkëndijë e ardhur nga Perëndia (a nuk thotë në një vjershë

poeti “Tani më kanë dërguar / nga fron i lartë i Perëndisë / si engjëllin e

Marisë / me frymë të shenjtëruar?” dhe a s’e quan veten si “qiri që

tretet?”).

Poeti profet është edhe poet njeri që digjet për bukurinë dhe

dashurinë. Dashuria vetjake shihet si shkëndijë e dashurisë universale.

Këto dy dashuri s’e kundërshtojnë njëra-tjetrën, po janë plotësuese të

njëra-tjetrës. Kur poeti trajton temën e dashurisë, gjejmë një hero lirik

soditës, që ëndërron dhe mahnitet, vuan në heshtje; kur trajtohet tema e

atdheut, shohim të shfaqet një hero lirik aktiv dhe luftëtar, që thërret me

zërin e personazhit: Kurrë s’trembet Shqipëria / Nukë vdiq, po është

gjallë / Tjetër përgjigje Tyrqia / nukë do përveç me pallë!” Janë dy

aspekte të shpirtit të poetit që qëndrojnë pranë e pranë pa u shkrirë.

Në poezinë persiane tema e dashurisë (për Perëndinë dhe qenien

njerëzore të dashuruar) pas disa shekujsh kishte fituar një lloj

3 Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Sh.B. “Naim Frashëri”, Tiran[, 1989, f. 157. 4 Jorgo Bulo, Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit, Akademia e Shkencave e RSH,

Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, Shtëpia boturese “Shkenca”, 1999, f. 83,

118. 5 Historia e Letërsisë shqipe, botim i USHT, Tiranë, 1959, f. 306, 323. 6 Historia e letërsisë shqiptare, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i

Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë, 1983, f. 202, 203.

Veçori dhe dallime të dy poemave erotike të Naimit “Bukuria” dhe “Dashuria” (O eros) 43

abstraksioni dhe konvencionaliteti që shfaqet edhe në krijimet persisht të

Naimit. Te “Bukuria” abstraksioni i fillimit kalon te konkretja, e gjalla,

shqiptarja, në vargjet: Zemra jote në krahëror tënt / Është hekur brënda

n’ërgjënt / Dhe në linj’ay krahëruar / Si ndë dhe gur i paçmuar, në të

cilat shfaqet si në pikturë një vajzë shqiptare me këmishën e thjeshtë prej

liri, ku gufon kraharori i saj.

Te “Dashuria” karakteri abstrakt thyhet herë pas here nga ndonjë

epitet që karakterizon qeniet femërore hyjnore. Të dyja këto poema

zbërthejnë më qartë personalitetin e Naimit si autor dhe si njeri, i cili,

ndonëse poet tribun dhe edukator, nuk i shmanget kultit të ndjenjës dhe

nuk ngurron të zbulojë edhe dobësitë e veta njerëzore. Dashuria për

Naimin është pjesë e dashurisë universale, por edhe ndjenjë intime, e

brishtë dhe delikate, e pasionuar dhe e zjarrtë, hyjnore dhe djallëzore,

qiellore dhe tokësore, e idealizuar dhe e pasqyruar dialektikisht. Poemat

me temë erotike të Naimit plotësojnë, duke e pasuruar, edhe spektrin e

krijimtarisë së tij edhe spektrin e romantizmit shqiptar, duke iu

kundërvënë legjendës së pranuar edhe nga E. Çabej, sipas së cilës këtij

romantizmi i mungon kulti i ndjenjës 7 (në degën arbëreshe ky kult

ekziston me siguri te De Rada, Serembja, Santori, Skiroi dhe disa poetë

minorë, por edhe në degën e tij kryesore e ndeshim te Naimi dhe

Çajupi).

Ndonëse kulti i atdheut dhe i heroizmit zë vendin e parë në

romantizmin shqiptar, kulti i ndjenjës si një përrua me ujë të kulluar e

freskon atë dhe për këtë dëshmon edhe vepra e atij që ka qenë quajtur

nga një pjesë e madhe e shqiptarëve si poet kombëtar.

7 E. Çabej, Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, MÇN, Tiranë, 1994, f. 79.

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Albert Habazaj, studiues, pedagog në Universitetin Ismail Qemali.

Medrit Mustafaraj, studiues, pedagog në Universitetin Ismail Qemali.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Albert HABAZAJ

Medrit MUSTAFARAJ

PIKËPAMJE TË DISA STUDIUESVE TË NAIMIT

MBI PERSONALITETIN DHE VEPRAT E TIJ

Hyrje

Për jetën dhe veprën e Naimit janë shkruar shumë monografi, janë

zhvilluar konferenca shkencore brenda dhe jashtë vendit, kombëtare dhe

ndërkombëtare. Naimi pati tri burime të kthjellëta, ku piu ujë frymëzimi:

poezinë popullore, poezinë e Lindjes dhe atë të Perëndimit. I njihte mirë,

por i tejkaloi revolucionarisht bejtexhinjtë. Ndërkohë në poezinë e tij

vërehen ndjeshëm figurat letrare si personifikimi, simboli, epiteti,

hiperbola, krahasimi dhe metafora me prejardhje folklorike, dhe pati

sukses, sidomos me apostrofën. Ai jetoi e veproi në shekullin XIX kur

vetë koha të orientonte për veprimtari letrare, diturore, politike e

atdhetare me kontekst kombëtar, jo vetëm në Shqipëri, por në Ballkan e

më gjerë. Ndoshta kjo hulli e lëvizjes kombëtare i pëlqente shumë

poezitë e Naimit. Ai u ndikua nga folklori, por pa dyshim edhe

vjershërimi i tij ka ndikuar në poezinë popullore. Sot e kësaj dite

këndohen pjesë të teksteve të tij poetike në krahina si Kruja, Skrapari,

Gramshi, Korça, Pogradeci, Manastiri, Krutja e Sipërme etj.

1. Burimet nga historia e letërsisë shqiptare

1.1. Faik Konica. Kujtojmë se Faik Konica ka dy qëndrime për

Naimin, njërin pozitiv dhe tjetrin negativ, apo “tallës” siç e quan vetë

Konica. E vlerëson shumë si atdhetar dhe shkruan për të: “...një dashës i

thellë i Shqipërisë, i cili, si zgjonjës i Kombit, bëri shërbime të

Pikëpamjet e studiuesve të Naimit mbi personalitetin dhe veprat e tij 45

pavdekura edhe ka pakë shokë në historin’ e rilindjes s’onë.”1. Po aty,

duke pasur koncepte të larta për vjershërimin, ai nënvizon se vjershësia

është mjeshtëri e bukur, një art, se vjershësia është sheshi i cilësisë jo i

sasisë, se shkrimi i vërtetë i kursen fjalët, se shkrimi i vërtetë i zgjedh

fjalët, se shkrimi i vërtetë, në varg a në frazë ka muzikën e veçantë të tij.

“Duhet me tingullin e tij t’i pëlqejë veshit”2 – shkruan Konica. Ai i quan

vjershërimet e Naimit “një lumë të paqëndruar fjalësh të shtypura në

formë vjershe, pallavra, tototo-e-tatata, që zënë një vënt me rëndësi në

historin’ e lëvizjes kombëtare. Janë dokumenta propagande politike të

vlefshme dhe asgjë tjatër”3.

1.2. Dritëro Agolli. Dritëroi e ka dashur dhe e ka vlerësuar shumë

Naimin, dhe ka shkruar në linjën e Naimit në kohë të re me

individualitetin e tij krijues të përkryer. Agolli i drejtohet Naimit e i

thotë: “Punove mirë, usta!” Neve na kujton se Naimi është fëminia e

poezisë sonë, se ai shkroi poema e vjersha, shkroi këndime e punime

pedagogjike, shkroi fjalë të urta dhe esse! Dhe më tej Agolli thekson se

N. Frashëri është i pari në poezinë shqipe që krijoi poemën sintezë,

poemën pa personazhe e episode, si Bagëti e bujqësija dhe Bukurija.

Nuk ka sesi një shkrimtar dhe njeri i madh si Dritëroi, i cili gati e

adhuronte Naimin, të shkruajë qysh herët edhe këto vërejte të

pakontestueshme: “Krahas vargjeve të shkëlqyera, do të gjesh vargje

naive gjer në bejte, krahas mendimeve më të përparuara të kohës së vet,

do të gjesh edhe mendime që nuk janë të denja për atë. Por i

padiskutueshëm mbetet ideali i tij i madh: lufta për lirinë e Atdheut”4.

1.3. Ismail Kadare. Kadareja ka bërë parathënien5 e vëllimit me

poezi e pjesë të zgjedhura të Naimit, me 181 f., ku janë përfshirë 81 njësi

poetike, botuar në nderim të 100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të

Prizrenit. Ndër të tjera, thotë se nuk mund të lexosh Naimin pa menduar

Shqipërinë dhe kjo është cilësia e parë e tij, madhështia dhe fati i tij.

Vepra e tij e gjerë e plot dritë, që mund të quhet pa frikë universi

naimjan, ka në qendër të vet pikërisht atdheun dhe lirinë; poema Histori

e Skënderbeut e Naim Frashërit do të ishte për rilindësit tanë si një kalë

lufte. E vlerëson që diti të fluturojë bukur mbi gjeografinë poetike të

poezisë orientale dhe asaj romantike perëndimore. Duke folur për

1 Konica, Faik: Vepra, Tiranë, Konica, 2007, f. 159, shih dhe: Dielli, 28 korrik 1937. 2 Konica, Faik: vep. cit., f. 156. 3 Po aty, f. 154. 4 Agolli, Dritëro: Arti dhe koha. Artikuj kritikë, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1980, f. 6

(shkrim i botuar më parë te : “Nëntori”, nr. 5, 1971, f. 3-5; shih dhe: Naimi 1, antologji

poetike, Tiranë, Argeta-LMG, 1996, f. 8. 5 Kadare, Ismail: “Parathënie në Naim Frashëri, poezi, 100-vjetori i Lidhjes Shqiptare të

Prizrenit 1878-1978, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1977, III-XVII.

46 Habazaj, Mustafaraj

kufizimet e veprës së Naimit dhe të rilindësve të tjerë, është me rëndësi

të kuptojmë ç’ka shkruan Kadare: “Në fund të fundit, duke thënë

kufizimet e tyre ne tregojmë se i nderojmë ata, ashtu siç do të tregonim

mosnderimin tonë duke mos i përmendur ato”6.

1.4. Dhimitër Shuteriqi. Pasi vlerëson se romantizmi shqiptar i

arriti kulmet e tij me De Radën e me Naimin, ndalet edhe tek stili e

Naimit, që, sipas Shuteriqit, shquhet nga ato veti të lirizmit të tij. “I

thjeshtë e i ngrohtë, ai e afron lexuesin menjëherë, e bën të ndiejë

ëmbëlsinë e një shpirti të përgjëruar, tek i cili rri ndezur gjithmonë një

flakë dashurie për njeriun, dashuri, që së pari, e ndien lexuesi vetë”7. E

ç’mund t’i kërkosh më tepër një poeti, një shkrimtari të madh për arritjen

e misionit të tij nga ç’ka nënvizon prof. Shuteriqi për poetin tonë

kombëtar?! Studiuesi me të drejtë ka vërejtur se me Naimin filloi në

Shqipëri një periudhë e re në historinë e letërsisë dhe kulturës. Vepra e

tij është si një gur themeli. Naimi krijoi një vepër poetike të gjerë e në

kaq gjini, vepër që pati një ndikim aq të rëndësishëm e të paprerë mbi

brezat e poetëve dhe shkrimtarëve që erdhën pas vdekjes së tij. Ajo

vepër hyri ashtu edhe në bazën e gjuhës letrare shqipe, duke mbetur,

edhe nga kjo anë, një vepër madhore8 . Pa u hapur shumë, mund të

lavdërojmë punën e profesorit në studimin e origjinës së vjershës Fyelli,

sepse e shpie më tej atë ç’ka shkruan prof. Çabej, se ajo “është

inspiruar”9 nga një vjershë e Rumiut. Shuteriqi e quan “një rikrijim që

s’e ndan dot nga vjershat origjinale të Rumiut”10 . Naimologu i parë

serioz shqiptar, prof. Shuteriqi ka lënë në dorëshkrim një varg veprash të

papërfunduara, ndër to Fjalorin e Naim Frashërit, që u botua kohët e

fundit nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë.

1.5. Rexhep Qosja. Përpos sprovave të hershme, Qosja ka dy

punime të rëndësishme për profilin e Naimit: Panteoni i rralluar dhe

Porosia e madhe. Ndonëse jo botim i mirëfilltë kritik, edhe pse, siç u

shprehëm, pati gjurmë të shkelura për një vështrim më sy më sy me

veprën letrare të Poetit, punimet e shumta të kërkimit këmbëngulës të

Qosjes për Naimin janë një bibliotekë më vete në funksion të

Naimistikës. Akademiku merret me Poetin qysh me tekstin Historia e

letërsisë shqipe. Romantizmi, veçanërisht në vëll. 3 (Prishtinë, 1986, kap.

6 Kadare, Ismail: vep. cit., X. 7 Shuteriqi, Dhimitër S.: Naim Frashëri. (Jeta dhe vepra), Tiranë, “8 Nëntori”, 1982, f.

223. 8 Shuteriqi, Dhimitër S.: Naim Frashëri, jeta dhe vepra e tij. Vepra të zgjedhura, Vëll. I,

Akademia e Shkencave të RPSSH, Tiranë: 1980, f. 67. 9 Çabej, Eqrem: Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Tiranë, 1996, f. 48. 10 Shuteriqi, Dhimitër, Naim Frashëri - Jeta dhe vepra, ... f. 85.

Pikëpamjet e studiuesve të Naimit mbi personalitetin dhe veprat e tij 47

10), në përmbledhjen Panteon i rralluar me studime, kritika, ese

(Prishtinë, “Rilindja”, 1973, ribot.: Tiranë, Sh. B “Naim Frashëri”, 1988,

f. 15–88), me monografinë Porosia e madhe, kushtuar veprës së Naim

Frashërit, në tri ribotime (Tiranë, “Naim Frashëri”, 1989; 504 f.;

Prishtinë, “Rilindja”, 1990, 606 f.; Tiranë, Toena, 2000, 580 f.). Ndër të

tjera mund të theksojmë se prof. Qosja ka përgatitur për shtyp veprën e

Naimit dhe ka bërë parathënien e teksteve botuar në Prishtinë, në vitin

1978, sidomos ribot. 2 të plotësuar nga “Rilindja”, 1986, në 7 vëllime,

nga të cilat, në vëll. 1: Ëndërrime, Bagëti e bujqësija, Dëshir' e vërtetë e

shqipëtarëvet, Luletë e verësë, Dashuria, në 234 faqe; në vëll. 2: Vjersha

për mësonjëtoret e para, Parajsa dhe fjalë fluturake, Fletore e

bektashinjet, Shqipëria, Pellazgët-Shqipëtarët, në 194 f.; vëll. 3: Histori

e Skënderbeut në 325 f.; vëll. 4: Qerbelaja, 291 f.; vëll. 5: E këndimit

çunavet këndonjëtoreja I, E këndimit çunavet këndonjëtoreja II, Istori e

përgjithëshme për mësonjtoret të para dhe Istori e Shqipërisë, 240 f.;

vëll. 6: Dituritë për mësonjëtoret të para, Gjithësia, Mësime, Katër

stinët, Iliadhë e Omirit, Letërkëmbimi në 259 f. dhe në vëll. 7: Porosia e

madhe: monografi mbi krijimtarinë e Naim Frashërit. Ky botim, që

është përfshirë si vëllimi i shtatë në Vepra të Naim Frashërit, ka: në f. 7–

14: Kronologjia e jetës, në f. 577–578: Bibliografia e veprave në gjuhën

shqipe, në f. 579–593: Bibliografia kronologjike e shkrimeve mbi

krijimtarinë e tij dhe në f. 595–601: Treguesi i emrave. Gjithashtu autori

ka përgatitur për botim veprën e Naim Frashërin në 6 vëllime edhe në

Tiranë, tek “Toena”, gjatë vitit 2007, ku përshihet poezia dhe proza,

tekstet mësimore, letërkëmbimi në letërsi (letërsia epistolare), letërsia

fetare bektashiane e tij, botuar në 1892 faqe. Vlen për t’u përmendur

vëmendja që ai i ka kushtuar përmbledhjes me vjersha të shkruara në

persisht: M(ehmed) Naim Frasari, Tahayyùlat, Mihran Matbaasu,

Istanbul 1301 (1884); Naim Frashëri, vepra 1, zgjodhi e përgatiti për

shtyp Rexhep Qosja, Prishtinë, 1978 (tok me Luletë e verësë dhe Bagëti

e bujqësija.

1.6. Jorgo Bulo. Nga specialistët e fushës, gjykohet se Jorgo Bulo

ka realizuar punimin më të plotë për Naimin, monografinë: Tipologjia e

lirikës së Naim Frashërit (Tiranë, “Shkenca”, 1999 në 199 f.), ku spikat

kritika e mirëfilltë shkencore dhe interpretimi i poezisë lirike të Naimit.

Ai e quan Naimin poet i ringjalljes kombëtare dhe kulturore të

shqiptarëve dhe veprat e tij formuese të ndërgjegjes gjuhësore të kombit.

Ndërkohë ai shquan “dy paralele poetike: Rumiu dhe Naim Frashëri”11,

11 Seminari XVIII Ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqipe, përmbledhje

e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe diskutimeve. Akademia e Shkencave, Instituti i

48 Habazaj, Mustafaraj

duke shprehur praninë e frymës dhe të motive të poezisë persiane,

veçanërisht të poetit të madh mistik Xhelaledin Rumiut (1207–1273).

Ndikimi i Rumiut ndihet në shumë prej lirikave të filozofike të Naimit.

Është vënë gishti mbi lirikën Fyelli të Naimit, që vjen si frymëzim, e

dikujt mund t’i duket edhe si një sozì, e poezisë së njohur antologjike

Kënga e kallamit, e përkthyer në shumë gjuhë të botës, në disa syresh me

titullin Kënga e fyellit. Nuk është rasti të bëjmë ballafaqime tekstore e

zbërthime, se i kanë bërë të tjerët më parë, por vlen të ravijëzojmë

parashtresën në formë hipoteze të prof. Bulos për këto probleme që

hasen. Sipas tij, janë një tip i caktuar krijimesh të Naimit, që ne do t’i

quajmë “vjersha me subjekt anekdotik”, (të dyshueshme për karakterin e

tyre origjinal) e që duhet t’i përkasin të njëjtit burim, Rumiut. Në këtë

kontekst, ne e lexojmë profesor Bulon kështu: Sot, si duket dhe në

plotësim të merakut të profesor Cipos, qysh më 1936, i kemi mjetet të

dallojmë ç’ka marrë hua Naimi dhe ç’është bijë e frymëzimit të tij. Këto

vërejtje nuk e ulin aspak emrin e madh të poetit tonë kombëtar,

përkundrazi e pastrojnë atë nga mjegullnajat dhe profili i tij quhet më i

kthjellët, më poetik, më kombëtar, më universal. Në dy veprat e tij

Magjia dhe magjistarët e fjalës (Tiranë, “Dituria”, 1998, me 324 f.) dhe

Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit (e sipërcituar), akademiku shqiptar

e shikon Naimin si poet romantik, që u dha flatra në poezi përsiatjeve për

lirinë e shpirtit njerëzor dhe meditimeve ekzistencialiste për jetën dhe

vdekjen, për qenien edhe mosqenien dhe për dhembjen njerëzore.

Lirizmi filozofik dhe lirizmi poetik i Naimit, sipas Bulos, përfshijnë

tërësinë e krajatës njerëzore; ai synonte të rindërtonte njeriun dhe të

shprehte kompleksitetin e shpirtit njerëzor, luftën e përjetshme që

zhvillon brenda tij midis engjëjve të së mirës dhe demonëve të së keqes,

duke poetizuar anën fisnike të natyrës njerëzore, tek e cila shihte forcën

dhe madhështinë e Krijuesit. Poeti, mendimtari dhe edukatori i kombit,

Naimi ynë, tashmë nuk është vetëm më kombëtari, por dhe më universali

poet i letërsisë shqipe edhe në një vështrim tjetër. Në radhë të parë ai

është një fenomen ndërkulturor. “I ndodhur në kryqëzimin e kulturave

dhe të traditave poetike lindore dhe perëndimore, ai i treti në poezinë e

tij këto tradita dhe nuk mbeti skllav i tyre, as vetëm poet i shprehjes

gjuhësore shqipe, por edhe persishte, turqishte e greqishte”12 – kumton

prof. Bulo në Konferencën Shkencore “Naim Frashëri – 160-vjetori i

lindjes”, që i zhvilloi punimet më 25 maj 2006 në Universitetin “Ismail

Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Tiranë 19-

31.08.1996, Tiranë, Toena, 1996 f. 375. 12 Bulo, Jorgo: Poet i ringjalljes kombëtare dhe kulturore të shqiptare, “Perla”, 2006, nr.

2 (41), f. 27.

Pikëpamjet e studiuesve të Naimit mbi personalitetin dhe veprat e tij 49

Qemali” në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë,

Institutin e Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

1.7. Shaban Sinani. Ndër studiuesit e sotëm shqiptarë më të njohur,

prof. Sinani kujdeset ta shikojë shëmbëlltyrën poetike dhe atdhetare të

Naimit kudo ku shfaqet, me synimin e vetëm që poetin tonë kombëtar të

njohim në plotëri, jo me pjesë të zgjedhura. Sinani e cilëson Naimin si

Rumi shqiptar, ndërkohë që ka rezerva për njohjen thellë të poetit tonë.

Sipas tij, kemi ende një këndvështrim të paplotë dhe pothuaj vetëm për

letërsinë që ai ka shkruar në gjuhën shqipe.

2. Seyed Ahmad Hoseini Alast për hijeshinë poetike të Naimit.

Si një dijetar i kthjellët i kohës së re, Hoseini Alast e shikon profilin e

Naimit miqësisht dhe me vërtetësi shkencore. Kulturologu i njohur na

kujton se Irani ishte vendlindja e poezisë dhe e poetëve të mëdhenj, si

Rudaki, Firdeusi, Hafizi, Sadiu, Moulana, Khajami, Atari, Naser Khosro,

Bideli, Nazimi Ganxhaviu etj. Sipas tij, poezitë e poetëve të mëdhenj

iranianë ishin kaq tërheqëse dhe të pasura dhe me përmbajtje

kuptimplote e muzikalitet të këndshëm, saqë magjepsin poetët, letrarët

dhe intelektualët e shkencave në Lindje dhe në perëndim të rruzullit

tokësor. Studiuesi S. A. Hoseini Alast shkruan: “Pasioni dhe dashuria e

poetëve dhe e njerëzve të mëdhenj të kulturës dhe letërsisë si Dante,

Gëte, Monteskie, Naim Frashëri, Frazi Mostar, Ikbal Lahori etj. është

dëshmi e këtij pretendimi” 13 . Më tej, duke trajtuar bashkëveprimin

qytetërues dhe shkëmbimin kulturor me Iranin e madh në kohën e

Perandorisë Osmane, përmend Muhamed Naim Frashërin si tablo dhe

simbol të fushëpamjes së këtij bashkëveprimi. Sipas studiuesit, Naimi

përvetësoi me kaq mjeshtëri gjuhën dhe letërsinë perse, saqë sot, pas afro

një shekulli e gjysmë magjeps lexuesit e tij, si ata iranianë, ashtu edhe

ata shqiptarë. Studiuesi iranian e quan Naimin tonë poet të fuqishëm dhe,

si duket, për kontributet e Naimit në iranologji, e cilëson mendimtar

iranian dhe persishtfolës. Jo vetëm me hartimin e gramatikës së gjuhës së

re perse u imponoi të gjithëve dominimin e mjeshtërisë së tij. Vepra

Ëndërrime është dëshmia më e madhe e fuqisë dhe aftësisë së tij në

letërsinë perse”. Quajmë shumë të rëndësishme qartësinë me të cilën S.

A. Hoseini Alast shkruan: “Naim Frashëri në krijimin e poezive perse

nuk ishte imitues, por as edhe amator, por një poet i thellë dhe i zoti dhe

një letrar i gjithanshëm i fushës së gjuhës dhe letërsisë perse. Kjo

specifikë dhe aftësi e tij bëhet shkas që një lexues i gjuhës perse të

13 Seyed Ahmad Hosseini Alast, Naim Frashëri dhe hijeshitë poetike, “Perla”, 2009, nr.

2 (78), f. 6.

50 Habazaj, Mustafaraj

mendojë që autori i këtyre poezive është një poet dhe një letrar i madh

iranian”14.

3. Çfarë shkruan Robert Elsie për Naimin?

Vepra e kryerilindësit shqiptar ka tërhequr dhe vëmendjen e

studiuesve perëndimorë. Studiuesi kanadez, Robert Elsie, pasi pohon se

Naimi konsiderohet sot si poeti kombëtar i Shqipërisë, bën një udhëtim

të shkurtër retrospektiv në fëmijërinë e autorit, bazat e shkollimit,

formimin e tij arsimor dhe kulturor, ku nuhat dhe traditat shpirtërore të

Orientit, me të cilat u gatua në vogëli, në teqenë e bektashinjve të

vendlindjes, ndërtuar qysh në vitin 1781 nga Tahir Skënderasi (Nasibi

Tahir Babai) në Frashër të Përmetit. Në gjimnazin “Zosimea” të Janinës

“mori bazat e shkollimit klasik sipas sistemeve perëndimore”15. Në këtë

gjimnaz prestigjioz e me emër, i krahasueshëm me një universitet për

kohën, Naimi studioi greqishten e vjetër e të re, frëngjishten, italishten,

si dhe gjuhët orientale privatisht. Sipas studimit të Elsie-t, kuptojmë se

me kalimin e viteve, frashërlliu e ndjeu veten më të afruar e të lidhur me

fenë e tij panteiste bektashiane, me poetët klasikë persianë e me epokën

e iluminizmit frëng. Arsimimi në Janinë e bëri atë shembull të shkëlqyer

të një intelektuali osman të fundshekullit XIX të familjarizuar njësoj me

të dy kulturat, me atë perëndimore e me atë orientale. Na duket se në

kërkimet e tij studimore, Elsie i mëshon më tepër vëmendje kulturës

fetare të poetit tonë të shquar, se sa botës poetike të tij, në lirikat

romantike, ku qëndis me ngjyra shpirti vargje për natyrën e bukur

shqiptare, për dhimbjet, hidhërimet, shqetësimet e gëzimet personale,

familjare a sociale. Elsie na paraqet një jetëshkrim të mjaftueshëm,

thekson tiparet e Naimit, si panteizmin e universalitetin, ku veçon sektin

e fshehtë panteist bektashi, i cili mishërohej dukshëm në qenien dhe

shpirtin e frashërlliut tonë si një besim liberal, si një fe e re, me rrënjë

edhe në Kuranin e myslimanëve, edhe në Biblën e të krishterëve,

dëshirë, që e gjejmë edhe në mesazhet që na vijnë nga vargjet e poezisë

popullore “Dy këmbat mbajnë një urë/ të shkojnë turq e kaurë”16. Naimi

njihet botërisht për bindjet e tij bektashiane, të cilat i përsiati mirë në

Fletoren e bektashinjtë (Bukuresht, 1896), ku përsëri ravijëzohen

dallueshëm ngjyrat e forta kombëtare. Një tjetër vepër e kësaj natyre

është Qerbelaja (Bukuresht, 1898) një poemë epike fetare shiite, me

14 Seyed Ahmad Hosseini Alast, vep. e cit., f. 8. 15 Elsie, Robert, Histori e Letërsisë shqiptare, Tiranë-Pejë, “Dukagjini”, 1997, f. 174. 16 Regjistruar në fshatin Kallarat (Lumi i Vlorës), nga bartësi Llambro Hysaj, dtl.1952,

me arsim të lartë (arkivi vetjak, Albert Habazaj).

Pikëpamjet e studiuesve të Naimit mbi personalitetin dhe veprat e tij 51

karakter narrativ, pa ndonjë hero ose personazh kryesor, me temë

krejtësisht fetare, ngritur me njëzet e pesë këngë, që flet për betejën e

Qerbelasë në Irak në vitin 680 të erës sonë, ku u vra Huseini, nip i

profetit Muhamed.

Nga leximi i tekstit, shprehemi se Elsie e trajton me interes Naimin

dhe mendojmë se e njeh mirë veprën e tij, të cilën e përmend me saktësi,

duke respektuar kriterin kronologjik. Në këndvështrimin e tij, na paraqet

panoramën e njohur letrare e diturore të naimiadës. Na duket se studiuesi

i ka mëshuar më shumë letërsisë fetare të autorit, sesa asaj së mirëfilltës

artistike. Diku Elsie shprehet: “Rëndësia e Naim Frashërit si poet i

Rilindjes e madje si “poet kombëtar” qëndron jo aq në talentin e

shprehjes letrare e as në nivelin artistik të poezisë së tij, sesa në

mesazhet sociopolitike, filozofike e fetare që përcjell, të cilat synonin

para së gjithash vetëdijen kombëtare dhe, duke ndjekur traditën

bektashiane, të arrihej një kapërcim i ndarjeve fetare brenda vendit.”17.

E respektojmë trajtimin që i bën Elsie si fetar në besimin e tij, por në

rrafshin e letërsisë artistike do të na interesonte më tepër trajtimi deri në

detaj i letërsisë naimiane, për të cilën ne e nderojmë. Nga që studiuesi

përmend vetëm telegrafisht: “Ndër botimet në gjuhë të huaj,...[tri pikat

janë tonat se vazhdon teksti, por nuk ka interes për ç’ka do të shprehim,

A. H, M. M] Tahayyulat, Kostandinopojë 1884 (Ëndërrime), një

përmbledhje 200 faqesh me poezi persiane; ... ”. Kaq. Të thuash që Elsie

nuk e ka njohur këtë vepër të Naimit, nuk shkon, sepse pas 1971-shit të

Tiranës dhe 1972-shit të Prishtinës, pati herë pas here botime, duke

arritur tek botimet e “Toenës”, 2007, të “Naimit” 2012, me 143 faqe,

shqipëruar dhe shpjeguar nga Vexhi Buharaja, me një hyrje të botuesit

Naim Zoto, plotësuar me studime nga Faik Konica, akademik Jorgo Bulo

e prof. dr. Shaban Sinani (nga f. 85–143). Ndoshta Elsie-t nuk i intereson

të operojë imtësisht për të shkruar mbi talentin poetik të Naimit, që te

Ëndërrime, siç thonë studiuesit bashkëkohorë të letërsisë shqipe, Naimi

arrin majat letrare. Si duket, ai është mbështetur në studimin monografik

të prof. Shuteriqit, i cili dhe ai e citon vëllimin me lirika të Naimit në

persisht me titullin jo të saktë Ëndërrimet, dhe jo siç e ka titulluar autori

Ëndërrime=Tehajjulat.

Sipas Elsie-t: “Me rëndësi të madhe për të njohur sektin panteist të

fshehtë bektashi është Fletore e Bektashinjet... Frashëri besonte se

besimi liberal bektashí, me të cilin ai qe lidhur që në fëmini në Frashër,

një ditë do të mbisundonte si fe e re Shqipërisë. Përderisa ky besim i

kishte rrënjët edhe në Kuranin mysliman, edhe në Biblën e krishterë, ai

mund të përforconte unitetin midis njerëzve me fe të ndryshme. Më tej

17 Elsie, Robert, vep. e cit., f. 175.

52 Habazaj, Mustafaraj

studiuesi sqaron se fletorja përmban një paraqitje hyrëse të fesë

bektashiane dhe dhjetë vjersha fetare që japin një tablo të rrallë për

besimin e këtij sekti, i cili në shek. XIX luajti një rol të rëndësishëm për

mbijetesën e kulturës shqiptare, sidomos me përhapjen fshehurazi të

librave shqip. Një studiues i huaj, si R. Elsie, aq më tepër gjeografikisht

shumë i largët me vendin tonë të vockël, të bën ta admirosh vetëm për

shprehjen aq të vyer për ne, sikur të ishte shqiptar. Po citojmë dëshirën

dhe porosinë e tij poemën Bagëti e bujqësija, “vargjet e së cilës çdo

fëmijë shkolle në Shqipëri i di ose duhet t’i dijë përmendsh”18.

Përfundime

Naim Frashëri është autor i gjithsej njëzet e dy veprave; katër në

turqishte, një në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe.

Janë bërë disa konferenca shkencore në Shqipëri kushtuar Naimit. Edhe

në Universitetin “Ismail Qemali” të Vlorës është zhvilluar një

konferencë shkencore më 25 maj 2006 në nderim të 160 vjetorit të

lindjes së poetit tonë kombëtar. Ndërsa Simpoziumi Ndërkombëtar

“Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” në Teheran këtë 5 mars

2018 i jep një frymëmarrje më të gjerë, një vizion të ri ndërkombëtar,

falë veprimtarisë së figurës së atdhetarit dhe bilbilit të shqipes, si fjalë

çelës e forcimit të dialogut kulturor mes Iranit dhe Shqipërisë. Sikurse ne

që e shijojmë hijshëm estetikën e fjalëve të reja që krijoi Naimi, edhe

iranianët ndihen të nderuar dhe kanë të drejtë të krenohen me të jo vetëm

për botimin e tekstit Gramatikë e persishtes me një metodë të re,

(Kavâid-i fârisiyye dar tarz-i nevîn), Kostandinopojë, 1871, me 64 f., por

shpirtërisht me faktin që Naimi ynë fluturimin e parë poetik e nisi

persisht me “Tahayyulat” (“Ëndërrime”), Kostandinopojë, 1884, me 66

f. [200 faqe]. Po ai përktheu turqisht librin e parë të Iliadës së Homerit

Ilyada, Kostandinopojë, 1886; shkroi e botoi në greqisht poemën “Ho

alêthês pothos tôn skypetarôn” (Dëshira e vërtetë e shqiptarëve),

Bukuresht, 1886, ku nëpërmjet gjuhës poetike, u parashtronte qëllimet e

lëvizjes kombëtare grekëve e sidomos shqiptarëve të jugut, shumë nga të

cilët në atë kohë për arsye shkollimi mund të lexonin vetëm në greqishte.

Duhet të pranojmë se në përmbledhjen lirike Luletë e verësë, Naimi

u këndon bukurive të fshatit shqiptar në 23 vjersha me kumbim të plotë.

Këtu filozofia panteiste e edukatës së tij bektashiane dhe ndikimi i

fuqishëm i klasikëve persianë harmonizohen bukur me idealizmin

atdhetar - një letërsi artistike kjo në shërbim të qëllimeve të identitetit

kombëtar. Ndër vjersha të tilla janë: Jeta, Koh’ e shkuarë, Fyelli,

18 Po aty, f. 176.

Pikëpamjet e studiuesve të Naimit mbi personalitetin dhe veprat e tij 53

Zëmëra, Të vdekuritë, Bilbili, Gjuha jonë, Perëndia, apo vjersha Shpreh,

aq tipike për prirjen e re filozofike të letërsisë shqiptare që solli Naimi.

Akademiku Ali Aliu shtron pyetjen: “Pse vazhdon të shkëlqejë ylli

poetik i Naimit, më i madhi në qiellin tonë letrar?” – dhe po kësaj pyetje

ai ia jep vetë përgjigjen: “Naim Frashëri mbeti i tillë se gjenialisht e

ndjeu qartë aspiratën historike, ndjeu nevojën e shpirtit e të mendjes

kombëtare, hetoi zjarrin gjysmë të ndezur të shtresuar gjatë shekujve,

ndjeu dhe preku atë që është vizion dhe ëndërr shekullore e përbashkët e

shqiptarëve, prandaj vepra e tij vazhdon të ushtrojë ndikim të dorës së

parë mbi botën shpirtërore të shqiptarëve.” (Ali Aliu, Refleksione letrare,

f. 10). Kohët shkojnë e rrjedhin vitet, por në tërësi, vepra e Naim

Frashërit është brerorja kuptimore, morale dhe estetike e letërsisë së

madhe të lëvizjes së Rilindjes Kombëtare, e cila është nëna biologjike,

artistike dhe estetike e letërsisë bashkëkohore shqipe.

Paradigma e studiuesit iranian S. A. Hoseini Alast se Naim Frashëri

në krijimin e poezive perse nuk ishte imitues, as amator, por një poet i

thellë dhe i zoti dhe një letrar i gjithanshëm i fushës së gjuhës dhe

letërsisë perse, na bën të mendojmë më gjerë, më me dashuri e vërtetësi,

pa dyshuar ku dhe kur s’duhet, por së vërtetës t’i gjejmë rrënjët dhe të

dimë t’i tregojmë dhe intrepretojmë.

Nderim për mençurinë e mendimit të nderimtarëve iranianë,

Organizatën e kulturës dhe komunikimit në Iran, Universitetin “Tarbiat

Modares”, Fakultetin e Shkencave Shoqërore dhe Sekretarinë e

Simpoziumit Ndërkombëtar “Naim Frashëri”, Teheran (Iran), për

vlerësimin e Naim Frashërit tonë, që u tret si qiriri jo vetëm për Atdheun

e tij, por edhe për fqinjësi të mirë, edhe për “mbrothësi”, përparim e

mirësi midis popujve tanë me miqësi të vjetër!

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Flamur Shala, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Flamur SHALA

KONFORMIZMI GJUHËSOR DHE PËRDORIMI

I GJUHËS STANDARDE

Ndryshimi gjuhësor është proces që nis nga gjeneza, përhapja e deri

te zhdukja e mundshme e variacionit gjuhësor. Ky proces është i vështirë

për të t’u realizuar empirikisht, për shkak të evolucionit të gjatë. Për të

nxjerrë përfundime shkencore duhet studiuar vazhdimisht.

Trysnia shoqërore mbi ndryshimet gjuhësore ndikon në përshtatjen

gjuhësore të individit me bashkësinë gjuhësore deri në konformizëm

gjuhësor. Trysnia shoqërore vjen nga ndryshimi shoqëror. Të dyja këto

procese, ndryshimi shoqëror dhe ndryshimi gjuhësor, nuk ndodhin shpejt,

një brez nuk i përjeton krejtësisht. Konformizmi gjuhësor është përshtatje

a modelim i individualitetit gjuhësor, i karakterit gjuhësor të individit, i

cili, nën ndikimin e rrethanave gjuhësore dhe jashtëgjuhësore, përshtatet

me mjedisin gjuhësor.

Gjuha standarde përbën varietetin më përfaqësues të modifikimit

gjuhësor kolektiv, nga njëra anë, dhe paraqet konformizmin gjuhësor më

të theksuar të individualitetit gjuhësor të modeluar, nga ana tjetër. Së

këndejmi, konformizmi gjuhësor dhe gjuha standarde ndërlidhen, janë në

“bashkëveprim”. Gjuha letrare përdoret nga bashkësia folëse me kushtin

që individualiteti gjuhësor brenda asaj bashkësie shoqërore të përshtatet

gjuhësisht, që individi ta gjejë veten në atë rrobë shprehjeje kolektive

konformiste standarde.

Ndërlidhja e konformizmit dhe e standardizimit të gjuhës, si problem

i përgjithshëm i sociolinguistikës së sotme, shërben për ta zbërthyer

procesin e konvergjencës gjuhësore nga varietetet krahinore te gjuha

kombëtare, si prirje objektive e një kombi.

Konformizmi gjuhësor dhe përdorimi i gjuhës standarde 55

Qëllimi i hulumtimit. Përdorimi i gjuhës standarde në ligjërimin e

shkruar dhe të folur matet. Hulumtimi nis me parametrat (fj. parametër,

Ndreca 1986, f. 529) që duam. Mund të matet: kompetenca gjuhësore mbi

përdorimin e standardit gjuhësor, kohezioni gjuhësor, konformizmi

gjuhësor, individualiteti gjuhësor, në ligjërimin e shkruar dhe të folur.

Qëllimi është të nxirret rezultati i një lloj marrëdhënieje mes konformizmit

gjuhësor dhe përdorimit të gjuhës standarde.

Studentët janë përgatitur për të shkruar një temë të dhënë. Tekstet për

temën janë shkruar dhe janë lexuar nga vetë studentët, si autorë të tyre. Po

ashtu është bërë gojarisht edhe një komentim a interpretim i përmbajtjes

nga të njëjtët studentë. Për secilin tekst është vlerësuar drejtshkrimi i

trajtave të fjalëve, drejtshqiptimi brenda kushteve të një leximi dhe të një

interpretimi të përmbajtjes së tekstit.

Për këtë temë studentët janë përgatitur gjatë një jave dhe në orën e

ushtrimeve është shkruar teksti, një javë më pas. Në vijim të javës së dytë

është bërë vlerësimi i të gjitha teksteve mbi përdorimin e standardit

gjuhësor, të koherencës dhe kohezionit gjuhësor, të planifikimit të tekstit.

Në orën e tretë dhe të katërt, pra në javën e tretë dhe të katërt, të njëjtat

tekste janë lexuar me zë. Secili student lexoi tekstin e vet. Pas leximit u

bë interpretimi, komentimi i përmbajtjes së tekstit dhe u zhvillua një debat

i shkurtër mbi përdorimin e gjuhës standarde në të gjitha rastet, në

ligjërimin e shkruar dhe në ligjërimin e folur. Në këtë proces të matjes

dalin anë të ndryshme që shfaqen si tregues realë të përdorimit të

standardit gjuhësor: konformizmi gjuhësor dhe individualizmi gjuhësor

(Shkurtaj 2009, f. 197.), pabarazia gjuhësore (Hudson 2002, f. 226-229)

dhe kompetenca gjuhësore (Memushaj 2008, f. 85-88), “brenda” këtyre

parametrave. Pabarazia gjuhësore është temë më vete. Matja u bë me 33

studentë, për t’u nxjerrë disa rezultate që kanë të bëjnë me konformizmin

gjuhësor dhe përdorimin e gjuhës standarde, duke i pasur parasysh

parametrat e shënuar më lart.

Fjala konformizëm. Fjala konformizëm vjen nga latinishtja

“conformare” dhe ka kuptimin “pajtohem, përshtat”, për t’u zgjeruar

kuptimi në “pajtim vetëm me fjalë me mendimet, veprimet a sjelljet e

dikujt, prirje për t’Iu përshtatur sa për sy e faqe qëllimeve, synimeve e

interesave të më të fortëve a të shumicës” (Ndreca 1986, f. 399). Në këtë

punim, fjala konformizëm merr drejtpërdrejt kuptimin e përshtatjes, të

rrafshimit a të pajtimit me diçka tjetër. Në vijim, kuptimi i togfjalëshit

“konformizëm gjuhësor” vjen e bartet më tej në kuptimin e përshtatjes a

të rrafshimit gjuhësor, të gjuhës së individit dhe karakteristikave të saj me

gjuhën e të tjerëve përreth, me gjuhën si mjet komunikimi për të gjithë, që

flasin në një entitet të caktuar. Konformizmi gjuhësor është përshtatja

gjuhësore e individualiteteve gjuhësore të individëve që i takojnë një

56 Shala

entiteti gjuhësor, gjeografik: dialekteve, nëndialekteve, grupeve të të

folmeve, klasave shoqërore, profesioneve sipas fushave, varieteteve

gjuhësore, si dhe gjuhës standarde.

Konformizmi gjuhësor është modelimi gjuhësor i folësit, i cili

tejkalon folësin “dialektor” dhe i ndikuar nga rrethi, të lexuarit dhe

mësimi mbi gjuhën, individualitetin e tij gjuhësor e përshtat me të tjerët a

sipas normave, deri në një rrafshim trajtash të fjalëve që përdoren

zakonisht në bashkësinë gjuhësore së cilës i përket.

Konformizmi gjuhësor dhe ndryshimi shoqëror. Ndryshimet

evolutive shoqërore i takojnë diakronisë. Diakronia shënon “dykohësi”

brezash që nuk janë krejtësisht të njëjtë. Ndryshimi ndodh, sepse përvojat

janë të ndryshme, ato u takojnë dy kohëve. Ndryshimi shoqëror është i

lidhur me zhvillimin shoqëror. Zhvillimi i nevojave është i lidhur me

nivelin e arsimit, zhvillimin e kapaciteteve njerëzore intelektuale,

zhvillimin shoqëror dhe ekonomik (Martine 1983, f. 224.) të një bashkësie

shoqërore. Zhvillimi pretendohet të ketë shtrirje horizontale. Është e

pamundshme, sepse është e panatyrshme të ketë zhvillim me shtrirje të

njëjtë te të gjitha grupet shoqërore njëkohshëm, aq më shumë të ketë

zhvillim kapacitetesh intelektuale të përmasave të bashkësisë, të

entiteteve, siç janë qytetet.

Ndryshimi shoqëror është i shumanshëm; është shoqëror, ekonomik,

kulturor, arsimor, me funksione të reja të raporteve individ–shoqëri–

zhvillim. Në radhën e këtyre funksioneve të reja bën pjesë edhe raporti

individ–gjuhë–shoqëri. Ndryshimet shoqërore janë evolutive, në

përmbajtje. Te ndryshimet shoqërore që janë të dukshme dhe historike,

pjesëmarrja e bashkësisë a e grupeve nuk është e përcaktuar mirë; kemi

parasysh aktet formale të ngjarjeve që shënojnë kufij kohorë historikë të

ndryshimeve ekonomike, kulturore e arsimore dhe të tjera shoqërore.

Ndryshimet shoqërore që sjellin ndryshime gjuhësore me akte, si Kongresi

i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972), kanë të bëjnë me ndryshime dhe

përparime intelektuale të grupeve a bashkësive, tregues të ndryshimeve

shoqërore dhe të atyre gjuhësore. Gjithsesi, këto ndryshime sjellin me vete

funksione të reja ekonomike, arsimore, kulturore dhe komunikative.

Komunikimi është fjalë e shumëkuptimshme (Baylon-Mignot, 2003,

f. 17.). Duhet t’i shmangemi shumëkuptimësisë. Kjo fjalë na shërben tani

me kuptimin e bartjes dhe shkëmbimit të informacionit, përmes ligjërimit

të folur a të shkruar, i cili nuk mund të ushtrohet jashtë “kornizës së një

gjuhe” (Baylon-Mignot, 2003, f. 17.). Pra, ligjërimi (të folurit e të

shkruarit bashkë me të menduarit) është aftësi individuale që zhvillohet

përmes gjuhës si trashëgimi kulturore kolektive. Gjuha është kolektive,

është shoqërore. Gjithsesi, përmes ligjërimit, gjuha vjen e bëhet në një

mënyrë pjesë e individit. Individualizmi gjuhësor i folësit nënkupton

Konformizmi gjuhësor dhe përdorimi i gjuhës standarde 57

karakterin vetijak të të folurit njerëzor individual (Shkurtaj 2009, f. 194.).

Individualiteti gjuhësor brenda sistemit gjuhësor nuk mund të funksionojë

pa një minimum përputhjeje dhe konformizmi gjuhësor me mjedisin

shoqëror (Shkurtaj 2009, f. 194.), që do të thotë pa një minimum

komunikimi ndërmjet folësve. Shkurtaj thotë se arsyet e një sjelljeje

konformiste janë: nevoja për siguri dhe miratimi i sjelljes personale prej

mjedisit shoqëror (Shkurtaj 2009, f. 194.).

Konformizmi gjuhësor dhe ndryshimi gjuhësor. Një nga

ndryshimet shoqërore është ndryshimi gjuhësor. Ky ndryshim mund të

quhet zhvillim i gjuhës. Ndryshimi ndodh vetë dhe duke i prirë zhvillimit.

Zhvillimi i gjuhës është historik, diakronik. Ndryshimi ndodh dhe dallimet

që mund të vërehen u përgjigjen stadeve të njëpasnjëshme të të njëjtit

mesazh (Martine 1983, f. 225.). Dallimet nxirren me përshkrim sinkronik

të secilit stad zhvillimi deri në ndryshimin gjuhësor. Konsiderohet se

studimet dialektologjike për të folmet kanë një “mandat”, pikërisht për

shkak të ndryshimeve shoqërore e rrjedhimisht edhe të atyre gjuhësore.

Një faktor i ndryshimeve është ndikimi “konformist” i standardit gjuhësor

në shoqëri si pasojë e shtrirjes në shtresa shoqërore me arsim të përparuar.

Secili që është pjesë e sistemit arsimor, secili nxënës dhe student, i

nënshtrohet këtij lloj konformizmi gjuhësor, jo në shkallë të njëjtë.

Konformizmi dhe ndryshimi gjuhësor ndodh edhe me përdorimin e gjuhës

sipas specializimeve në fusha të veprimtarive shoqërore, që nga ndikimi i

gjuhës së administratës shtetërore deri te profesionet, si në mjekësi,

arkitekturë, ekonomi, drejtësi e të tjera (Lloshi 2012, f. 154.). Brenda këtij

konformizmi hyjnë edhe termat sipas fushave dhe huazimet leksikore të

integruara në fjalorin e fushave përkatëse (Nuhiu 1990, f. 74 -79.).

Konformizmi gjuhësor. Konformizmi gjuhësor sipas nocionit

sociolinguistik është përshtatja e individualitetit gjuhësor të individit me

gjuhën e grupit shoqëror të cilit i takon. “Individualiteti dhe solidariteti”

janë dy forca që sundojnë të gjithë sjelljen gjuhësore të njeriut. Shkurtaj

thotë se “konformizmi vihet re atje ku dhe atëherë kur ka një shkallë të

madhe të kontaktit midis folësve të një bashkësie dhe një akord mbi

normat gjuhësore” (Shkurtaj 2009. f. 195.). Kjo shënohet për bashkësitë

që janë të lidhura dhe në shoqëritë ku ekziston një gjuhë e shkruar, e

standardizuar dhe e kodifikuar (Shkurtaj 2009. f. 195.). Duke përmendur

Hudson-in, lidhur me shkallën e larmisë së të folurit të individëve në një

bashkësi, si shprehje e individualitetit, sipas këtij të fundit, këto raporte

varen nga fuqia relative e këtyre dy forcave: individualizmit dhe

konformizmit, ku në bashkësi të caktuara mbizotëron njëra ose tjetra.

Sigurisht, nuk ka kufij të prerë midis këtyre dy forcave vepruese në një

bashkësi gjuhësore. Fjala është më shumë për ndikimin, ose më mirë të

themi ndërndikimin gjuhësor të një shkalle ku dalin faktorë të ndikimit

58 Shala

mbi njëri-tjetrin. Sosyri përmend se “njësia gjuhësore mund të thyhet edhe

kur idiomi natyral pëson ndikimin e një gjuhe letrare. Kjo ndodh padyshim

sa herë që një popull arrin një shkallë të qytetërimit” (Sosyr 1977, f. 294).

Individualizmi gjuhësor. R. Hudson, kur flet për regjistrin, term ky

që “u referohet varieteteve në raport me përdorimin, në kontrast me

dialektet, të përkufizuara si varietete në raport me përdoruesin” (Hudson

2002. f. 57.), thotë se sa herë flasim a shkruajmë, aktin e komunikimit e

lidhim me një skemë komplekse klasifikuese të sjelljes komunikuese,

duke e vënë veten në raport me pjesën tjetër të shoqërisë. Kështu, dialekti

tregon se kujt i takon ai që flet, ndërsa regjistri tregon ҫfarë e si po e thotë

atë ai që flet; këtu është fjala për individualizmin gjuhësor me veçoritë e

tij si dukuri e “karakterit gjuhësor” të individit që flet në marrëdhënie me

të tjerët e bashkësisë.

Hulumtimi mbi përdorimin e standardit gjuhësor nga ana e studentëve

në ligjërimin e shkruar dhe atë të folur, nxjerr para nesh, përveç

“konformizmit gjuhësor”, edhe individualitetin gjuhësor të secilit prej

individëve, studentëve, sipas rretheve; një student nga një trevë e caktuar

flet me standardin gjuhësor me nuanca të shqiptimit (a prozodisë) të asaj

treve, me nuanca të individualitetit gjuhësor vetjak.

Krahasuar me gjuhën e shkruar, përdorimi i gjuhës së folur dallohet

për nga drejtshqiptimi, sipas individëve, ndërsa forma e shkruar standarde

është po në atë shkallë që e ka ”përshtatur”, që e ka mësuar dhe ushtruar

ndër vite. “Përshtatja” e individualitetit gjuhësor të individit me të gjithë

ata që e përdorin standardin vjen nga të mësuarit me shprehi gjatë

shkollimit. Konformizmi gjuhësor, përshtatja sipas normave gjuhësore të

mësuara, është përdorim i konfirmuar i normave gjuhësore sipas

marrëveshjes mbi standardin e gjuhës shqipe, në rastin tonë. Kur flet për

“standarde dhe identitete”, Rexhep Ismajli thotë se synimi i parë i

mësimdhënies së gjuhës amtare duket të jetë aftësimi i fëmijëve për të

komunikuar në mënyrë sa më cilësore në të gjitha nivelet e përdorimit të

gjuhës (Ismajli 2003, f. 159.). Bazuar në synimet për zbatimin e njërës

prej kompetencave arsimore për aftësimin sipas programeve, me

kompetencën për të komunikuar, sistemi arsimor ka nevojë përherë të

përmbushë kërkesat për zhvillimin e kompetencës së komunikimit. Kjo

nënkupton që komunikimit përmes gjuhës, të mos i vihen kufij gjuhësorë.

Krahas përdorimit të gjuhës së përditshme, të mësohet gjuha standarde.

Standardi gjuhësor mësohet në shkollë, nga libra e tekste shkollore, vepra

letrare, përmes emisioneve në radio e tv, në emisionet për fëmijë, përmes

Konformizmi gjuhësor dhe përdorimi i gjuhës standarde 59

filmave artistikë etj. Ky mësim reflektohet sot nga studentët, sipas matjes

sonë.1

“Mësimi i standardit” të gjuhës mbetet term relativ: standardi

mësohet sipas normave të drejtshkrimit dhe drejtshqiptimit; nuk mbetet pa

u mësuar deri në një masë të caktuar, edhe me imitimin a “konformizmin”

e spikatur të gjuhës, kur një fëmijë sheh dhe dëgjon emisione televizive

për fëmijë në gjuhën standarde. Në të dyja rastet, edhe me mësim duke

shkruar, edhe me dëgjim, si rasti i fëmijëve, përshtatja bëhet,

“konformizmi gjuhësor” ndodh. Ҫështja e mësimit dhe e përdorimit të

gjuhës standarde në shkolla “mbetet ideal” (Ismajli 2003, f. 160.).

Standardi i shkruar mund të mësohet dhe ai drejton standardin e folur.

Asnjë herë nuk është i lehtë komunikimi me shkrim e as me gojë, sipas

normave drejtshkrimore a drejtshqiptimore. Kështu, nga individualizmi

gjuhësor deri te konformizmi nuk shkohet lehtë, aq më pak të arrihet një

shkallë e lartë e konformizmit gjuhësor.

Gjuhën standarde brenda ligjërimit të folur dhe individualitetin

gjuhësor, gjithsesi na e sjell ndërmend Roland Bart (Barthes) me atë që

thotë se “të folurit ka strukturë horizontale, fshehtësitë e tij ndodhen në të

njëjtën linjë me fjalët e tij, ndërsa ajo që fsheh të folurit, zbulohet nga

tërësia e vazhdimësisë së tij; …Përkundrazi, stili ka vetëm një dimension

vertikal,…stili është gjithherë vetëm metaforë, …është fshehtësi” (Bart

2008, f. 76.).

Individualizmi dhe konformizmi gjuhësor. Individualizmi

gjuhësor është jo më pak i fuqishëm se konformizmi gjuhësor. Kjo shihet,

më shumë në relacionet dialekt – dialekt a e folme, dialekt – gjuhë

standarde. Lidhur me këtë relacion mund të themi më shumë: individi, në

varësi të shkallës së shkollimit dhe kujdesit që ka për gjuhën, si dhe të

situatave që i konsideron të nevojshme a të domosdoshme, kur flet, përdor

ose dialektin a të folmen që i përket, ose standardin gjuhësor. Po ai njeri,

edhe kur përdor standardin, shfaq individualitetin gjuhësor në kuadër të

përdorimit të standardit, me nuanca të përdorimit individual të gjuhës, me

nuancë shqiptimore dialektore të së folmes që përdor në familje, në

bashkësi, por brenda kornizës së standardit gjuhësor. Individualiteti

shfaqet më shumë me nuanca shqiptimi sipas karaktereve të gjuhës së

folur të bashkësisë së individit. Ky individualitet gjuhësor në raport me

standardin është konformizëm gjuhësor i mëhershëm, i arritur në

bashkësinë gjuhësore të rrethit të folësve të individit. Konformizmi

1 Nga rezultatet e nxjerra sipas teksteve del shkalla e kompetencës gjuhësore, zotërimit të

gjuhës së shkruar standarde të studentëve dhe nga pikëpamja e aftësisë së studentit për të

prodhuar thëniet, tekstin.

60 Shala

gjuhësor sipas hulumtimit2 është rezultat i rrafshimeve të individualiteteve

gjuhësore, një modelim i tyre “i ri” që folësi të komunikojë lirshëm në

mjedisin gjuhësor në të cilin ndodhet, në rastet e interpretimit të

përmbajtjes së temës sipas teksteve të tyre, në orën e ushtrimeve.

Konformizmi gjuhësor dhe gjuha e folur. Një anglez që flet gjuhën

shqipe, në të shumtën e herëve dallohet nga shqiptimi se i takon grupit të

folësve të anglishtes si gjuhë e parë e tij. Kjo nuk ka të bëjë krejt me

përdorimin e standardit a të dialektit të shqipes, sepse varet se cilin varietet

gjuhësor ka mësuar me kontakt dhe komunikim, por ka të bëjë me

konformizmin gjuhësor si përshtatje individuale për të zbutur sa më shumë

individualitetin gjuhësor me karakteret e shqiptimit. Edhe një (student)

opojar (nga krahina e Opojës pranë Prizrenit) jo pak dallohet me karaktere

fonetike a prozodike, edhe atëherë kur flet, gjuhën “e përshtat” me normat

sipas standardit gjuhësor të shqipes.

Shqipja e folur dialektore, urbane edhe e situatave të zgjedhura,

vështirë e përkufizueshme, është komplekse (Ismajli 2003, f. 163). Siç

përmendëm, zhvillimi shoqëror i ndryshon shumë rrethanat e

komunikimit, edhe komunikimin gjuhësor. Kur bëhet fjalë për përshtatjen

a konformizmin gjuhësor të individualiteteve gjuhësore me standardin,

folësit “dialektorë”, studentët, përpiqen ta zbatojnë drejtshqiptimin; edhe

pse shqipja është gjuhë fonetike, individualiteti gjuhësor dallohet për nga

shqiptimi sipas veçorive fonetike të të folmes që i përekt studenti.

Rrethanat e organizimit policentrik (Ismajli 2003, f. 161), bëjnë që të

kemi dallime dhe funksione të ndryshëm të gjuhës; Ismajli thotë se gjuha

flitet për të kryer punë dhe jo më shumë se aq. Ky organizim (policentrik)

bën që gjuha të përdoret me funksione të ndryshme sipas veprimtarive

shoqërore. Koha e shkurtër e përdorimit të standardit të shqipes, pa i

mbushur ende pesë dekada, nuk ka arritur të prekë thellësisht krejt

grupmoshat, brezat jo se jo.

Nisur nga baza të ndryshme dialektore, konformizmi gjuhësor i

përdorimit të standardit te folësit e ndryshëm nuk jep të njëjtin prodhim

gjuhësor. Këto dallime janë të lehta, herë shumë më të dukshme, dhe kanë

të bëjnë më shumë me drejtshqiptimin. Asnjëherë nuk ka “konformizëm”

të plotë gjuhësor. Gjuha standarde e shkruar, duke qenë se mësohet

tipikisht, ka gjasa më shumë të përdoret mirë sipas rregullave të

drejtshkrimit. Nëse mund të themi kështu, standardi i shkruar mësohet dhe

“konformizmi gjuhësor” matet me të mësuarit dhe të ushtruarit e tij.

Studentët që e kanë mësuar dhe ushtruar sistematikisht standardin

2 Sipas matjes sonë lidhur me interpretimin e teksteve, studentët, edhe pse të rretheve të

ndryshme, me individualitetet e tyre gjuhësore, kanë treguar një shkallë të lartë të

“konformizmit gjuhësor” të drejtshqiptimit dhe përdorimit të gjuhës së folur standarde.

Konformizmi gjuhësor dhe përdorimi i gjuhës standarde 61

gjuhësor, e përdorin me kulturë gjuhe të nivelit të lartë, por duke mos e

mbuluar krejt individualitetin gjuhësor gjenetik, dialektor e social nga

pikëpamja e drejtshqiptimit.

Nga pikëpamja e përdorimit të gjuhës së folur standarde dhe

konformizmit gjuhësor, “nuk është asgjë e re nëse themi se gjuha shqipe

është realitet kompleks shumë kodesh të kushtëzuara nga aspekti

sociokulturor, hapësinor, gjeografik...” (Ismajli 2003, f. 153).

Konformizmi gjuhësor dhe gjuha e shkruar. Dallimi me gjuhën e

folur është i dukshëm, sepse gjuha standarde mund të shkruhet mirë

kushtimisht edhe nga një anglez i shkolluar, sikurse nga opojari, prizrenasi

a hasjani. Tani fjala është për studentët, për ata të pajisurit me kulturë

gjuhe. Në gjuhën e folur, siç përmendëm më lart, ka dallime mes

individualiteteve dhe, varësisht nga situatat, zyrtare a jozyrtare, shkohet

ose jo kah konformizmi gjuhësor, kah përshtatja gjuhësore sipas standardit

të shkruar të gjuhës shqipe, në këtë rast. Kuptimi i kësaj është se

individualiteti në të folur është i theksuar nga pikëpamja fonetike, nga

shqiptimi, ndërsa në përdorimin e gjuhës së shkruar standarde

konformiteti arrihet më lehtë.

Rexhep Ismajli thotë se variantet, bie fjala, ngranë (varianti gegë) -

ngrënë (letrare), ose ngrana (varianti gegë) - hëngra (letrare), “mund të

trajtohen brenda një sistemi standard me variacionet stilistike”, duke vënë

në pah se është i papranueshëm qëndrimi i ashpër diferencues (Ismajli

2003, f. 167). Kështu, sipas Ismajlit, ajo që është e shkruar, e tëra i takon

identitetit tonë kulturor. Ndryshe, ne themi se e natyrshme është që

standardi të jetë i njëjtë për të gjithë, që nënkupton se një fjalë ka kuptimin

e vet dhe formën sipas normës standarde.

Konformizmi gjuhësor dhe gjuha standarde. Ndërlidhja e

konformizmit dhe standardizimit të gjuhës si problem i përgjithshëm i

sociolinguistikës së sotme, shërben për ta zbërthyer “procesin” nga

varietetet krahinore te gjuha kombëtare, konvergjente gjuhësore, si prirje

objektive e një kombi. Standardi gjuhësor del nga marrëveshja për gjuhën

dhe njësimin e saj. Ai mësohet në shkollë, në libra, me lexim, siç e dimë,

brenda sistemit arsimor, sipas programeve mbi mësimin e gjuhës. Letërsia

e shkruar është “sheshi” (Islamaj 2014, f. 314.) ku mund të shihet

“konformizmi” i plotë gjuhësor sipas standardit gjuhësor. Si varietet

mbikrahinor dhe mbidialektor, standardi i shqipes shërbehet mirë me

gjuhën popullore dhe me stilet e saj. Këto elemente, sado që me “norma

preskriptive” (Ismajli 2003, f. 168.), shqipen standarde e bëjnë më të lehtë

dhe të afërt me gjuhën popullore. Individualiteti gjuhësor i secilit shkrihet,

rrafshohet a konformizohet nga bashkësia që përdor standardin, pas

nxënies shkollore sistematike. Të dhënat tona tregojnë se, përkundër

62 Shala

përthyerjeve, vështirësive nyjëtimore drejtshqiptuese, standardi gjuhësor

i shqipes ka mundësi të përdoret, të praktikohet në situatat zyrtare, me

lehtësi, varësisht nga të praktikuarit e gjuhës standarde. Ka një numër të

madh studentësh që e përdorin me lehtësi gjuhën standarde të folur gjatë

shqyrtimit, analizimit a interpretimit të dijes për një çështje të caktuar.3

Ndërsa R. Ismajli thotë se “Gjuha standarde nuk mbështetet në ndonjë

korpus të dhënash të mbledhura dhe të verifikuara empirikisht, ajo është

më parë një korpus të dhënash të urdhëruara” (Ismajli 2003, f. 160), ne më

parë themi se gjuha standarde është “një korpus të dhënash”, që e përdorim

sipas marrëveshjes.

Literatura 1. Bart, Ronald, Aventuara semiologjike. Pejë, 2008.

2. Crhistian Baylon-Xavier Mignot, Komunikimi. Shkup, 2003.

3. Dë Sosyr, Ferdinand, Kurs i gjuhësisë së përgjithshme.

Prishtinë, 1977.

4. Grup autorësh, Fjalor i fjalëve të huaja. Instituti Albanologjik i

Prishtinës, Prishtinë, 1988.

5. Hudson, Richard A. Sociolinguistika. Tiranë, 2002.

6. Islamaj, Shefkije, Gjuha teksti dhe konteksti. Prishtinë, 2014.

7. Ismajli, Rexhep, Standarde dhe identitete. Pejë, 2003.

8. Lloshi, Xhevat, Stilistika e gjuhës shqipe. Tiranë, 2012.

9. Martine, Andre, Elemente të gjuhësisë së përgjithshme.

Prishtinë, 1983.

10. Ndreca, Mikel, Fjalor fjalësh e shprehjesh të huaja. Prishtinë,

1986.

11. Nuhiu, Vesel, Ndikimet ndërgjuhësore. Prishtinë, 1990.

12. Shkurtaj, Gjovalin, Sociolinguistikë e shqipes. Tiranë, 2009.

3 Përdorimi i standardit dhe konformizmi gjuhësor, sipas punimeve me shkrim, leximit

dhe interpretimit me gojë nga studentët e gjuhës shqipe në Universitetin “Ukshin Hoti”

në Prizren, japin pasqyrë të qartë se gjuha standarde mësohet, ushtrohet dhe diku 80% të

33 studentëve të provuar, flasin dhe shkruajnë sipas standardit të gjuhës shqipe me nuanca

të individualitetit dhe në përmasa të konformizmit gjuhësor, me lëshime drejtshkrimore,

drejtshqiptimore dhe sintaksore të identifikuara.

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Irda Dervishi, studiuese.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Irda DERVISHI

LEKSIKU TERMINOLOGJIK NË FJALORIN

HISTORIK ANGLISHT-SHQIP TË STUART E.

MANN-IT

(A HISTORICAL ALBANIAN-ENGLISH DICTIONARY, LONDON,

1948, 601 f.)

Hyrje

Në komunikimin tonë të përditshëm përdorim shpeshherë fjali si: …

nuk e kuptoj këtë term, nuk ke përdorur termin e duhur etj. Pse është kaq

e rëndësishme që komunikimi ynë të përmbajë terma të ndryshëm dhe që

kurdoherë të përdoret termi i duhur? Veprimtaria jonë e çdo dite, si p.sh.:

mësimi në shkollë në të gjitha ciklet, botimet e ndryshme, media,

studimet shkencore etj., kanë nevojë për fjalë të posaçme me këtë ose atë

kuptim të përcaktuar dhe që përdoren në fusha të ndryshme të dijes. Këto

janë fjalë-terma ose thjesht terma. Disa prej tyre kanë lindur dhe

funksionojnë vetëm si terma, p.sh. atom, elektron, izotop, lakim,

zgjedhim, ndajfolje etj. Disa terma të tjerë janë fjalë të zakonshme që

kanë fituar edhe një a disa kuptime terminologjike, p.sh. fjalët bosht dhe

rrënjë, para se të merrnin statusin termit në disa fusha të shkencës e të

teknikës, kanë qenë fjalë krejt të zakonshme të përdorimit të përditshëm.

Në vitet ’50 në Institutin e Shkencave në Tiranë nisi puna e

organizuar në fushën e terminologjisë, që synonte përcaktimin e termave

kryesisht të lëndëve mësimore të arsimit të mesëm e të lartë dhe

njëkohësisht studimin teorik të problemeve të terminologjisë së gjuhës

shqipe. Realizimi kryesor i nismës së asaj kohe ishte botimi i serisë së

fjalorëve terminologjikë shqip – gjuhë e huaj (dhjetë të parët më 1963).

64 Dervishi

Puna për terminologjinë ishte një sprovë për cilindo studiues e dashamir

të studimeve gjuhësore, nga ata që kanë një qasje për fjalën dhe termin,

por edhe për komunikimin në tërësi.

Fjalorët terminologjikë na sjellin një ndihmesë të vyer në fushën e

mësimdhënies dhe të punimeve shkencore në gjuhën shqipe. Me të drejtë

është pranuar rëndësia e fjalorëve në historinë kulturore të një kombi.

Albanologu anglez Stuart E. Mann (1905-1986) njihet për një varg

studimesh në fushën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe, por si vepër

themelore e tij vështrohet A historical albanian-english dictionary

(London, 1948, 601 f., më tej HAED), i cili është në të vërtetë fjalori më

i pasur i gjuhës shqipe i botuar deri në atë kohë. Botimi i këtij fjalori në

gjysmën e parë të shek. XX, përbën një ndihmesë me vlerë në praktikën

leksikografike të fjalorëve dygjuhësh të shqipes.

Me një dëshirë të madhe i kam hyrë punës për të studiuar leksikun e

gjuhës shqipe deri në mesin e shek. XX sipas pasqyrimit të tij në HAED,

duke u bërë kështu një pjesëmarrëse e re në grupin e studiuesve të gjuhës

shqipe. Po përpiqem të përfundoj një punim doktorate me temën e

sipërpërmendur. Ky artikull nuk do të ketë një karakter shterues, por

synon të sjellë një ndihmesë sado të vogël në njohjen e gjendjes së

leksikut terminologjik të shqipes në mesin e shekullit të kaluar. Synimi

ynë ka qenë është që të nxjerrim në pah leksikun terminologjik real dhe

potencial të gjuhës shqipe ashtu siç pasqyrohet në HAED. Me leksik

terminologjik real kemi parasysh ato fjalë që kanë funksionuar si terma

që në kohën kur S. E. Mann hartonte HAED (p.sh. shumë terma të

lëndëve mësimore në shkollë, si mbledhje, zbritje, shumëzim, pjesëtim,

emër, mbiemër, folje, fjali etj.); me leksik terminologjik potencial kemi

parasysh ato fjalë, të cilat në gjysmën e parë të shek. XX nuk ishin

ngritur ende në terma, por e morën më vonë kuptimin terminologjik,

p.sh. bisht, bllok, brez, dridhës-e, gërshërë, kosh, i lugët, i mysët, pjalm,

rrip, shkarkim, trup, zhardhok etj.

Për karakterin e tij gjuhësor (si përpjekje për të pasqyruar sa më

gjerësisht pasurinë leksikore të shqipes), por edhe për karakterin e tij

praktik, që vetë autori e konsideron si të dorës së dytë, ky fjalor është një

vepër me vlera të shumta dhe ka një vend të veçantë në leksikografinë

shqipe.1 Studimi dhe vlerësimi i tij i tij do të plotësojnë njohjen e

historisë së leksikografisë së shqipes. S. E. Mann-i gjatë qëndrimit në

Shqipëri në vitet 1929-1931, si gjuhëtar indoeuropianist, ka punuar me

zell për të mësuar mirë gjuhën shqipe, për mbledhur fjalë nga gjuha e

popullit (ka një listë shkurtimesh me 29 emra vendesh ku përdoret fjala

përkatëse e përfshirë në HAED) dhe nga burimet e shkruara që nga

fjalorthi Arnold fon Harffit e deri botimet më të reja siç është,

“Dizionario albanese-italiano” i Angelo Leottit (Romë, 1937).

Leksiku terminologjik në Fjalorin historik anglisht-shqip të Stuart E. Mann-it 65

HAED nuk ka një strukturë të përcaktuar si fjalorët e sotshëm

dygjuhësh. Vende-vende autori ka grumbulluar tek e njëjta lemë edhe

fjalë që duhej të dilnin si terma më vete. Për hir të studimit që kam marrë

përsipër, më është dashur të regjistroj e të vështroj çdo fjalë shqipe të tij

dhe natyrshëm kam zbritur në gjendjen e gjuhës shqipe të periudhës së

paraluftës. Autori është përpjekur që çdo fjale të gjuhës shqipe t’i japë

edhe një përkthim sa më të saktë në gjuhën angleze. Por herë-herë ka

edhe fjalë që u mungon ky shpjegim me shënimin mng. unknown, d.m.th.

mungon kuptimi, apo prob. (probably), perh. (perhaps) d.m.th. ndoshta.

HAED ndryshe nga fjalori i Kristoforidhit (1904) dhe ai i shoqërisë

“Bashkimi” (1908), pasqyron zhvillimin e leksikut të shqipes në

periudhën kur ajo u bë gjuhë shtetërore, d.m.th. në periudhën e

pavarësisë (1912–1939), pra përmban në një masë më të madhe fjalë të

gjuhës juridike e administrative, arsimore, ushtarake e kështu me radhë.

Ndryshe nga fjalorët shpjegues të gjuhës shqipe (1954, 1980, 1984,

2002, 2006), fjalori i Mann-it nuk ka shënime të fjalëve sipas fushave

terminologjike. Në fillim kam nxjerrë gjithë fjalësin e fjalorit të Mann-it

shkronjë për shkronjë. Nga ky fjalës kam veçuar të gjitha ato fjalë, të

cilave në FGjSh (2006) u përgjigjen fjalë të shënuara me shkurtime

terminologjike.

Për të arritur qëllimin tonë që parashtruam më lart, d.m.th. nxjerrjen

në pah të leksikut terminologjik real dhe potencial të gjuhës shqipe në

gjysmën e parë të shek. XX, si metodë pune kemi ballafaquar fjalët

shqipe të HAED i me fjalësin e “Fjalorit të gjuhës shqipe” të Institutit të

Gjuhësisë dhe të Letërsisë (Tiranë, 2006, 1256 fq.), që është fjalori më i

pasur shpjegues i gjuhës shqipe. Leksiku terminologjik i përfshirë në

këtë fjalor përfshin 73 fusha: anatomi, antropologji, arkeologji,

arkitekturë, artet, astrologji, astronomi, astronautikë, aviacion, biokimi,

biologji, bletari, botanikë, bujqësi, detari, diplomaci, drejtësi, ekonomi,

elektronikë, etnografi, farmaceutikë, feja, filozofi, financë, fizikë,

fiziologji, folklor, fotografi, gjueti, gjellëtari, gjeodezi, gjeofizikë,

gjeografi, gjeologji, gjeometri, gjuhësi, hekurudha, hidrologji,

hidroteknikë, histori, kimi, kinematografi, kirurgji, term i kompjuteri,

term kishtar, kopshtari, letërsi, logjikë, matematikë, meteorologji,

mineralogji e miniera, mjekësi, muzikë, ndërtim, optikë, paleontologji,

peshkatari, psikologji, pylltari, radioteknikë, shah, shtypshkronjë, sport e

fizkulturë, teatër, teknikë, tekstile, telegrafi, term special ose në disa

fusha, tregti, ushtri, veterinari, zoologji, zyrtare (fjalë a shprehje)me

gjithsej 8348 njësi. Siç e përmenda, një numër prej fjalëve të HAED

mund të mos jenë përdorur në atë kohë me kuptimet terminologjike që

kanë në FGJSh (2006), por sidoqoftë ato janë dokumentuar prej Mann-it

në fjalorin e tij.

66 Dervishi

Fjalët terma të 73 fushave të mësipërme jam përpjekur t’i grupoj më

tej sipas llojit të shkencave, d.m.th. terma të shkencave shoqërore, të

shkencave të natyrës, të teknikës, ushtrisë, sporteve e fizkulturës, të cilat

do të ndahet edhe më tej.

Fushat e mësipërme terminologjike të renditura alfabetikisht, në

paraqitjen tonë i kemi renditur edhe sipas shkallës zbritëse të sasisë së

termave. Te fjalori i Mann-it për disa fusha si antropologjia, biokimia,

gjeofizika, hidrologjia, hidroteknika, kirurgjia, kopshtaria nuk kemi

gjetur asnjë nga fjalët-terma të FGjSh (2006).

Struktura terminologjike e FGjSh (2006) në përqasje me HAED

(1948)

Vështruar sipas fushave leksikore “Fjalori i gjuhës shqipe” (2006).

ka 73 fusha tematike me 8348 njësi gjithsej. Në pasqyrën më poshtë

struktura terminologjike e FGjSh (2006) jepet në përqasje me HAED të

Mann-it. Për të nxjerrë këto shifra, kemi vepruar kështu: listën e fjalëve

të shënuara me një shkurtim terminologjik te FGjSh (2006) e kemi

krahasuar me HAED dhe kemi numëruar sa fjalë-terma të listës së FGjSh

gjenden edhe te HAED. Si përfundim kemi nxjerrë pasqyrën e

mëposhtme:

Shkurtime terminologjike

(Fjalori 2006)

Sasia Sasia e fjalëve

përkatëse te

HAED

1 anat. term në anatomi 276 141

2 antrop. term në antropologji 1 0

3 arkeol. term në arkeologji 12 2

4 arkit. term në arkitekturë 19 7

5 art. term i arteve 76 13

6 astrol. term ne astrologji 10 8

7 astr. term në astronomi 59 25

8 astronaut. term në astronautikë 0 0

9 av. term në aviacion 12 1

10 biokim. term në biokimi 2 0

11 biol. term në biologji 99 24

12 blet. term në bletari 8 3

13 bot. term në botanikë; emërtim për bimë 1213 -

14 bujq. term në bujqësi 90 31

15 det. term në detari 33 15

16 dipl. term në diplomaci 33 11

17 drejt. term në drejtësi 224 53

18 ek. term në ekonomi 22 5

Leksiku terminologjik në Fjalorin historik anglisht-shqip të Stuart E. Mann-it 67

19 elektr. term në elektronikë 85 24

20 etnogr. term në etnografi 236 108

21 farm. term në farmaceutikë 18 8

22 fet.fjalë a shprehje fetare 298 113

23 filoz. term në filozofi 122 30

24 fin. term në financë 117 40

25 fiz. term në fizikë 211 62

26 fiziol. term në fiziologji 33 33

27 folk.folklor; term i folklorit 30 12

28 foto. term në fotografi 3 1

29 gjah. term në gjueti 4 2

30 gjell. term në gjellëtari 134 46

31 gjeod. term në gjeodezi 5 1

32 gjeofiz. term në gjeofizikë 1 0

33 gjeogr. term në gjeografi 97 33

34 gjeol. term në gjeologji 72 17

35 gjeom. term në gjeometri 106 37

36 gjuh. term në gjuhësi 531 105

37 hek. term në hekurudha 5 1

38 hidrol. term në hidrologji 1 0

39 hidrotek. term në hidroteknikë 7 0

40 hist. term në histori; historizëm 366 116

41 kim. term në kimi 197 61

42 kinem. term në kinematografi 11 3

43 kirur. term në kirurgji 2 0

44 kish. term kishtar 2 0

45 kompj. term i kompjuterit 17 3

46 kopsht. term në kopshtari 1 0

47 let. term në letërsi; letërsi 211 49

48 logj. term në logjikë 21 4

49 mat. term në matematikë 127 31

50 meteor. term në meteorologji 19 3

51 min. term në mineralogji e në miniera 53 22

52 mjek. term në mjekësi 395 118

53 muz. term në muzikë 171 50

54 ndërt. term në ndërtim 46 12

55 opt. term në optikë 11 3

56 paleont. term në paleontologji 2 0

57 peshk. term në peshkatari 7 0

58 psikol. term në psikologji 34 11

59 pyllt. term në pylltari 1 0

68 Dervishi

60 radio. term në radioteknikë 6 2

61 spec. term special ose në disa fusha 343 73

62 sport. term në sport 245 88

63 shah. term në shah 10 5

64 shtypshkr. term në shtypshkronjë 29 7

65 teatër. term në teatër 27 7

66 tek. term në teknikë e miniera 309 72

67 tekst. term në tekstile 10 4

68 telegr. term në telegrafi 0 0

69 treg. term në tregti 7 3

70 usht. term në ushtri 340 96

71 veter. term në veterinari 104 51

72 zool. term në zoologji; emërtim për

kafshë

842 -

73 zyrt. fjalë a shprehje e punëve zyrtare 87 13

Gjithsej 8348 1920

Pasqyrën e mësipërme po e paraqesim edhe në rendin zbritës, për të

treguar më mirë strukturën e leksikut terminologjik në FGjSh (2006)

krahasuar me HAED.

Shkurtime terminologjike

(Fjalori 2006)

Sasia Sasia e fjalëve përkatëse

te Fjalori i S. E. Mann-it

1 bot. term në botanikë; emërtim

për bimë

1213 Nuk kam një shifër-

2 zool. term në zoologji;

emërtim për kafshë

842 Nuk kam një shifër -

3 gjuh. term në gjuhësi 531 105

4 mjek. term në mjekësi 395 118

5 hist. term në histori; historizëm 366 116

6 spec. term special ose në disa

fusha

343 73

7 usht. term në ushtri 340 96

8 tek. term në teknikë e miniera 309 72

9 fet. fjalë a shprehje fetare 298 113

10 anat. term në anatomi 276 141

11 sport. term në sport 245 88

12 etnogr. term në etnografi 236 108

13 drejt. term në drejtësi 224 53

14 fiz. term në fizikë 211 62

15 let. term në letërsi; letërsi 211 49

Leksiku terminologjik në Fjalorin historik anglisht-shqip të Stuart E. Mann-it 69

16 kim. term në kimi 197 61

17 muz. term në muzikë 171 50

18 gjell. term në gjellëtari 134 46

19 mat. term në matematikë 127 31

20 filoz. term në filozofi 122 30

21 fin. term në financë 117 40

22 gjeom. term në gjeometri 106 37

23 veter. term në veterinari 104 51

24 biol. term në biologji 99 24

25 gjeogr. term në gjeografi 97 33

26 bujq. term në bujqësi 90 31

27 zyrt. fjalë a shprehje e punëve

zyrtare

87 13

28 elektr. term në elektronikë 85 24

29 art. term i arteve 76 13

30 gjeol. term në gjeologji 72 17

31 astr. term në astronomi 59 25

32 min. term në mineralogji e në

miniera

53 22

33 ndërt. term në ndërtim 46 12

34 psikol. term në psikologji 34 11

35 det. term në detari 33 15

36 dipl. term në diplomaci 33 11

37 fiziol. term në fiziologji 33 33

38 folk. folklor; term i folklorit 30 12

39 shtypshkr. term në

shtypshkronjë

29 7

40 teatër. term në teatër 27 7

41 ek. term në ekonomi 22 5

42 logj. term në logjikë 21 4

43 arkit. term në arkitekturë 19 7

44 meteor. term në meteorologji 19 3

45 farm. term në farmaceutikë 18 8

46 kompj. term i kompjuterit 17 3

47 arkeol. term në arkeologji 12 2

48 av. term në aviacion 12 1

49 kinem. term në kinematografi 11 3

50 opt. term në optikë 11 3

51 astrol. term në astrologji 10 8

52 shah. term në shah 10 5

53 tekst. term në tekstile 10 4

70 Dervishi

54 blet. term në bletari 8 3

55 hidrotek. term në hidroteknikë 7 0

56 peshk. term në peshkatari 7 0

57 treg. term në tregti 7 3

58 radio. term në radioteknikë 6 2

59 gjeod. term në gjeodezi 5 1

60 hek. term në hekurudha 5 1

61 gjah. term në gjueti 4 2

62 foto. term në fotografi 3 1

63 biokim. term në biokimi 2 0

64 kirur. term në kirurgji 2 0

67 antrop. term në antropologji 1 0

72 astronaut. term në astronautikë 0 0

68 gjeofiz. term në gjeofizikë 1 0

69 hidrol. term në hidrologji 1 0

65 kish. term kishtar 2 0

70 kopsht. term në kopshtari 1 0

66 paleont. term në paleontologji 2 0

71 pyllt. term në pylltari 1 0

73 telegr. term në telegrafi 0 0

Në pasqyrën e mësipërme, fushat botanikë e zoologji janë më të

pasurat, sepse me shkurtimet përkatëse (bot., zool.) janë shënuar të gjitha

emërtimet e botës bimore e shtazore. Por për këto dy fusha nuk kam

mundur të nxjerr numrin fjalëve përkatëse te HAED, sepse kjo është një

punë mjaft e ndërlikuar dhe jo shumë e dobishme për temën e studimit.

Ndërkaq na ka rënë në sy se disa shkurtime terminologjike që përmban

lista, nuk i kemi gjetur te asnjë fjalë në fjalor. Të tilla janë shkurtimet:

astronaut. (term në astronautikë) dhe telegr. (term në telegrafi). Le të

kihet parasysh kjo në rastin e ribotimit të fjalorit.

Të bën përshtypje shpërpjesëtimi i theksuar i këtyre njësive

terminologjike te të dy fjalorët: vetëm 1920 njësi të përbashkëta nga

8348 fjalë e shprehje terminologjike që ka FGJSH (2006), d.m.th. rreth

një e katërta. Fjalorët përbëjnë historinë e një kombi por edhe e

pasqyrojnë historinë e këtij kombi. Vlen për t’u thënë që në kohën kur u

hartua HAED, niveli kulturor dhe ai shoqëror në Shqipëri ishte shumë i

ulët. Mbi 90 % e popullsisë ishte analfabete. Kishte vetëm disa shkolla të

mesme, por jo shkolla të larta. Siç do ta vërejmë edhe më poshtë, në

HAED mbizotërojnë ato fjalë-terma që përfshihen në të ashtuquajturin

komunikim të përditshëm, d.m.th. që i takojnë pak a shumë nivelit

arsimor të shkollës së mesme.

Leksiku terminologjik në Fjalorin historik anglisht-shqip të Stuart E. Mann-it 71

Të dy fjalorët janë të krahasueshëm në 60 fusha, kurse në 13 fusha

tematike (antropologji, astronautikë, gjeofizikë, hidrologji, termat

kishtare, kopshtari, paleontologji, pylltari, telegrafi) te HAED nuk kemi

gjetur asnjë nga fjalët e shënuara me shkurtimin përkatës të FGjSh

(2006). Ajo që bie në sy menjëherë pas këtij ballafaqimi të termave në të

dy fjalorët e marrë në studim, është se fusha më e pasur e HAED është

ajo e anatomisë (së njeriut dhe të kafshëve), më pas vjen fusha e

mjekësisë, historisë, termave fetarë, etnografisë, gjuhësisë dhe ushtrisë.

Këto duket të jenë fushat më të rëndësishme të veprimtarisë së shoqërisë

dhe shtetit shqiptar të asaj kohe.

I. Terma të shkencave shoqërore

a) Terma të gjuhësisë, historisë, letërsisë, etnografisë, fesë

E përmenda edhe më sipër që HAED u botua në një periudhë kur në

Shqipëri gjuha shqipe kryente edhe funksione shtetërore në fushën e

administratës, të drejtësisë, të arsimit, të ushtrisë etj. Në këtë fjalor

gjenden një numër i mirë fjalësh-terma të gjuhësisë, përgjithësisht të

prejardhura si p.sh.: barbarizëm, dëftor, fjalë, fjali, gjymtyrë, krahasor,

ndihmës, përemër, përemëror, përftesë, shpinor, shques vendor etj. Por

ka edhe fjalë të parme si: dialekt, emër, fjalë, klasë, nyjë, presje etj. Më

pak fjalë të përbëra si p.sh.: dyrrokësh.

Në fushën e historisë (duke përfshirë këtu dhe historizmat) gjejmë

shumë fjalë terma (shumica të parme), si p.sh.: aga, çaush, faraon,

fenikas, satrap, shishane, tugë, ushtri etj. Gjuha shqipe ka qenë e ndikuar

nga turqizmat si pasojë e qëndrimit të gjatë të përfshirjes në Perandorinë

Osmane. Kështu në këtë fushë kemi edhe mjaft turqizma, si p.sh.:

bajrak, bajraktar, bimbash, haraç, oxhak, tabor, vezir, xhelep etj. Ja një

varg fjalësh terma të mjeteve të luftës: hark, heshtë, jatagan, kordhë,

parzmore, sëpatë, shtizë, ushtë etj.

Nga fushat e letërsisë, etnografisë e fesë po përmendim fjalët:

alegori, elegji, epigram, figurë, komedi, komik, prozë, prozodi, tetësh,

varg etj.; cipull, çetë, dasmor, dhurëti, fal, fustanellë, krushk, lajmës,

prikë, shkes, vëlla, fis, flamur, zjarr, etj.; abaci, abat, bajram, hyjni,

ikonom, kreshmë, kurban, pagëzore, rruzare, altar, amshueshëm, Zot,

zhgun etj.

Shtojmë këtu edhe disa emërtime figurash të folklorit e të mitologjisë

shqiptare, si: floçkë, kacamic, kuçedër, plak, qeros, shlligë, shtrigë etj.

72 Dervishi

b) Terma të fushave drejtësi, diplomaci, ekonomi, punë zyrtare,

tregti

Le të përmendim që në Fjalorin e HAED nuk gjejmë fjalë terma të

klasifikuara sipas fushave terminologjike me shkurtimin përkatës.

Përqasja e HAED me FGjSh (2006) është bërë duke marrë parasysh këtë

rrethanë. Ndaj kam dhënë dhe shembuj apo shpjegime sipas Mann-it në

disa fjalë terma për ta cilësuar dhe saktësuar më tej kuptimin e një fjalë-

termi.

Fjalë-terma në diplomaci janë: konsull, konsullatë, kryekonsull,

memorandum, ministër. Tek Mann-i fjala konsull del me kuptimin e

plotë të këtij termi të diplomacisë si dhe me një togfjalësh: konsull nderi,

më tej jepen edhe fjalët konsullatë e konsulluer – konsullore. Mann-i ka

shënuar edhe konsulli-a me kuptimin e angl. consulship, por kjo fjalë

nuk ka mbijetuar dhe nuk gjendet në fjalorët e sotshëm të shqipes.

Mann-i e ka dhënë me shpjegimin si ‘titull konsulli’. Më tej,

memorandum, shih përmêndtore, por as ky neologjizëm i asaj kohe nuk

ka zënë vend; sot me këtë kuptim përdoret fjala përkujtesë. Për termin

ministër ka dhënë shembullin: ~ i Punvet të Jashtme.

Fjalë-terma në drejtësi: ankues, cilësi, civil, dëshmi, dëshmitar,

gjykatë, gjykatës, krim, paditës, paketë, vendim etj.

Për termin krim Mann-i ka shënuar edhe dy neologjizma shqip:

keqbâmje e keqbërje, por as këto fjalë nuk janë në fjalorët e sotëm të

shqipes.

Termin dëshmi e gjejmë me disa shpjegime në anglisht, herë si një e

dhënë, evidencë dhe herë si një dokument; po aty Mann-i ka dhënë edhe

fjalën dëshmitar.

Termi gjykatë del me të njëjtin kuptim si sot, por edhe me variantet

gjykatore, gjykatorí-a. Termi gjykatës del edhe me variantin gjykatar në

togfjalëshin terminologjik gjykatar hetues.

Mund të themi që Mann-i jep një ndihmesë të madhe edhe me

dokumentimin e mjaft neologjizmave që u krijuan në vitet ’20-’30,

kryesisht për të mënjanuar fjalët e huaja, por që nuk zunë vend për arsye

të ndryshme.

Fjalë-terma në financë: aksioner, arkë, avancë, biletë, buxhet, çek,

fond, paketë, treg, vit, xhiro.

Termi fond nuk është me të njëjtin kuptim si në FGjSh (2006),

Manni e jep shih fund, por aty shton edhe fjalën e prejardhur fondatuer

te termi togfjalësh aksioner fondatuer (sot aksionar themelues).

Leksiku terminologjik në Fjalorin historik anglisht-shqip të Stuart E. Mann-it 73

c) Terma të sporteve e të shahut.

Fjalë-terma në sport: bllok, boks, bretkosë, dyshek, gërshërë, gol,

gjyle, trup, urë, kosh, mundës, portier, raketë, skuadër, sport, shërbim,

shkop, shtesë (loje), shtizë, kampion, kampionat, kapiten etj.

Fjalët terma në sport kanë një veçanti tjetër. E përmenda më lart që

në HAED fjalët nuk cilësohen sipas fushës terminologjike së cilës i

përkasin. Kuptimet terminologjike që mund të kenë ato, nuk dalin qartë.

Fjalë të tilla si: dyshek, bretkosë, gërshërë, kosh etj. atëherë ndoshta nuk

janë përdorur si terma të sportit, ashtu si sot (për të folur me siguri për

këtë, duhet vjelë shtypi dhe botimet sportive të kohës).

Fjalët terma të cilat janë me kuptim të plotë në këtë kategori janë:

gol, sport, sportist etj.

Fjalë-terma në shah: i bardhi (të bardhët), damë, kala, kalë, mbret,

oficer, ushtar, i ziu (të zinjtë). Këto fjalë përdoren sot si terma të lojës së

shahut, por te HAED emri shah jepet vetëm me kuptimin e mbretit të një

vendi (si Persia).

d) Terma të fushës së arteve dhe të kulturës (teatër, fotografi,

kinematografi, arte, muzikë)

Fjalë-terma në teatër: lozhë, pamje, perde, rol, sipar, skenë, shoh.

Fjalë-terma në muzikë: buzuk, curle, cyle, elegji, figurë, flaut, harpë,

kitarë, mandolinë, marsh, melodi, tingull, ton, zile.

Fjalë-terma në kinematografi: kronikë, kuadër, perde.

e) Terma të psikologjisë, filozofisë, logjikës.

Fjalë-terma në fiziologji: farë, nxitës, rruazë, ujë, vrer.

Fjalë-terma në psikologji: ëndërroj, ide, ndërgjegje, sinjal, shpirt.

Fjalë-terma në logjikë: analogji, gjykim, gjykoj, gjymtyrë, ide.

II. Terma të shkencave të natyrës

a) Terma të mjekësisë, anatomisë (së njeriut e të kafshëve),

farmaceutikës, fiziologjisë, biologjisë e veterinarisë.

Në këtë kategori do të gjejmë dy nga fushat më të pasura

terminologjike të HAED, siç është ajo e anatomisë dhe e mjekësisë. Këto

duhet të jenë ndër fushat më të rëndësishme të jetës së njeriut, si p.sh.:

fjalë-terma që emërtojnë organe apo pjesë të ndryshme të trupit: amë, an,

barkushe, brinjë, diafragmë, fyt, fytrrec, gabzherr, gurmaz, gjymtyrë,

injeksion (ka edhe një sinonim shqip: stërfytje), kockë, legen, mëlçi,

muskul, mushkëri, nerv, paradhomë, qiellzë, stomak, shpatull, shpretkë,

valvul, vezore, zorrë. Po përmendim se Mann-i ka edhe fjalën insulinë,

74 Dervishi

ndërsa fjalorët shpjegues të shqipes nuk e kanë këtë fjalë, ndonëse është

mjaft e njohur.

Gjithashtu këtu hyjnë edhe ato fjalë-terma që emërtojnë sëmundje të

ndryshme të njeriut ose të kafshëve, si: bajame, byc, derr, dregëz, ethe,

flamë, irizë, kancer, kërpudhë, kolerë, krizë, lebër, përdhes, plagë, plevit,

qimëz, rrebull, shyta, tuberkuloz, verdhë, zekth, zgjebe. zgjonjë.

Në këtë grup kemi përfshirë edhe fjalë-terma në farmaceutikë:

adrenalinë. aspirinë, bar, dozë, hape, kamfur, kininë, pilulë, shurup.

b) Terma të fizikës, kimisë, biologjisë, gjeologjisë, gjeometrisë,

matematikës, gjeologjisë

Në Fjalorin e Mann-it gjenden ato fjalë-terma të njëjta me FGjSh

(2006), të cilat njihen si ndërkombëtarizma si p.sh.: fjalë-terma në fizikë:

akumulator, elektrik, elektron, element, magnet, spektër, volt, por edhe

fjalë shqipe si: dritë, lëndë, ngarkesë, nxehtësi, njësi, përçues, qark,

qëndresë, rreze, valë, vatër.

Fjalë-terma në gjeografi: arkipelag, bisht, brez, deltë, gadishull,

gradë, oqean, vijë, vullkan, pol, regjim.

Fjalë-terma në gjeologji: damar, dolomit, palë, pus, shkëmb, shtresë,

vatër, vullkan.

Fjalë-terma në gjeometri: bazë, brinjë, cep, gjashtëkëndësh, hark,

pikë, pingul, piramidë, qendër, rrafsh, trekëndësh, trung, vëllim.

III. Terma të teknikës

a) Terma specialë në disa fusha, në teknikë e miniera, tekstile.

Një fushë tjetër jo më pak e rëndësishme është ajo e termave të

teknikës. Në gjysmën e parë të shek. XX industria në Shqipëri ishte ende

shumë e dobët, ndërsa në shkollën teknike amerikane, ku S. E. Mann-i

shërbente si mësues i anglishtes, mësimet zhvilloheshin anglisht. Pra

terminologjia shqipe e kësaj fushe ka qenë e pazhvilluar. Sidoqoftë në

HAED kemi gjetur një varg fjalësh, të cilat sot (e pjesërisht edhe atëherë)

përdoren (janë përdorur) si terma në fusha të ndryshme të teknikës. Të

tilla janë: ballë, barometër, bosht, fitil, kampion, kafaz, kullë, lopatë,

masë, përbërës, përçues, xhep, vaskë.

Fjalë-terma në teknikë e miniera: ajrues, atmosferë, balestër, çekan,

çelës, çikrik, diferencial, gërshërë, goditës, kalandër, kanal, motor,

nofull, nyjë, oxhak, piston, prerës, rrip, saçmë, sahat, siguresë, valvul,

vidhë.

Fjalë-terma në tekstile: dok, fitil, majë.

Leksiku terminologjik në Fjalorin historik anglisht-shqip të Stuart E. Mann-it 75

b) Terma të gjellëtarisë, të bujqësisë.

Një grup më vete do të përbëjnë edhe këta terma. Ndihet ndikimi i

sundimit të gjatë osman në Shqipëri. Vërehet ky ndikim edhe në

emërtimet e mjaft gjellëve dhe të enëve e përdorëseve të kuzhinës. Siç

dihet, fusha e emërtimeve të gjellëtarisë e të kuzhinës në të gjitha gjuhët

e Ballkanit është ndikuar mjaft emërtimet e kuzhinës dhe gjellëtarisë

orientale, si p.sh.: burani, byrek, çallmë, çervish, çorbë, gjylaç, hasude

japrak, kabuni, kaçamak, muhalebi, paçe, qeshqek, qofte. Në këtë fushë

ka edhe ndikime sllave si mesnik ose formime me prapashtesën sllave -

nik si djathanik, dhallanik, misërnik, petanik.

Fjalë-terma në bujqësi: çibuk, hith, lagshtë, prekë, ranishtë, rasat,

regjim, vrug, tërshërë, ugar, urth.

c) Terma të ndërtimtarisë, arkitekturës

Në këtë fushë do të gjejmë fjalë terma që emërtojnë lëndë: çimento,

por edhe mjete ndërtimi: gërshërë, gërshërëz, mahi, mistri, skelë.,

shtyllë. trung; po ashtu edhe fjalë si fasadë, kube, kullë, lëmajë, ngrehë.

d) Terma të elektronikës, radioteknikës, shtypshkronjës.

Në HAED kemi gjetur disa fjalë që përdoren si terma në elektronikë:

bobinë, fazë, masë, ngarkesë, përçues, rrymë, siguresë, sinjal, shkarkim,

shkrehës, valë. Fjalë-terma në radioteknikë janë: kanal, radio.

Fjalë-terma në shtypshkronjë: rul, fletë, klishe, bocë, dhjetësh.

e) Terma të ushtrisë

Kjo fushë terminologjike është një ndër më të pasurat në HAED.

Nisur nga argumentet historike mund të themi që me të drejtë kjo do të

ishte një ndër fushat më të pasura me fjalë-terma. Shumica prej tyre janë

huazime, kalke apo ndërkombëtarizma, si p.sh.: admiral, aktiv, alarm,

arsenal, aspirant, bazë, gradë, kapiten, kështjellë, legjion, marsh,

operacion, shef. Të tjera janë fjalë shqipe: top, frëngji, kondak, pykë,

regjim, trup, thep, vend, vëzhgim, vrojtim, zjarr, armatë, armatim.

f) Terma të detarisë, peshkatarisë, bletarisë

Ja disa fjalë-terma në detari e peshkatari: bunacë, burë, cimë, cokë,

direk, galerë, nyjë, pajollë, pallamar, rrem, spirancë, sharrë, terë.

Fjalë-terma në bletari: roj, rojkë, shemë.

g) Terma të meteorologjisë

Fjalë-terma në meteorologji: furi, furtunë, stuhi. shtrëngatë.

Gjatë punës kam hasur në një problem që nuk e kisha parashikuar.

Për të përcaktuar fushat terminologjike të fjalëve të HAED jam

mbështetur me besim të plotë te shënimet terminologjike të FGjSh

76 Dervishi

(2006). Por duke ballafaquar fjalët-terma të FGjSh (2006) sipas

shkurtesave të përdorura me fjalët përkatëse në HAED, kam vërejtur se

shënimi i shkurtesave terminologjike në FGjSh (2006) nuk është bërë në

mënyrë konsekuente. Si rrjedhim mjaft fjalë-terma kanë mbetur pa u

shënuar me këtë shkurtesë dhe nuk janë renditur në pasqyrat

ballafaquese të dy fjalorëve. Për shembull, në FGjSh (2006) janë shënuar

si terma të meteorologjisë fjalët furi, furtunë, stuhi, por nuk janë shënuar

si të tilla bubullimë, rrebesh, rrufe, shqotë, shtrëngatë, vetëtimë,

megjithëse edhe këto shënojnë dukuri meteorologjike (te këto fjalë nuk

ka asnjë shënim terminologjik). Kështu që këto fjalë e të tjera si këto

kanë mbetur jashtë listave të leksikut terminologjik të HAED. Raste të

ngjashme ka thuajse në të gjitha fushat. Duke marrë parasysh këtë, do të

më duhet që së afërmi të bëj plotësimet e nevojshme në pasqyrat

ballafaquese të fjalëve-terma te të dy fjalorët. Por nga ana tjetër sugjeroj

që Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, me rastin e një ribotimi të atij

fjalori, të rishikojë me kujdes dhe tërësisht vendosjen e shkurtimeve

terminologjike.

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Merita Koka Karaguni, studiuese, pedagoge në Dep. e Gjeografisë të Universitetit të Tiranës.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Merita KOKA KARAGUNI

DIMENSIONE TË REJA HAPËSINORE

NË ZHVILLIMET URBANE NË SHQIPËRI

Përgjatë periudhës së tranzicionit (pas vitit 1990 e në vijim) realiteti

urban shqiptar është karakterizuar nga pabarazi të mëdha për sa i përket

ndryshimit të numrit dhe të karakteristikave të popullsisë. Veçanërisht

zona metropolitane1 Tiranë–Durrës ka fituar e po fiton popullsi, ndërsa

zonat e tjera urbane vijojnë të humbasin popullsi. Këto ndryshime janë

pasuar edhe nga zhvillime të ndryshme urbane në territor, si në kohë,

ashtu edhe në hapësirë. Duke gjykuar mbi këto të fundit, në Shqipëri

vihen re prirja periurbanizuese më shumë se suburbanizuese – nëse u

referohemi përcaktimeve më të fundit në nivel botëror për këto procese

(Koka Karaguni, 2016). Modeli i përhapjes në territor në Shqipërinë e

pas viteve ‘90 ka qenë i pakontrolluar dhe i pamenaxhuar. Kjo është

shoqëruar me problematika të mëdha, por edhe ka mundësuar krijimin e

formave të reja urbane. Në dallim nga periudha e sistemit socialist

(qytetet rriteshin brenda kufijve të mirëpërcaktuar dhe në mënyrë të

planifikuar e të kontrolluar), tipari më i dukshëm i zhvillimeve urbane në

territor pas vitit 1990 është zhvillimi i pakontrolluar urban. Qytetet janë

rritur jashtë çdo kontrolli dhe e ashtuquajtura “vijë e verdhë” që

përfaqësonte kufirin e rritjes apo të zgjerimit e ka humbur pothuajse

tërësisht kuptimin. Tashmë ka filluar të flitet për forma të tilla urbane si

1 Zonat metropolitane janë zona të mëdha urbane të përbëra nga disa aglomerime të

ndërlidhura me njëra-tjetrën. Ato mund të përkufizohen nga madhësia (zakonisht me më

shumë se një milion banorë), specializimi ekonomik dhe rëndësia kombëtare dhe

ndërkombëtare. (INSTAT 2014-b)

78 Koka Karaguni

aglomeratet 2 , zonat urbane 3 dhe ato metropolitane, të cilat ushtrojnë

ndikimin e tyre në lidhje me zhvillimin e qëndrueshëm.

Shqipëria urbane në Census 2011

Periudha 2001–2011 ka ndryshuar tërësisht situatën demografike në

vend, pasi flukset e fuqishme migratore janë drejtuar nga kudo drejt

destinacioneve të ndryshme: nga zonat malore drejt atyre fushore e drejt

Tiranës; nga qytete industriale drejt zonave urbane; nga Tirana drejt

njësive vendore periferike. Gjatë liberalizimit të plotë të tregut të

banesave, ndërtesat u ndërtuan në mungesë të një regjistri të saktë

pronash dhe pa iu përmbajtur asnjë lloj rregulloreje planifikimi. Shumë

familje ndërtuan banesa në tokën e vet ose aty ku kishte toka të lira në

mënyrë krejt informale. Ndërtimi i banesave ka qenë intensiv jo vetëm

në rajonin e Tiranës 4 , por edhe në qytete industriale dhe në zonat

bujqësore fushore (INSTAT 2014-b). Në pesëvjeçarin 2001–2005

zhvillimi urban bëhet më i strukturuar, pasi zonat kryesore të zhvilluara

në këtë periudhë lokalizohen në njësitë vendore jashtë qendrës së

aglomerimeve, si rasti i Paskuqanit dhe i Kamzës për Tiranën; i

Rrashbullit për Durrësin, i Shëngjinit në perëndim të Lezhës, i

Rrethinave për Shkodrën, i Golemit afër Kavajës, i Buçimasit në jug të

Pogradecit etj. Në zonat malore procesi i shtrirjes dhe i krijimit të

aglomerimeve është konsideruar shumë më i ngadaltë dhe rritja e

popullsisë shoqërohet me përqendrim në hapësirën e ndërtuar dhe pranë

shërbimeve urbane dhe vendeve të punës. Përveç ndikimit të

karakteristikave natyrore, kjo mund të lidhet me dëshirën e shumë

familjeve apo individëve për t’u konsideruar banorë të qytetit, por edhe

me mundësitë që ofron lokalizimi në afërsi të tij, për të mos rritur

2 Aglomerate ose aglomerime, sipas rezultateve të Censusit 2011, konsiderohen të gjitha

qytetet e mëdha që përbëhen nga të paktën 2 njësi vendore. Ato përcaktohen sipas

kritereve morfologjike, funksionale, strukturore, dinamikës urbane, kriterit institucional.

(INSTAT 2014-b) 3 Zona urbane sipas të dy censuseve të fundit të popullsisë konsiderohen ato njësi

vendore ngjitur me një qendër urbane që është e lidhur me të nëpërmjet një zone të

vazhduar ndërtimi dhe që plotëson veçanërisht dy kritere të tjera nga një varg treguesish

që përfaqësojnë urbanizimin. Këto kritere janë: ruajtja e shkallës së urbanizmit të tyre

edhe pse mund të humbin popullsi, për sa kohë që ndërtimi, infrastruktura dhe shërbimet

luajnë ende rolin e tyre aktual ose të mëparshëm dhe popullsia nuk i kthehet punës në

bujqësi apo mënyrës rurale të jetesës. (INSTAT 2014-b). 4 Nuk ka një përkufizim të mirëpërcaktuar për termin “rajoni i Tiranës” në botimet e

INSTAT bazuar në Censusin 2011, por duke u nisur nga konteksti ku është përdorur,

duket se përdorimi i termit i referohet qytetit të Tiranës dhe komunave përreth

(Paskuqan, Bërxull, Dajt, Farkë, Kamëz, Kashar).(INSTAT 2014-a)

Dimensione të reja hapësinore në zhvillimet urbane në Shqipëri 79

shpenzimet e lëvizjes drejt dhe prej vendeve të punës apo të shërbimeve

që ofrohen në qytete.

Migrimi drejt Tiranës, jo vetëm si qytet, por edhe si rajon, ka

ndikuar ndjeshëm në ndryshimet demografike në pjesën tjetër të vendit.

Rajoni i Tiranës mbetet zona e sektorëve të specializuar dhe e

veprimtarive të lidhura me tregun ndërkombëtar. (INSTAT 2014-b)

Censusi i vitit 2011 dëshmoi se gjatë periudhës 2001–2011 zonat

urbane janë shtuar me rreth 100.000 banorë. Zonat rurale kanë humbur

gjithsej rreth 370.000 banorë. Rritja urbane është e shpërndarë vetëm në

disa qytete (INSTAT 2014-b). Ndër qendrat me rëndësi kombëtare 5 ,

Berati, Elbasani, Shkodra dhe Korça kanë humbur popullsi. Fieri dhe

Vlora veçohen për qëndrueshmëri me ritme rreth 0%, ndërsa Durrësi dhe

Tirana janë rritur me ritme përkatësisht 1,4 dhe 2,1%. Të dhënat flasin

për tendenca të vazhdueshme suburbanizuese me ritme negative

ndryshimi në qytete dhe ritme pozitive në periferi (Elbasani dhe

Pogradeci) (INSTAT 2014-b). Qytetet e vogla (të emërtuara “qendrat

rajonale” 6 në tipologjinë e vendbanimeve) kanë humbur 13% të

popullsisë së tyre. (INSTAT 2014-b). Përjashtim përbën Lezha dhe

Saranda, që kanë përfituar përkatësisht nga afërsia me Tiranën dhe

zhvillimi i veprimtarisë turistike. Por gjithsesi, zonat urbane, edhe kur

bëhet fjalë për pakësim të popullsisë, kanë humbur më pak banorë se

zonat rurale përreth tyre (INSTAT 2014-b).

Lëvizjet që i japin shtysë dhe nxisin procesin e shtrirjes apo të

përhapjes urbane në territor janë lëvizjet migratore në distanca të

shkurtra. Sipas Censusit 2011, flukset më të mëdha në Shqipëri janë nga

bashkia e Tiranës drejt Kamzës, Dajtit, Farkës dhe Kasharit (5000 deri

10.000 persona secila), por edhe nga Durrësi drejt Rashbullit (1.729

persona), Sukthit ose Katundit të Ri; nga Saranda në Aliko; nga Lezha

në Kolç ose Shëngjin; nga Shkodra në Rrethinat; nga Elbasani në

Labinot-Fushë etj. (INSTAT 2014-b)

5 Për të përkufizuar qendrat urbane, tipologjia i referohet statusit administrativ të

qendrës së një qarku apo rrethi. Si e tillë, qendrat e 36 rretheve ndahen në katër tipa: tipi

i parë është rezervuar për kryeqytetin e vendit, Tiranën, kurse i dyti për shtatë qendrat

me rëndësi kombëtare (Durrës, Vlorë, Elbasan, Shkodër, Fier, Korçë, dhe Berat). Në

nivelin e tretë dhe të katërt, si pasojë e deindustrializimit të qendrave, janë identifikuar

dy kategori të tjera të qendrave. Ato dallohen nga njëra-tjetra nga fakti nëse i përkasin

apo jo një aglomerimi. Qendrat e kategorisë 3 quhen “qendra rajonale”, ato të kategorisë

4 “qendra lokale”. Qendrat më të vogla lokale kanë më pak se 4.000 banorë dhe nuk

mund të kenë të gjitha funksionet që lidhen me këtë status. (INSTAT 2014, f. 15). 6 Shih shënimin në pikën 5

80 Koka Karaguni

Shtrirja urbane në territor dhe tipologjia

Situata aktuale në lidhje me zhvillimet urbane në territor natyrisht

që lidhet ngushtë me ndryshimet e mëdha demografike që prej fillimit të

viteve ’90. Këto ndryshime u shoqëruan edhe me ndryshime

morfologjike e strukturore në hapësirat urbane e territoret përreth tyre.

Zhvillimet intensive përreth qyteteve të mëdha në Shqipëri pas vitit 1990

kanë sjellë zgjerimin e tyre, bashkimin me territoret rurale ose edhe me

qytete të afërta, duke dalë përtej kufijve tradicionalë e të mirëpërcaktuar

të tyre. Si rrjedhim, janë krijuar forma urbane të përmasave të ndryshme

ku shquhen veçanërisht aglomerimet e përmendura më sipër. Këto

reflektohen edhe në zhvillimet në territor, veçanërisht në ndryshimet e

fondit të banesave dhe në karakteristikat e tyre. Rreth 18% e banesave

nga fondi i tyre total janë ndërtuar në periudhën 1961–1980, kurse

15,1% gjatë viteve ’80. Kjo do të thotë se 59,8% e të gjitha banesave të

ndërtuara në zonat urbane u përkasin 20 viteve të fundit. Nga ky total

prej rreth 60%, 23,1% e banesave janë ndërtuar gjatë viteve ’90; 17,2%

në vitet 2001–2005 dhe 19,5% në periudhën 2006–2011. Intensiteti i

ndërtimit, referuar numrit të ndërtimeve, është rritur vazhdimisht që prej

vitit 1991 (INSTAT 2014-b). Banesat e ndërtuara në vitet 1960–1990 u

përkasin dhjetëvjeçarëve 1960–1970, 1971–1980 dhe 1981–1990 gjatë

viteve 1961–1980 (INSTAT 2014-b).

Vitet 1960–1970 përkojnë me një periudhë të rritjes së madhe të

popullsisë dhe dallohen nga një proces i fortë industrializimi, afër ose më

shpesh jashtë qendrave të vjetra. Kjo dukuri është më e dukshme në

aglomerimet e Elbasanit, Korçës, Kuçovës dhe Vlorës. Në zonat e

brendshme të qendrave urbane kjo periudhë u karakterizua nga një

shtrirje drejt zonave të jashtme, por gjithnjë brenda një perimetri të

caktuar dhe të arritshëm lehtë nga këmbësorët. Gjatë viteve 1981–1990

vërehet një strukturë mjaft e ndryshme nga urbanizimi i periudhës së

mëparshme, që shprehet në rënie të intensitetit të zhvillimit.

Tabela 1. Përqindja e banesave të ndërtuara gjatë gjashtë periudhave,

sipas aglomerimeve, 2011

Dimensione të reja hapësinore në zhvillimet urbane në Shqipëri 81

Burimi i të dhënave: INSTAT, Tipologjia e komunave dhe e bashkive, 2014-b

Periudha përgjatë viteve ’90 konsiderohet si periudha e investimeve

të mëdha në ndërtimin e banesave me diferencime rajonale mjaft të

vogla, përveç Tiranës. Në rajonin përreth Tiranës rreth 68% e të gjitha

banesave janë ndërtuar pas vitit 1991, në Durrës deri në 75%. Kavaja

konsiderohet si i vetmi aglomerim që paraqet një përqendrim relativisht

të lartë të ndërtimeve te reja gjatë kësaj periudhe. Në aglomerimet e tjera

përqindja shkon nga afërisht 23% në Peshkopi, 31% në Kukës, rreth

34% në Lushnjë ose afërsisht 36% në Berat–Kuçovë dhe deri 61,5% në

Vlorë, 63% në Sarandë dhe 68,4% në Lezhë. Pas vitit 1990 deri në vitin

2000, karakteristikë për pothuajse të gjithë aglomerimet urbane është një

shpërthim urban. Kjo periudhë dallohet nga intensiteti i lartë i

ndërtimeve në të gjitha zonat e jashtme të bashkive dhe në të gjitha

komunat fqinje. Përveç Tiranës dhe Durrësit, shumë ndërtime të reja janë

bërë në aglomerimet në zonat fushore nga Shkodra, Fieri dhe Vlora, si

dhe në Berat–Kuçovë dhe Elbasan. Zhvillimet në Laç, Lezhë e Kavajë

tregojnë ndërtime të reja në zonat bujqësore të bëra në shumë raste nga

migrantë që vinin prej zonave rurale të Shqipërisë Veriore.

Nga viti 2001–2005 sektori i ndërtimit pësoi ndryshime të forta në

pikëpamje të shpërndarjes rajonale. Durrësi u bë aglomerimi më aktiv,

pasuar nga Tirana dhe Saranda. Gjatë periudhës 2006–2011 diferencimet

rajonale u rritën në mënyrë dramatike, duke qenë se në aglomerimin e

Lezhës 31% e ndërtesave janë ndërtuar gjatë kësaj periudhe, në Vlorë

27,7%, në Sarandë 27,1%, si dhe 23% në Tiranë dhe Durrës. Por vetëm

4,6% e banesave në Peshkopi janë ndërtuar kohët e fundit, 7,4% në

Kukës, 6.4% në Berat dhe Kuçovë dhe 10,1% në Korçë. (INSTAT 2014-

b)

82 Koka Karaguni

Ekziston një marrëdhënie e analizuar në Census 2011 midis

përqindjes së banesave të ndërtuara në periudhën 2001–2011 si pjesë e

fondit të banesave dhe tipologjisë së vendbanimeve në Shqipëri

(INSTAT 2014-b)

Në periudhën 1990–2001 fondi i banesave në kryeqytet dhe në

qendrat me rëndësi kombëtare dhe ato suburbane me status të lartë është

pasuruar në nivele nga 37,9% në 51%, gjë që dëshmon për përqendrim të

zhvillimeve më shumë në zonat urbane më të rëndësishme të vendit.

Ndërkohë qendrat industriale, ato të shërbimeve dhe ato suburbane me

status të ulët kanë pësuar një rritje të fondit të banesave nga 24,3% në

qendrat industriale në 33,7% në qendrat suburbane me status të ulët.

Rritja e fondit të banesave në qendrat industriale është pothuaj e njëjtë

më rritjen në njësitë vendore bujqësore fushore. Pjesa tjetër e

vendbanimeve, kryesisht rurale, ka pësuar rritje më të vogël.

Nëse në zonat malore është konstatuar një përkeqësim i situatës, në

zonat fushore bregdetare është vënë re një rritje e lehtë e ndërtimeve.

Situata paraqitet në rritje edhe në aglomerimet e tjera, përveç atij Fier –

Patos dhe Berat – Kuçovë, ku situata është përkeqësuar në krahasim me

periudhën 1991–2000. Për shkallë më të lartë të ndërtimeve dallohen

zonat turistike, si ajo e Golemit, Kavajës, Orikumit, Shëngjinit,

Velipojës ose njësitë vendore suburbane metropolitane me status të lartë.

Rrethinat e Tiranës, që ishin gjatë viteve ‘90 qendra të migrimit masiv,

kanë regjistruar një rënie të ndërtimeve për periudhën 2001–2011, si

Paskuqani apo Kamza (INSTAT 2014-b).

Censusi 2001 evidentoi prirjen e bashkimit të qyteteve me territoret

përreth tyre si pasojë e ndërveprimit funksional dhe e përhapjes në

territor. Kështu, bazuar në të dhënat e Censusit 2001, u përcaktua

tipologjia e bashkive dhe e komunave në vitin 2010, e cila u risoll në

vëmendje me Censusin 2011, duke propozuar një përkufizim të

ndryshëm të zonave urbane, aglomerimeve dhe zonave metropolitane7

(INSTAT 2014-b).

Zgjerimi urban i përmasave të mëdha dhe rritja e investimeve në

ndërtimin e banesave të reja në zona me interes ekonomik, sidomos në

7 Në vitin 2010 një grup kërkuesish zhvilluan një metodologji për përcaktimin e

aglomerimeve për të gjitha njësitë vendore, duke bërë një klasifikim të bashkive dhe

komunave në 14 tipa, në të cilat qendrat dhe njësitë vendore suburbane së bashku

përbënin aglomerimet urbane. Ky klasifikim u bazua në rezultatet e Censusit të vitit

2001. Në atë kohë, mund të vlerësoheshin vetëm kriteret strukturore, por jo ndryshimet

dinamike, meqenëse të dhënat e Censusit të mëparshëm nuk kanë qenë të disponueshme

në një nivel të përshtatshëm gjeografik. Në këtë mënyrë u vendos që ky klasifikim të

rishikohej e t’i përshtatej situatës aktuale me të dhëna nga Censusi i popullsisë së vitit

2011, si dhe nga Censusi i ndërmarrjeve ekonomike (jobujqësore). (INSTAT 2014(b), f.

12).

Dimensione të reja hapësinore në zhvillimet urbane në Shqipëri 83

Tiranë, në territorin pranë bregdetit Adriatik dhe Jon, si dhe pranë liqenit

të Ohrit, u evidentuan nga Censusi 2011. Banesa të reja janë ndërtuar

pothuajse kudo në vend (në periudhën midis dy Censuseve) jashtë

zonave historike të qyteteve, në bregdet, në zona turistike, si dhe përgjatë

akseve rrugore ndërmjet aglomerimeve. Ndërkohë që fondi i banesave u

rrit me 25% (për periudhën 2001–2011), numri i popullsisë u zvogëlua

me 9%. Kjo përbën një veçori të zhvillimeve urbane në Shqipëri përgjatë

kësaj periudhe. Numri, madhësia, lartësia e dendësia e ndërtesave

(veçanërisht banesat), shkaktuan zhvillime të ndryshme në territor dhe u

dhanë jetë rajoneve të urbanizuara që shpërfillin kufijtë e qyteteve, siç

janë zonat urbane, aglomerimet dhe zonat metropolitane.

Censusi 2011 identifikoi 17 aglomerime, të cilët përfaqësojnë

modele të ndryshme zhvillimi. Kështu të ndryshme janë zhvillimet në

zonën metropolitane Tiranë–Durrës nga gjashtë aglomerimet e tjera të

rëndësishme (Vlorë, Elbasan, Fier–Patos, Shkodër, Korçë dhe Berat–

Kuçovë) dhe aglomerimet më të vogla në zonat fushore, bregdetare apo

zonat malore. Që prej vitit 2001 përveç aglomerimeve të Tiranës,

Durrësit, Sarandës dhe Lezhës, të gjitha zonat e tjera urbane kanë

humbur popullsi, madje në disa raste edhe në mënyrë të ndjeshme. Kjo

vërehet edhe në shumicën e njësive rurale (INSTAT 2014-b).

Gjashtëmbëdhjetë njësitë vendore përreth aglomerimit të Tiranës,

nëntë të aglomerimit të Durrësit dhe dy të Kavajës formojnë atë që quhet

zona metropolitane Tiranë – Durrës (ZMTD). Sipas përkufizimit të

sugjeruar, afërsia e tre aglomerimeve ekzistuese urbane është njëri kriter,

ndërkohë që tjetri është transporti vajtje-ardhje për në punë: lëvizjet nga

Kavaja janë të orientuara drejt Golemit, Durrësit dhe Tiranës; Durrësi

dhe Tirana janë destinacionet e para të njëri-tjetrit, Kavaja është

destinacioni i katërt i Durrësit. Diferencimin e ZMTD me pjesën tjetër të

vendit e dëshmon edhe fakti që zona metropolitane Tiranë – Durrës

regjistron 932.110 banorë në Censusin e vitit 2011, kurse zonat e tjera

urbane regjistrojnë 796.449 banorë dhe zonat rurale 1.071.579 banorë.

Këto zhvillime komplekse si në planin ekonomik, social dhe në atë të

morfologjisë së territorit, kanë tërhequr vëmendjen e organeve të

qeverisjes qendrore në vend, e cila e ka identifikuar zonën Tiranë –

Durrës si një ndër hapësirat më të rëndësishme ekonomike për vendin, si

dhe për rajonin. Për të garantuar një zhvillim të qëndrueshëm, territorial

dhe urban të kësaj zone, është ndërmarrë nisma dhe po punohet në

kuadër të Planit të Integruar Ndërsektorial për zonën Ekonomike Tiranë

– Durrës, të njohur si DURANA (MZHU etj., 2015) si pjesë e planeve të

tjera kombëtare të zhvillimit.

84 Koka Karaguni

Shtrirja urbane dhe zhvillimi i qëndrueshëm

Krijimi i formave të reja urbane është rrjedhim i drejtpërdrejtë i

zgjerimit dhe i përhapjes urbane. Ecuria e numrit të ndërtimeve

(veçanërisht banesave), diferencimet në kohë e hapësirë, por edhe

diferencimet sipas llojit të banesës, përbëjnë një bazë të mirë gjykimi për

marrëdhënien midis përhapjes urbane dhe zhvillimit të qëndrueshëm.

Kjo pasi, dilema e zhvillimit ka të bëjë kryesisht me dendësinë e

ndërtimit, ku ndikon ndjeshëm madhësia dhe lartësia e banesave.

Nëse i referohemi madhësisë dhe lartësisë së banesave, rezulton se

përpara vitit 1960 mbizotëronin banesat e vogla. Në periudhën 1961–

1990 përqindja e banesave në ndërtesa të mëdha arriti në rreth 45%.

Periudha 2001–2005 është karakterizuar nga një përqindje e ulët e

banesave në ndërtesa të mëdha, 31% ndërsa pas vitit 2006 vihet re shtim

i ndërtesave të larta. Nisur nga gjetjet e Censusit 2011, mund të thuhet se

ndërtesat tradicionale në Shqipëri kanë qenë të vogla dhe ndërtimi i

banesave të mëdha filloi pas vitit 19508.

Duke iu referuar madhësisë së ndërtesave, Censusi 2011 vë në dukje

se gjatë periudhës 1961–1981, ndërtesat e mëdha kanë mbizotëruar

vetëm në aglomerime (68,7%) dhe veçanërisht në Tiranë (rreth 88,8%).

Në të gjitha aglomerimet përveç Peshkopisë, Kavajës dhe Laçit, më

shumë se gjysma e banesave të reja gjendeshin në pallate me shumë

familje. Gjatë këtyre dekadave industrializimi të fuqishëm, u ndërtuan

banesa shumëkatëshe, zakonisht pranë fabrikave të reja industriale, në

qytetet e reja, por ndonjëherë edhe në zonat më periferike të qyteteve

ekzistuese, si Elbasan, Fier etj. (INSTAT 2014-b).

Grafik 1. Përqindja e popullsisë që jeton në ndërtesa me më shumë se

tri kate, sipas aglomerimeve, 2011

Burimi i të dhënave: INSTAT, Tipologjia e komunave dhe bashkive, 2014-b

8 Banesë e madhe konsiderohet një ndërtesë me tri ose më shumë kate, duke përfshirë

edhe vilat që kanë në përbërje disa apartamente (INSTAT 2014-b).

Dimensione të reja hapësinore në zhvillimet urbane në Shqipëri 85

Në vitet 1981–1990, vërehet një rënie e lehtë e intensitetit të

ndërtimeve (62,2% në të gjitha zonat urbane) dhe përqendrim në blloqe

më të vogla se më parë, por gjithsesi nuk ka ndërtime banesash

individuale.

Periudha 2001–2011 në përgjithësi karakterizohet nga një përqindje

në rënie e ndërtimeve ndaj totalit të fondit të banesave në kryeqytet,

qendrat me rëndësi kombëtare, ato industriale, të shërbimeve dhe rritje

në qendrat suburbane, qofshin ato me status të ulët apo të lartë. Të gjitha

njësitë vendore kryesisht rurale kanë pasur një rritje të ndërtimeve për

qëllime banimi, gjë që dëshmon për suburbanizim në përhapje deri në

deurbanizim.

Në vitet 1991–2000 janë ndërtimet e vogla ato që pësojnë rritje në

peshë specifike, sidomos në aglomerimet me shtirje më të madhe në

territor. Gjatë kësaj periudhe kanë mbizotëruar banesat vetëm me një

familje. Kjo veçori ka ndikuar në shtrirje më të madhe në territor të

vendbanimeve.

Shtrirja urbane në periferi (Lushnjë, Kukës, Elbasan), por

njëkohësisht edhe rinovimi urban dhe dendësimi në disa zona qendrore

(Fier, Shkodër) përbën karakteristikën e zhvillimeve urbane në vitet

2006–2011. Gjithashtu shtirja drejt periferive formalizohet me banesa të

reja, shpesh shumëkatëshe, por edhe vila të një dimensioni të caktuar në

njësitë vendore në jug dhe lindje të Tiranës, gjë që thekson nevojën e

përdorimit të automjeteve individuale për të qarkulluar në dhe prej

vendit të punës (INSTAT 2014-b).

Në aglomerimet shqiptare 32,9% e banorëve jetojnë në banesa me

më shumë se tri kate. Kjo përqindje varion shumë mes aglomerimeve,

nga rreth 18% në Lezhë, Lac, Kavajë në rreth 44–45% në Kukës dhe

Sarandë. Vlora, Gjirokastra dhe Korça si aglomerime kanë një përqindje

të lartë (mbi mesataren e vendit) që përafrohet me atë të aglomerimit të

Tiranës.

Në vitet 2001–2005 në zonat urbane 42,1% e banesave të reja

ndodhen në ndërtesa të mëdha, por kjo rritje u vu re kryesisht në

aglomerimet turistike. Në aglomerimin e Vlorës përqindja ndryshoi nga

21% në 50%, ashtu si edhe në Sarandë ku u rrit nga 42% në 63%; në

Durrës nga 21 në 51%; në Gjirokastër shkoi nga 45% në 52% dhe në

aglomerimin e Tiranës nga 30 në 46%. Kudo tjetër ndërtimi i banesave

individuale ishte ende mbizotërues. Në periudhën 2006–2011 dendësimi

vijon dhe fillon të prekë të gjithë aglomerimet më intensivisht: në

Lushnjë (nga 20% në periudhën 2001–2005 në 49%); Lezhë nga 22% në

57%; Fier –Patos (nga 35% në 50%), Kavajë (nga 13 në 27%; Shkodër

nga 35 në 50%. Aglomerimet turistike mbeten ato që shfaqin një

86 Koka Karaguni

47.7

68.762.2

25.7

42.1

52.9

19

65.4

88.8

74.5

42.7

68.4 70.3

24.419.2

23.3 24.2

7.2 5 6.7 7.6

33.4

45.5 43.1

19.5

31.338.1

12.5

para 1960 1961-1980 1981-1990 1991-2000 2001-2005 2006-2011 nuk dihetviti

Shqipëria urbane Tirana (Kryeqyteti)

zhvillim të dendur, si Saranda (83%), Vlora (77%), Gjirokastra (66%),

Pogradeci (59%). Në aglomerimin e Tiranës 55% e banesave ndodhen në

ndërtesa shumëkatëshe, ndërsa në njësitë vendore suburbane me status të

lartë deri në 49% (INSTAT 2014-b).

Grafik 2. Përqindja e banesave në ndërtesa me më shumë se dy banesa,

sipas periudhës së ndërtimit, 2011

Burimi i të dhënave: INSTAT, Tipologjia e komunave dhe bashkive, 2014-b

Dendësia e ndërtimit bie nga qendra drejt periferisë. Qendrat

vazhdojnë të jenë të populluara dhe në shumë raste janë bërë ndërtime

përgjatë akseve kryesore në zonat midis tyre. Këto zhvillime gjatë viteve

’90 nuk kanë qenë të planifikuara, tendencë e cila ka ndryshuar në

dhjetëvjeçarin e fundit, duke u reflektuar në planet e zhvillimit vendor.

Ndryshimet në fillim të viteve ’90 kanë shkaktuar një urbanizim me

dendësi të ulët, kryesisht periferik, humbje tokash të punueshme në zonat

fushore dhe zona të tjera përreth qyteteve, duke zënë me ndërtime

sipërfaqet e pemishteve (ullinj, agrume, dru frutorë) në zonat rrethuese të

qyteteve dhe përhapje kaotike me kosto të lartë lëvizshmërie. (INSTAT

2014-b).

A është kjo një tendencë pozitive në raport me zhvillimin e

qëndrueshëm? Përkundrejt përhapjes urbane është kompaktësia ajo që

vlerësohet si nxitëse e mbështetëse e politikave të zhvillimit të

qëndrueshëm. Kjo pasi ndërkohë që popullsia largohet nga qytetet

qendrore drejt zonave përreth, rritet konsumi i tokave bujqësore,

degradimi i pasurive kulturore, rriten kostot financiare, ndotja mjedisore,

problemet sociale (si në planin individual, ashtu edhe atë shoqëror), etj.

Dimensione të reja hapësinore në zhvillimet urbane në Shqipëri 87

Marrëdhënia midis dendësisë urbane dhe zhvillimit të qëndrueshëm

është studiuar duke nxjerrë në pah sidomos ndikimin e treguesve të ulët

të dendësisë në rritjen e konsumit të energjisë së përdorur për transport,

një faktor me ndikim shumë të madh në gjurmën ekologjike urbane.

Gjithashtu, treguesit e ulët të dendësisë urbane shoqërohen edhe me

konsum më të madh të ujit për frymë, të energjisë për përdorim shtëpiak

dhe me prodhim më të madh të mbetjeve. Sa më e madhe përhapja, aq

më e madhe edhe gjurma ekologjike e qyteteve (Newman, P. et.al.

2008).

Studimet në nivel rajonal kanë treguar se përdorimi i tokës nuk

është gjithnjë në përpjesëtim me rritjen e popullsisë, por mund të

përkthehet në shifra më të mëdha dhe kjo jo vetëm falë shtimit të

popullsisë, por edhe parapëlqimeve për mënyrën e cilësinë e jetesës së

individëve apo grupeve shoqërore (Macionis, J. J etj. 2007). Lokalizimi i

banesave, qendrave tregtare, mjekësore apo industriale në distancë

gjithnjë në rritje nga qytetet qendrore rrit nevojën e përdorimit të

automjeteve, gjë që rezulton në rritje të trafikut dhe rritje të niveleve të

ndotjes mjedisore. Dëmtimi i prodhimtarisë bujqësore dhe biodiversitetit

në zonat rurale që përfshihen në këtë proces zgjerimi të qyteteve është

një pasojë tjetër e zgjerimit dhe përhapjes urbane. Po ashtu edhe efektet

e betonizimit në shtimin e përmbytjeve.

Prirja për t’u larguar nga pjesët qendrore të qyteteve nxit zhvillime

me dendësi të ulët, duke i bërë shpesh pre të degradimit zona të

ndryshme ish-industriale apo edhe banimi në qytet, të cilat janë pjesë e

historisë edhe mund të shihen si potencial zhvillimi pasi t’i nënshtrohen

një procesi rijetësimi. Përhapja gjithashtu rrit kostot financiare për

familjet, pasi shërbimet për të cilat ato kanë nevojë, largohen gjithnjë e

më shumë prej tyre. Kostot financiare rriten gjithashtu për organet

qeverisëse, që duhet t’u ofrojnë këtyre zonave infrastrukturën e

shërbimet e duhura.

Këto efekte e të tjera konsiderohen si efekte të zhvillimit që

vlerësohet se dëmtojnë zhvillimin e qëndrueshëm. Për këtë arsye

përhapja është mirë të frenohet ose së paku të mirëmenaxhohet. Politikat

që udhëhiqen nga kjo filozofi dhe që vijnë si përvoja studimore

(Macionis, J. J. etj. 2007) nga vendet që kanë përjetuar pasojat e

përhapjes janë ato të ruajtjes së hapësirave të gjelbra dhe të tokës

bujqësore, të vendosjes së kufijve për rritjen urbane, të rijetësimit të

qyteteve ekzistuese dhe të zhvillimit të transportit publik të integruar. Në

këtë këndvështrim reforma e re territoriale përfaqëson një vizion dhe

mundësi të mirë për menaxhimin e zhvillimit urban, i cili duhet

respektuar e zbatuar me përgjegjshmëri institucionale.

88 Koka Karaguni

Literaturë

- INSTAT, Migracioni në Shqipëri, 2014 (a), Tiranë.

- INSTAT, Tipologjia e bashkive dhe komunave, 2014(b), Tiranë.

- Koka Karaguni. M., “Tipologjia e përhapjes urbane dhe roli i

migrimit”, Studime Albanologjike 2016 ( në proces).

- Macionis, J. J., Parillo, V. N., Cities and urban life, 2007.

- MZHU, AKPT, ATELIER ALBANIA, Plani i integruar ndërsektorial

për zonën ekonomike Tiranë–Durrës, DURANA – Regional Balkan hub

and economic center, 2015.

- Newman, P., Jennings, I., Cities as sustainable ecosystems, 2008.

- UNFPA, State of World Population, Unleashing the Potential of Urban

Growth, 2007.

IranologjiIranologjiIranologjiIranologjiIranologji

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Mahnaz Shajestehfar, studiuese.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Dr. Mahnaz SHAJESTEHFAR

ARTI PERS DERI NË PËRHAPJEN E ISLAMIT

Midis zbulimeve të bëra në rrafshnaltën e Persisë janë disa objekte,

si: armë, enë, sëpata, çekiçë dhe thika. (Fig. 1).

Këto objekte janë zbuluar në shpellën e

Tang-pideh, e cila daton në vitin 1500 p.e.r.

Pikturat e kafshëve dhe të njerëzve me ngjyrën e

kuqe, të verdhë dhe të zezë, që qëndrojnë mbi

shkëmbinjtë e Hemejanit, Mirmalas Doshehit në

periferi të Lurstanit, janë shembuj të tjerë të artit

islam parahistorik. (Fig. 2). Banorët që kanë

krijuar këto vepra, merreshin me gjueti, peshkim

dhe grumbullim bimësh e rrënjësh1.

1 Ahmad Behmanesh. Tarikh-e Melal- Asiyay-e Qadim. Tehran University press, 1374, f.

223.

92 Shajestehfar

Periudha e re e Epokës së Gurit fillon diku nga viti 7000 p.e.r. dhe

objektet që i përkasin asaj janë kryesisht të bëra me gurë të lëmuar. Në atë

kohë rajoni mbulohej nga fusha të pafundme dhe fise të ndryshme ishin

vendosur në to; ata merreshin kryesisht me bujqësi dhe blegtori2. Përderisa

edhe njohuritë tona mbi këtë periudhë janë të pakta, ekzistojnë teori të

ndryshme për historinë e këtij kombi. Periudha nga mijëvjeçari i pestë

deri tek ai i tretë njihet si Epoka e Gurit dhe e Bakrit.

Përveç objekteve prej guri, që ishin shumë të përhapura dhe

përdoreshin si enë, kemi gjithashtu një përhapje dhe të objekteve prej

qeramike të pikturuara ose të stampuara me forma gjeometrike3. Nga fundi

i mijëvjeçarit të katërt, një fis shumë i njohur dhe i qytetëruar i quajtur

“llamid” formoi një shtet të ri në jugperëndim të Persisë, duke përfshirë

Khuzestanin dhe disa vise të Farsit, si dhe pjesën jugore të ndodhur midis

lumenjve Tigër dhe Eufrat. Ata e quanin rajonin “llam” dhe “Shoosh”

(Susa) u bë kryeqyteti i vendit, ndërkaq kufijtë e tij edhe sot mbeten ende

të panjohur4. Qeramikat ngjyrë kremi të gjetura në “Shoosh” (Susa) janë

të famshme për bukurinë dhe elegancën e tyre, dhe për më tepër ato

dëshmojnë për një zhvillim të qeramikës në “llam”. (Fig. 3)

2 Po aty, f. 14. 3 Ahmad Behmandesh, optic, f. 15. 4 Porada Edit. The Art of Ancient Art. Tehran, Tehran University press, 2537, f. 46–47.

Arti pers deri në përhapjen e islamit 93

Në mes të

mijëvjeçarit të pestë,

në Persinë qendrore

dhe atë verilindore

kemi shfaqjen e disa

qytetërimeve të

tjera. Kjo provohet

nga një varg

zbulimesh të kryera

në një kodër afër

Kashanit, të cilat

dëshmojnë për

bujqësinë e zhvilluar

dhe metodat bujqësore të përdorura, si edhe nga gjetja e disa qeramikave

të pikturuara me mjeshtëri në zonën juglindore të Teheranit, të quajtur

Çeshmeh Ali, prova këto që dëshmojnë për shkallën e qytetërimit.

Gjithashtu edhe zbulimi i shumë pjatave prej guri dhe qeramike dhe i

enëve metalike në Tabeh Hesar, afër qytetit të Damghanit, por dhe

zbulimet e bëra në Astar Abad, në Gorgan dhe në zona të ndryshme të

Qazvinit, tregojnë për qenien e kombeve të tjera të lashta. Epoka e Bronzit

nisi në fillim të mijëvjeçarit të dytë, kur u përhap përdorimi i bronzit dhe

i kallajit. Në mes të mijëvjeçarit të dytë kemi shfaqjen e europianëve nga

perëndimi dhe lindja e detit Kaspik (Amu-Daria dhe Siberia). Një pjesë e

tyre, rreth vitit 1500 p.e.r. u vendosën në luginën e Sendit dhe pjesa tjetër

hyri në Persi dhe u vendos në zonën e Astar Abadit. Zoroasteri dhe feja e

tij lindën diku nga viti 800 p.e.r. Nga ata që hynë në Persi nëpërmjet

Kaukazit të Jugut (ose Zakavkazje) u formuan dy fise kryesore: i Medëve

dhe i Parsëve. Fisi i Medëve u vendos në pjesën qendrore dhe

veriperëndimore të Persisë, ku sot ndodhen qytetet e Isfahanit, Hamedan

Kurdistanit, Azerbaxhanit; ndërsa Parsët u vendosën në jug dhe

jugperëndim, atje ku sot janë qytetet e Kermanit, Farsit dhe Khuzestanit.

Monarkia e Medëve u vendos rreth vitit 708 p.e.r. dhe vazhdoi për një

periudhë 1500-vjeçare. Në vitin 605 p.e.r. ata pushtuan mbretërinë e

fuqishme të Ashourit dhe i shtrinë kufijtë e tyre deri në Azinë e Vogël.

Ata vendosën si kryeqytet Hegmatanehun. Më vonë Parsët në jug të

Persisë themeluan mbretërinë e Akamenidëve. Ata pushtuan Medët dhe

mbretëria e Akamenidëve u zgjerua nga lugina e Sendit dhe rrafshnalta e

Palmirit deri në Siri, Egjipt dhe Greqi5.

Rreth shekullit të 20-të p.e.r. kemi fillimin e përdorimit të metaleve;

prandaj kjo periudhë është e njohur si Epoka e Hekurit. Në Lorestan, një

5 Porada Edit, Po aty. f. 200.

94 Shajestehfar

lokalitet afër Shooshit, nën ndikimin e kulturës dhe artit “llam” kemi

fillimin e një qytetërimi të ri, i cili ishte i pari që nisi të përdorte derdhjen

në bronz dhe punimet e metalit. Objektet prej metali dhe hekuri, të cilat

janë gjetur kryesisht në varre, janë objekte bronzi, armë dhe objekte

zbukurimi. Në këtë zonë janë gjetur dhe shumë objekte të tjera tërheqëse,

si për shembull forma misterioze kafshësh, krijesash mistike dhe

mitologjike6 (Fig. 4).

Gjithashtu janë zbuluar maska, statuja njerëzish, pajisje të ndryshme

të përdorura nga kalorësit, si gojëzat, karfica bronzi të zbukuruara me koka

kafshësh, pasqyra etj.

Të gjitha këto gjetje janë zbukuar në kodrat e Siylkut dhe Sorkthut,

ku u zbuluan thesare të mëdha me objekte metalike, të cilat ka mundësi t’i

përkasin periudhës së parë të Medëve, diku midis vitit 800 p.e.r. dhe 1200

p.e.r. (Fig 5).

6 Mohammad Taqi Ehsani. Haft Hezar sal Honar-e Felezcari Dar Iran, Tehran, Elmi

Farhangi press, 1368, f. 22.

Arti pers deri në përhapjen e islamit 95

Rreth viteve 800 p.e.s. pjesa perëndimore e liqenit Orumijeh, i cili në

lashtësi njihej me emrin Manali, si dhe Hasanlu, ishin dy nga lokalitetet

ku u kryen këto zbulime.

Arti i tyre ishte një kombinim i karakteristikave vendore dhe i atyre

Ashuridëve, gjithashtu dhe Aurato, një qytet i lashtë që ndodhej në Azinë

e Vogël lindore, në liqenin Vaan, si dhe në Armeni, qytet i cili ndikoi në

artin e tyre7. Gjatë zbulimeve të kryera në vitin 1947 në qytetin e Zivaiah

në Azerbajxhan, u gjetën thesare me objekte ari, bronzi, dhe fildishi, të

cilat datojnë rreth vitit 700 p.e.s. Gjithashtu duhet të kemi në konsideratë

dhe zbulimet e bëra në Hasanlu (85 km nga Urumieh) në rrënojat e një

kështjelle, e cila daton në vitet 1400–800 p.e.s., si dhe zbulimin e një kupe

ari me vizatime mistike të gdhendura në të.

Arti i Akamenidëve

Në vitin 645 p.e.r. Ashuro Banipal, mbreti i Ashurit, pushtoi

perandorinë e “llam”-it, dhe si rezultat i kësaj monarkia e Akaemenidëve

gjeti rastin të merrte pushtetin. Në vitin 559 p.e.r. Kiri pushtoi Azinë e

Vogël dhe e zgjeroi mbretërinë e tij deri në brigjet e Gjirit Persik, duke i

shtuar asaj edhe dy shtete të tjera: Ashurin dhe Babelin. Rrënojat e

Kështjellës së Kirit në Pasargad dëshmojnë faktin se ai ishte përkrahës i

një arkitekture të mrekullueshme, e kombinuar me zbukurime nga Ashuri,

Babeli dhe Urarti. Në këtë mënyrë ai donte që vendi i tij të njihej si një

trashëgimtar i vërtetë i këtyre tri kulturave të qytetëruar 8 . Dari dhe

paraardhësi i tij Khashayar Shah plotësuan dëshirën e Kirit, duke ndërtuar

Takht-e-Jamshid (Persepolis). Dyshemeja e Takht-e-Jamshid ndryshon

tërësisht nga të mëparshmet në Ashur dhe në Babel. (Fig. 6).

7 Richard Nelson Frye. The Heritage of Persia. Elmi Farhangi press, 1368, f. 104–105. 8 Porada Edith. Ancient Persian Art, f. 200–201.

96 Shajestehfar

Më kryesorja është ekzistenca e një holli të stërmadh, i quajtur

Apadana, i cili ka mundësi të ishte ndërtuar në formën e një tende, nën

ndikimin e stilit nomad të jetesës. Ky korridor kishte një çati të gjerë

mbështetur në shumë kolona. Që nga koha kur Zoroasteri ndaloi

politeizmin, në artin e Akamenidëve kemi një prani gjithnjë e më të paktë

të idhujve ose të shumë tempujve në çdo qytet. Për këtë arsye ata lanë

vetëm pak tempuj zoroastrianë si godina fetare. Disa nga veprat e artit

Akamenid janë varret e mbretërve me gurë të gdhendur. Pasargadi dhe

Naqhsh-e Rostam janë shembuj se si ata i zbukuronin punimet e tyre me

gdhendje në reliev, duke

përdorur dhe imazhe të

ndikimit të Fara-va-har dhe

zoroastriane (Mitra ose

Mehr, Nahid ose Anahita),

duke na paraqitur mbretër,

shoqërues, ushtarë në skena

ceremoniale ose fetare,

gjuetarë dhe beteja, të gjitha

këto të gdhendura në muret e

gurta të pallateve, si dhe

statuja kafshësh si luanë, qe

dhe kuaj. Po kështu kemi dhe

krijesa si buaj me krahë dhe

me kokë njeriu, luanë me

krahë me kokë feniksi,

grifinë (luanë me krahë dhe

kokë shqiponje), si dhe

mbishkrime kunjore parsi.

Këto janë gjurmë kulturore të

periudhës së Akamenidëve 9

(Fig. 7).

Format e larta në muret prej guri të Takht-e-Jamshidit tregojnë një

rresht ushtarësh e oborrtarësh të mbretit, taksapagues të kategorive të

ndryshme, të cilët paguajnë taksat ose i shpien mbretit dhurata, të gjithë të

dhënë në profil dhe në gjendje të palëvizshme. Ata janë të ngjashëm me

njëri-tjetrin dhe fytyrat e tyre nuk shprehin asnjë emocion. Këto figura

janë aq të fuqishme dhe elegante, saqë u mundëson atyre fuqi dhe

qëndrueshmëri. (Fig. 8)

9 Po aty, f. 204–224.

Arti pers deri në përhapjen e islamit 97

Objektet e artit të Arti i Akamenidëve për nga teknika, farkëtimet në

argjend e ar, gdhendja në dru, përdorimi i kallëpeve, punimet në bronz,

prodhimet në pëlhurë, sixhadet e qilimat dëshmojnë për një art aq elegant,

saqë vepra arti perse janë përdorur si dhurata edhe janë dërguar edhe në

vende shumë të largëta si në Jeihoon, në malet Altai dhe Egjipt.

Megjithëse disa nga këto vepra janë të ndikuara nga arti grek, ato

prapëseprapë patën një ndikim të fuqishëm në artin e vendeve të tjera, si

p.sh. India10.

Arti i Seleukidëve

Në vitin 331 p.e.r. Aleksandri marshoi me

ushtrinë e tij në Persi dhe rrëzoi monarkinë e

Akemanidëve. Mbas vdekjes së tij në vitin 323 p.e.r.

Seleuku, një nga komandantët, u shpall mbret i

Persisë dhe themeloi perandorinë e Seleukidëve.

Qeverisja në këtë perandori ishte shumë e ndikuar

nga kultura greke dhe ajo zgjati për më shumë se një

gjysmë shekulli11.

Gjatë kësaj periudhe, arti grek me filozofinë dhe

me arkitekturën e tij, me mënyrën e dhënies jetë çdo

statuje, me balancimin e përmasat, me disiplinën e

tij, eliminoi shkallë-shkallë artin pers të periudhës së

Akemenidëve12. Mbas Seleukidëve mbeti vetëm një

pjesë e vogël e elementeve të artit pers dhe arti grek

pothuajse zëvendësoi të gjithë artin lindor. Kjo është

arsyeja pse nuk mund të gjejmë shumë gjurmë të

10 Richard Frye. The Heritage of Persia. optic, f. 249. 11 Porada Edith, optic, 255–257. 12 Richard Frye, optic, f. 250.

98 Shajestehfar

artit të Akemanidëve dhe kemi vetëm pak vepra perse të kësaj periudhe

(Fig. 9).

Duke hedhur vështrimin në rrënojat e Nur-Abadit, ne kuptojmë se

këto ndërtime imitojnë ndërtimet e Pasargadit dhe të Naghash-e-Rostamit.

Rrënojat e Estakhrit janë shembull i kolonave korintike (një nga tri tipat

kryesorë të ndërtimit me kolona në Greqinë e Lashtë), po ashtu edhe në

Kangavar, një qytet afër Kermanshahut, i cili ishte si kryeqyteti i doricëve,

kemi një tjetër stil grek. Për më tepër, gjatë periudhës së Seleukidëve, stili

i artit grek u zbatua në punimet e bronzit, të enëve dhe statujave. Po kështu

nga rrënojat e Karkhehut mund të vërehet stili grek i përdorur për

ndërtimin me kolona. Në një tempull pers afër Mal-e Amir, të quajtur

Shemy, kemi një statujë të mrekullueshme bronzi, trupi i së cilës

fatkeqësisht nuk gjendet, dhe në Shoosh (Susa) kemi pjesë të një statuje

femre në mermer, si dhe një mori statujash të tjera të cilat janë bërë sipas

stilit të artit grek. Për më tepër, në Kermanshah, mund të vërehen statuja

të figurave mitologjike. Pra mund të themi se arti grek ishte i përhapur në

mbarë Persinë13.

Arti i Arsakidëve

Nga viti 250 p.e.r. Arsakidët, të cilët jetonin në stepat diku midis detit

Kaspik dhe liqenit Aral, sipas një stili jetese nomad, u bënë mjaft të

fuqishëm dhe pushtuan disa shtete në veri dhe në lindje të Persisë. Më

vonë ata u drejtuan drejt Seleukidëve. Më vonë, duke i shtyrë Seleukidët

deri në kufijtë e Mesopotamisë dhe Sirisë, ata praktikisht pushtuan të

gjithë Persinë dhe në vitin 160 p.e.r. themeluan perandorinë e Arsakidëve

me Mehrdadin 14 në krye. Nga ato që janë gjetur nga periudha e

Arsakidëve, duket se ata janë përpjekur për të eliminuar ndikimin grek në

artin persian, si dhe për të ringjallur artin sipas stilit klasik të

Akemanidëve. Ishte shekulli i parë, periudha gjatë së cilës arti arsakid dhe

elementet e tij kombëtare filluan të kristalizoheshin. Të gjitha gdhendjet e

periudhës së Arsakidëve tregojnë trupin e njeriut me një imazh të fortë dhe

të ngrirë, pa shpirt, të mbuluar me rroba perse të zbukuruara me xhevahire

dhe objekte të vogla. Shpeshherë figurat që gjenden të vendosura në

hapësira të ndryshme kanë maska. Ndryshe nga më parë, të gjitha statujat

e njerëzve janë me pamje ballore dhe e kanë vështrimin nga audienca.

Këto karakteristika fillimisht u shfaqën në Mesopotami dhe më pas nga

13 Porada Edith, optic, f. 257–260. 14 Georgina Herman. The art and civilization in Ancient Persia. Tehran, Markaz Nashr-e

Daneshgahi, 1373, f. 27.

Arti pers deri në përhapjen e islamit 99

Arsakidët u kaluan në artin sasanid e më vonë në atë

bizantin. Megjithëse rrënojat e gjetura në Tang-e

Sorvok dhe Bistun tregojnë për fillimin e rënies së

këtij arti, ato në të njëjtën kohë tregojnë se veprat e

kësaj kohe nuk ishin në vazhdën e ndikimit grek. Në

tempullin e Shamy-t gjenden objekte të bëra sipas

artit grek, ku mund të përmenden statuja të mëdha

bronzi pa kokë (Fig. 10), buste mermeri mbretërish

me kurorë, si dhe dy statuja bronzi. Xhevahiret dhe

gurët e çmuar ishin mjaft të përhapur në atë kohë15.

Arsakidët përdorën kupolat cilindrike, harqet,

materialet e guroreve, gdhendjet dekorative dhe

gjithashtu shtyllat si elemente arkitekturore. Në

ndërtimin e shtëpive ata shpikën tarracat dhe

verandat, të cilat u përdorën në Persi dhe në

periudhat e mëvonshme16. Arti i Arsakidëve luajti rolin bashkues të dy

arteve: atij sasanid dhe atij bizantin.

Arti i Sasanidëve

Në vitin 224 Ardeshir Babakan nga fisi i Farsëve mundi Ardavanin e

Pestë, mbretin e fundit të Arsakidëve. Ardeshir Babakani themeloi

mbretërinë e Sasanidëve, e cila u shtri nga Siria deri në Indinë

veriperëndimore dhe ata mbretëruan në hapësirat e Sirisë deri në Indi në

vitin 22 (642). Ai hodhi tej konceptin e kufijve gjeografikë. Piktura dhe

arti sasanid pati ndikimin e tij në të gjithë Azinë. Ai pati një ndikim të

madh në artin kinez, bizantin, madje dhe në atë francez.

Në përpjekjen e tyre për ringjalljen e artit Akamenid, Sasanidët nuk u

kufizuan në imitimin e stileve të tjera. Arti i tyre ka kreativitet dhe

elemente që më vonë u zhvilluan më tej gjatë pushtimit arab 17 . Pasi

Aleksandri pushtoi Persinë, arti grek gjeti rrugën e tij dhe u përhap duke

zëvendësuar artin e rajonit. Megjithëse Azia imitoi artin grek, ata kurrë

nuk pranuan teorinë dhe shpirtin e tij. Gjatë sundimit të Arsakidëve,

aziatikët përdorën artin grek, por këtë e bënë sipas mënyrës së tyre. Edhe

gjatë periudhës së Sasanidëve ata vazhduan të kombinonin artin grek me

atë persian, pavarësisht nga disa kundërshtime nacionaliste18. Arkitektura

fetare e periudhës sasanide është e kufizuar në ndërtime si tempujt

zoroastrianë dhe nuk pati zhvillim të mëtejshëm. Shumica e kështjellave

të periudhës sasanide të zbuluara në gërmimet e bëra gjatë 100 vjetëve të

15 Porada Edith, optic, f. 271–272. 16 Georgian Herman, optic, f. 34–40. 17 Po aty, f. 84. 18 Richard Frye, optic, f. 39–40.

100 Shajestehfar

fundit, dëshmojnë për elementet arkitektonike arsakide, si kupolat me

tulla, ballkonet, kopshtet dhe verandat. Në një korridor të gjerë në pallatin

e Tisfunit (në afërsi të bregut të Tigrit afër Bagdadit) është një hark me

një hapësirë drite 25 m, i cili dëshmon për një zhvillim tekniko-

arkitekturor gjatë periudhës së Shahpourit, viti 260. Në Firuzabad ndodhet

një korridor tavani i të cilit është në formë kupole. Pa dyshim, që Persia

është mjeshtrja e krijimit të kupolave sferike të mbështetura në shtylla ose

për shfrytëzimin e këndeve në sipërfaqet katrore19. Për më tepër, stili i

kupolave të mbështetura në harqe të holla, i përdorur në Karkheh Portal

(në afërsi të Shooshit), duke demonstruar një soliditet për t’u pasur zili, i

cili daton diku rreth shekullit të katërt, ishte mjaft i përhapur në periudhën

sasanide përpara se ato të shfaqeshin në arkitekturën romake dhe gotike.

Në arkitekturën sasanide guri përdorej së bashku me tullat dhe kemi fasada

me mure të larta të zbukuruara me suvatim dhe objekte dekorative.

Nga Naghsh-e-Rostami, Tagh-Bostani dhe Bishapuri kemi tridhjetë

basorelieve në shkëmbinj, dhe të gjitha këto sipas stilit akemenid, të cilat

janë krejtësisht të ndryshme nga vepra të ngjashme që janë frymëzuar nga

stili grek dhe romak. Disa prej tyre janë statuja që qëndrojnë në këmbë e

janë tërësisht të zbukuruara, basorelieve, si dhe piktura grafiti, qëllimi

kryesor i të cilave ishte nderimi i komandantëve (Fig. 11).

Në disa nga basorelievet, dhuratat e komandantëve i dorëzohen

mbretit nga Ahoura Mazda, në një tjetër kemi fitoren e mbretit në luftë, në

të tjera kemi skena gjuetie, ndërsa basorelievi i Nagsh Rostam-it tregon

Perandorin romak që përulet si të ishte një skllav përpara kalit të

19 Georgian Herman, optic, f. 95–96.

Arti pers deri në përhapjen e islamit 101

Shahpourit të Parë. Në këtë frymë, në shumë vizatime njerëzit e shenjtë

(Ahoura Mazda, Anahita, Mitra) ose vetë mbreti konsiderohen të një

stature më të madhe se ajo e njerëzve të zakonshëm, ku simetria është një

parim i përhershëm. Ndonëse figurat njerëzore në disa forma, si për

shembull në pjesët e bashkimit të krahëve me trupin, jepen në vija të trasha

pa mjeshtëri, në

disa punime, si

basorelievet në

Tagh Bostan

(shekulli V/XI)

dallohen për

mjeshtërinë e tyre

në lidhje me

lëvizjet e kuajve

dhe veshjet e tyre

në krahasim me

veprat e periudhës

arsakide ose partë

(Fig. 12).

Në artin e Sasanidëve në zbukurime, monedha, pjata metalike nuk

para shihen portrete dhe mbretërit dallohen vetën nga lloji i kurorës që

kanë20 (Fig. 13).

Në veprat e vogla, punimi i metaleve i periudhës sasanide arriti

përkryerjen më të lartë, sa dhe në Rusi gjejmë objekte të tilla, si tabaka,

pjata të zbukuruara dhe piktura të ndryshme, të cilat dpshmojnë një aftësi

20 Georgian Herman, optic, f. 95–96.

102 Shajestehfar

të madhe teknike. Gjithashtu gjejmë dhe punime të derdhura në bronz ose

argjend, kryesisht kupa, pjata, tasa, enë për të pirë, të cilat janë në formë

kafshësh ose zogjsh. Këto enë janë të

zbukuruara me metoda të ndryshme, si

gdhendje, prarim, llakim, emalim21. Vizatimet u

përkasin engjëjve të Ahoura Mazda

zoroasterian, janë skena gjuetie ku mbreti është

vendosur në qendër, kafshë imagjinare ose

krijesa mitologjike apo të ngjashme me to. Këto

forma të mahnitshme i gjejmë gjithashtu në

tekstile dhe mëndafshe (Fig. 14).

Një nga karakteristikat më përcaktuese të artit sasanid është një

strukturë identike për vizatimet zbukuruese, të cilat pa dyshim ndikuan në

artin islamik. Vizatime të mira, të strukturuara kafshësh, zogjsh ose

bimësh të vendosura përballë ose në krahë të njëra-tjetrës, si flamujt

kombëtarë ose familjarë, motive të pemës së jetës, e cila ka një histori të

gjatë në Lindjen e Afërt, figura kafshësh të zakonshme ose imagjinare, si

pallonj ose dragonj, si dhe forma identike gjeometrike janë përdorur si

elemente dekorative të kësaj periudhe (Fig. 15).

21 Mohammad Taqi Ehsami, optic, f. 104–107.

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Muhamed Mehdi Shahbazi, studiues.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Mohamed Mehdi SHAHBAZI

TABRIZI, KRYEQENDRA E AZERBAJXHANIT LINDOR

NË IRAN

Rajoni i Azerbajxhanit Lindor për arsye të mrekullive natyrore dhe

historike që ka, është gjithmonë në listën e preferuar të turistëve jo vetëm

vendas, por edhe të huaj. Tabrizi është qyteti i shkencës dhe i letërsisë,

qyteti i personaliteteve dhe figurave të larta të Iranit, qyteti i kopshteve të

gjelbra e të bukura dhe i kodrinave e maleve, që në stinën e bukur të

pranverës e verës hapin krahët për të pritur vizitorët nga anë e kënd botës

e nga Irani. Me pak fjalë Tabrizi është prej atyre qyteteve që, nëse ke

vendosur të vizitosh Iranin, nuk duhet të humbësh rastin për të parë

bukuritë e shumta që paraqet ky rajon.

Rajoni i Azerbajxhanit Lindor me një sipërfaqe prej 452,614

kilometra katrorë, ka rreth 5,5% të popullsisë së Iranit. Qendra e

Azerbajxhanit Lindor është qyteti tërheqës dhe i bukur i Tabrizit. Përveç

Tabrizit, kjo krahinë ka 17 qytete: Azarshahr, Esko, Ahar, Bostanabad,

104 Shahbazi

Bonab, Jolfa, Charoimak, Sarab, Shabestar, Ajab Shir (Axhab Shir),

Kalibar, Maragheh, Marand, Malekan, Meyaneh, Haris dhe Hashtrood.

Çdonjëri prej këtyre qyteteve me veçoritë dhe mrekullitë natyrore e

historike që kanë, i japin më shumë bukuri e hijeshi provincës së

Azerbajxhanit Lindor.

1. Muzeu i Azerbajxhanit: Është një prej muzeve më të

rëndësishëm të Iranit. Gjendet

në rrugën Imam Khomeini

pranë Xhamisë Blu (të kaltër).

Në këtë muze, që konsiderohet

si muzeu i dytë i historisë (së

lashtë) pas Muzeut Kombëtar

të Iranit, gjenden shumë

objekte me vlerë historike,

kulturore dhe artistike që i

përkasin periudhës

paraislamike dhe islamike.

Ideatori dhe projektuesi i

ndërtesës së muzeut është

arkeologu dhe arkitekti francez

Andrè Godard, i cili më parë

kishte projektuar e ndërtuar

Muzeun Kombëtar të Iranit. Kryetari i zyrës së kulturës në Tabriz në

atë periudhë, Ismail Dibaxh ishte ai që do të vinte në jetë e do të

ndërtonte idenë e skicuar të Godardit. Muzeu ka një sipërfaqe prej rreth

3.000 metra katrorë dhe është

inauguruar në vitin 1958. Muzeu

përbëhet nga tri salla të mëdha,

një oborr, dhoma zyre dhe një

bibliotekë. Në të ruhen dhe

ekspozohen kryesisht objekte të

zbuluara nga gërmimet në

provincën e Azerbajxhanit

iranian. Biblioteka e tij përmban

më shumë se 2500 libra (të

shkruar me dorë dhe të shtypur),

rreth historisë, arkeologjisë, artit

dhe kulturës iraniane. Përveç

Muzeut Kombëtar të Iranit në

Tabrizi, kryeqendra e Azerbajxhanit Lindor në Iran 105

Teheran, Muzeu i Azerbajxhanit ka koleksionin më të madh që u përket

periudhave të ndryshme të historisë së Iranit.

2. Xhamia Blu e Tabrizit: Turistët vendas dhe të huaj që vizitojnë

qytetin e Tabrizit, pasi ecin në Muzeun e Tabrizit dhe e vizitojnë atë,

hyjnë në oborrin kryesor nga ku kanë mundësi të vizitojnë një nga

xhamitë e shekullit të 9-të hixhri (XVI). Xhamia Blu 1 , e cila u

sponsorizua nga gruaja e mbretit Jahanshah të dinastisë Kara Koyunlu,

është e famshme për kubetë e bukura të saj në ngjyrë të kaltër e për

këtë arsye njihet ndryshe edhe me termin Xhamia Blu e botës islame.

Kjo xhami ka pësuar dëmtime si pasojë e tërmeteve të ndryshme që

1 Në gjuhën azere njihet me emrin گؤی مسجید, Goy Masjed, në persisht i thonë مسجد کبود,

Masjed-e Kabūd (e kaltër). (shën i përkth)

106 Shahbazi

kanë rënë në këtë rajon gjatë shekujve XVI-XVIII. Xhamia iu rikthye

funksionalitetit vetëm pas rikonstruksionit të plotë, që u bë i mundur

vetëm në shekullin XX.

3. Arg-e Tabriz2 (Fortesa e Tabrizit): Pas vizitës në Xhaminë Blu, në

një distancë jo të largët, turistët në qytetin e Tabrizit mund të shkojnë

të shohin nga afër një prej fortifikimeve më të mëdha të Iranit. Kjo

fortesë njihet edhe me termin Arg-e Alishah (fortesa Alishah), pasi

ndërtimin e saj e filloi Tajedinit Ali Shah Tabriz, ministër i Ghazan

Khanit, i dinastisë Mogole Ilkhanide. Struktura fillimisht u ngrit si një

mauzole në shekullin e 14 gjatë epokës Ilkhanite. Megjithatë, me

vdekjen e papritur të

guvernatorit të qytetit

dhe me disa ndërlikime

në ndërtimin e saj për të

bërë mbulimin pa shtylla,

struktura mauzoleume

mbeti e paplotë. Në

shekullin e XIX me

rritjen e tensioneve mes

Iranit dhe Rusisë,

struktura u shndërrua me

shpejtësi në fortesën e

qytetit dhe në strukturën

origjinale u bënë disa

ndërtime ushtarake

shtesë, si një kazermë

dhe një fonderi për

shkrirjen e topave. Gjatë

shekullit të 20-të, instalimet ushtarake u hoqën nga ndërtimi origjinal

dhe rrethinat e fortesës u kthyen në një park.

4. Makbare al-Shoaraa3 (mauzoleu i poetëve): Në anën lindore të varrit

të Seyed Hemzeh në lagjen Sarkhab të qytetit të Tabrizit është ndërtuar

një monument i bukur ku janë varrosur shumë nga poetët, artistët dhe

mendimtarët e së kaluarës dhe të kohëve të sotme. Personalitete të

shquara e me emër si Nezami Ganxhavi, Khaghani, Qatran, Hammam

2 Arg-eTabriz (persisht: ارگ تبريز, njihet ndryshe si Arg-e Alishah, Harku i Alishah dhe

Arg-e Citadel) janë mbetjet e një fortifikimi të madh dhe murit të qytetit në qendër të

Tabrizit. Struktura e kësaj fortese në qendër të Tabrizit mund të vërehet edhe nga distanca

të largëta, nëse nuk e ndalon ndonjë ndërtesë e ndërtuar rishtazi. (shën. i përkth) 3 Makbare al-shoara ose Ghorestane Sarkhab është një prej varrezave historike të qytetit

të Tabrizit dhe gjendet në rajonin e Sarkhabit. (shën i përkth)

Tabrizi, kryeqendra e Azerbajxhanit Lindor në Iran 107

Tabrizi dhe Shabriar Shahriar gjenden të varrosur në këtë mauzole.

Poeti i parë që është varrosur në të është Asadi Tusi (999-1072).

5. Ndërtesa e Bashkisë Tabriz4: Ndodhet në pjesën më qendrore të

qytetit dhe ndryshe mund të quhet edhe zemra e Tabrizit. Ndërtimi i saj

përfundoi në vitin 1934 me një sipërfaqe ndërtimi prej 9600 metra

katrorë. Lartësia e kullave të saj është 30-40 metra. Njësia është një

rezidencë e projektuar bukur në formën e një shqiponje me krahë të

4 Ndërtesa e Bashkisë Tabriz کاخ شهرداری تبريز, njihet ndryshe edhe si Kulla e Sahatit), në

majë të kullës gjendet një sahat që tregon kohën vendore të Tabrizit. Në mes të kopshtit

gjendet edhe një pishinë rrethore me shatërvanë në mes. (shën. i përkth.)

108 Shahbazi

hapur. Në brendësi të ndërtesës vizitorët dhe turistët kanë mundësi të

vizitojnë Muzeun e Historisë së Qytetit dhe të Bashkisë Tabriz. Duhet

të theksojmë këtu që Muzeu Historik i Bashkisë Tabriz është i vetmi

muze historie i bashkive në Iran dhe pas Kinës konsiderohet si një ndër

muzetë më të rëndësishëm historikë të bashkive në botë.

6. Parku El-Goli: Një nga vendpushimet dhe shëtitoret më të bukura në

qytetin e Tabrizit është Parku i Elli Golit, në zemër të të cilit gjendet

një liqen me sipërfaqe të përgjithshme prej 54.675 m2 dhe me një

kapacitet prej 720.000 m3 ujë. Deri para ardhjes së Dinastisë Safavide

El-Goli konsiderohej si rezervuari më i madh i ujit dhe përdorej për

ujitjen e tokave bujqësore në lindje të Tabrizit. Me ardhjen e Dinastisë

Safavide liqeni u pastrua tërësisht nga rëra dhe dheu dhe rreth e qark

tij u ngritën mure prej guri. Në brendësi të liqenit është ngritur një

ndërtesë tetëkëndore që ia shton më shumë bukurinë parkut.

7. Pazari i Tabrizit: Pazari i Tabrizit (Tabriz Bazaar) është konsideruar

si një nga pazaret e mbyllura më të rëndësishme dhe më të mëdha në

Iran dhe në rajonin e Azisë. Ky Pazar, që njihet ndryshe edhe si më i

madhi i mbuluar në botë, ka një sipërfaqe prej rreth një kilometër

katror. Pazari, si qendër kryesore tregtare e banorëve të Tabrizit,

përbëhet pothuajse nga 5500 dhoma dhe dyqane me 40 profesione të

ndryshme pune, 35 korridore me mbulesë panoramike, 25 pasazhe, 20

xhami, 20 sheshpushime, 11 korridore dhe 9 qendra të mësimit të fesë.

Me pozicionin e tij strategjik në kryqëzimin e Rrugës së Mëndafshit

Tabrizi përshkohej çdo ditë nga mijëra tregtarë dhe karvanë të vendeve

të ndryshme nga Azia, nga Europa dhe nga Afrika, duke e kthyer këtë

qytet dhe këtë Pazar në një qendër shumë të rëndësishme të shkëmbimit

Tabrizi, kryeqendra e Azerbajxhanit Lindor në Iran 109

tregtar. Pazari u dëmtua rëndë si pasojë e tërmetit të madh që goditi

Tabrizin në vitin 1779, por prijësi i zonës, Nexhef Goli Khan Dunbuli5,

mundësoi rindërtimin e plotë të tij. Data e ndërtimit të këtij kompleksi

tregtar është e panjohur, por shumë turistë, që e kanë vizituar zonën

prej shekullit X deri në periudhën e Dinastisë Gaxharite në shek. XIX,

kanë sjellë informacione dhe të dhëna të rëndësishme për Pazarin e

Tabrizit.

Pazari i Tabrizit në vitin 1975 u regjistrua në listën e Trashëgimisë

Kombëtare të Iranit dhe që nga viti 2010 u bë Pazari i parë që

regjistrohet në listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s.

8. Ndërtesa Kushtetuese e Tabrizit, e njohur ndryshe edhe si Shtëpia

Kushtetuese ( انهٔ مشروطهخ ), është një ndërtesë historike që gjendet pranë

Pazarit të Madh të Tabrizit. Shtëpia është ndërtuar në vitin 1868 me

urdhër të Haxhi Mehdi Kuzekonanit6 . Gjatë viteve të zhvillimit të

5 Nexhef Goli Khan Dunbuli ishte një prej prijësve të Principatës Dunbuli e cila kishte

kontroll të pavarur dhe gjysmë të pavarur në rajonin e Azerbajxhanit dhe një pjesë të

Dijarbakirit prej shekullit XVI deri në fillimet e shekulli XIX. Origjina e tyre, sipas

dëshmive të dokumentuara, rrjedh prej murshidëve mistikë Barmakidë të besimit

bektashi. (shën. i përkth.) 6 Haxhi Mehdi Kuzekonani ishte tregtar në Pazarin e Tabrizit. Me fillimin e revolucionit

Kushtetues dhe zgjerimin e tij deri në qytetin e Tabrizit, Haxhi Mehdi iu bashkua

revolucionit dhe u bë një nga financuesit më të mëdhenj të tik. Në të njëjtën kohë, ai e

përdori shtëpinë si vend për mbledhjen e kryetarëve të revolucionit. Shtëpia u bë e

rëndësishme dhe hyri në histori edhe pas Luftës së Dytë Botërore pas pushtimit nga ish-

BRSS, kur u përdor si qendra e Partisë Demokratike të Azerbajxhanit (1946-1947). Në

vitin 1975 shtëpia është e regjistruar nga Trashëgimia Kulturore Kombëtare e Iranit.

(shën. i përkth.)

110 Shahbazi

Revolucionit Kushtetues dhe më pas shtëpia u përdor si vend

grumbullimi i udhëheqësve, aktivistëve dhe simpatizantëve të kësaj

lëvizjeje, një prej të cilëve ishte edhe ndërtuesi i saj Haxhi Mehdi

Kuzekonani, i cili njihet ndryshe edhe si Abolmele (Babai i Kombit).

Ndërtesa dykatëshe me sipërfaqe 1300 m2 është ndërtuar në vitin 1868

nga Haxhi Veli Me'mar Tabrizi dhe ka dhoma dhe salla të shumta.

Pjesa më e bukur e shtëpisë është pamja panoramike e tavanit me

dritare dhe korridori i zbukuruar me xhama dhe pasqyra.

Marrë nga: http://www.kayhannews.ir/891219/11.htm

Përktheu dhe pajisi me ilustrime e shënime

Elton LILA

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Irina Hamdohova, studiuese.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Irina HAMDOHOVA

QYTETI I FILMIT - GAZALI

Qyteti Gazali, i themeluar në vitin 1971 si qendër e filmit Iranian, zë

një sipërfaqe prej afërsisht 10 hektarësh, Këtu janë imituar rajone të vjetra,

rrugë e ndërtesa 100-vjeçare të Teheranit; ato janë përdorur si vende për

të xhiruar filma me tematikë historike, fetare e sociale. Si vendi i filmit,

qyteti Gazali ka qenë dëshmitar i xhirimit të shumë filmave të vjetër

iranianë. Filmi mjaft popullor “Hezar Dastan” (1978) i regjisorit Ali

Hatami është një serial televiziv iranian për gjendjen social-politike të

Iranit gjatë mbretërimit të shah Ahmadit (1909–1925) të Dinastisë

Gaxharite dhe të shah Rezait (1925–1941) të Dinastisë Pahlevite. Ai ka

muzikë fantastike, aktorë profesionistë e vende të bukura, si kafenetë

nostalgjike, dyqanet, Grand-hotelin dhe rrugët e shtruara me kalldrëm…

112 Hamdohova

Filmi “Hezar Dastan” vlerësohet si projekti i parë i realizuar në

qytetin Gazali. Filmi iranian më i famshëm dhe më popullor, “Shën-

Maria” (1997), është një projekt tjetër i realizuar në qytetin e filmit Gazali,

ku janë riprodhuar rrugicat dhe ndërtesat e hershme të Jerusalemit (al-

Quds), të cilat janë modeluar për t’u shfrytëzuar si vendxhirim i filmit,

ndërsa tani ato janë të hapura për t’u vizituar. Shumë filma për luftën në

Iran e Irak, për serialet e Imam Aliut, për profetin Josif dhe shumë filma

të tjerë iranianë janë xhiruar në qytetin e filmit Gazali.

Qyteti i filmit Gazali në Teheran gjithnjë ka qenë vend i dashur për

iranianët. Kohët e fundit ai është bërë tërheqës për turistët e huaj. Pothuaj

të gjithë miqtë dhe të njohurit e mi kanë shëtitur nëpër rrugicat e tij të

vjetra, ndërsa tani na ka ardhur radha neve…

Pamë rrugicat e Samorkandit, vizituam parkun e automobilave të

qytetit të filmit, ku u njohëm me kujdestarin e makinave, na zuri syri

makina dhe motoçikleta të periudhës sovjetike. Ai na tregoi se cilat

makina janë përdorur dhe ku janë xhiruar, na tha se tani, krahas filmave,

makinat e vjetra i kërkojnë të rinjtë që t’i marrin me qira për dasma dhe

për të bërë fotografi. Ne i përkthyem kujdestarit mbishkrimin në

motoçikletën “Ural”, në cilin vit dhe për kë ishte prodhuar ajo. Ai u gëzua

shumë dhe tha se gjithnjë kishte qenë kureshtar të dinte përkthimin e

mbishkrimit. Dhe ja, ëndrra iu realizua! Ne ia plotësuam dëshirën që të

bënim me të edhe disa fotografi së bashku.

Qyteti i filmit - Gazali 113

Mbresat ishin të pashlyeshme. Na ra ndër mend muzeu i filmit në

Moskë, në rrugën Mosfilmovska. Patëm ndjesinë sikur prekëm diçka të

largët dhe të afërt. Mos ngurroni ta vizitoni!

Titulli i origjinalit: “Киногородок Газзали”

Marrë nga revista iraniane në gjuhën ruse Караван, nr. 65, 2018, fq. 75-83.

Përktheu nga rusishtja: Prof. Avni XHELILI

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Irina Hamdohova, studiuese.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Irina HAMDOHOVA

KOPSHTI BOTANIK KOMBËTAR I IRANIT

Nëse e adhuroni natyrën dhe doni që brenda tri orësh të shihni florën

e planetit, atëherë Kopshti Botanik Kombëtar i Iranit është pikërisht vendi

që duhet vizituar. “Këtu ju do të gjeni gjithë shumëllojshmërinë e

bimëve!” – me këto fjalë udhërrëfyesi i bën vizitorët të ndiejnë që më parë

kënaqësinë e kërshërive që premton kopshti.

I ndërtuar në vitin 1968, kopshti është vendosur pranë rrugës që lidh

Teheranin me qytetin Karaxh. Edhe pse ky ndërtim “i gjelbër” ka rreth

gjysmë shekulli, për publikun ai është bërë i vizitueshëm relativisht vonë.

Kopshti botanik zë një territor prej gati 150 hektarësh, të cilët u

planifikuan të kthehen në qendrën kryesore të kopshtarisë dhe

sistematikës së bimëve. Sot këtu gjen 3000 lloje barërash, lulesh,

shkurresh dhe drurësh. Nëse do ta shëtisni të tërë kopshtin, atje do të shihni

përfaqësues të tillë të florës, si: gajardia lulemadhe (Gaillardia

Kopshti Botanik Kombëtar i Iranit 115

grandiflora), lulja e majit (Lonicera japonica), akacia e Kaspikut

(Gleditsia caspica), frashri gjethevogël (Fraxinus excelsior), këmbëpata

(Chaenopodium L.), bërsheni (Táxus baccáta L.), vadha pemëzezë

(Sorbus melanocarpa), arrçi (Rhamnus fallax), dafina e Aleksandrisë

(Danae racemosa Link.), lisi e dushku (Arbor, Querqus), bliri (Tilia L.),

frashri i Kaukazit (zelkova carpinifolia), rrushkulli (Ruscus aculeatus L.),

thundërza (Tussilago farfara L.), hithra e bjeshkës (Urtica dioica L.), fieri

gjembor (polystichum aculeatum), ftoi (Cydonia ablonga), akacia

(robinia pseudoacacia) e shumë të tjera.

116 Hamdohova

Qëllimi i krijimit të Kopshtit Botanik ishte të grumbullohej në

mjedise të hapura dhe në serra koleksioni i bimëve që rriten në Iran dhe

vise të tjera të botës. Kopshti luan një rol të rëndësishëm për studimet në

fushën e botanikës, të kultivimit të bimëve, të kopshtarisë dhe të arsimit

publik. Ai i njeh vizitorët me shumëllojshmërinë e botës bimore dhe u

tregon atyre se sa e brishtë është ajo dhe sa e domosdoshme është mbrojtja

e saj. Veç të tjerash, Kopshti Botanik i Iranit është një bankë e vërtetë e

resursesh, ku mbrohen nga zhdukja lloje gjenetikisht të rrezikuara.

Ndonëse është ende në proces zhvillimi, kopshti ka fidanishte

pemësh, disa serra, herbarium, gjashtë ujëmbledhës, kodra që imitojnë

mjedisin natyror të maleve Elbrus, Zagros dhe Himalaje, një mjedis me

gurë, ujëvara, territor kënetor, zonë me bimë shkretëtire, liqen me ujë të

Kopshti Botanik Kombëtar i Iranit 117

kripur, lumë të vdekur (shtrat lumi pa ujë), segment lumi 1 km të gjatë,

mjedis për studime, kopsht drurësh frutorë, mjedise për piknik me disa

tenda, si dhe elemente të tjera. Ka gjithashtu një bibliotekë të specializuar,

ku ruhen më shumë se 11000 libra botanike dhe kopshtarie. Në hyrje të

kopshtit mund të marrësh hartën me itinerare të ndryshme. Gjatë ditëve të

pushimit këtu vijnë shumë banorë vendës dhe të ardhur për t’u qetësuar

nga zhurma e qytetit të madh.

Titulli i origjinalit: “Национальный ботанический сад Ирана”

Marrë nga revista iraniane në gjuhën ruse Караван, nr. 64, 2018, fq. 81-86.

Përktheu nga rusishtja: Prof. Avni XHELILI

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Olesja Adamovska, studiuese.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Оlesja ADAMOVSKA

МUZEU I KRISTALIT DHE I QERAMIKËS

Muzeu i kristalit dhe i qeramikës, që gjendet në Teheran, në rrugën

Si-Tir, u ndërtua në kohën e mbretërimit të dinastisë së Kaxharëve.

Ndërtesa ka ndërruar shumë herë pronarët e saj: në fillim atje jetoi dhe

punoi kryeministri Ahmad i shahut Kaxhar dhe i dinastisë Pehlevi. Më

pas, për shtatë vjet, ajo i përkiste ambasadës së Egjiptit, pastaj atje u

vendos ambasada e Afganistanit, dhe më tej Banka Tregtare e Iranit. Në

vitin 1976 ndërtesa u ble për t’u bërë muze i qelqit dhe i qeramikës, i cili

funksion deri në ditët e sotme.

Мuzeu i Kristalit dhe i Qeramikës 119

Në katin e parë të ndërtesës janë dy salla me objekte qelqi dhe

qeramike, të cilat i përkasin periudhës para islamë të Iranit. Në to janë

ekspozuar edhe objekte mjaft të vjetra prej qeramike të punuara me dorë,

të cilat i përkasin periudhës së Partëve në historinë e Iranit. Në Sallën e

Sedefit janë paraqitur objekte qeramike të shek. VIII–IX nga qyteti

Nishapur. Në Sallën e Arit gjendet një enë, e zbukuruar me kaligrafi naskh

e nastalik, ku janë pikturuar gjithashtu portrete mongolësh. Në Sallën e

Purpurt ekspozohet qeramikë e periudhës së Ilhanidëve. Sa më afër

periudhës së Sefevidëve të jenë objektet, aq më të thjeshta paraqiten. Në

sallë ndodhet edhe një furçë për spërkatje me ujë trëndafili, një broke,

tryeza e Kaxharëve me rubin shtatëngjyrësh, e zbukuruar me portrete

heronjsh të Shahnamesë. Në tri salla të katit të dytë janë paraqitur punime

të periudhës islame. Objektet më të vjetra të ekspozuara janë disa gypa

qelqi që i përkasin mijëvjeçarit të dytë para erës sonë.

Në këtë muze ndodhet gjithashtu një qendër mësimore, në të cilën

zhvillohen mësime për mjeshtërinë e poçarisë dhe të qelqit, si për fëmijë,

ashtu edhe për të rritur. Secili kurs përmban 10 mësime dhe zgjat 2 muaj

e gjysmë. Në anën veriperëndimore të oborrit gjendet biblioteka, e cila

numëron rreth 4000 vëllime për arkeologjinë dhe historinë e artit.

120 Adamovska

Titulli i origjinalit: “Музей хрусталя и керамики”

Marrë nga revista iranaine në gjuhën ruse Караван, nr. 61, 2018

Përktheu nga rusishtja: Prof. Avni XHELILI

ORIENTORIENTORIENTORIENTORIENTALISTIKËALISTIKËALISTIKËALISTIKËALISTIKË

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

Abdullah Hamiti, studiues, orientalist, profesor në Universitetin e Prishtinës.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Abdullah HAMITI

DASHURIA NË POEZINË MISTIKE

TË JUNUS EMRESË (II)

Porosia e poezisë së Junus Emresë

Rikujtojmë se Divani është vepra e Junus Emresë që i ka nxjerrë në

shesh mendimet e tij me një lirizëm të fuqishëm. Që Divani i Junusit të

fitonte famë, kanë ndikuar mendimet dhe ndjenjat që ka shprehur ai

nëpërmjet poezive. Nga përmbajtja e tyre poezitë e Junus Emresë na

orientojnë në atë që ai, si poet mistik në rrugën e tij të përsosjes, kalon

nëpër disa faza.

Fazën e parë të procesit të krijimtarisë së Junus Emresë e paraqet

koha e ngjarjeve dhe e tronditjeve të tij të brendshme mistiko-religjioze

në kuptimin e ngritjes së Junus Emresë prej prezantimit të thjeshtë mbi

fenë deri te hyrja në rrugën mistike. Në atë kohë tema e poezisë së tij është

jeta me të gjitha të mirat e të këqijat që ajo bart, me optimizmin e

pesimizmin. Atëherë lind poezia e tij e dashurisë, si një rrugë me të cilën

besimtari – mistiku i afrohet krijuesit të vet, Zotit, të cilit ai i kushton

shumë poezi, që janë mjaft të drejtpërdrejta dhe shprehin anën e poetit dhe

të njeriut në personalitetin e Junus Emresë. Ajo etapë është përplot

hamendje dhe frikë, etapë që e ka përmbyllur me një vrull të lartë poetik,

i cili e shpie Junusin te problemi tjetër, tek ai i vdekjes si dëshmi për

karakterin kalimtar të botës, që shënon fazën e dytë të krijimtarisë poetike

të Junusit. Çështjen e vdekjes në poezinë e Junusit e përcjell lindja e botës

tjetër. Qëndrimi i Junusit ndaj vdekjes, së pari, na del i shprehur si

pavendosmëri, si mëdyshje e pastaj si ndjenjë saktësisht e përcaktuar. Atë

mëdyshje e përcjellin melankolia, dhembja e ndarjes, frika nga vdekja.

Natyrisht, ajo frikë reflektohet me brengën se ditën e gjykimit do të dalë

para Zotit, do t’i kërkohet llogari për bëmat dhe veprat e tij që do të

shfaqen para:

124 Hamiti

Ey yarenler ey kardeşler Një ditë, o vëllezër, o miq

Ecel ere ölem bir gün Engjëlli i vdekjes do të vijë dhe unë do të vdes

Işlerime pişman olup Duke u penduar shumë për bëmat

Kendi özüme gelem bir gün Një ditë do t’i kthehem vetes

Yanlarıma koma elim Duart të lëshuara për trupi

Söz söylemez ola dilim Gjuha ime s’do të nxjerrë asnjë fjalë

Karşıma gele amelim Veprat e mia do të shfaqen para meje

Nittüm ise görem bir gün Ç’ka kam bërë, do të shihet.

Pra, një nga çështjet qendrore në poezinë e Junus Emresë është

filozofia e tij ndaj botës, së cilës theksin kryesor ia jep nota e dhembshme

e karakterit kalimtar të saj. Ky karakter kalimtar nuk është vetëm refleks

poetik i botës, por edhe filozofi e botës së tij mistike. Poezia e tij ndaj

botës shumë herë, në mënyrë të arrirë poetike, është dëshmuar edhe si

lirikë, edhe si rrëfim epik.

Pikëpamja e tij ndaj botës shtrohet mbi baza të bindjes fetare. Tek

Junusi, siç duket, kemi të bëjmë me çështjen dervishe dhe çështjen e luftës

së mistikëve për t’u liruar nga kjo botë joreale, e rrejshme, e huaj, pastaj

për t’u liruar nga kjo botë materiale e për t’iu kthyer Perëndisë, së cilës ai

i kushton shumë këngë. Kjo është faza e tretë dhe mbizotëruese e

krijimtarisë së tij poetike, është faza e qetësimit shpirtëror të Junusit, i cili

më në fund e ka gjetur Taptuk Emrenë, dervishin dhe prijësin e tij

shpirtëror. Tash frika kalon në njohjen e pashmangshme në të cilën ai gjen

qetësi duke trajtuar temën e dashurisë hyjnore.

Junus Emre para së gjithash është mistik. Domethënë, në shumicën e

poezive të tij i trajton mendimet dhe temat lidhur me tesavufin. Vetëm se,

në botëkuptimin e tesavufit të Junus Emresë në plan të parë del dashuria

hyjnore (ilahi ashk), entuziazmi, emocioni që jep dashuria hyjnore. Edhe

ai, sikur mistikët e tjerë, ka portretizuar tipin e njeriut të përkryer -“insan-

i kamil”, ka shpjeguar cilat janë ato gjëra që kërkohen për t’u bërë “insan-

i kamil”. Kurse midis cilësive që kërkohen te njeriu i përkryer, janë të

rëndësishme ashku dhe dëshira e përpjekja për të arritur tek Allahu.

Poezitë e Junus Emresë si pjesë e pandashme e personalitetit mistik, pos

që janë lirike, njëkohësish janë edhe didaktike. Vetëm se ky stil edukativ

në poezitë e tij është larg nga të qenët i thatë dhe i mërzitshëm. Mund të

thuhet se në përgjithësi forma didaktike e poezive shkrihet brenda stilit të

tij lirik (Mengi 20013, f. 63).

Junusi ishte një mistik i mirëfilltë, një mistik i entuziazmuar, por

njëherazi ishte edhe një mysliman i mirë që mbështetej në Kuran dhe në

thëniet e pejgamberit Muhamed. Devotshmëria e tij është shumë e gjerë

dhe e lirë, është mysliman me mendime të hapura, por jo fanatik. I

respekton fetë dhe mez’hebet e tjera, ka kërkuar që fetë mes tyre të mos

Dashuria në poezinë mistike të Junus Emresë (II) 125

përleshen dhe është një ashik që dashurinë ndaj Zotit e mban mbi të gjitha,

por që çmon shumë edhe dashurinë ndaj njeriut dhe ndaj njerëzimit:

Kimse dinine biz hilâf demeziz Ne nuk kundërshtojmë asnjë fe

Din tamam olunca doğar muhabbet Kur feja plotësohet lind dashuria.

Ai është shumë i devotshëm dhe mbështetet në maksimën e Islamit

se duhet bërë mirë dhe se ibadetet nuk duhen bërë nga frika prej ndonjë

fatkeqësie apo për shpërblim në botën tjetër, por vetëm për hir të dashurisë

ndaj Zotit. Pra, këtu kemi të bëjmë me çështjen e luftës së mistikëve që të

lirohen nga kjo botë joreale, e rrejshme, e huaj, pastaj të lirohen nga kjo

botë materiale e t’i kthehen Perëndisë, së cilës Junus Emre i kushton

shumë këngë:

Aşık ol kişidir, bu dünya malın

Ashik është ai person i cili nga frika e ahiretit

Âhiret korkusunun bir çöpe saymaz.

Pasurinë e kësaj bote s’e konsideron as bërllok

Sekiz uçmak hurisi be(n)zen(y)ip gelir ise

Edhe nëse vijnë hyri të zbukuruara të xhenetit

Senin sevginden başka gönlüm kabul etmeye.

Zemra ime nuk pranon tjetër pos dashurisë sate.

Pra, motiv mjaft i shpeshtë në poezinë e ashkut të Junusit është kjo

botë, karakteri kalimtar i botës e i jetës, dhe ai thërret të hiqet dorë nga

çdo gjë e kësaj bote. Kjo “botë e pavlerë” ndaj së cilës “nuk duhet të jesh

i dhënë” është krahasuar nganjëherë me “lulishten e saj dhe çdo gjë që

njeriu dëshiron, pasqyrohet në të”. Ndonjëherë, ndërkaq, Junusi e pranon

se nuk e ka kuptuar rëndësinë e kësaj bote dhe vlerën e kësaj jete. Vargu

“ç’të bëj me ty o jetë?” paraqitet si klithmë e poetit. Përgjigjen ndaj kësaj

pyetjeje poeti sikur e jep në vargjet e tjera, ku thotë: “jeta e vdekshme e

gjen ekzistencën e pavdekshme”, mënyrë për të treguar se vetëm Zoti është

realitet dhe i përhershëm / i amshueshëm.

Jeta ime ti më ke mashtruar Ömrüm beni sen aldadın

Ah jetë, ç’të bëj me ty Ah n’ideyim ömrüm seni

Të hutuar më ke lënë Beni deprenimez kodun

Ah jetë, ç’të bëj me ty Ah n’deyim ömrüm seni

Kush erdhi këtu ai edhe shkoi Gider imiş bunda gelen

Kjo botë e tëra është e rrejshme Dünya işi cümle yalan

Qaj për jetën e humbur Aglar ömrüm yavı kılan

Ah jetë, ç’të bëj me ty. Ah n’ideyim ömrüm seni

126 Hamiti

Pra, sipas poetit Junus Emre kjo botë vjen e shkon, është kalimtare

(fani). Me rëndësi është bota e përhershme (ebedi), qëllimi i së cilës është

dashuria ndaj Zotit, dashuria ndaj Bukurisë së Tij. Junusi kishte zgjedhur

jetën e fukarenjve, lumturinë dhe fatbardhësinë e kishte kërkuar në dertet,

në dashurinë e njerëzve, ishte bërë shpresë e rrugëdalje e të pashpresëve.

Ata që i kushtojnë rëndësi kësaj dynjaje vetëm vetveten mashtrojnë. Nuk

janë për t’u lakmuar gjësendet e kësaj dynjaje, kjo dynja është fusha e

ahiretit. Rruga për të shpëtuar nga kjo jetë është Dashuria hyjnore. Por

rruga e vetme është të gjesh rrugën që shkon te Zoti, të cilën nuk e dinë

injorantët:

Kush vjen në këtë botë ai do të shkojë Dünyada gelen göçer

Një nga një do të pinë sherbetin Bir bir şerbetin çer

Kjo është vetëm urë, do ta kaloj Bu bir köprüdür geçer

Këtë nuk e dinë injorantët. Cahiller onu bilmez.

Në poezinë e Junus Emresë ka zënë vend shumë edhe vdekja, vdekja

si alegori (vdekja mistike), dhe vdekja si cak përfundimtar i ekzistencës

njerëzore, vdekja fizike. Krahas me vdekjen, shpesh përmenden edhe

zjarret, flakët, përshkrimet e varreve me fotografi natyraliste. Zoti në

poezinë e tij përmendet si amshim, shprehur me leksemën exhel, e cila do

të thotë vdekje, amshim pa fund e pa fillim. Por ja që nuk dihet kur ta merr

shpirtin ai i cili edhe ta ka dhënë shpirtin... Prandaj Junusi thotë:

Bëhuni gati, exheli ekziston vjen një ditë,

Është amanet shpirti yt, ka të zot, e merr një ditë,

Sikur një mijë herë të ikësh, sikur shtatë dete të kalosh

Sikur nga korniza të fluturosh, exheli të gjen një ditë.

Në periudhën kur jetoi Junus Emre, pra në shekullin e 13-të,

Perandoria Selxhuke e Anadollit nga aspekti politik dhe ekonomik ishte

shkatërruar si rezultat i vërshimeve të luftëtarëve mongolë. Junusi, pra,

jetoi në kohën e çintegrimeve të mëdha në botën turke e islame, kur kishte

përçarje të mëdha politike e fetare, kishte rryma të ndryshme të

misticizmit islam, që bënin shmangie të shumta nga islami i mirëfilltë dhe,

siç shprehet studiuesi turk, “ai ishte bërë përballë tyre digë kulturore dhe

artistike që mbron moralin, rendin shoqëror, dashurinë ndaj fesë dhe

tesavufin e vërtetë. Nga kjo pikëpamje, sikundër që ishte themelues i

poezisë turke, ishte edhe ndër krijuesit e vërtetë të unitetit kombëtar.

Përkundër atij entuziazmi të furishëm nuk i kishte vënë pluhur idesë së

rendit shoqëror. që ishte shpëtues i popullit” (Kabaklı 1994, f. 318).

Junus Emre, i cili lindi dhe u rrit në një mjedis të këtillë, i konsideron

njerëzit të barabartë dhe vëllezër pa pranuar ndasinë fetare, gjuhësore,

racore. Pra, Junus Emre në poezitë e tij, me një stil të pastër dhe lirik,

krahas dashurisë ndaj Allahut, ka trajtuar edhe dashurinë ndaj njeriut dhe

Dashuria në poezinë mistike të Junus Emresë (II) 127

njerëzimit. Ai përqendrohet mbi mendimin e vëllazërisë të mbështetur në

botëkuptimin e dashurisë, paqes, tolerancës midis njerëzve. Junus Emre e

kishte përvetësuar me themel filozofinë e tesavufit, ka ditur që në një

formë përmbajtjesore, thelbësore t’i shtrojë raportet që janë midis

nocioneve varlık – yokluk (ekzistencë – mosekzistencë), Tanrı – insan

(Zot – njeri).

Junusi angazhohet për mirëkuptim, mbarëvajtje midis njerëzve, për

të mos i nënçmuar dhe zemëruar njerëzit, dhe, duke dënuar

mendjemadhësinë, parapëlqen modestinë, andaj edhe thotë:

Zemra është fron i Zotit Gönül Çalab’ın tahtı

Zoti shikon zemrat Çalab gönüle baktı

Mallkimi i dy botëve Iki cihan bedbahtı

E arrin atë që thyen zemrat e njeriut Kim gönül yıkar ise

Junusi ishte një poet didaktik, i cili mundohej që me veprimet e me

krijimet e tij poetike të ishte i dobishëm për popullin, t’u shfaqte atyre

pikëpamjet e veta mistike, fetare, etike dhe njerëzore dhe për këto qëllime

“dervishllëkun” e kishte bërë ideal. Në poezitë e tij ka qortuar përtacinë,

të qenët parazit dhe i padobishëm. “Themeli i filozofisë së tij ishte parimi

“Sevelim sevilelim” (Të duam që të duhemi). Këtë e shpreh mirë në këto

vargje: Gelin tanış olalım Ejani të njihemi

Işi kolay kılılım Ta lehtësojmë punën

Sevelim sevilelim Të duam që të duhemi

Dünya kimseye kalmaz Bota askujt nuk i mbetet

Pra, ky humanist i vërtetë i letërsisë turke e ka vlerësuar shumë mirë

jetën njerëzore. Për të Zoti është pasqyra në të cilën njeriu sheh vetveten,

ndërsa dashuria është fuqia shpirtërore që vë në lëvizje botën. Të duash

Zotin, të duash popullin dhe të duash njerëzit … Ky poet, i cili thotë: Ben

gelmedimdava için – Benim işim sevi için. (Unë nuk kam ardhur për të

akuzuar – Unë dua të dashuroj) i konsideron zënkat e thjeshta si të kota

dhe qesharake dhe thotë se të gjitha këto vijnë nga lakmia. Prandaj edhe

ka shëtitur nëpër shumë qytete e fshatra të Anadollit dhe me vargjet e tij

të thjeshta, por plot dashuri e mësim, ka ushtruar ndikim të madh në

popull, duke u dhënë shpresë për jetë më të mirë. Me vargjet e tij të

ndërtuara nga bukuria dhe dashuria predikon mirëkuptim, tolerancë e

harmoni dhe unitet për mbarë shoqërinë njerëzore, për drejtësi shoqërore,

për dashuri ndaj Zotit e njeriut:

Unë s’erdha për dava; puna ime, për dashuri …

Shtëpia e Mikut janë zemrat; të ndërtoj zemra erdha…

Marrëzinë e dehjes pas Mikut, ashikët ma dinë ç’është;

Ta ndërroj dyzimin, ta kthej në njësim, erdha …

128 Hamiti

Ai, mësuesi im, unë, rob; bilbil i bahçes së Mikut jam;

Në kopshtin e Mikut të kënaqem, të këndoj, erdha …1

Te Junusi ibadeti më i madh është dashuria ndaj Allahut. Dhe

lumturia absolute (Mutlak saadet) arrihet vetëm duke e dashuruar Atë,

vetëm duke u shkrirë në Të. Ideali i Junusit për moral, drejtësi, barazi,

vëllazërim përmblidhet i tëri në epiqendër të kësaj dashurie: Yaradılmışı

hoş gör, Yaradandan ötürü. “Duaje krijesën për hir të Krijuesit”.

Parimi jetësor i Junusit është paqja, barazia e drejtësia sociale e

mbështetur në këtë dashuri, prandaj edhe i përqesh të pasurit e të fuqishmit

që nuk mendojnë për popullin dhe ata që mundohen ta shtypin atë, për të

cilët thotë se nuk do të jenë myslimanë:

Gitti beyler mürüveti, binmişler birer atı

Shkoi bujaria e bejlerëve, i kanë hipur kuajve

Yedigi yoksul eti, içtigi kan olmuştur.

Ç’ka kanë ngrënë e pirë është bërë gjak

Fukara kalbine her kim dokuna Kushdo që e prek zemrën e fukarasë

Dokuna sinesi Allah dokuna. Zoti e prek zemrën e tij.

Meqenëse të gjithë njerëzit, madje të gjitha gjallesat dhe jogjallesat,

janë krijesa të Zotit dhe reflektim (manifestim) i Tij, ato duhen dashur pa

e parë racën, fenë, kombin, ngjyrën, pozitën dhe dallimet sociale. Junus

Emre e ka trajtuar shumë këtë pikëpamje madhore të tesavufit dhe

islamizmit. Për këtë arsye ka folur me një gjuhë që u drejtohet të gjitha

kohëve dhe të gjithë popujve. Junus Emre mbështetet gjithnjë në këtë

dashuri, nga e cila nxjerr idenë e drejtësisë dhe për këtë i lutet Zotit që ta

shpëtojë nga “egoizmi”, duke mposhtur mburrjen e forcën:

Al gider benden benliği Doldur içime senliği

Ma largo egoizmin Ma mbush zemrën me Ty.

Kështu, njëra nga idetë themelore të tesavufit apo misticizmit

(sufizmit) është dashuria ndaj Zotit, e shprehur me termin e veçantë ashk.

Në atë dashuri ndaj Zotit çdo sufi (dervish) ka për qëllim të depërtojë, të

arrijë te Zoti (“Wasala” apo “ermek”, ndaj edhe sufiu quhet Wasil, ai që

ka arritur tek Ai). Për të arritur këtë, sufiu duhet të kalojë rrugën e caktuar

(tarika), që përbëhet nga vendqëndrimet (makam), të cilat paraqesin

shkallë të caktuara të njohjes sufiste. Krahas kësaj, çdo mistik duhet të

përjetojë gjendje të caktuara shpirtërore (hal) të cilat, në dallim nga

“vendqëndrimet”, nuk janë rreptësisht të saktësuara në një rend

dervishësh, por janë të natyrës personale.

1 Vargjet citohen nga: Emre 2011, f. 180.

Dashuria në poezinë mistike të Junus Emresë (II) 129

Dashuria e ka gjetur shprehjen e vet më së shpeshti në poezi. Roli i

vargjeve në poezinë sufiste më shumë se estetik është edukativ, që në

shembullin vetjak të tregohet deri në ç’masë ka arritur t’i afrohet Zotit

duke e dashur. Dashuria alegorike ndaj Zotit e huazon fjalorin e vet në

poezinë profane. Kur shkruan për dashurinë, poeti sufist mendon në radhë

të parë për dashurinë hyjnore. Ai që dashuron në terminologjinë mistike

është i shënjuar me leksemën “ashik”, që në kuptimin profan do të thotë

‘i dashuruar, dashnor’, ndërsa Zoti me leksemat i dashuri, i shtrenjti, miku

e të ngjashme, përkatësisht me termin arab ma’shuk apo atë persian dost

etj. Qëllimi i të dashuruarit, sikur në dashurinë profane, është të bashkohet

me “objektin e dashurisë”, në këtë rast me Zotin, pasi “arrin tek Ai” (Nasr

1988, f. 32).

Dashuria midis sufiut (ashikut) dhe Zotit (ma’shukut) në njëfarë

mënyre është e dyanshme. Zoti i përgjigjet mistikut në dashurinë e tij me

atë që i ka dhuruar fuqinë që ta dashurojë. Edhe në Kuran flitet për Zotin

i cili i do krijesat. Një nga kushtet që të arrihet dashuria hyjnore dhe njohja

hyjnore në sufizëm është, ndër të tjera, edhe nevoja që njeriu pikësëpari të

njohë vetveten. Për këtë flet hadithi: “Kush njeh vetveten, do të njohë

Zotin”. (Nasr 1988, po aty). Këtij mendimi i përmbahet edhe Junus Emre,

i cili shprehet se Zoti njihet me dije, por pasi të njohësh veten:

Dija, dija domethënë me ditë Ilim ilim bilmektir

Me ditë domethënë me njohë veten Ilim kendin bilmektir

Nëse veten nuk e njeh Sen kendini bilmezsin

Përse atëherë me mësue Ya nice okumaktır

Qëllimi i fundit i dijes është Okumaktan mâna ne

Me e njohë Zotin tek vetja Kişi Hakk’ı bilmektir

Nëse Zotin nuk e njeh Çün okudun bilmezsin

Kot do të mundohesh Ha bir kuru emektir

Poezitë e Junusit flasin për pasionin e të dashuruarit ndaj së dashurës,

ndërsa vargjet të cilat drejtojnë tek ajo “të kam dëshiruar” ose “të

dëshiroj”, kanë konotacion profan. Në dashuri poeti e humb personalitetin

e vet, ai është i hutuar, i habitur para ndjenjave që kanë vërshuar dhe

brendia e tij ose ashtu siç thotë tekstualisht poeti Junus: “mëlçia e tij bëhet

qebap” (këto krahasime ekzistojnë edhe te shumë poetë të tjerë sufistë).

Poeti i thekson virtytet e ashikut, ndër to posaçërisht modestinë që shkon

deri në përulje (“bëhu tokë”, “shndërrohu në pluhur”), pra me përulje

paqen e bën parim jetësor dhe thotë: Miskin Yunus, erenlere tekebbür

olma, toprak ol! “Junus i mjerë, mos u bëj mendjemadh ndaj njerëzve të

arrirë, bëhu tokë”; ai flet për bujarinë në të cilën e drejton dashuria. Në

këtë dashuri rolin kryesor do ta luajë mësuesi, por aty janë edhe armiqtë e

130 Hamiti

të dashurit dhe të dashurisë së tij, të cilët do të përpiqen ta turbullojnë dhe

të cilët i pret zjarri në atë botë.

Prandaj, si në poezitë e Divanit, edhe në mesnevinë Risâletü’n-

Nushiyye, bie në sy menjëherë se qëllimi i tij më i madh ka qenë dashuria

ndaj Allahut. Në poezitë e tij trajtohen temat fetare, si: rrugët për të arritur

tek Allahu, ashku ndaj Allahut, Pejgamberi Muhamed, drejtësia, ahireti,

jeta në varr etj. Dashurinë ndaj Allahut, ndër të tjera, e shfaq shumë mirë

edhe kjo poezi:

A është ashik ai që nuk flijohet në rrugë të ashkut

A është ashik ai që nuk mundohet të arrijë tek ai Dost

Ai që me shpirt nuk e konsolidon dashurinë ndaj Mikut

A është ashik ai që nuk bëhet flutur e nuk digjet

Ai që largohet nga pasioni i egos e pi nga kupa e ashkut

A është ashik ai që në rrugë të Mikut nuk qëndron burrërisht?

Për poetin e tesavufit, si edhe për sufitë në përgjithësi, dashuria

paraqet shkallën më të lartë të shpirtërorësisë dhe konsiderohet si ngjarje

optimale. Ajo është vatra e të gjitha kënaqësive dhe kulmi i ekzistencës.

Megjithatë, dashuria nuk është e paraqitur vetëm me cakun

përfundimtar (wasl) si vendmbërritja e fundit. Dashuria është gjithashtu

edhe rrugë me anë të së cilës arrihet deri në vendmbërritjen përfundimtare.

Vështruar nëpërmjet teksteve të tesavufit, ajo rrugë nuk është fare e lehtë,

as e parashikueshme e as e drejtë. Përkundrazi, ajo është përplot kthesa,

peripeci, sprova, pengesa, e më së shumti me pikëllim e dhembje.

Dashuria është kulmi i të qenit, por realizimi i saj i plotë kërkon shumë

dhembje, vuajtje, vetëmohim, sakrifica, altruizëm e sinqeritet të madh.

Ndërsa kjo vuajtje e ky pikëllim paraqiten si ndjenjë e natyrshme e poetit,

sepse ai udhëhiqet nga dëshira për bashkim. Në anën tjetër edhe i Dashuri

(Ma’shuk – Zoti) dëshiron të sprovojë shkallën e dashurisë dhe të

përkushtimit të të dashuruarit (ashikut) pikërisht nëpërmjet dhembjes,

vuajtjes, mjerimit, ankthit dhe durimit të tij. Kështu, dhembja është kusht

dhe dëshmi e dashurisë së sinqertë, prandaj edhe ashiku duhet ta mirëpresë

atë, sepse pikëllimi e vuajtja janë stimuluesi më i mirë në rrugën e

Dashurisë. Dhe Junus Emre e mirëpret vuajtjen e shkaktuar nga dashuria

kur shprehet:

Senin aşkın beni benden alıptır Dashuria Jote më mori mua nga unë

Ne şirin der bu, dermandan içeri. E këndshme është kjo dhembje,

më e ëmbël se ngushëllimi.

Vetëm me dhembje e pikëllim realizohet përqendrimi tek i Dashuri

(Ma’shuk) pa marrë aspak në vështrim begatinë e mirëqenien personale.

Ajo (dhembja, pikëllimi) intensifikohet deri në shkallën e dëshiruar të

shkatërrimit të egos / unit ekzistenciale brenda unit të vetëm të vërtetë.

Dashuria në poezinë mistike të Junus Emresë (II) 131

Kjo shkallë e sufiut quhet fena apo zhdukje, shuarje. Në një kuptim të

caktuar, ajo korrespondon me konceptin e bashkimit – wasal. Prandaj,

Junusi shpesh kthehet te tema e dashur e karakterit kalimtar së jetës. Aty

ai shpreh dyshimin në jetë dhe nëpërmjet bisedave me të Vërtetën digjet

flakë për ta fikur unin e vet; ajo lakmi e shtie dervishin që ta dorëzojë

personalitetin ‘në vatrën e dashurisë’, e këtë njeriu e arrin kur Zoti e

mëshiron, sepse vetëm me mëshirë mund të përballohet vuajtja botërore e

domosdoshme për shuarjen e egos personale.

Në sistemin e mendimit të Junusit “vuajtja, mundimi” zë vend të

madh. Vetëm që burim i kësaj vuajtjeje e dhembjeje nuk janë mungesa

materiale apo dëshirat, por është ashku që herë është lumturi e pafund,

herë është merak, brengë, gajle mbytëse, që atë e kthen nga një gjendje në

një tjetër gjendje shpirtërore. Ai thuajse është zëdhënës i dertlinjve të

dashurisë ndaj Zotit, e ata që nuk zbresin në thellësinë e këtij deti nuk e

kuptojnë atë:

Dertsizlere benim sözüm, benzer kaya yankısına

Haldaşı bilir kişinin gönüldeki şu razını. (Kabaklı1994, f. 320-321).

Për njerëzit pa derte fjala ime i përngjan oshtimës së shkëmbit

Ai që ka të njëjtin hall e di këtë kënaqësi që individi e ka në zemër.

Në pasionin dhe dëshirën e flaktë për të dashurin sufinjtë ndiejnë edhe

dhembje, edhe kënaqësi. Dhembja (derti) domethënë është kushti i

pashmangshëm i dashurisë: kush nuk është në gjendje të ndiejë dhembje

dhe vuajtje, kush nuk është i sëmurë nga dashuria, nuk mund ta njohë

dashurinë e vërtetë, përkatësisht dehjen e vërtetë, nuk mund të arrijë tek i

dashuri dhe të bashkohet me të. Për atë dhembje që sufiu e bart në shpirt,

nuk ka ilaç e sufiu as që kërkon ilaç për atë, sepse ai synon atë dhembje.

Njëkohësisht, poeti sufi do të thotë se ajo “dhembje gjithmonë gjen ilaç”.

Junus Emre, duke menduar se ilaç i saj është dashuria ndaj të dashurit dhe

bashkimi me të, shprehet:

Ashiku i shtënë pas Teje, digjet natë e ditë;

Shërim ka bashkimin me Ty, mjeku ç’ta mjekojë? (Emre 2011, f. 184)

ose

Ashku për Ty më merr mua prej meje

Ç’vuajtje e ëmbël, kjo brenda shërimit! (Emre 2011, f. 191)

Por Junusi, si edhe Mevlana, i qorton ashpër ata që shesin dervishllëk

me herkë e me tespihe, pra me pamje. Ai kundërshton ashpër anën formale

të dervishizmit, por e kishte përvetësuar filozofinë e dervishizmit. Dëshira

e tij është që vetëm “zemrën ta bëjë dervish”. Dervishllëku është tek ai

botë e një pjekurie, e një përsosjeje të mëvetësishme:

132 Hamiti

Dervişlık dedikleri hırka ile tâc degil,

Dervishllëku nuk është me herkë e me taç2

Gönlün derviş eyliyen hırkaya muhtac degil.

Ai që zemrën e bën dervish nuk ka nevojë për herkën.

Poezitë e Junus Emresë, si edhe të shumë poetëve të tjerë sufistë, janë

kënduar shpesh në tonin didaktik. Junusi i sugjeron lexuesit (përkatësisht

dëgjuesit, duke qenë se poezitë e tij janë përcjellë gojë më gojë dhe se janë

regjistruar pas vdekjes së poetit) si duhet të jetë mistiku, si duhet të jetë

dervishi: ai para së gjithash është rob i Zotit, ai është edhe rob i të

mençurve / të urtëve, të pjekurve, të atyre që kanë arritur deri tek i dashuri

(eren), ai ndien dhe njeh me shqisat e brendshme, me shpirt e me zemër,

e jo me sy e me veshë, ai duhet të bëhet “dhé” ose “pluhur”, domethënë i

përulur, modest dhe njeri i vërtetë, që harron mburrjen, kryelartësinë,

vetëpëlqimin dhe nuk “koketon” me gjithë botën; ai nganjëherë e kupton

edhe gjuhën e zogjve, “kupton pa dëgjuar e pa shikuar”, me fjalë të tjera,

ai është i dashuruari i vërtetë, ai do të arrijë tek Ai. Prandaj poeti shprehet:

Junus, nëse vërtet je i dashuruar Yunus gerçek aşık isen

Mos e zbukuro fytyrën tënde për këtë botë Mülke suret bezemegil

Ata që për këtë botë u zbukuruan Mülke suret bezeyenler

Tashti prehen, janë bërë dhé i zi. Kara toprak olmuş yatar

Dhe poezia e tij ishte plot mësime, të cilat përsëri kanë të bëjnë me

dashurinë:

Mos këshillo të padashuruarit, ata nuk kuptojnë nga këshilla

Njeriu pa dashuri domethënë kafshë, kafsha nuk e kupton këshillën

Mos iu ndaj të diturve, ikni vrap nga injorantët

Zoti është i zemëruar me koprracët, koprraci Zotin nuk do ta shohë

Sikur gurit të terur t’i hedhësh ujë, për pesëdhjetë vjet ta lagësh

Megjithatë, përnjëherë guri nuk bëhet i çmueshëm.

Duke e përmbyllur këtë shkrim, konstatojmë se: ilahitë-himnet e tij

plot misticizëm dhe përulje fetare e ruajnë natyrën e brendshme personale

poetike dhe njerëzore të J. Emresë. Për shkak të kësaj aftësie të madhe të

tij poezitë sufiste të Junus Emresë janë përhapur shpejt nëpër Anadoll dhe

për një kohë shumë të shkurtër ai ka fituar shumë ithtarë. Kështu Junus

Emre në veprat e tij mendon se Perëndia është qenie themelore e realitetit

ekzistues. Perëndia është paraburim i gjithçkaje. Ndjenja e hyjnisë në

zemrën e njeriut e bën njeriun qenie (krijesë) më të madhe prej asaj çka

ekziston jashtë Perëndisë. Me braktisjen e iluzionit dhe kthimit të

paraburimit të tij, njeriu arrin qëllimin përfundimtar të të njohurit mistik.

2Herkë – veshje e dervishëve, e bërë prej leshi a pambuku.; taç – kësula e dervishit.

Dashuria në poezinë mistike të Junus Emresë (II) 133

Ajo rrugë mund të kuptohet vetëm si dashuri – ashk, rrugë në të cilën duhet

të ecë i dashuruari drejt së dashurës.

Poezia e Junusit e mbushur përplot dashuri hyjnore, vuajtje e pasion

është reflektim i jetës së një dervishi endacak. Në poezinë e Junusit, ku

ana shpirtërore ka karakter tjetër nga ajo materiale, ajo tërheq më shumë

vëmendjen. Ai, në çdo vend, në çdo send kërkon Zotin, për të cilin është

përmalluar. Prandaj shprehet se atij i duhet vetëm Zoti:

Dashuria jote më rrëmbeu prej meje Aşkın aldı benden beni

Mua më duhesh vetëm Ti Bana seni gerek seni

Në zjarrin e dashurisë digjem natë e ditë Ben yanarım dün ü günü

Mua më duhesh vetëm Ti Bana seni gerek seni

As i gëzohem pasurisë Ne varlıga sevinirim

As i neveritem varfërisë Ne yokluaga yerinirim

Me ashkun tënd ngushëllohem Aşkın ile avunurum

Mua më duhesh vetëm Ti Bana seni gerek seni

Dashuria jote i mbyt të dashuruarit Aşkın aşıklar öldürür

I fundos në detin e dashurisë Aşk denizine daldırır

U zbulon sekretet e njohjes Tecellî ile doldurur

Mua më duhesh vetëm Ti. Bana seni gerek seni

134 Hamiti

Literatura e cituar

1. Chittick 2005 - William C. Chittick, Sufijski put ljubavi – Rumijeva

duhovna ucenja, Naucnoistrazivacki institute “Ibn Sina”, Sarajevo,

2005.

2. Emre 2011 - Junus Emre, DIVANI, shqipërues Mithat Hoxha, Logos-

A, Shkup, Prishtinë, Tiranë, 2011, 232 f.

3. Kabaklı 1994 - Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı II, Istanbul, 1994.

4. Karalioglu 1973 - S. K. Karalioglu, Türk Edebiyati Tarihi, Istanbul,

1973.

5. Köprülü 1993 - F. Köprülü, Türk Edebiyatinda Ilk Mutasavviflar, 8.

Baski, Ankara, 1993.

6. Mengi 2003 - Prof. Dr. Mine Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, 8.

Baski, Ankara, 2003.

7. Nasr 1988 - S. H. Nasr, “Ptiçiji let u sjedinjenje, Meditacije o

Attar’ovom delu Mantiq al-tayr”, Kulture Istoka, Godina V, Broj 17,

Beograd, 1988.

8. Özkan 1995 - Mustafa Özkan, Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski

Anadolu Türkçesi, Filiz Kitabevi, 1. Baskı, İstanbul 1995.

9. Timurtaş 1980 - Faruk Kadri Timurtaş, Yunus Emre Divani. Ankara,

1980.

10. Timurtaş 1997 - Faruk Kadri Timurtaş, “Yûnus Emre’nin Dili

Üzerine Notlar” Makaleler (haz.: Mustafa Özkan), Türk Dil Kurumu

Yay., Ankara, 1997.

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

LUMTURIA NGA KËNDVËSHTRIMI I IMAM ALIUT

Parathënie e përmbledhur për Imam Aliun

Hazreti Aliu (paqja qoftë mbi të) lindi në Qabe në shtëpinë e Allahut

më 13 Rexheb të vitit tridhjetë të Amul-Filit (17 mars 599). Nënën e tij e

quanin Fatime binti Assad dhe babanë Abutalib. Hazreti Aliu (paqja qoftë

mbi të) u martirizua më 21 Ramazan të vitit 40 Hixhri (28 janar 661) në

Kufe dhe u varros në Nexhef. Personi që e goditi me shpatë Imam Aliun

(paqja qoftë mbi të) ishte nga Hevarixhët dhe quhej Ibn Mulzhem. Imam

Aliu e ka kaluar fëmijërinë e tij pranë Profetit të nderuar dhe në moshë

shumë të vogël ai ka pranuar fenë islame, gjë që e dëshmojnë të gjithë

myslimanët. Vetë Profeti i nderuar u thotë shokëve “I pari person që do të

takohet me mua në ditën e kiametit dhe do të pijë ujë në hauzin e keutherit

do të jetë ai që ka pranuar më parë islamin, Imam Aliu (paqja qoftë mbi

të).

Profeti i nderuar pasi hyri në Medinë, dha urdhër që Muhaxhirët dhe

Ensarët të vëllazërohen midis tyre dhe kështu Profeti i nderuar i vëllazëroi

dy e nga dy. Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) me lot në sy i thotë profetit

se përse nuk e vëllazëroi edhe atë me njeri? Profeti i nderuar i thotë: “Ti

je vëllai im në të dy botët”. Kështu Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) u bë

vëllai i Profetit të nderuar.

Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) pas largimit të Profetit të nderuar nga

kjo botë, për të ruajtur fenë islame ndenji 25 vjet në heshtje, por gjithmonë

duke ndihmuar në çështjet e fesë. Pas 25 vjetësh njerëzit kërkuan që të

udhëhiqen nga Imam Aliu (paqja qoftë mbi të). Ai pranoi të udhëheqë, por

gjatë katër vjetëve e pesë muaj ai u përball me mosmirënjohjen dhe me

smirën e shumë armiqve dhe një pjesë të madhe të kohës në pushtet e kaloi

në luftëra të vështira.

Përcaktimi i lumturisë

Zakonisht njerëzit quajnë lumturi arritjen e aspiratës së tyre më të

fundit. Sipas thënies së Aristotelit disa e konsiderojnë lumturinë si

realizimin e suksesit e të kënaqësive, disa të tjerë konsiderojnë lumturi

nderin dhe dinjitetin shoqëror, kurse të urtët, të diturit konsiderojnë

lumturi të menduarit dhe arritjen në të vërtetën e krijimit të gjithësisë.

136 Orientalistikë

Edhe në botën islame disa mendimtarë si Farabi dhe Avicena

konsiderohen si ata që besojnë në realizimin e “dëshirës më të lartë”, sepse

nga këndvështrimi i tyre lumturia është e lidhur vetëm me arsyetimin e

shëndoshë dhe kredhjen në shenjat e botës qiellore, ndërsa çdo gjë tjetër

që ndihmon në këtë drejtim dhe çon në plotësimin e aspiratave të njeriut,

kurrsesi nuk mund të barazohet me arsyen. Nga pikëpamja e Imam Aliut

(paqja qoftë mbi të) lumturia përfshin gjithçka për të cilën folëm më sipër

sepse sipas tij, lumturia ka anë të ndryshme të cilat kanë vlerën e tyre të

pavarur. Mungesa e çdonjërës prej tyre e cenon lumturinë njerëzore.

Në thëniet e Imam Aliut (paqja qoftë mbi të) përmenden ato çka

Aristoteli i quan të mirat e jashtme si: mirëqenia, bukuria, pasuria etj., që

nuk janë të lidhura me shpirtin e njeriut dhe zakonisht nuk janë në dorën

e tij. Për Imam Aliun (paqja qoftë mbi të) të mirat e jashtme konsiderohen

si lumturia më e pakët ose si kufiri më i pakët i lumturisë. Imam Aliu

(paqja qoftë mbi të) lidhur me famën e mirë thotë: Kryefjala e librit të

lumturisë së njeriut vlerësohet nga çmimi që të tjerët i vënë atij. Diku tjetër

përmendet se lumturia e njeriut është e lidhur me pasjen e një gruaje të

bukur ose të një shtëpie luksoze. Mjedisi i përshtatshëm shoqëror

gjithashtu është një nga të mirat që ndikojnë në lumturinë e njeriut. Njeriu

sado të mira të ketë, nëse shikon se në mjedisin përreth vëllezërit dhe

miqtë e tij janë në vështirësi. nuk mund ta konsiderojë veten fatlum.

Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) thotë: nuk mund të quhesh fatlum

ndërkohë që shikon vëllanë tënd në vështirësi. Aristoteli dhe pas tij

dijetarët e mëdhenj myslimanë si Farabi, ndoshta duke folur për lumturinë

përfunduan në biseda rreth politikës dhe kështu, pas librave të moralit

shkruan edhe libra të politikës, sepse ata lumturinë e individit që është

rezultati i moralit më të lartë e shikonin të lidhur me lumturinë e shoqërisë,

e cila ka të bëjë me politikën.

Pasuria dhe kamja është një nga anët e lumturisë ndërsa varfëria në

thëniet e Imam Aliut (paqja qoftë mbi të) është konsideruar si fatkeqësi.

Mund të thuhet se ndikimet e jashtme janë të lidhura me lumturinë e

njeriut dhe janë pjesë përbërëse e arritjes së lumturisë duke pasur secila

vlerën e saj, edhe pse rëndësia e tyre në krahasim me anët e tjera të

lumturisë mund të jetë shumë më e vogël.

Cilësitë e karakterit :

Cilësitë e karakterit janë pjesë e rëndësishme e lumturisë së njeriut,

por, sipas Aristotelit, në fillim duhet të njohim se ç'është cilësia e

karakterit. Aristoteli e komenton në këtë mënyrë virtytin: Virtyti ose

cilësia e karakterit është një zakon që zgjedh vijën e mesme që për

individin është e drejtë dhe në pajtueshmëri me normat e arsyes.

Megjithatë përfytyrimi i Aristotelit për virtytin ka të bëjë me zakonet e

Lumturia nga këndvështrimi i Imam Aliut 137

fituara. Fjala virtyt sipas mendimit të filozofëve grekë nuk ka lidhje me

fenë dhe ajo nuk i përfshin kategori të tilla si besimi, adhurimi dhe

mbështetja në Zot etj. Për këtë arsye në librat filozofikë për moralin

kuptimi i fjalës aktivitet moral ka të bëjë me ato veprime apo anë të

karakterit që pavarësisht nga feja kanë vlerë morale.

1. Drejtësia

Sipas mendimit të Imam Aliut (paqja qoftë mbi të) veprimtaria

morale është e përbërë nga drejtësia dhe drejtësia është e ndarë në kuptim

të përgjithshëm dhe në kuptim të veçantë. Në kuptimin e përgjithshëm

drejtësia është e lidhur me bindjen ndaj ligjit me të cilën në të vërtetë janë

të lidhura cilësitë e karakterit. Për sa i përket kuptimit të veçantë të

drejtësisë, ajo është e lidhur me të drejtën sipas mundësisë, si kushtet

ekonomike, shoqërore etj., dhe nga një herë është e ndarë në drejtësi të

korrigjuar që ka të bëjë me dënimin etj.

Një nga cilësitë evidente të Imam Aliut (paqja qoftë mbi të) ishte

drejtësia. Hazreti Ali (paqja qoftë mbi të) ishte adhurues i pashoq i

Allahut; ishte trim dhe nuk frikësohej nga kërcëllitjet e shpatave, por po

ky njeri dridhej i tëri kur dëgjonte të qarat dhe shikonte lotët e fëmijëve

jetimë. Në kohën kur Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) kishte pushtetin në

dorë, vendosi si kriter zbatimin e drejtësisë në shpërndarjen e të mirave.

Këtë parim ai e ndiqte me aq rreptësi, saqë në disa raste çoi në hatërmbetje

miqtë dhe shokët e Profetit të nderuar si edhe vëllain e tij të verbër. Një

grup nga shokët e Imam Aliut (paqja qoftë mbi të) i propozuan atij që

pasurinë e përbashkët ta ndanin sipas pozitës shoqërore dhe sipas fiseve,

me qëllim që pushteti i tij të mos vihej në rrezik, por të ishte i stabilizuar

dhe i qëndrueshëm. Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) në përgjigje të këtij

propozimi tha: “Ju po kërkoni që unë ta mbaj pushtetin me çmimin e

diskriminimit dhe të shtypjes? Ju po kërkoni që të sakrifikoj drejtësinë për

politikën? Jo, betohem në krijuesin e gjithësisë se unë nuk do ta bëj kurrë

këtë gjë për sa kohë kjo botë të ekzistojë. Edhe sikur gjithë kjo pasuri e

përbashkët të ishte imja, unë kurrë nuk do ta vija atë në shërbim të

diskriminimit, aq më tepër që kjo pasuri është e Allahut e unë thjesht jam

ruajtësi i saj.”

Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) ishte shembulli i drejtësisë. Ata që

ishin pranë tij në kohën kur Imam Aliun (paqja qoftë mbi të) e qëlluan me

shpatë, e kuptuan se ai kurrë nuk kërkoi që ndokush të hakmerrej për

gjakun e tij. Ai edhe pse ishte i shtrirë në shtrat për vdekje, këshillonte që

askush mos të ngrihej në luftë. Ai tha: “Nëse unë do të largohem nga kjo

botë për shkak të kësaj plage, ju do zbatoni ligjin, do ta godisni vetëm një

herë atë që më godit mua dhe mos ia bëni trupin copa nga inati, sepse kam

dëgjuar nga Profeti i nderuar që thoshte: “Hiqni dorë nga mania për të

138 Orientalistikë

copëtuar tjetrin nga inati, qoftë edhe një qen””. Imam Aliu (paqja qoftë

mbi të) gjithmonë këmbëngulte për të zbatuar drejtësinë. Kur e pyetën atë

për lidhjen midis drejtësisë dhe të falurit, ai në kundërshtim me shumicën

e njerëzve që i japin faljes vlera më të mëdha vlerëson më tepër drejtësinë.

Drejtësia është themeli i rregullit të përgjithshëm dhe me zbatimin e

rregullit njeriu mund të arrijë lumturinë. Nga këndvështrimi i Imam Aliut

(paqja qoftë mbi të) rëndësia e drejtësisë është e lidhur me devotshmërinë

dhe ai vetë këtë gjë e dëshmoi duke qenë i devotshëm.

2. Durimi

Durim do të thotë vetëpërmbajtje në rast vështirësie. Durimi mund të

konsiderohet si burimi i shumë vetive të karakterit. Durimi e bën njeriun

të virtytshëm përballë ngasjeve, i jep atij guxim përballë vështirësive të

mëdha të luftërave e kështu mund të thuhet se durimi vetë është një virtyt

moral.

Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) e ka krahasuar durimin me fillesën e

besimit dhe vetë besimin që është çelësi i lumturisë pa durimin e quan të

paqëndrueshëm. Qetësinë e përjetshme e konsideron rezultat të zotërimit

të cilësisë së durimit gjatë jetës së kësaj bote, ndërsa durimin për të mos

thënë fjalë të kota, thënë ndryshe heshtjen, e konsideron drejtësi dhe

shpëtim. Në përgjithësi ai e quan atë një fitore, të cilën njeriu e dëshiron

dhe paralajmëron se nxitimi dhe lëshimi i frenave të kënaqësisë është një

rrezik, të cilit duhet t'i frikësohemi shumë.

3. Sinqeriteti

Sinqeriteti në parim do të thotë përputhje e fjalës me realitetin. P.sh.

kur thuhet: "ai ishte i sinqertë në falje" do të thotë që e kreu një veprim në

mënyrë të plotë dhe shembullore. Sinqeriteti në kuptimin e tij kryesor

është një virtyt që qëndron përballë gënjeshtrës ose shpifjes si burim i

poshtërsive morale. Në kuptimin e përgjithshëm sinqeriteti si virtyt është

siç përcaktohet në përkufizimin e tij; pra nëse një veprim është i

moralshëm, kur është edhe i sinqertë konsiderohet si një cilësi plus. Të

falësh në rrugën e Zotit është një punë e lavdërueshme, por kur kjo gjë

kryhet në mënyrë të plotë e pa të meta, merr në vetvete një cilësi tjetër.

Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) ka thënë: " sinqeriteti dhe dëlirësia e

shpëtojnë dhe e çlirojnë njeriun".

Këta ishin shembuj të rolit të virtyteve të karakterit në lumturinë e

njeriut nga këndvështrimi i Imam Aliut (paqja qoftë mbi të). Mund të

përmenden gjithashtu thënie që tregojnë se si ndikojnë veset në

fatkeqësinë e njeriut. Le të përmendim disa prej tyre: zilia e çon jetën e

njeriut drejt shkatërrimit; inati dhe hatërmbetja janë burim armiqësie;

Lumturia nga këndvështrimi i Imam Aliut 139

mendjemadhësia dhe mbetja peng i ndjenjës së krenarisë është fatkeqësi.

Pra virtytet morale në kuptimin e zakonshëm sipas këndvështrimit të

Imam Aliut janë përcaktimi kryesor i të qenit i çliruar dhe i shpëtuar.

4. Virtyti i të menduarit

Të mendosh e të kesh ide është një nga vlerat më të larta hyjnore.

Veprimin e arsyes Aristoteli e konsideronte si të vetmin shkak të

lumturisë. Ajo që e çoi Aristotelin në këtë përfundim, ishte vëmendja ndaj

veprimtarisë njerëzore. Ai argumentonte se e vetmja cilësi e veçantë e

njeriut është arsyeja (të menduarit). Njeriu ushqehet, por edhe bimët

ushqehen dhe zhvillohen. Njeriu vepron me ndjenja dhe po kështu edhe

kafshët. Por njeriu arsyeton veçanërisht në lidhje me realitetet e

pakapshme, si p.sh. Zoti, gjë që nuk e bën asnjë qenie tjetër e natyrës. Pra

edhe lumturia si veti e njeriut duhet konsideruar e lidhur me vetinë që ka

njeriu për të menduar. Aristoteli mundohet që në kontekstin e përpjekjeve

të arsyeshme të njeriut të hapë një vend për t'iu afruar Zotit. Kjo pikëpamje

ka tërhequr vëmendjen e filozofëve të krishterë dhe myslimanë dhe i ka

bërë ata që të lidhen fort pas idesë së racionalizmit të Aristotelit. Sipas një

transmetimi nga Avicena, Imam Aliu (paqja qoftë mbi të) kishte dëgjuar

nga goja e Profetit (paqja dhe bekimet e Zotit qofshin mbi të) se në rrugën

drejt afrimit me Zotin, asgjë tjetër më mirë se mendimi nuk do ta çojë

njeriun më shpejt drejt plotësimit të synimit të tij. Në këtë mënyrë, ai më

mirë se kushdo tjetër, mund të shprehë rolin e të menduarit në lumturinë

e njeriut. Për këtë arsye më i ndershmi i njerëzve, më i dashuri i profetëve,

i dërguari i fundit (paqja dhe bekimet e Zotit qofshin mbi të) i tha Aliut

"mbretit të besimtarëve", qendrës së rrethit të diturisë dhe botës të së

vërtetës se: "dituria është më e larta lumturi dhe më e mira aspiratë. Asnjë

pasuri nuk mund të barazohet me mendjen dhe një mendje që ka freskinë

dhe kthjelltësinë e nevojshme të çon drejt shpëtimit".

Ku ka përshkrim më të bukur për të shprehur rolin e arsyetimit dhe të

mendimit në lumturinë e njeriut sesa kjo thënie: "Me mendjen zgjuar dhe

ndjenjat fikur, një dritë plot shkëlqim lindi në zemrën e tij që ia ndriçoi

rrugën dhe e çoi nga një shtëpi në tjetrën, derisa mbërriti në shtëpinë e

fundit, që është shtëpia e shëndetit dhe e fundit të lumtur ku këmbët dhe

trupi i tij i qetësuar qëndruan përfundimisht në vendin e sigurisë dhe të

prehjes".

Thënie të personaliteteve të shquara për Imam Aliun

- Dr. Shabeli (materialist) ka thënë: "Imam Aliu është i madhi i të

mëdhenjve të botës dhe kopja e vetme dhe e pashoqe në të shkuarën dhe

në të tashmen, në lindje dhe në perëndim të botës".

140 Orientalistikë

- Fuad Xherdagh (i krishterë):"Sa herë që në jetë më dalin vështirësi dhe

hidhërohem nga vuajtjet e saj, gjej strehë tek Aliu, sepse ai është streha e

çdo njeriu. Ai është si bubullimë për shtypësit dhe një përkrahës i

dhembshur për të shtypurit ".

- Rudolf Zhajger (gjerman): "Një nga arsyet e dashurisë së iranianëve për

Aliun qëndron në famën dhe respektin që ai gëzon në Iran si dijetar. Për

këtë arsye kur universiteti në Xhondi Shapur ishte në prag të dështimit,

thërritën Aliun.

- Fuad Afram Bestani (i krishterë): "Mendimtarë të shquar janë përpjekur

të kuptojnë këtë personalitet dhe nën drejtimin e tij kanë ecur edhe asketët"

- Vashington Erunik (amerikan): "Aliu, i cili rrjedh nga një prej familjeve

më të shquara të racës arabe, kishte tri cilësi të mëdha: trimërinë, oratorinë

dhe bujarinë. Profeti, duke pasur parasysh trimërinë dhe guximin e tij, e

mbiquajti atë "Luan i Zotit"

- Baron: "Aliu ishte një hero luftëtar, një kalorës me origjinë të pastër, i

sinqertë e i devotshëm dhe një imam martir me karakter të thellë e të qetë".

- Xhobran Khalil Xhobran (filozof dhe poet i krishterë): " Për mendimin

tim ai është shenjti i parë që ndoqi profetin dhe dëgjoi prej tij ritmin e

përjetësisë, të cilin e transmetoi tek populli i tij. Kushdo që e vlerëson atë.

qëndron në anën e monoteizmit, dhe kushdo që është armiku i tij, merr

anën e injorancës". I biri i Abu Talebit ra dëshmor në rrugën e lavdisë së

tij dhe iku nga kjo botë ndërkohë që bënte namazin dhe zemrën e kishte të

mbushur me dashurinë për krijuesin".

- Xhorxh Zidan (i krishterë): "Të them se Krishti qëndron më lart se Aliu,

nuk ma lejon mendja, e nëse them Aliu qëndron më lart se Krishti, këtë

nuk ma lejon feja ime.

- Zemakhsheri (dijetar syni): "Janë shtuar besimet e shtrembëra e të

dyshimta dhe të gjitha pretendojnë shpëtimin e njeriut, por unë që jam i

lidhur me Zotin pastaj me Hazretin Mohammad (paqja dhe bekimet e Zotit

qofshin mbi të) dhe Aliun (paqja qoftë mbi të) them si është e mundur që

doli i shpëtuar qeni që u qëndroi besnik Az'hab-e Kaf-it (shokëve të Kaf-

it) dhe mund të mbeten pa u shpëtuar dashamirët e Profetit (paqja dhe

bekimet e Zotit qofshim mbi të)?

- Shefai: "Në se do të përcaktohej pozita dhe madhështia e Ali Mortezait

(paqja qoftë mbi të) të gjithë njerëzit do t'i përuleshin e atij dhe Shefaiu

vdiq e nuk e mori vesh sa lart qëndronte Aliu (paqja qoftë mbi të) ”.

Përkheu: Ledio DEMOLLI

Kronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturoreKronika kulturore

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

TAKIME SHKENCORE SHQIPTARO-RUSE (V)

Shoqata e Gjuhësisë Shqiptare dhe departamenti i Gjuhëve Sllave e

Ballkanike në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja më 18 shtator 2018 organizuan

veprimtarinë “Takime shkencore shqiptare-ruse (V)”në sallën “Europa”. Në

tubim ishin të pranishëm pedagogë, studiues të gjuhësisë, të shkencave të tjera

filologjike, ish-ambasadorë, gazetarë, mësues dhe studentë të degës së gjuhës

ruse. Takime të tilla shkencore të studiuesve rusë me Shoqatën e Gjuhësisë

Shqiptare dhe me Fakultetin e Gjuhëve të Huaja vijojnë rregullisht prej pesë

vjetësh. Ato synojnë t’i bëjë më mirë të njohura për publikun e interesuar shqiptar

studimet shkencore të albanologëve rusë, si edhe për të zhvilluar më tej

bashkëpunimin me ta.

Veprimtarinë e hapi prof. dr. Emil Lafe, kryetar i Shoqatës së Gjuhësisë

Shqiptare, i cili përshëndeti të pranishmit , duke shprehur edhe kënaqësinë që

këto takime po mbahen për të pestin vit radhazi, çka dëshmon se tashmë atë janë

bërë një veprimtari e qëndrueshme në dobi të forcimit të marrëdhënieve të

bashkëpunimit ndërmjet qendrave albanologjike të Rusisë dhe Shqipërisë.

Më tej u zhvillua programi i veprimtarisë. Duke qenë se viti 2018 në Shqipëri

është shpallur si Viti i Skënderbeut, kumtesa e parë ishte Njohja e Skënderbeut

në Rusi (lidhur me një botim për Skënderbeun në vitin 1957 si fryt i

bashkëpunimit të historianëve rusë dhe shqiptarë). Referuesi, prof. Aleksandër

A. Novik (Sankt-Peterburg), u përqendrua te libri “Povest’ o Skanderbege”

(“Kronikë e Skënderbeut”), i botuar në Moskë më 1957, si fryt i bashkëpunimit

të historianëve rusë dhe shqiptarë. Libri pati jehonë të menjëhershme në

recensionin e historianit grek G. H. Suli për studimet e reja për Gjergj Kastriotin

– Skënderbeun dhe gjithashtu nga historiani i talentuar gjerman Willy Steltner,

që kishte =botuar një vit më parë një artikull të rëndësishëm “Zum Geschichtsbild

der albanischen Nationalhelden Georg Kastriota, genannt Skanderbeg" (“Për

figurën historike të Heroit Kombëtar shqiptar Gjegj Kastrioti, i quajtur

Skanderbeg” (artikulli është botuar shqip te revista “Perla” e Tiranës, 2018, nr.

2, f. 17–33). Libri ka këtë përmbajtje: Teksti i kronikës së Skënderbeut (f. 7–53);

Aleks Buda, Lufta e popullit shqiptar nën udhëheqjen e Skënderbeut kundër

pushtuesve turq (f. 57–92); N. N. Rozov, Histori e vjetër ruse për heroin e

popullit shqiptar dhe burimet e tij (f. 93–147); N. N. Rozov, Kopje të “Historisë

së Skënderbeut” (f. 148–163); N. N. Rozov, Leximet e ndryshme dhe korrigjimet

më të rëndësishme (f. 159–163); N. A. Çistjakova, Komentar (f. 164–228); Fjalor për tekstin e Historisë (f. 229–230); Tregues të emrave (231–242); libri ka edhe

144 Kronika kulturore

nëntë ilustrime ndër të cilat dy portrete të Skënderbeut dhe një të Donika

Kastriotit.

Në vijim u paraqit kumtesa Shënimi i 70-vjetorit të mësimit të gjuhës ruse në

Shqipëri (1947 – 1017), e përgatitur nga prof. Avni Xhelili dhe prof. as. Eda

Shehu. Autorët dhanë një vështrim panoramik të mësimit të gjuhës ruse si gjuhë

e huaj gjatë 70 vjetëve në shkollat tona. Ata vunë në dukje se për herë të parë

rusishtja u përfshi në planin mësimor të Institutit Pedagogjik 2-vjeçar të Tiranës,

i cili e filloi veprimtarinë e tij si shkollë e lartë në vitin shkollor 1946–1947.

Instituti do të përgatiste mësues të profileve të ndryshme, ndër të cilët edhe

mësues të gjuhës ruse. Me hapjen e Institutit Pedagogjik 4-vjeçar dhe të

Universitetit të Tiranës mundësitë për të përgatitur mësues të kualifikuar të

gjuhës dhe të letërsisë ruse u shtuan. Hap pas hapi gjuha ruse u fut si lëndë e

detyrueshme në të gjitha shkollat e vendit, duke filluar nga klasa e pestë e arsimit

8-vjeçar e deri në shkollat e larta. Gati tridhjetë vjet rresht rusishtja ishte gjuhë e

huaj mbizotëruese në shkollat e Shqipërisë. Me futjen në programet mësimore të

disa gjuhëve të tjera, si anglishtja, frëngjishtja, italishtja, gjermanishtja, mësimi i

gjuhës ruse u ngushtua së tepërmi, duke mbetur vetëm në gjimnazin me profil

gjuhësor “Asim Vokshi” në Tiranë dhe Universitetin e Tiranës. Në 10 vjetët e

fundit numri i studentëve që pranohen në degën e gjuhës ruse të universitetit është

rritur deri në 70–75 veta, megjithatë motivet e zgjedhjes së gjuhës ruse mbeten

të vakëta., sepse me diplomë të gjuhës ruse mundësitë për gjetur punë janë fare

të pakta.

Prof. dr. Emil Lafe paraqiti librin e autores Н. В. Котова, Язык албацев

Украины в середине ХХ века. Тексты и словарь Комментарии [I. V. Kotova:

Gjuha e Shqiptarëve të Ukrainës në mesin e shekullit XX. Tekste dhe fjalor. Komente]. Botim i Akademisë së Shkencave të Rusisë, Moskë, 2017, 692 f.

Autorja, Nadezhda Vasilevna Kotova (1926–2015) ka qenë studiuese e

bullgarishtes, e shqipes dhe gjuhëve të Ballkanit në përgjithësi, profesoreshë në

Universitetin e Moskës, ku gjatë viteve të studimit kishte rënë në sy për aftësitë

e saj të veçanta si në mësimin e gjuhëve, ashtu edhe në zotërimin e teorive më të

reja gjuhësore. Gjatë viteve ’50–’60 kreu shumë ekspedita në terren nën

udhëheqjen e profesorit të saj të mirënjohur S. B. Bernshtejn. Mblodhi materiale

për hartimin e “Atlasit të të folmeve bullgare në BS” (botuar në Moskë, 1958).

Puna me dialektet bullgare në fshatrat me popullsi shumëgjuhëshe të Ukrainës,

ku bashkë me bullgarët banojnë shqiptarë, gagauzë, ukrainas, moldavë e rusë, e

bëri të interesohej edhe për gjuhën shqipe. I zotëroi shpejt bazat e gramatikës

shqipe. Më 1950 kreu një ekspeditë kërkimore në fshatrat Karakurt

(Zhovtnevoje), Gammovka, Devnenskoje dhe Georgievka (Ukrainë) dhe botoi

një raport të hollësishëm Materialy po albanskoj dialektologii (albanskie govory

Ukrainy). - Učenye zapiski Instituta slavjanovedenija AN SSSR, 13/1956, 254–

287. Dorëshkrimin e veprës së saj e ka përgatitur për botim I. A. Sedakova (dr. e

shkencave në Institutin e Studimeve Sllave të ASH të Rusisë në Moskë). Ajo

shkruan se N. Kotova ishte një perfeksioniste këmbëngulëse. Kishte punuar mbi

këtë libër deri dy muaj para se të ndahej nga jeta në moshën 89-vjeçare. Pas një

shkrimi me titull “Vështrim i përgjithshëm për librin e N. V. Kotovës” nga Alvina

V. Zhugra, albaniste e njohur e Institutit të Gjuhësisë në Sankt-Peterburg, libri

Takime shkencore shqiptaro-ruse (V) 145

vijon me pjesët kryesore: Pjesa e parë “Tekste” (f. 29–395), ku përfshihen: 169

tekste nga Karakurti (f. 29–231 – 201 f.), 69 tekste nga Devnenskoje (f. 271–346

– 75 f.), 42 tekste nga Gammovka (f. 232–270 – 38 f.), 50 tekste nga Georgievka

(f. 347–395 – 48 f.) – gjithsej 366 faqe, 330 tekste. Tekstet janë regjistraur në

terren nga autorja. Tematika e teksteve mjaft e larmishme. Ato janë rrëfime për

historinë e fshatrave, për festat popullore, për punët e përditshme bujqësore të

fshatit, kallëzime për jetën vetjake, për ndodhi të ndryshme (të këndshme e të

pakëndshme) nga jeta, gjithashtu dialogë të thjeshtë nga bisedat e përditshme; ka

gjithashtu disa përralla dhe 13 këngë të shkurtra. N. Kotova ka pasur vesh të

mprehtë dhe ka shënuar me kujdes hollësitë fonetike të subjekteve të saj, të cilët

dallohen në shqiptim sipas brezave e sipas fshatrave; ajo ka vënë re se ka

variacione të theksuara në shqiptimin e shumë fjalëve në ato fshatra, ndonjëherë

ndërron krejt kompleksi tingullor i fjalës: a gjidha > a dila (e gjitha). Fonema

/dh/ e paqëndrueshme, kalon në /d/. Tekstet e shumta të këtij libri japin mundësi

të ndërtohet sistemi gramatikor i shqipes së mesit të shek. XX në katër fshatrat e

përmendura. Por e folmja shqipe e tyre ka ardhur duke pësuar ndryshime, ashtu

siç i ka përshkruar M. Morozova në disertacionin e saj para pesë vjetësh. Në

pjesën e dytë të librit “Fjalori” (f. 399–651 = 252 faqe) janë renditur alfabetikisht

dhe shpjeguar të gjitha fjalët e teksteve. Ky fjalor, i punuar me shumë kujdes,

përbën një vlerë të re për leksikun dialektor të shqipes. Nëpërmjet tij mund të

ndiqen mjaft dukuri të zhvillimeve kuptimore dhe të proceseve të huazimit të

fjalëve. Më tej vijojnë: “Komente për tekstet dhe fjalorin (f. 655–682 – 27 f.),

Emra të përveçëm të njerëzve, të familjeve dhe emra gjeografikë (f. 683–688 – 5

f.). Prof. E. Lafe u shpreh se kemi të bëjmë me një libër mbresëlënës nga fusha e

dialektologjisë, që mund të krahasohet me librin e H. Pedersenit “Albanesische

Texte mit Glossar” (1895).

Prof. as. Alma Kallari mbajti kumtesën Studime përqasëse në fushën e sistemit gramatikor të shqipes dhe rusishtes, ku paraqiti disa arritje të

pedagogëve të gjuhës ruse në Shqipëri, të cilët kanë trajtuar në vështrim përqasës

kryesisht kategori gramatikore të rusishtes e të shqipes. Ajo theksoi se studime të

tilla ndihmojnë, nga njëra anë, për zotërimin më të mirë të gjuhës ruse dhe të

reorive gramatikore për të, dhe, nga ana tjetër, për të ngritur nivelin e

mësimdhënies, duke ua bërë më të qarta studentëve disa veçori gramatikore të të

dyja gjuhëve.

Prof. Perikli Qiriazi dhe prof. Vasil Kristo kishin përgatitur kumtesën “Rreth

ndihmesës së gjeografëve rusë për studimin e gjeografisë së Shqipërisë”.

Interesimi i gjeografëve rusë për Shqipërinë i përket periudhës pas Luftës së Dytë

Botërore, kur u vendosën marrëdhënie të ngushta bashkëpunimi midis Bashkimit

Sovjetik dhe Shqipërisë. Këto marrëdhënie u shtrinë edhe në fushën e shkencës.

Shqipëria, me natyrë interesante dhe ndryshime të shpejta sociale e ekonomike,

ngjalli interes të veçantë për shkollën gjeografike ruse, me tradita studimi të

vendeve të botës. Për të njohur Shqipërinë, më 1948 qe botuar në Moskë e

përkthyer rusisht (me shkurtime) vepra e Herbert Louis”Albanien. Eine

Landeskunde” (“Shqipëria. Vështrim fiziko-gjeografik”) (Stuttgart, 1927). Në

146 Kronika kulturore

mesin e shek XX, gjeografët rusë kryen studime mbi gjeografinë e Shqipërisë, që

u botuan si artikuj shkencorë dhe monografi (E. D. Sillajev. E. B. Valev).

Vepra e Sillajevit “Albania, ekonomiko-geografiçeskaja harakteristika”,

(Moskë, 1953, 175 f.) është monografia e parë shkencore e gjeografisë ruse për

Shqipërinë. Në vitin 1963 edhe E. B. Valevi botoi një monografi për gjeografinë

e Shqipërisë. Këto dy vepra janë studime të mirëfillta shkencore, që dallohen për

të dhëna të sakta të marra nga burimet bibliografike të kohës. Por bazë studimi

kanë qënë hulumtimet personale të kryera në terren dhe në arkivat e statistikat e

vendit tonë. Për kohën kur u përgatitën, veprat kanë vlera të veçanta, ndër të cilat

theksojmë disa më kryesore: analizat e integruara të dukurive natyrore,

demografike dhe ekonomike të vendit tonë, që u japin atyre karakterin e

gjeografisë rajonale; interpretimet e sakta gjeografike me nivel të lartë shkencor,

që pasqyrojnë realitetin gjeografik shqiptar të kohës. Një pjesë nga konkluzionet

e tyre vazhdojnë të ruajnë vlerën edhe në kohën e sotme. Këtu do të veçonim

rajonizimin e parë ekonomik të vendit tonë, të realizuar nga Sillajevi. Vlerë të

veçantë ka materiali shumë i pasur hartografik dhe grafik, që shoqërojnë dhe

konkretizojnë analizat dhe konkluzionet gjeografike, si hartat e popullsisë, të

industrisë dhe bujqësisë e sidomos hartën ekonomike të Shqipërisë. Këto harta

janë të parat që realizohen për vendin tonë. Ato shërbejnë edhe sot, jo vetëm për

metodikën e përdorur, por edhe si pika referimi e krahasimi për të njohur

evoluimin e proceseve sociale e ekonomike të vendit tonë. Autorët vlerësohen

edhe për dashamirësinë e tyre ndaj popullit shqiptar dhe historisë së tij. Njëherazi,

ato kanë rëndësi të madhe se iu bënë të njohur popujve të Bashkimit Sovjetik

historinë, natyrën, popullsinë, ekonominë e vendit tonë.

Prof. A. A. Novik i Universitetit të Sankt-Peterburg paraqiti botimin shqip të

monografisë kolektive të albanologëve rusë për Gollobordën: Golo Bordo

(Gollobordë), Albanija. Iz materialov balkanskoj ekspedicii RAN i SPbGU 2008–2010 gg. Pod redakciej Andreja N. Soboleva i Aleksandra A. Novika. Materialien

zum Südosteuropasprachatlas herausgegeben von Helmut Schaller und Andrej

Sobolev. Band 6. "Nauka" Sankt-Peterburg. Verlag Otto Sagner München, 2013,

271 f. Për këtë vepër është folur është folur në Takime shqiptare-ruse III 2016

(shih kronikën në rev. “Perla”, 2016, nr. 3, f. 149–155). Prof.A. Novik vuri në

dukje se në përkthimin shqip janë shtuar disa elemente të reja.

Në mbyllje të programit drejtori i shtëpisë botuese “Fan S. Noli”, R. Hida, që ka

kryer studimet universitare për gjuhë ruse, dha një paraqitje të punës së asaj

shtëpie botuese për t’u bërë të njohura lexuesve shqiptarë një varg veprash të

shquara nga letërsia ruse.

Kujtim KAPLLANI

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

KONFERENCË SHKENCORE NË PRISHTINË

PËR 80-VJETORIN E PROFESORËVE

XHEVAT LLOSHI DHE EMIL LAFE

Instituti Albanologjik i Prishtinës dhe Shoqata e Gjuhësisë Shqiptare

organizuan më 21.09.2018 një konferencë shkencore jubilare me rastin e 80-

vjetorit të prof. Xhevat Lloshit (27 janar 1938) dhe të prof. Emil Lafes (27 qershor

1938). Fjalën e hapjes e mbajti prof. dr. Qemal Murati, i cili dha një vështrim të

gjerë për veprimtarinë e të dy profesorëve në të gjitha shtjellat e mbudhjes së

gjuhës letrare kombëtare shqipe, në procesin e gjatë të kristalizimit të normës dhe

citoi të gjitha veprat shkencore të studiuesve, si prurje që mbeten sot e kësaj dite

si zë mbijetese në albanologji. Drejtori i Institutit Albanologjik, prof. dr. Hysen

Matoshi, mbajti fjalën përshëndetëse dhe në fund, u dorëzoi profesorëve

diplomën Anëtar Nderi i Institutit Albanologjik – për ndihmesë tepër të çmuar në

veprimtarinë shkencore të institucionit.

Programi i konferencës përmbante më tej këto kumtesa: Shefkije Islamaj: Xh.

Lloshi dhe E. Lafe – përkushtim jetësor ndaj gjuhës dhe gjuhësisë; Xhevat Lloshi: Fjalorët dygjuhësh të shqipes me turqishten; Emil Lafe: Fjalori rusisht-shqip i

Institutit të Shkencave (1954) si dëshmi e shqipes letrare të kohës; Rami

Memushaj: Xhevat Lloshi për kriteret e vlerësimit të huazimeve; Viktor Ristani: Strategjitë dhe përftesat përkthimore në përkthimet e prof. Xhevat Lloshit; Kujtim

Kapllani: 1) Kriteret e prof. Xhevat Lloshit në hartimin e teksteve shkollore, 2)

Prof. dr. E. Lafe për kolegët; Emin Kabashi: Kontributi i prof. dr. E. Lafes për

“Fjalorin Enciklopedik Shqiptar”; Zeqirja Ibrahimi: Kontributi i prof. dr. Xh.

Lloshit për terminologjinë e botanikës dhe të zoologjisë në gjuhën shqipe; Agim

Vinca: Fjalë rasti për jubileun; Shpëtim Çuçka: Për një gjuhë mbarëshoqërore, të

pastër, të bukur, të kulturuar (me rastin e 80-vjetorit të lindjes së gjuhëtarëve Xh.

Lloshi dhe E. Lafe); Viktor Bakillari: 1) Udhëtim i pandalshëm i prof. Xh. Lloshit

në leksikografi. Arritje dhe sfida. 2) Mirënjohje dhe konsiderata për Profesorin

klasik Emil Lafe; Idriz Metani: Rreth fjalorit gjermanisht-shqip të Qiro Truelkes

(1899); Naim Berisha: Ndihmesa e prof. Xhevat Lloshit dhe e prof. Emil Lafes

në veprimtarinë shkencore të Institutit Albanologjik; Gani & Sadete Pllana -

Agron Duro: Disa çështje të makrostrukturës së “Fjalorit të termave - bazë

teknikë“ (shqip-gjermanisht e gjermanisht-shqip). Po japim më poshtë nga një

përmbledhje të disave prej tyre.

Prof. Sh. Islamaj u ndal gjerësisht në krijimtarinë e të dy jubilarëve si një

përkushtim ndaj gjuhësisë dhe gjithë filologjisë shqiptare dhe si drejtues e

udhëheqës të një vargu studimesh të hapësirën mbarëshqiptare. Emri i tyre, ndër

148 Kronika kulturore

të tjera, është gdhendur në të gjitha veprat madhore të përbashkëta të gjuhësisë

shqiptare.

Prof. Xh. Lloshi u përqendrua te fjalorët dygjuhësh të shqipes me turqishten:

paraqitjen e parë të fjalëve të shqipes krahas me turqishten e ka bërë Evlia Çelebiu

gjatë udhëtimit të dytë në Shqipëri. Në mes të një udhëzuesi me shkrime për anijet

tregtare të vitit 1693 gjendet edhe një Fjalorth pesëgjuhësh: italisht-kroatisht-

greqisht-shqip-turqisht i autorit Julie Balloviqi (1672-1727). Rreth vitit 1750

Nezim Frakulla ka hartuar një listë fjalësh në trajtën e vargjeve të rimuara (Fjalës

i vargëzuar turqisht-shqip). E zbuloi më 1955 Osman Myderrizi në Berat, i cili e

quan si vepër që çeli rrugën e leksikografisë shqipe me alfabet arab. Prej O.

Myderrizit mësojmë, se edhe Myslim Hoxha, nga Levani i Fierit, përshtati nga

fundi i shek. XVIII një fjalor persisht-turqisht të Ibrahim Shahidi Dedesë të vitit

1544. Ndonëse është një fjalor, mund të quhet edhe i parin përkthim nga

turqishtja në shqipen. Për shekullin XIX i pari vjen Fjalori turqisht-shqip (Nytk)

i Shemsedin Shemimiut të Shkodrës. Fjalët shqipe dhe turke dalin së bashku edhe

në një fjalor tjetër shumëgjuhësh, të Gjorgje Pulevskit: Fjalor në katër gjuhë:

serbisht-shqip, shqip-turqisht, turqisht-greqisht. Është botuar në Beograd më

1873 me alfabetin cirilik. Cilësia e shqipes është shumë e dobët. Botimi

“Udhërrëfyes i Arkivit Qendror Shqiptar” (2000) në të dhënat për rilindësin Daut

Boriçi (1823-1896), shënon se gjendet si dorëshkrim një fjalor shqip-turqisht dhe

turqisht- shqip. Hafëz Ali Ulqinaku (1855-1913) hartoi në Lezhë (me shkronja

arabe): Fjalor turqisht-shqip, 435 faqe me 18.000 fjalë; Fjalor shqip-turqisht, 33

faqe me 5500 fjalë. Pjesa e tretë është fjalor shqip-turqisht në vargje.

Do të duheshin shtysa të tjera historike, që shqipja dhe turqishtja të

përballeshin në faqet e fjalorëve në kuptimin e leksikografisë së mirëfilltë. Vetëm

në vitet 1990 u përftuan kërkesat për fjalorë të mirëfilltë të shqipes me turqishten.

Viti 1994 mund të quhet i shënuar, sepse njëherësh dolën tre fjalorë: Niazi Sulçe

botoi Fjalor turqisht-shqip; Rian Dishçi ka botuar në Stamboll (520 faqe) një

Fjalor turqisht-shqip-anglisht; Hysen Voci më 1994 ka botuar në Turqi një

Fjalor turistik turqisht-shqip dhe shqip-turqisht. Ai e ka vijuar punën dhe më

2002 nxori një Fjalor turqisht-shqip, ribotuar më 2003. Afër dhjetë vjet më pas

një zhvillim të ri do të kishim me punimet e Sami Nezirit. Më 2003 doli Fjalor

turqisht-shqip. Me këtë libër kjo fushë leksikografike për shqipen dhe turqishten

hyn në etapën, në të cilën turqishtja shihet si të gjitha gjuhët e tjera të huaja

kundrejt shqipes. S. Neziri e ka vijuar punën dhe më 2006 ka dhënë kështu

fjalorin më të madh për turqishten, që kemi deri më sot: Fjalor turqisht-shqip.

Türkçe-Arnavutça Sözlük (rreth 75.000 fjalë). I pari fjalor më i gjerë shqip-

turqisht është i Myxhahit Korçës, edhe me pjesën e dytë turqisht-shqip: Fjalor

shqip-turqisht dhe turqisht-shqip. Logos-A, Shkup, 2007. 608 faqe. Është

ribotuar më 2009. Gjithsesi, mbetet në këtë fushë detyra për të hartuar një fjalor

të mirë shqip-turqisht, qoftë edhe me 30.000 fjalë. Ndërkohë fjalorë të shqipes

me turqishten janë hedhur edhe në internet.

Konferencë shkencore në Prishtinë për 80-vjetorin e profesorëve Xh. Lloshi dhe E. Lafe 149

Prof. Emil Lafe kishte zgjedhur si temë të kumtesës fjalorin rusisht-shqip të

botuar në Moskë më 1954 duke pasur parasysh se bashkëmoshatari i tij, Xh.

Lloshi e filloi karrierën shkencore në Institutin e Gjuhësisë pikërisht me një fjalor

shqip-rusisht, që nuk vijoi pas shkronjës K, por që shërbeu si shkollë e vërtetë për

përgatitjen teorike dhe përvojën praktike të Xh. Lloshit në fushën e leksikografisë

e të leksikologjisë. Po në vitin 1954 u botua edhe i pari fjalor shpjegues i gjuhës

shqipe. Prof. E. Lafe shtroi si detyrë që të krahasohet pjesa shqipe e fjalorit

rusisht-shqip me fjalësin e fjalorit shpjegues për të parë kështu gjendjen e leksikut

të shqipes në mesin e shek. XX dhe prirjet e zhvillimit të tij.

Prof. dr. R. Memushaj trajtoi kriteret e vlerësimit të huazimeve dhe paraqitjen

e tyre në fjalorë nga prof. Xh. Lloshi, i cili si detyra të dorës së parë për hartuesit

e fjalorëve sheh përcaktimin se cilat fjalë të janë shqipes e cilat huazime dhe a

janë bërë vërtet këto të fundit pjesë e leksikut të shqipes së përbashkët. Një numër

konceptesh, parimesh e kriteresh me shumë vlerë parashtron në artikujt:

Standardizimi i emrave të kafshëve e të bimëve, Orientalizimi i padëshiruar i

shqipes, Kur fjalorët e turbullojnë shqipen etj. Pjesë e rëndësishme e fjalësit të

fjalorëve normativë është terminologjia. Por ai thotë se terminologjia duhet standardizuar, se “ngulitja e gjuhës standarde nuk mund të quhet e përfunduar

pa përcaktuar me përpikëri terminologjinë e emërtimeve të bimëve dhe të

kafshëve”. Si hap të parë ai sheh krijimin e një baze të dhënash të terminologjisë,

me terma të mbledhur si nga gjuha e folur, ashtu edhe nga burimet e shkruara.

Pastaj kjo lëndë e mbledhur duhet shoshitur, me qëllim që të përcaktohen

emërtimet normë dhe variantet e tyre, d.m.th. të bëhet standardizimi i termave.

Kjo punë duhet bërë duke ndjekur disa kritere, të cilat prof. Lloshi i numëron me

radhë, duke i zbërthyer e konkretizuar me shembuj. Parime të tilla mbështeten në

konceptin bazë për “shqipen gjuhë e hapur dhe dinamike”, që kërkon çlirimin

nga purizmi i së shkuarës. Për standardizimin kërkohen edhe kritere praktike, në

mënyrë që termat të jenë të përshtatshëm për t’u përdorur realisht, të përputhen

me shtratin e shqipes dhe me ndjenjën e sotme gjuhësore”. Heqja dorë nga

purizmi, nuk do të thotë që fjalorët të mbushen me huazime. Prandaj përcaktimin

e asaj se cilat janë fjalë të shqipes, ai e sheh si një detyrë të parë së cilës duhet t’i

jepet përgjigje. Ai vëren se fjalë të huaja të panevojshme kanë kaluar nga fjalori

në fjalor “pa i kushtuar asnjë vëmendje studimit të tyre paraprak”. Thirrja e tij

është: “Mos t’u jepen armë të gatshme atyre që kanë qëndrime antishqiptare në

fushën e gjuhësisë”, që ta paraqesin shqipen si gjuhë të përzier. Po ç’kritere duhet

të ndiqen që të “përcaktohet korpusi i vërtetë i leksikut të huazuar në gjuhën

shqipe? Duke u marrë konkretisht me turqizmat, ai kërkon që të hiqet dorë nga

“vështrimi jashtëkohor dhe numërimi mekanik i tyre, duke përjashtuar

historizmat, huazimet me shtrirje krahinore dhe ato nga mjediset dygjuhëshe.

K. Kapllani theksoi kriteret shkencore e pedagogjike të prof. Xh. Lloshit në

hartimin e teksteve shkencore dhe u ndal gjerësisht në vlerësimet e prof. E. Lafes

për kolegët. Ai ka shqyrtuar me shumë dashuri krijimtarinë e albanologëve W.

Fiedler, T. Johalas, I. Schütz etj., duke e bërë të njohur për gjithë njerëzit e letrave

shqipe. Me dashuri të veçantë ka trajtuar krijimtarinë e N. Veqilharxhit, A.

Xhuvanit, K. Cipos, J. Rrotës, E. Çabejt, A. Budës, A. Kostallarit, M. Domit, Sh.

150 Kronika kulturore

Demirajt, S. Rizës, R. Përnaskës, J. Kastratit, K. Frashërit, V. Buharasë, Sh.

Islamajt, T. Biçokut, J. Shpuzës, Th. Dhimës e I. Gashit. Interesant është sprova

e tij për krijimtarinë letrare-gjuhësore të D. Agollit, me të cilën sjell një qasje të

re në shqyrtimin e vlerave gjuhësore të këtij autori.

Në kumtesën e Emin Kabashit vihej në dukje se ‘Fjalori enciklopedik

shqiptar” (botim i ri në tri vëllime, 2008-2009), vepër e Akademisë së Shkencave

të Shqipërisë, për here të parë përfshinte gjithë trashëgiminë kombëtare dhe të

sotmen e botës shqiptare, pa marrë parasysh kufijtë politikë. prandaj ky fjalor

enciklopedik ka përmbushur kërkesat themelore të një enciklopedie me përmasa

gjithëkombëtare qoftë për nga thellësia historike e trajtimit të ngjarjeve dhe

personave me vlerë kombëtare, qoftë nga gjerësia e përfshirjes së hapësirës

shqiptare, gjeografike, historike e kulturore-shkencore. Ai përmendi me këtë rast

rolin organizativ e shkencor të prof. E. Lafes si drejtues i projektit dhe redaktor i

përgjithshëm i “Fjalorit enciklopedik shqiptar”..

Prof. A. Vinca theksoi prurjet e të dy profesorëve jubilarë në fushën e

filologjisë dhe udhët që ka hapur veprimtaria e tyre shkencore në fushën e

shkencave filologjike, sidomos veprimtaria për Fjalorin Enciklopedik Shqiptar

(botimi i parë 1985; botimi i dytë 2008-2009). Z. Ibrahimi nënvizoi rolin e prof.

Xh. Lloshit për terminologjinë e botanikës e të zoologjisë në shqipe, ndërsa prof.

B. Baliu trajtoi vendin e prof. Xh. Lloshit në studimet albanologjike Studiuesi N.

Berisha solli në kujtesë ndihmesën e dy profesorëve jubilarë në veprimtarinë e

Institutit Albanologjik, Studiuesi V. Bakillari përmendi qëndrimet konsekuente e

të argumentuara të prof. E. Lafes në mbrojtje të shqipes standarde dhe të arritjeve

të Kongresit të Drejtshkrimit. Punimet e prof. E. Lafes, - përmendi ai, - vijojnë të

shërbejnë si referenca për magjistra e doktorë në gjuhësi dhe në vepra e punime

të tjera shkencore filologjike. Puna për njësimin e shqipes, për vendosjen e

standardit të saj, në të cilën prof. Emil Lafe ka qenë aktor dhe faktor, mund të

paraqitet edhe sot si një nga arritjet më të mëdha të profesorit dhe një nga punët

më të mira të tij.

Konferenca u mbyll në një atmosferë të ngrohtë kolegjiale, me urimin e

sinqertë e të përzemërt për të dy jubilarët që të kenë jetë të gjatë dhe arritje të reja

në veprimtarinë e tyre shkencore.

Kujtim KAPLLANI

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

VEPRIMTARI SHKENCORE NË AKADEMINË

E SHKENCAVE TË SHQIPËRISË

PËR ALBANOLOGJINË KINEZE

Më 31 tetor 2018 u zhvillua në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë

veprimtaria shkencore Dita e albanologjisë në Kinë. Me këtë u paraqitën për

publikun shqiptar tri vepra të hartuara nga pedagogë të Degës së gjuhës shqipe

në Universitetin e Gjuhëve të Huaja të Pekinit: “Fjalori shqip-kinezisht e

kinezisht shqip”, me mbi 40 mijë fjalë, hartuar nën drejtimin shkencor të prof. dr.

Ke Jing; “Enciklopedi e shkurtër e historisë dhe e trashëgimisë kulturore të

Shqipërisë”, përgatitur po nga prof. Ke Jing, me bashkëpunimin e dr. Ma Sai; si

dhe botimi në gjuhën kineze i romanit “Aksidenti”, përkthyer nga prof. Fenghua

Chen. Gjithashtu u paraqitën disa tekste universitare, si “Gramatika praktike e

shqipes” në dy vëllime (prof. Ke Jing); “Shqipja e folur” në dy vëllime (prof.

Fenghua Chen).

Akad. Floresha Dado, kryetare e Seksionit të shkencave shoqërore dhe

albanologjike, në fjalën e hapjes e cilësoi këtë veprimtari me një rëndësie të

veçantë dhe specifike, pasi për herë të parë Seksioni i shkencave albanologjike i

Akademisë së Shkencave organizon promovimin e produkteve shkencore të një

prej qendrave albanologjike më të rëndësishme që veprojnë në botë, siç është

departamenti i gjuhës shqipe në Pekin, e jo thjesht promovim të botimeve të

rëndësishme, por njëkohësisht mirënjohje, vlerësim dhe projekt për

bashkëpunime të mëtejshme, ku ndihma dhe kontributet e studiuesve shqiptarë

do të jenë më të ngushta dhe më të dendura.

Fjalën përshëndetëse në emër të Akademisë së Shkencave e mbajti sekretari

shkencor akad. Vasil S. Tole. - Një ditë kushtuar albanologjisë që zhvillohet në

Kinë, në Universitetin e Gjuhëve të Huaja të Pekinit (BFSU), për ne që e dimë se

sa e shumanshme dhe e suksesshme është kjo veprimtari, nuk mjafton, – tha akad.

Tole, por, ne kemi bashkëpunuar me Universitetin BFSU edhe pa marrëveshje,

duke shkëmbyer ekspertë e ekspertiza, duke lehtësuar bashkëpunimin

ndërakademik e ndëruniversitar, duke pasuruar njëri-tjetrin me botime e studime,

duke mirëpritur në revistat tona artikuj e studime dhe në shumë forma të tjera.

Akademia e Shkencave ndien si detyrë të vetën të mbështesë zhvillimin e

albanologjisë në BFSU në format ekzistuese e në forma të reja. Vitin e ardhshëm

është 70-vjetori i Republikës Popullore të Kinës. Prandaj ne do të synojmë që

vitin e ardhshëm të organizojmë së bashku një konferencë shkencore jubilare.

Dhe me këtë rast të zgjerojmë bashkëpunimin edhe me arkivat, ku gjendet një

histori e përbashkët, që nuk duhet ta lëmë të na bëhet e largët.

152 Kronika kulturore

Në këtë veprimtari mori pjesë edhe ambasadorja e RP të Kinës në Shqipëri,

znj. Jiang Yu, e cila në fjalën e sajë përshëndetëse vlerësoi bashkëpunimin e dy

shteteve dhe në veçanti bashkëpunimin e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë

me Universitetin e Gjuhëve të Huaja të Pekinit.

Për rëndësinë e Fjalorit shqip-kinezisht dhe kinezisht-shqip (me mbi 40 mijë

fjalë), referuan prof. Emil Lafe dhe akad. asoc. Gjovalin Shkurtaj.

Prof. Emil Lafe, duke i cilësuar Fjalorin shqip-kinezisht dhe kinezisht-shqip

dhe Gramatikën praktike të gjuhës shqipe si dy vepra të rëndësishme të

albanologjisë kineze, u shpreh në mënyrë të figurshme duke thënë se gjuha

shqipe, letërsia shqiptare, kultura shqiptare në përgjithësi kanë një shtëpi të bukur

në Kinë, e cila ndodhet në Universitetin e Gjuhëve të huaja në Pekin, që është një

kopsht i lulëzuar dhe shumë tërheqës i arsimit universitar atje, departamenti i

gjuhës dhe i letërsisë shqipe. Ai vijoi më tej me disa të dhëna të përgjithshme për

albanologjinë kineze dhe mësimin e gjuhës shqipe në Kinë. Albanologjia kineze

është mjaft e re në krahasim me vende të tjera ku ka pasur prej kohësh interesim

për Ballkanin në përgjithësi dhe për Shqipërinë në veçanti, por Departamenti i

gjuhës shqipe në Pekin, ndryshe nga qendra të tjera albanologjike është dinamik,

gjë që na jep kënaqësi, krenari, por edhe përgjegjësi. Punët e kolegeve tona kineze

janë bërë të njohura nëpërmjet një vargu artikujsh të botuar në gjuhën shqipe, në

revista e përmbledhje shkencore në Shqipëri, në Kosovë e Maqedoni, përveç

shkrimeve në shtypin e shkruar e në televizion. Fjalori shqip-kinezisht dhe

kinezisht-shqip (me mbi 40 mijë fjalë), me 1189 faqe, nuk është i pari fjalor për

këto dy gjuhë, por pa dyshim më i ploti dhe më i përpikti. Ky fjalor është një

arritje e shënuar në radhë të parë për albanologjinë kineze, por edhe për

albanologjinë në përgjithësi. Ai synon të plotësojë nevojat e studentëve që

mësojnë gjuhën shqipe në Kinë e të atyre që mësojnë gjuhën kineze në Institutin

“Konfuci” në Tiranë, jo vetëm gjatë orëve të mësimit, por edhe t’i ndihmojë ata

kur të dalin në punën e tyre të pavarur. Një fjalor i përgjithshëm është gjithsesi i

pamjaftueshëm për marrëdhëniet e sotme të dendura ndërmjet dy vendeve tona,

dhe mendoj, – shprehet prof. E. Lafe, – se pas këtij e kanë radhën të hartohen

edhe fjalorë terminologjikë për fusha të ndryshme të shkencës, teknikës, artit etj.

Pas një përvoje të gjatë mësimore, pedagogët e këtij departamenti kanë

nxjerrë, me jo pak vështirësi, edhe veprën tjetër shumë të rëndësishme Gramatikë praktike të gjuhës shqipe, të hartuar në gjuhën kineze. Vepra të tilla kanë një

mundim të madh në formulimin e fjalive me të cilat duhet të shpjegohet e të

sqarohet rregulla përkatëse. Prof. Emil Lafe kujtoi me këtë rast edhe pedagogun

e parë kinez të gjuhës shqipe, mikun e kolegun e tij In Çan Ljan, i cili hapi më

1961 në Kinë, atë që ai e quajti “shtëpia e bukur e gjuhës shqipe dhe e kulturës

shqiptare”.

Në fund të referimit, prof. Emil Lafe kujtoi dy festat jubilare të vitit të

ardhshëm: 70-vjetorin e RP të Kinës dhe 75-vjetorin e çlirimit të Shqipërisë nga

pushtimi nazi-fashist, e ftoi Akademinë e Shkencave dhe BFSU që këto data të

rëndësishme t’i kenë parasysh në programin e tyre të bashkëpunimit.

Akad. asoc. Gjovalin Shkurtaj në fjalën e tij përgëzuese dhe përuruese mbi

Fjalorin kinezisht-shqip e kinezisht-shqip, në kuadrin e botimeve dhe

veprimtarisë mësimore e shkencore të katedrës së shqipes në Kinë, shprehu, në

Veprimtari shkencore në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë për albanologjinë kineze 153

radhë të parë, ndjenjën e gëzimit dhe nderimit si gjuhëtar, po edhe thjesht si

shqiptar. Një popull i madh, me tradita e kulturë të lashtë i bën vend gjuhës shqipe

në radhën e gjuhëve që meritojnë të njihen e të mësohen, duke pasur edhe

mëtimin frymëgjatë e shumë të lakmueshëm për ne: të jetë gjuha jonë edhe si një

“derë” nëpërmjet së cilës në Kinë të mund të njihen edhe letërsia e botimet me

interes nga vende të tjera. Këto përpjekje të dobishme jo vetëm kanë ngritur

nivelin e kërkimit shkencor të tyre, por edhe kanë bërë që më shumë studiues

kinezë dhe shqiptarë të përqendrohen në çështjen shqiptare dhe në punën

kërkimore në Kinë. Prof. Gj. Shkurtaj theksoi në veçanti disa pika ku shfaqet

rëndësia e këtij Fjalori: së pari, sepse gjeografia e albanologjisë dhe e njohjes së

gjuhës shqipe me anë të veprave leksikografike dygjuhëshe shkon deri në Kinën

e madhe e të largët, po edhe pse, duke qenë se ai doli në një kohë kur edhe

zhvillimi e standardizimi i shqipes kanë mbërritur në lartësi më të mëdha se dikur,

nëpërmjet këtij Fjalori, si të thuash, bëhet një “patentim” i shqipes së shkruar në

plan ndërkombëtar, si gjuhë e një populli e kombi të vogël, por që interesimin,

vlerësimin dhe kujdesin për hiret e fjalët e saj i ka shumë të mëdha.

Së dyti, ai thekson se, botimi i këtij Fjalori është një prurje e rëndësishme për

leksikografinë dygjuhëshe shqip-gjuhë e huaj.

Para Fjalorit që po përurojmë sot, kemi pasur disa fjalorë dygjuhësh të

shqipes me një nga gjuhët e huaja si: shqip-gjermanisht e gjermanisht-shqip,

shqip-italisht, shqip-anglisht, shqip-frengjisht, shqip-serbokroatisht, shqip-

greqisht e të tjerë, kurse vargu i fjalorëve shqip-gjuhë e huaj, së paku deri sot,

mbyllet me Fjalorin-shqip-kinezisht, të vitit 2018, që vlen për të përgëzuar

ideatorët, hartuesit dhe krejt ekipin realizues të tij.

Akad. asoc. Shaban Sinani duke folur për Enciklopedinë e shkurtër të historisë dhe të trashëgimisë kulturore të Shqipërisë, e cilësoi atë si një prej

dëshmive të karakterit shumanësh të punës së katedrës së shqipes në BFSU. Ajo

është përgatitur nën drejtimin shkencor të prof. Ke Jing, me bashkëpunimin e

pedagoges së re Ma Sai.

Çfarë është kjo enciklopedi? Kjo është një enciklopedi e formatit europian,

jo vetëm për faktin se botimi i parë i saj, që ka shërbyer si bazë edhe për botimin

në gjuhën kineze, është mbështetur nga Bashkimi Europian dhe UNDP, thotë

prof. Sinani, por mbi të gjitha për mënyrën si janë përzgjedhur kryevlerat e

trashëgimisë materiale e jomateriale shqiptare për t’i përuruar në mjedisin kinez.

Një kapitull u është kushtuar pasurive arkeologjike shqiptare, shtresave të

kryehershme të saj, me një vëmendje të posaçme për sitin arkeologjik të Butrintit,

pasuri e UNESCO-s. Rregullimi urban i jetës qytetare në Shqipëri, arkitektura

popullore dhe ajo makrometrike zënë një kapitull tjetër, dhe në këtë rast

Gjirokastra e Berati zënë kryet e vendit, duke qenë gjithashtu dy qytete që janë

nën mbrojtjen intelektuale të UNESCO-s. Sa i takon historisë së popullit shqiptar,

etnogjenezës, lashtësisë, burimit, vazhdimësisë, këto çështje janë renditur në një

kapitull tjetër, në të cilin shumë rëndësi ka sidomos periodizimi i historisë së

periudhës shtetërore, duke iu referuar alternimeve të herëpashershme të sistemit

shoqëror nga principata e trashëgueshme tek këshilli i shtetit apo regjenca, forma

të kurorës polikratike, nga republika në monarki etj. Origjina e shqipes dhe

historia e zhvillimit të saj si gjuhë e shkruar, pa lidhje gjenetike me degë e

154 Kronika kulturore

nëndegë gjuhësh të tjera të së njëjtës familje; lindja, zhvillimi, periudhat dhe

personalitetet më të rëndësishëm të letërsisë shqipe prej Gjon Buzukut deri tek

brezi i shkrimtarëve dhe poetëve post-Kadare; paraqiten me gjuhë të thjeshtë, por

duke iu përmbajtur tezave të vërtetueshme shkencore.

Në mënyrë më të përqendruar në këtë enciklopedi janë paraqitur disa

trashëgimi që zakonisht njihen si albanizma. Kapituj më vete përbëjnë etnosi dhe

eposi shqiptar, me veçantitë e veta krahasuar me poemat dhe mitologjinë

homerike dhe me eposet europiane e ballkanike të Mesjetës; pastaj koleksioni i

kodikëve, një prej më të pasurve në botë, dy prej të cilëve të restauruar dhe

shëruar në Kinë, tashmë të regjistruar në programin e vlerave më elitare që

promovohen në UNESCO, “Memoire du Monde”; në vijim edhe koleksioni i

statuteve, si dëshmi të zhvillimit paralel të vendit me gjithë kontinentin në shekujt

e humanizmit europian; kanunet dhe korpuse të tjera të së drejtës tradicionale

shqiptare, rregullatorë të jetës së popullit në kushtet e sundimit të një perandorie

që kishte karakter ushtarak e teokratik; pasuritë e rralla arkivore të Shqipërisë;

dëshmitë e marrjes në mbrojtje dhe të shpëtimit të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë

Botërore etj. Këtyre kapitujve u bashkohen edhe pjesët kushtuar disa cilësive

etnotipike të shqiptarëve, si bashkëjetesa paqësore ndërkulturore, ndëretnike dhe

ndërfetare, solidariteti, figurat me të cilat shqiptarët identifikohen, si Nënë Tereza

e Gjergj Kastrioti. Një zgjedhje e mençur ka qenë leximi i traditës kulturore

shqiptare përmes disa trashëgimive me informacion thellësisht të kodifikuar, si

heraldika dhe emblematika, numizmatika dhe filatelia. Natyrisht që pamjen e

vetë më të bukur të denjë për përurim në mjedise ndërkombëtare Shqipëria e ka

në arte dhe letërsi, sidomos në artet figurative, në pikturën e të huajve më së pari,

ku, ndonëse sundon romantizmi e ekzotika, bota shqiptare shpërfaqet me denjësi.

Nuk mungojnë vrojtimet demografike, demokulturore e demoetnike, që

pasurojnë pamjen e përgjithshme të vendit, ashtu sikurse dhe historia e

institucioneve më të rëndësishme kulturore, arsimore dhe shkencore, duke

përfshirë Universitetin e Tiranës, Akademinë e Shkencave, Radiotelevizionin

Shqiptar etj., shtoi më tej prof. Shaban Sinani.

Në fund të këtij aktiviteti folën prof. dr. Chen Fenghua, përgjegjëse e

Departamentit të Gjuhës Shqipe në BFSU dhe prof. dr. Ke Jing shefe e

Departamentit të marrëdhënieve ndërkombëtare në BFSU.

Në vitin 2015, – tha prof. dr. Chen Fenghua, – me ndihmën e Ambasadës së

Kinës në Shqipëri, është nënshkruar një marrëveshje dypalëshe Kinë–Shqipëri, për përkthimin dhe botimin e ndërsjellë të veprave klasike, për të thelluar

shkëmbimet kulturore, historike, veprat dhe shkrimtarët më të shquar si dhe

miqësinë tradicionale midis dy vendeve tona. Kjo marrëveshje, caktoi që të dyja

palët të botojnë nga 25 vepra të shquara brenda 5 vjetëve. Qoftë në përmasa, qoftë

nga rëndësia, kjo marrëveshje mund të konsiderohet si më e madhja në historinë

e shkëmbimeve kulturore mes Kinës dhe Shqipërisë.

Universiteti i Gjuhëve të Huaja i Pekinit dhe shtëpia botuese FLTRP

(Foreign Language Teaching and Research Press), me përparësinë e vet në fushën

e studimeve albanologjike, janë ngarkuar me këtë projekt, kanë krijuar

komisionin e ekspertëve kinezë dhe shqiptarë, dhe kanë propozuar listën e librave

që do të përkthehen. Në Shqipëri, me organizmin e Shoqatës së Botuesve të

Veprimtari shkencore në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë për albanologjinë kineze 155

Shqipërisë dhe me ndihmën e Shoqatës Kulturore Shqipëri–Kinë, janë përfshirë

disa botues cilësorë, si dhe një grup përkthyesish veteranë, si Iljaz Spahiu, Kujtim

Ymeri etj. Pas përpjekjeve dyvjeçare, nga të dyja palët janë botuar tetë vepra, si

Nënë Shqipëri, Enciklopedi e shkurtër e historisë dhe trashëgimisë kulturore të Shqipërisë, Hyrje në historinë dhe kulturën kineze, Rruga kineze e reformave dhe

zhvillimit ekonomik, etj. Botuesit kinezë dhe shqiptarë kanë organizuar

promovimet e këtyre veprave, ose në një rast të caktuar, si me rastin e panairit të

librave ndërkombëtarë, për të reklamuar këto vepra të përkthyera. Duhet të

theksojmë se veprat jo vetëm po dalin me një ritëm të shpejtë, por edhe se cilësia

e tyre garantohet.

Në pjesën e dytë të referimit të saj prof. Chen Fenghua foli për përvojën e saj

nga përkthimi i romanit “Aksidenti”, të I. Kadaresë. Leximi i një vepre letrare

mbetet një pushim i këndshëm, tha ajo, kurse përkthimi i saj është krejt ndryshe,

një punë shumë e lodhshme e me përgjegjësi. Së pari, duhej të isha në çdo

moment një lexues i kujdesshëm. Në çdo pikë, në çdo kënd më duhej të ndalesha

“për të biseduar me autorin”, për t’i bërë pyetje, çfarë qëndronte nëpër shkronjat,

paragrafët..., derisa të kapja diçka që të më bindte. Gjatë përkthimit njëvjeçar,

nga fillimi deri në fund, në çdo minutë unë ndihesha sikur ecja nëpër akull. Duket

se “Aksidenti” luajti rolin e një trajneri me përvojë e më mësoi të bëhem një

përkthyese e kualifikuar, duke marrë parasysh diferencat kulturore, kaq të mëdha

midis dy gjuhëve. Duke u bërë pjesë e këtij projekti përkthimesh e botimesh, ne

do të hapim më shumë dritare për njëri-tjetrin dhe me përpjekjet e çdo përkthyesi

dhe botuesi jetët tona do të bëhen më të afërta, kulturat më të kuptueshme dhe

lidhjet më të ngushta, përfundoi fjalën e saj prof. Chen Fenghua.

Në fund e mori fjalën prof. dr. Ke Jing, e cila i bëri një paraqitje të

hollësishme punës së Departamentit të Gjuhës Shqipe në Pekin. Prej vitit 1961,

të hapjes së këtij departamenti e deri në vitin 2000, numërohen 87 studentë të

diplomuar e vit pas vit viti numri i studentëve të regjistruar ka ardhur duke u

shtuar, e jo vetëm në studimet bachelor, por edhe në ato më të thelluara, në nivel

pasuniversitar, master e doktoranturë.

Ajo përmendi edhe shkëmbimet me ligjërata e ndihmesa studimore me

akademikë të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, të Akademisë së

Shkencave dhe të Arteve të Kosovës profesorë të fushave të ndryshme studimore

si: prof. Shaban Sinani, prof. Floresha Dado, prof. Emil Lafe, prof. Rexhep

Ismajli, prof. Ruxhdi Stringa, prof. Paskal Milo, z. Iliaz Spahiu etj.. Më tej ajo

dha një renditje të detajuar të temave të diplomave ndër vite, të temave të

doktoratave të përfundua e në proces, dhe një numër të konsiderueshëm artikujsh

të botuar në fushën e gjuhës e letërsisë, kulturës, studimeve rajonale, temave

fetare dhe studimeve për Kadarenë.

Nismat “Një brez një rrugë” dhe “16+1” të Kinës, janë një perspektivë e mirë

për shtimin e numrit të studentëve të këtij departamenti si dhe për shtimin e

shanseve për më shumë punësim për ta, – tha ajo. Katedra ka fituar projektin e

hartimit të një fjalori të madh të shqipes. Bashkëpunëtorë të saj, si prof. Zheng

Enbo, kanë përgatiur e botuar një antologji dyvëllimëshe të poezisë shqipe, me

70 autorë. Me kujdesin e katedrës dhe punën e saj, rreth 60 personalitete shqiptare

do të jenë zëra më vete në Enciklopedinë e Kulturës Kineze.

156 Kronika kulturore

Gjithashtu, studimet më të thelluara, zhvillimi i konferencave të përbashkëta,

botimet e reja, përkthimet dhe botimet e vazhdueshme të artikujve studimorë, do

të shtojnë bashkëpunimin me Shqipërinë, Ballkanin dhe me institucione të tjera

me famë botërore, përfundoi referimin e saj prof. dr. Ke Jing.

Vitore VELI

Perla, vëllimi 83, numri 3-4, 2018

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

KOMUNA E MALISHEVËS NË KOSOVË NDERON

PROF. DR. TAFIL KELMENDIN (1948–1993)

Më 3 dhjetor 2018 prof. dr. Tafil Kelmendi kishte 70-vjetorin e lindjes. Pasi

përfundoi studimet e larta për gjuhësi në Prishtinë, filloi si asistent e më pas si

lektor i gramatikës shqipe në Universitetin e Prishtinës. E udhëhoqi për doktoratë

prof. Mahir Domi. Më pas u specializua për sintaksë e morfologji në Universitetin

e Sorbonës (Francë). Ka botuar mjaft artikuj e studime, që janë përmbledhur në

vëllimet: “Kështjellat e sintaksës“, “Studime sintaksore” etj. Kështjellat e sintaksës (Kohë foljore dhe njësi tekstore). Instituti Albanologjik i Prishtinës.

Prishtinë, 2006, 251 f.; Studime sintaksore. Instituti Albanologjik i Prishtinës.

Prishtinë 2008, 178 f.; Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën popullore (sipas folklorit). Instituti Albanologjik i Prishtinës. Prishtinë,

2010, 282 f. Një numër artikujsh të tjerë me vlerë gjenden të shpërndarë në

shtypin shkencor.

Prof. Kelmendi u largua fatkeqësisht herët nga jeta, në moshën 45-vjeçare, në

një kohë kur do t‘i jepte vepra e studime të reja gjuhësisë dhe shkollës shqipe.

Vërtet interesant që studiuesit, mësuesit, njerëzit e tjerë të kulturës dhe mbarë

populli i komunës së Malishevës di të nderojë figurat që kanë udhëhequr

mendimin kulturor, pedagogjik e shkencor në komunë dhe në Kosovë. Ata kanë

përcaktuar çmimin vjetor “Tafil Kelmendi“, të cilin ia japin intelektualit më të

dalluar më 3 dhjetor të çdo viti. Këtë vit çmimi iu dha studiuesit dhe letrarit të

talentuar, prof. Emin Kabashit. Me rastin e 70-vjetorit të prof. Kelmendit, në

qendrën e kulturës së komunës së Malishevës u organizua një konferencë

shkencore, në të cilën morën pjesë përfaqësuesit e komunës, të qendrës kulturore,

të shoqatës “Tafil Kelmendi“ dhe studiues nga Prishtina e Tirana.

Konferencën e përshëndeti zëvendësmimistri i Arsimit i Kosovës, z. R.

Mazreku; i cili vlerësoi rolin e prof. T. Kelmendit për shkencën dhe shkollën

kombëtare shqiptare. Pas tij kryetari i shoqatës “Tafil Kelmendi“, z. F. Javori,

foli rreth veprimtarisë shkencore, shkollore dhe kombëtare të prof. T. Kelmendit.

Përshëndeti edhe kryetari i komunës, z. R. Begaj.

Prof. dr. Emil Lafe mbajti kumtesën “Kështjellat e sintaksës” në veprën e

Tafiul Kelmendit, ku theksoi rëndësinë dhe vlerën që kanë edhe për kohën e sotme

shkrimet e Tafil Kelmendit për kulturën e gjuhës dhe mbrojtjen e veçorive

kombëtare të gjuhës shqipe (kumtesa botohet në këtë numër të revistës). Prof. dr.

Ragip Mulaku shtjelloi prurjet e prof. T. Kelmendit për paskajoren e shqipes në

vështrim historik. Ai vlerësoi qëndrimin e palëkundur të prof. T Kelmendit për

158 Kronika kulturore

dukurinë e mënjanimit të saj gjatë evolucionit historik në disa gjuhë të Ballkanit.

Prof. dr. Rami Memushaj në kumtesën Paskajorja e gegërishtes në vështrimin e

Tafil Kelmendit vuri në dukje studimin e thelluar të funksioneve sintaksore të

paskajores së tipit me ba në gjuhën e folklorit, si fjali e pavarur, si gjymtyrë

plotësuese e fjalisë dhe si fjali e nënrenditur ftillëzuese e rrethanore. Prof. dr.

Qemal Murati mbajti kumtesën Tafil Kelmendi – studiues i përkorë me kontribute

thelbësore për shqipen (botohet në këtë numër), ku vlerësoi studimet sintaksore

të të dr. T. Kelmendit dhe punën e tij si mësimdhënës në Universitetin e

Prishtinës. Prof. as. dr. Kujtim Kapllani u ndal te funksionet sintaksore të kohëve

foljore në studimet e prof. Kelmendit, duke vënë në dukje vlerat e punimeve të

tij sidomos për të pakryerën dhe trajtimin shkencor të thëniezimit si akt vetjak

dhe të thënies si produkt i atij akti. Prof. dr. Emin Kabashi u përqendrua te shkolla

kulturore dhe shkencore që çeli veprimtaria e prof. T. Kelmendit në komunë dhe

në gjithë Kosovën. Studiuesi i ri, Q. Morina, u përqendrua në kundrimin e disa

termave në fushën e gramatikës si shndërrime terminologjike që vijnë nga

shndërrimet e nocioneve.

Veprimtaria u mbyll me përshëndetjen e drejtores së qendrës së kulturës të

Malishevës, znj. Besartë Kryeziut.

Kujtim KAPLLANI

ایران شناسی

٩١ فر ستهیمهناز شا _هنر ایرانی تا گسترش اسالم

١٠٣ یهبازش یمحمد مهد _ یشرق جانیمرکز استان آذربا زیتبر

١١١ حمدوهووا ایرینا _ یغزال لمیشهرک ف

١١٤ ایرینا حمدوهووا _ رانیا یمل یشناس اهیباغ گ

١١٨ علسیا آداموسکا _ رانیا یها نهیو سفال نهیموزه آبگ

شرق شناسی

١٢٣ عبداهلل حمیدی _ امره ونسی یعشق در شعر عرفان

١٣٥ )ع( یامام عل دگاهیاز د یخوشبخت

گزارش فرهنگی

١٤٣ کویتیم کاپالن _( ٥آلبانیائی و روسی )علمی نشست

تالش سال هشتاد تکریم از بمناسبت پریشتینادر یکنفرانس علم

١٤٧ کویتیم کاپالن _امیل الفه و لوشی جواداستادان

آلبانی شناسی در چین برای گسترش علمدر آکادمی علوم آلبانی نشست علمی

١٥١ ویتوره ولی _

(١٩٩٣-١٩٤٨) یندلمک لیپروفسور دکتر تافبه افتخار تجلیل برگزاری مراسم

١٥٧ کویتیم کاپالنی _ در کوزوو زاوایمال یشهردارتوسط

١٥٩ فهرست فارسی

PERLA “مرواريد”

ومسبیست و فرهنگي، سال –علمي فصلنامه

٨٣ شماره مسلسل – میالدي ٢٠١٨ سال سوم الي چهارمشماره

فهرست

يفرهنگ روابط

از مارین بارلتی "تاریخ اسکندربیگ" فارس( در آثار ی)پادشاه اشیپر

٥ آنتون پاپلکا _

آلباني شناسي

١٥اکرم چابی _ شیاتر نسبروکیدر ا یشناس یبحث و گفتگو در مورد علم آلبان

٢٨مظفر کرکوتی _ ان ها و قلمرو آنهاددارقوم یها شهیر مورد در

ری از آربری های منطقه ژارا گونه شاعرانه از یوسیپ رال بعنوان یادگادو

٣٣حمید جعفری _

از نعیم فراشری "عشق"و "زیبائی"شعر در دو یها و تفاوت ها یژگیو

٣٨کالرا کودرا _

فراشری معیو آثار ن تیدرباره شخص )نعیم شناسان( انمحقق دگاهید

٤٤آلبرت هابازای و مدرید مصطفرای _

٥٤فالمور شاال _ و استفاده از زبان استاندارد یاق زبانانطب

در فرهنگ لغت تاریخی آقای استیوآرت ا. مان اصطالحاتواژه نامه

٦٣ ایردا درویشی _

ی انآلب برگرفته از نقشه فضائی یدر تحوالت شهر دیابعاد جد

٧٧مریتا کوکا کاراگونی _