Sbawojk’ol: Yochibal tS’ib ta batS’il k’op

primera parte: introducción en tSeltal

23

Yochibal Ts’ib1

XochiTl leYva solano, aXel Köhler, Xuno lópez inTzín,Damián GuaDalupe marTínez marTínez, rie WaTanabe, Juan chaWuK,

Floriano enrique hernánDez cruz, José alFreDo Jiménez pérez,mariano esTraDa aGuilar soK peDro aGripino icó bauTisTa

Binti ut’il a wejt lok’el ta jol ko’tantik smeltsanel te a’iybilaljune?

Tsobolotik ta sk’alelal lajuneb yu’un sakil ja’ ta bats’il ajtal yu’un xcholobil k’aal yu’un sts’umbal bats’il winik antsetik (waklajuneb yu’un enero ta sja’wilal 2008 ta kaxlan ajtal), k’alal oxlajuntul la

jts’ob jbajtik ta Centro Cultural Tierra Adentro, ay ta yolil poko’ lum te ja sbiil Jobel.2

Kajotik ta stsobel jbajtik te k’alal la yich’ lok’esel Xcholojibal k’aal ta sja’wilal 2008 te la sbiilin Jch’iel bats’il ts’umbalil: stijel sba lok’ombailetik.3 Jich te xcholojibal k’aale ju’bel ta meltsanel ta komon a’telil yu’un jlok’tawanejetik, jsonowiletik, jbonbajometik sok yantik te mach’atik stukel yakajtik ta a’tel te namej kajemikix tal, te ja sjoytak tal ta a’tel te mach’atik tsakajtik ta spasel lok’ombailetik li’ ta sts’uk slum sk’inal Mejiko te ja sbiil Proyecto Videoastas Indígenas de la Frontera Sur (PVIFS).

Jich te k’alal k’ax ta jk’abjo’tik te sch’akobil k’aal yu’un 2008, binax yutsil la kiljo’tik yu’un t’ujbil la yich’ pasel sok lek la yich’ meltsanel. Jich te schapobil k’aal la yich’ lok’esele, te mach’atik a k’ot ta sk’abe yipniwan a te tuun yu’un swenta la stsaktiklaj te’a te bitik pasel ya sk’an yu’une, yanuk te jo’otike, la ka’iytik te ja sjunil snabeyel sba ka’teltik ta stuulutul ta yantik lumlumetik. Ja’nix jich bit’il la yal jtuul joytik ta tsoblej pastaj ta yuilal sakil ja’: “Te xcholojibal k’aale, jich k’oem te ja sjunil swenta snabeyel sba ka’teltik te ya xk’ot ta sit yelaw ch’ich’ bak’et te k’alal ya stsak te’a te ya’tele…” (JAJP, tsakbil a’yej yu’un RACCACH 16/01/2008).4

Manchuk teme tulan sk’oplal te xcholojibal k’aal te la yich’ pasele, la jna’tik stojol te maba ta stojol komunal a meltsaj. Tek a te k’alal la jtsobtikla jbajo’tike, la jkomon tajtik ta nopel te yananix sk’an x-a’tejotikxan ta swenta jun a’telil te yakuk xk’otix ta stojolek a te jlumaltike sok te yakuk xtuun yu’uneke. Ja’ jich komon a k’ot ta nopel ku’untik, pajal och ta ko’tantik te ja’ jich ya sk’an x-a’tejotikbele.

Jich te ta yuilal tal sakil ja’e, ch’ak sok mak (ta enero sok febrero) lajnanix jtsobila jbajo’tik, ja’ jich a jajchbel te jwol a’telil te la sbiilin Tsobobail yu’un Jpas T’ujbil a’telil, Jchol k’op a’yejetik ta ik’ ta stojol komunal sok Jt’un-nopojelil yu’un Talel kuxlejal ta Chiapa (Red de Artistas, Comunicadores Comunitarios y Antropólog@s de Chiapas, RACCACH sbiilene ta kaxlan k’op). Te k’alal tsobolitik-ae, la yich’ tael ta alel te bit’il maba la yich’ lok’esel ta jun te bats’il scholobil k’aal, manchuk teme la yich’ alel ta sjajchibal te k’alal la yich’ meltsanel te xcholojibal k’aale. Yu’un te k’alal a lijk ta a’telinel te xcholojibal k’aal te k’an yich’ lok’esel a te bats’il ajtal sok te binti ut’il ay xcholojibal k’aal yu’unik te bats’il ants winiketike, jich ta swenta te bats’il xcholojibal k’aale koltawan ta spasel jtuul p’ijil winik snopobe sk’oplalul binti ut’il ay bats’il k’op te ja’ sbiil Juan Zapil, lijkem ta slumal tsotswexetik ta Watemala.

K’alal la kich’tik alel te maba ya xlok’ ta jun te bats’il ajtal sok te bats’il uetike, la jmel ko’tantik, ja’nax yu’un kajotik ta snopel binti pasel ya sk’an yu’un yakuk jnopbetik sp’ijil te me’el mamaletik yu’un te binti ut’il ya x-ajtajik sok ya xchapik k’aal sok te uetike, yu’un ta jun k’aal ya xk’ootik

24

ta smeltsanel ta jun sok jich ya yichbel na’el sbaa. Te wa’iy binti ut’il a kajbel ta nopel ku’untike, ay la yaal jtuul joytik te kajemix ta ya’telinel stusanel sok xchajpanel te xcholojibal te k’aale. Te k’alal jich la ka’iytike la smuk’ebtes ko’tantik, jich a kajotik ta snopel binti ya jpastik sok binti ya xkajotik ta ya’telinel ta oranax yu’un ya stak’ pukel ta jun. Ay mach’a la yal te yakuk yich’ pasel pajk jun te maba ja’ ts’ib ya yich’ tal, ayuk tsakal tal te’a lok’ombail sok a’yejetike.

Jich te binti ya jcholtik li’e, ajk’nax ta alel, yu’un te k’alal tsobolotik ta ya’yantayel te a’telil ay ta asit awelawe, jalaj sk’alelal ku’untik ta snopel, uile ku’untik stusanel te binti ut’il meltsanel ya sk’an te a’telile. Maba j-ajk’ la yich’ nopel yu’un tal ta ko’tantik ta swenta te a’telil ya yich’ pasele, yakuk xk’ot ta yok sk’ab yajwalel lum te banti jajchemotik ta stuulutule. Ja’nax yu’un aytonanix binti wokol la sta swentail: mach’akati ya jtojlitik k’oem a te a’telile, mach’a ta lek ya jk’antik te ya x-och ta yok sk’ab te june sok binti ya jts’ibubetik sk’oplal, sok binti ut’il ya jkomon pastik te a’telile, xiotik ta snopilayel.

Binti yu’un te ya sk’an meltsanel te a’iybilaljune?

K’alal tsobolotik ta yuilal mak, te bitik a lok’ ta alel ku’untike la jcholtik ta ts’ibuyel, la kalbetik sk’oplal te mach’a ya yich’ tojliyel a te liwroe.5 Jich k’alal yakal ta beel ku’untik stsibuyel ta stuulutul a te juntike, la jtajtik ta ilel te mach’a yakalotik ta ts’ib ta stojolike ja’ te jch’iomaletik ta jlumaltaktike, te mach’atik ayik ta k’alk’altik sok ta lumlumetik. Jich kerem ach’ixetik te mach’atik la jtajtiklatik ta na’ele ja’ik te mach’atik ya sna’tiklayik bonbajel, slok’esel lok’ombailetik, jsonowiletik, jnopjunetik jich bit’il te jo’onjo’tike. Kerem ach’ix te ay ta yo’tan slumalik, ay ta yo’tan sts’umbalik mak kerem ach’ix te mach’atik yakajtik ta slebel sk’oplal sts’umbal yu’un jich ya sna’ stojol a te mach’ae. Soknix ja’ ta stojol te mach’a sna’ojix stojol te banti lijkem sts’umbal te yakal yak’el ta ilel sok yakal yak’el ta na’el stojol ta ya’tele, ta snopbenal yu’un sok binti ut’il yakal ta slebeel slekubtesel slumal.

Ta slijkibaltonanix tal tsobtanba ku’untik ta swenta smeltsanel a’telil a te la jtajtik ta nopel te skoltabelokotik ta a’tel te june, sok te xcha’ ak’eluk yip ka’teltik yu’un6 ta stojol te batik tsakajtikotik ta stuulutule sok te batik jajchemotike. Jich te k’alal tsobolotik-ae, bayel mach’a la sta ta alel te ya sk’an lek sok ayuk lek yutsilal ya yich’ meltsanel te a’telile, te ya sk’an yich’ ich’el ta wenta binti ut’il ay snopojibal yu’un te batik lijkemotik ta stuulutul, jich bit’il ay mach’atik talemik ta slumal Sots’leb, Jobeltoj, Ch’enalja’, Palenke, Witstan, Chamo’, Markaritas.7 Tek a te ya sk’an ich’el ta muk’ te binti ut’il ta stenelten, ta xchajpalchajp skuxinel lum te batik jajchemotik tale.

La kaltik te bit’il ya sk’an jamal ya jcholtik te binti ay ta ko’tantike. Ya sk’an jam ko’tantik yu’un te binti a kajotik ta smeltsanele, yu’un jich ja’ jun beibal yu’un ya kak’tik ta ilel te jts’umbaltike, te banti lijkemotik sok te binti ut’il benemotik tal ta stuulutule. Ja’ jich k’unk’un a kajotik ta a’tel, jich k’oem te la jtsaktsak jbajtik ta spasel te ts’ibe yu’un la jchaptik te ayuk joytik ta smeltsanel, st’unel sok stojobtesel te ka’teltike. Ja’nax te ay bak’entik tulan la ka’iytik yu’un maba k’aemotik ta yalel xcholel te bitik k’ejel ta ko’tantik ta stuulutule. Jich te mach’atik a kajotik ta spasel te a’telile maba spisil a neel ku’untik, ay mach’a k’ux sok wokol la ya’i, ja’ jich a jil ta olil be.

Jich te binti ut’il la jtajtik tal ta nopele, la jts’ibulatik ta pejchelte’ (pizarrón), ay ajk’ a och ta yo’tanik te mach’atik jlak’otik ta nakleje, ay mach’a te la slik stoy yu’un jich ma jichuk la ya’iy; ja’ jich ta jpisiltik pajal a kajotik ta yalel te jok’oyeletik te la yich’ sujtesel yu’un yak’uk xbeen a te ts’ib te ay ta atojolike.

Te jojk’oyeletik la jtajtik ta nopele, ja’ik:

1. Banti talemon? Banti lijken jts’umbal?2. Mach’aon ya’tik ta in k’aalto te ch’ich’bak’etone, te mayaone, te tsakalon

ta jun tsobojibal, mach’aon te winik antsone?3. Binti ut’il a kajon ta spasel te binti ya jmeltsane? Binti ut’il ay jkuxlejal a

te lijkon ta spasel te binti ya jpase?

25

4. Banti ya xtuun sok binti ut’il ya xtuun te lok’ombail, bonbajel, te son sok k’ayoj te banti jajchemon sok te banti tsakalone?

5. Binti ut’il tuunem sok koltawanem te ka’tel yu’un yakaluk ch’iel sok lekubel te bats’il tejklumetike sok te ch’ich’ bak’etetik ta spamal lumk’inale?

6. Banti yakalonbel ta beel sok te ka’tele, sok te banti lijkemon sok banti tsakalon?

7. Banti yakalbel ta beel te jlumale? (jojk’oyel lok’em ta tsoblej yu’un RACCACH 09/02/2008).

K’alal a lijkotik ta sts’ibuyel ta stulutul te ka’teltike, la kaltik te maba tulan ta sujtesel te jojk’oyeletike, ja’nax te k’alal yakalbel ta beel ku’untik a te ts’ibe, jich k’oem te ay binti la jtajtik te k’alal a k’axbel k’aal sok te ue, jich bit’il la sta jun skaxa Pandora8 ya yalik, yu’un te jo’ototike la jtajtik ta na’el jwokoltik, kuts’ineltik, kok’eltik, jp’ajeltik, yutsilal ko’tantik, stse’ejil ko’tantik. Yalel moel te bitik la jtajlatik ta na’el te k’alal yakalotik a te ta ts’ibe. Ja’nix jich la jtajtik ta ilel te a’telil te yakalotik spasele, lom muk’ sok wokol, tek a te la smakotik waxakeb mak lajuneb u te a’tele. Waxakeb u mak lajuneb u te a’tejotik ta stuulutul, sok ay la jtajbajtik ta cha’tul sok ta oxtul, pajal a a’tejotik, ta sk’anjel ko’tantik te a’tejotike melel ma’yuk la kich’tik tojel.

Mach’aotik?

Maba ja’nax te jich ya jk’an kak’ kejtaltik mak jich ya jbiilintik, te binti ya kaltike ja’ te ch’ich’ bak’etotik, ay jch’uleltik, bats’il ants winikotik9 te maba pajal jts’umbaltike. Jich te k’alal ya awilik te jun ya kak’tik ta a tojolike yaniwan a na’ik stojol te mach’aonjo’tik sok batik tsakalotik ta stuulutul; ja’nax yu’un ya kaltikxan cha’oxp’aluk k’op a’yej yu’un jich ya a na’ik ta lek a te mach’aonjo’tike.

Lajuntulonjo’tik te a’tejotik ta smeltsanel te june sok ay batik tsakalonjo’tik ta stuulutul. Waxaktul winik sok cha’tul ants. Cha’tul jbonbajometik, cha’tul jsonowiletik, jtul jlok’tawanej, oxtul komon jpuk k’op a’yej, oxtul jt’un-nopojel yu’un talel kuxlejal. Jich te lajuntulonjo’tike, juktul sts’umbalonjo’tik maya,

jtul stumbal mixteka, jtul sts’umbal j-aleman sok te jtuule slumal Japón. Jich te mach’aotik sts’umbalotik te mayae, jpisiltik ya xk’opojotik ta kaxlan k’op, oxtul ya xk’opojik ta bats’il k’op tsotsil, cha’tul ta bats’il k’op tseltal sok jtul ya xk’opoj ta tojolabal. Jich te mach’a lijkem ta sts’umbal mixtekae ya xk’opo ta kaxlan k’op sok inglés, jich te sts’unbal japone ya xk’opo ta japonés, inglés sok kaxlan k’op, te mach’a sts’umbal j-alemane ya xk’opo ta alemán, kaxlan k’op, inglés sok francés. Cha’oxchajp talel kuxlejalil sok k’op a’yejil te la sta sbae ja’ yu’un k’ot ta nopel ku’untik te ta kaxlan k’op ya yich’ ts’ibuyel te k’op a’yej te kaj ta pasele sok ja jich la jta jbajo’tik ta a’yej yu’un jich la ka’iybe jbajo’tik a te jk’opjo’tike.

Jich te bit’il ya abentayik sk’oponel sok yilel te june mak ta xch’amel awa’yik te ch’ambilal k’ope, ya ana’ik stojol te a’telil into ja’ sit ya’tel jtsojp ants winiketik te yalalik ta smeltsanel t’ujbil a’teliletik, komon yalel spukel k’op a’yej ta ik’ sok jt’un-nopojel te ay sok te lumlumetike. Ja’nix jich ya ataikbel ta ilel te k’alal ya abentayik sk’oponel sok yilel te june, te maba ja’tonax a kajotik ta a’tel te bit’il a lijkotik ta komon a’tele, ay mach’atik kajik tal ta a’tel ta sja’wilaltoix tal 1990.

Ja’nix jich te a’telil li’e, ja’xan sit yantik a’telil manej lijkem tal ta pasel ta swenta sleel lekil kuxlejal soknix ta swenta yach’ tsoblej kerem ach’ixetik swenta yak’el yip t’ujbil a’telil, k’op a’yej sok talel kuxlejal te la snopik tal namej tal k’alal a kaj tal ta k’op yu’un sleel slekil yuts’ilik te yajwalel te bats’il lumlumetike. Ja’ jich ay mach’a yakal ta sleel yu’un yakuk swentainik ta stukelik te ya’tejibal te a’yoj ik’e, ya’tejibal lok’tawanej te tsakal ta swenta in a’telilto. Ja’ jich yak’obe yip ya’tel te batik tsakajtikotik ta stuulutule jich bit’il te Comité de Defensa para la Liberación Indígena (CDLI-Xi’nich), ja’nix jich bit’il Sociedad Civil Las Abejas sok Organización de Médicos Indígenas del estado de Chiapas (OMIECH). Ja’ te tsakalotik cha’oxtuluk a te mach’atik jts’ibuyejtikek te june ya stak’ awilik ta sba chajpal, yo’chajpal sok ta sjukchajpal.

Jich yu’un te yak’el yip t’ujbil a’telil, k’op a’yej sok talel kuxlejal yu’un te bats’il lumlumetik li’ ta slum sk’inal Chiapa, cha’oxchajp yak’o sba ta ilel. Ay mach’a ya spas ak’ elaw, nichimal k’op sok smeltsanel lo’il k’op ta bats’il

26

k’opetik, ja’nix jich bit’il ach’ bonbajel, rock k’ajintabil ta tsotsil10, ja’nix jich bit’il yakal ta a’telinel sk’oplal yu’un yakuk xjunej ta ts’ibuyel batsil k’op. Ja’ jich yakal ta k’anel sok yakal ta leel binti ut’il ya sk’an xlekub te bats’il talel kuxlejalile. Te bit’il yakalotik ta yalel, ja’nix jich ay ta na’el stojol ta xcha’chajpal jun, ta yoxchajpal, xchanchajpal, swakchajpal sok ta xwaxakchajpal, ja’ lek k’oponaik te june, a’yaik te ch’ambilal k’ope sok ilawilik te lok’ombailetik te ja’ ya’tel sok sk’op ya’yej jch’iomal mayaetike kuxajtik ta Jobel te jajchemik tal ta slumal Sots’leb, Chamo’, Jobeltoj sok ta Markaritas.

Binti ut’il-a a’tejotik ta smeltsanel te xchajpalchajp te chajpanbil k’ope?

Jalajniwan jun ja’wil te la jtsobila jbajo’tik ta yalel sok snopel te a’telile sok ja’ jich a wejt sok jich a tojk te komon tsobombail ta a’tele sok la kalbetik ya’telul11 sok la jchajpantik te binti pasel ya sk’ane. Jich ak’ot ta chajpanel ku’untik te a’telil june oxten sok oxchajp binti ya sk’an tsakel te’a, jich bit’il: a’yej te ts’ibubile, a’yej te ch’ambile sok te lok’ombaile. Te wa’i binti la jnoptik spasele, k’unk’unix a ju’bel ta meltsanel yu’un te bit’il la jkomon tsob jbajtik te ta a’tele, ay mach’a ya sna’ ts’ib, yantik ya sna’ik bonolajel sok slok’esel lok’ombail sok ay mach’a ya sna’ik stijel son soknix swejtesel. Jich te bit’il ajtalten te bitik ya sna’ ta stuulutule maba ta stukel la smeltsan te bitik pasel la sk’ane, la yak’ ta ilel ta stojol te yantike yu’un jich komon la jna’tik spasel a te binti meltsanel la sk’ane, jich te mach’a ya sna’ bonolajele la snop slok’esel ts’ib sok la slok’es ch’ambilal k’op, jich te mach’a ya sna’ sonolajele sok te jlok’tawaneje, ts’ibujikek, te jt’un-nopojel yu’un talel kuxlejale la smeltsan ch’ambilal k’opek, la yak’be sonil sok slok’ombaul te a’teliletike, maba ja’nax ats’ibu.

Te a’telile maba ja’nax la yich’ ta wenta ts’ib, la yich’ otsesel yilojibal sok ya’yojibal yu’un jich la jtajtik ta ich’el ta muk’ a te yantik na’ojibaliletike sok yantik p’ijilaletike. Nabil stojol te ja’nax ich’bil ta muk’ sok ja’nax ich’bil ta wenta te p’ijilal sok te sna’ojibal te bitik ay te me ts’ibubile, ja’ jich chapal yu’unik te jk’u’lej p’ijil ch’ich’bak’etetike, yu’un te lok’ombailetike sok te bonbajelile ya yalik te maba xtuun sok ma’yuk ta ch’uunel. Yanuk te

jo’otike, la kaltik te pajal ya sk’an yich’ ich’el ta muk’, melel maj te snopel ta smeltsanele sok jich yan yilojibal sok snopel te bitik ay ta lumk’inale. Ja’ jich a och ta ko’tantik sok ja’ jich la jtajtik ta nopel yu’un te a’telil jun te yakalex yochintayel ta yilel, sk’opnel sok ya’yel, ja’ jun a’telil te ja’niwan jun yak’el ta ilel sok na’el te binti yolo spatan sok sk’axemal te jlumaltaktike. Ja’ jich maba jontol ya yich’ meltsanel te junetike, te ja’nax ts’ib yich’o tal te ay bak’entik ya xk’ot ta tup’el ta kusil itil, ta tsa’najibal, mak ya xtuun ta xonil mexa, mak ya xlajinot ch’o yu’un jontol k’ejbil ta na yu’un te awilaletik te batik ay nojptesel sok ta snailtak a’teliletik swenta t’unojel.

K’alal a kajotik ta sts’ibuyel ta stuulutul te ka’teltike, maba tik’ix a te snopilayel ta tsobleje, la jtajtik ta ilel te ya sk’an xnaklotik ta st’ibuyel ta chinamtak’in. Ja’ jich a kajotik ta ts’ib ta stuulutul, la jts’ibuytik te sujtesjibal te jok’oyel la jech ak’be jbajtike, a’yanotik sok ko’tantik sok joltik ta stuulutul. Jich te k’alal yakal beenel ku’untik a te a’telile, la jta jbajtik sok joytaktik ta a’yej, la jcholbetik ya’iy te binti yakalotik ta sts’ibuyele, jich la xcholbetikek te binti yakal ta spasele, la jech tsaktsak jbajo’tik ta a’yej, la kalbe jbajot’ik te binti chikan ma chikanuke. Ja jich chebcheb la jta jbajo’tik.

Jich te cha’cha’ tuul taelbail ta a’yeje, la sta sba ta a’yej te mach’a yakal ta sts’ibuyel te ya’yeje, jabal jbonwanej, jlok’tawanej mak jpuk a’yej ta ik’ sok jt’un-nopojel yu’un talel kuxlejalil. Te jts’ibojome ay la spas ta skomunal te sts’ibe, ta snail ya’tel te yantike mak ta na. Te binti la sts’ibuye la xcholbe ya’iy te snujp’e. Ay mach’a la xch’am te binti la ya’yantay sok te snujp’e, ta patil la sk’ases ta jun, ja’ jich k’unk’un a beenbel yu’un te ya’tele.

Xtal xbajtxanix jojk’oyel te k’alal la jsitu jsitubajo’tik ta a’yej. Jich te jojk’oyel sok te sujtib la yich’ ak’ele, la xcha’ ak’be yip ta beel te a’tele, ay bak’entik a kijkaj snopojibal sok sts’ibuyel ku’untik, ja’nax yu’un tilp’uj, jamale, melel tulan la ka’iytik. Jich te k’alal po’ta xlajix ko’tanjo’tik-ae, ay mach’a la sta ta alel te la jech muk’ubtesbe jba ko’tanjo’tik, la jkomon kolta jbajo’tik. Jich te bit’il la jts’ibujo’tik ta stuulutul te jkuxlejo’tike jich k’oem te la jnop jbajo’tik, la jna’li jbajo’tik k’oem sok pajal la jech nopnopta jbajo’tik.

Sts’ibuyel ta kaxlan k’op te ka’teljo’tike, ay mach’a tulan la ya’iy, jich k’oem te la stambe sts’its’epal sok stojp’olil p’in te k’unk’un la yak’be sta

27

swentaile, ja’ jich yalel k’unk’un la stajbel swentail yu’un, wokol a beela sok wokol a polaj sna’ojibal te sk’axemal skuxlejal, ja’nix jich wokol la yak’be stsak sba sok te skuxinel ya’tike sok kuxinelbel pajel cha’wej. Te bit’il la jts’ibuytik te sk’oplalul te jkuxlejaltik ta stuulutule la sp’ijubtesotik sok la snojptesotik, jichnix la jch’a a’iy ta ko’tantik sk’uxul te wokolile, yutsil te kuxlejale sok la jcha’ tajtik ta a’iyel te stse’ejil o’tanile, manchuk te me namej k’axemikix tal. Jich k’oem te la jcha’ ta jbajtik te ilele sok la ta jbajtik ta na’el ta stuulutul sok ja’ jich la jnabetik sba ta lek te yantike. K’alal la kak’tik ta komon te ka’teltike la tajtik ta a’iyel te ay jmaj, ay banti jelel, ay banti stsaktiklaye sba. La jtajtik ta na’el te “jich k’oem te yabenalotik tejk muk’ul te’…” (ila ta yoxebal chajpanbil k’op).

Te k’alal la jcha’ ta jbajtik ta ilel sok na’el te mach’aotike, la jeltik te jtaleltike ja’ ta sneelal a k’ax ku’untik yalel te binti yilel te jts’umbaltike, te mach’aotike, jich bit’il swenta yich’el ta muk’ me’el mamal, xcha’ ich’el ta wenta wayichiletik yu’un te’ ya jtajtik ta ilel a te binti ut’il ya sk’an xkuxinotike. Jich te mach’atikotik te kuxulotikix ta kaxlan lume la jtajtik ta na’el te ya sk’an jcha’ noptik binti yilel te stalel skuxlej te jlumaltike, te ya sk’an te ya sujt kiltik te balumilal te banti jilem te jmuxuk’tike. Ja’nix jich la jtajtik ta nopel yu’un te banti yakalotik ta kuxinel ta in k’aalto yu’un ja’ te yakalotik ismajel jichuk te’a yu’un te mach’atikotik la jts’ibutik te a’telil june, waktuulonjo’tik te kuxulonixjo’tik ta kaxlan lum.

Jich te bit’il la jts’ibutik ta jtukeltik te a’telile, maba spisil ora nichimaltik k’inal la ka’iytik yu’un ay binti lek ma lekuk la yich’ a’iyel sok ay binti tulan ma tulanuk la yich’ a’iyel. Jich bit’il ay la stsaktsak sbaik ta k’op cha’tul yu’un maba chikan la ya’iy te mach’a la yich’ cholel te a’yeje, yanuk te mach’a sts’ibuyeje chikan la ya’iy stukel, ja’nax te maba a belalej yu’un melel ye sjoy te mach’a la spas te ts’ibe k’aem ta spasel ya’tel te binti ut’il snopojik stukelik te p’ijil ants winiketike, yu’un ja’ jich snopo. Ja’ jich tulan la sjech albe sbaik, ma jichuk te jts’ibojome la yal “jna’o stojol te binti ut’il ts’ibuyel ya sk’an te a’telile, ja’nix jich ya jna’ stojol te ya stak’ ya jts’ibu te binti ut’il pasel ya sk’an ka’iy jtukele”, xi (JC, tabil lok’el ta sjunil stsoblej RACCACH 02/08/2008).

Ta yan k’aal la jtajtik ta nopel te binti ut’il ya xkoltayot a’telil jun te mach’a ya xk’ot ta sk’abe, ja’nix jich ay mach’a la sta ta alel te binti ya spastaje ma’yuk ta alel, ma jatsa’uknax mach’a ya ya’iy stojol. Jich te mel o’tanil yu’un te spukel te ts’ibe, toy jtebuk yu’un te k’alal ay mach’atik la sk’oponbe ya’iy yan sjoytak te sts’ibe, ay la yich’ik alel te maba lek baen ta ts’ibuyel yu’unik sok maba chikan. Ja’teye maba ja’nax jich a k’ot ta pasel ta kaxlan k’op, sok jich a k’ot ta a’iyel ta bats’il k’op, ja’ yu’un te maba k’aemotik ta sts’ibuyele. Jich te k’alal la yich’tikla tojobtesel te ts’ibetik ta bats’il k’ope ay banti a jelon juju tebuk.

Ja’nix jich ay la jtajtik ta nopel te maba ja’nax ya jk’an jcholilabetik sk’oplalil te uts’inel jtaotike, mak xcholel sk’oplal jkuxineltik ta stuulutul yu’un sleel toybail. Te binti la kaltik sok te binti la jcholtik te ta ts’ibe ja’ te ja’uk jun muk’ul komon aw yu’un komon wokolil, jich te a’telil ts’ibe jichuk k’oem jun sek’uit te chikan xojobil ta ilel sok te ja’uk sna’ojibal te mach’aotik sok binti ut’il k’axem tal te jkuxlejaltike.

Nopol xlajbel yuilal chanwinkil ta sja’wilal 2008, te laj yo’tanik waxaktuul ta smeltsanel te sts’ibik ta kaxlan k’ope. Ay wojk’ a’telil te nichimal k’op ya’yele, ay mach’a jteb a k’ot ta meltsanel yu’un, ay yan te k’ux ta a’iyel te binti la sts’ibuye. Ja’lek maba ya jcholtik ta ts’in awa’yik te a’telile, ja’ lek ilaik.

Ya kak’tik koel ana’ik stojol sok ya jcholtik awayik te nopojibaliletik te la jtajtik ta nopel te k’alal yakalotik ta sts’ibuyel ta swojk’olwojk’ a te a’telile, sok te bitik la jtajtik ta na’el te ya sk’an a’telinel ta ts’inax yu’un kuxlejalil, yu’un jk’optik ta sleel te lekil kuxlejale sok te batik ayotik ta stuulutule.

1. Sjamel ko’tantik mak yak’el jbajtik ta ilel

K’alal a kajotik tal ta stsobel jbajtik, jtuul joyjo’tik jich la yal te ya “jt’anan bajtik”, yu’unix ja’ jich la ka’iytik te k’alal la jts’ibuytik tal te jwojk’ a’telil te la jmeltsantik ta stuulutule. Te t’ananelbaile, ja jich a k’ot yu’un te jo’otiknax la kaltik te mach’aotike, te ma’yuk bi mukul tenel a jil ta ko’tantik yu’un ma’yuk bi k’exlal ta a’iyel, sok binax ko’tantik yu’un te jts’umbaltike (stsib MEA 22/01/2009). Ay yantik la staik ta a’iyel te st’ananel jbajtike, ja’ te

28

la sjots’ sba ta k’op stukel jich k’oem te la sjin sba sok la xcha’ meltsan sba ta stukel ta a’yej sok te sjoytake, manchuk teme maba pajal snojpil ku’untik sok jni’ jchikintik, ja’nax te jmaj te ch’ich’bak’etotike (ilaik ta xchebal, sbalunebal sok slajunebal chajpanbil k’op).

Te st’ananel jbajtike, te ja’ te yak’el jbajtik ta na’el sok ta ilel te mach’aotike, maba ja’ pajal sok te ay jtuul te mach’a kuybil te ay sp’ijil, te ya yak’otik ta na’el sok ta ilel, ya yalotik te mach’aotike, jich k’oem te ma jna’tik a’yej sok ma’yuk jtuuneltik. Te k’alal matoba xkajotik a te ta a’tele, “lek ya ka’iytik te ay mach’a ya xtal sjojk’obetik te mach’aotike, binti jpasotik tal sok binti ut’il ay snopojibal ku’untik. Jich te k’alal ya xtalotik ta jots’el ta k’ope la jkuytik te ich’bilotik ta muk’, nabil lek jbajtik la jkuytik, ja’nax te la kak’ jbajtik ta jun a’telil te maba ya xtuun ku’untike sok te maba ya xtuun yu’unek te jlumaltike” (sts’ib XLI 22/01/2009). Wokol te bitik la jtajtik ta nopel te jayeb k’aal te tsobolotik tale, kol ma jpisiltikuk te wijk’ te jsitike, kajotik ta a’tel te banti “jo’otik la kochelintik spasel sok sts’ibuyel te sk’axemal te jkuxlejaltike” (DMM, tsoblej yu’un RACCACH 02/08/2008).

Ay cha’oxtuul ya jojk’obe jbajtik te bitik te la jtajtik la tal ta kuxinel te k’alal la jtsobtsob tal jbajtik waxakeb wan mak lajuneb u te sleelwan kolelal te a’telil la jpastike mak ja’naxbal jun a’telil te la yich’ meltsanel te lok’ a te binti a lok’-ae. Ay ya kaltik teme ja’ jich te’ye yu’un tsakalotikto ta sk’ab jten snopel jun sok jten p’ijilalil te ya slik stoy ta uts’inel te talel kuxlejalile. Tek a te a’telil te la jpastike la kak’betik sbiilin “a’telil ta swenta sleel kolelal”. Ay mach’atik la yal te leomalil sok ilomalil te a’telil la yich’ pasele yu’un ay binti la jtajtik te’a sok ay binti a k’ot ta jsitik ja’nax te ma jna’tik banti tek’elotik k’oel sok te ka’teltike. Bilukniwan kak’betik sbiilin melel te binti la jpastike muk’ sk’oplal melel pajal a kajotik tal ta slijkesel te a’telile, maba yan mach’a a tal sujotik, jo’otik komon la jtajtik ta nopel te binti ut’il ya sk’an xbeenotik te ta a’tele sok ja’ jich a tsutsbel ku’untik te jts’ibtike (ilaik ta sbalunebal sok ta slajunebal chajpanbil k’op).

Jich te k’alal a kajotik ta a’tel ta snujp’ulnujp’ sok te joytaktike, la kaltik ta jamal te maba yakalotik ta a’yej sok jt’uul jt’unaw jnopaw, la kaltik te ya x-a’yan xk’opojotik sok joytik te pajal ch’ich’ bak’etotik soke, sok te jun

ko’tantik soke. Te manchuk jichuk a k’ot ta nopel ku’untike sok te manchuk jichuk a been te a’telile, maba a lok’ te ts’ibubil june. Jichek te mach’atik jt’unaw jnopawetike la yalik te maba yakalik ta slok’esel te p’ijilal ay ta yo’tan te mach’atik a kajik ta sts’ibuyel te sk’op ya’yejike, ja’nax slijkesel jun a’telil te ay ta stojol yajwalul lum. Ja’ jich a komon ju’ beel yu’un te a’telile, la yich’ jijp’uyel lok’el k’oem te kejtaltik ta stuulutul sok ta xchajpalchajp.

2. Ta o’tanil sok ta komon snopbenal, pamte’iletik sok talel bael

Olil ayotikbel ta sts’ibuyel ka’teltik a te k’alal la yich’ meltsanel jun tsoblej swenta slok’esel nopbenalil te bantik xk’otokotik cha’oxtuul.12 Jich te tsobleje la jelbe jbajtik snopbenal ku’untik sok la kak’be jbajtik jp’ijiltik sok kuts’kalaltik lijkemik tal ta slum sk’inal jtsotswexetik. Tal yalik sok tal xcholik ka’iytik te ya’tel spasojik te ja’ik Aj sik’ol nab’leb ta bats’il k’op q’eqchi’, te ja jich sbiilik yu’un te ja’ ya’telinejik st’unel-sleel sok snopel te p’ijilalile. K’alal a laj te tsoblej swenta te slok’esel nopbenalile, la jts’ibutik jun nopbenalil ta patil k’ax kak’tik ta altar maya, la staj sba chanlajuneb yoxwinik, jich te jwolwanejetike kajik ta spukel sok la yich’ k’oponel te nopbenaliletike, jtuul jich la yal: “Ya sk’an yich’ ich’el ta muk’ sts’umbal ta jujun tuul… yu’un ch’ich’bak’et te ya sk’an ayuk ta o’tanil yu’un jich maba ya stsalawan a te snojpilale sok ja’ jich ya kich’tik ta muk’ a te yane… sok te mach’aon te ja’ate…” (sts’ib FEHC 18/05/2008). Te jtuule ja’nix jich la yalek: “Te komon a’tel swenta te sleel kolelale jtuunel yu’un te a’telil ta swenta pask’op yu’un kolelal, sok jtuunel yu’un joltik sok ko’tantik, jich bit’il a chiknaj li’i, teme stukel ya x-a’te te jolile ay bak’entik ma jtajtik te binti ya yich’ leele, teme ya kak’tik ta stojol te yantike ya skoltayotik ta stael te binti ya jk’antike. Ya’tik ini, och ta ko’tan te ya stak’ jch’a meltsantik jkuxlejaltik li’ ta balumilal te me komon ya kak’tik te nopbenalil sok te o’tanile…” (sts’ib XLS 18/05/2008).

Te bit’il a kajotik ta a’yej sok sna’ojibal jolil sok te sna’ojibal o’tanile, ja’ jich a k’unk’un meltsajbel ta swojk’olwojk’ te a’telile. Jich te bit’il a kajotik ta a’tel ta slijkibalto te jts’umbaltike, la kaltik te ja’ jich “ya jna’betik sba

29

te yo’tan ta stuulutul, binti ya slok’es sok binti ya yak’ jna’tik stojol” (JAJP, tsoblej yu’un RACCACH 02/08/2008). Ja’nix jich ta yan k’aal, jich la yalxan jtuul joyjo’tik te binti yakal ta sts’ibuyel namejnanixla ayix tal ta yo’tan sok ta sjol a. Yipxanixla a te yakal ta “sts’ibuyele jich bit’il la spas ta sneelal bonbajel” (JC, tsoblej yu’un RACCACH 02/08/2008).

Ja’ jich la jlejtik ta stuulutul sok la jtajtik ta na’el te jts’ibtike “ayuk sch’ulel ta stukelnax” (FEHC, tsoblej yu’un RACCACH 02/08/2008). Manchuk te me maba chapal ta slijkibal, te binti a tojk ta ko’tantike ja’ik: te sch’ulel lum, sch’ulel ixim, p’ijilal yu’un wayichil sok te sk’op ya’yej te mam me’chunile. Te chanten te bitik yich’oj te a’telile ay ta tael ta sjuk wojk’ol a’teliletike, ja’nix jich bit’il ta bonolajelil, k’ayojil, lok’ombail te jo’otik komon jpasotike. Tek a te ja’ jich ya yich’ awtayel “Jo’on sts’umbalon ixim!” (ay ta ilel ta xchebal chajpanbil k’op), sok ay ta cholel te binti ya yich’ wayichinel, ja ku’untik sok yu’unek te mam me’chunil te yakuk k’otuk ta pasel ta jun k’aal (ya xju’ ta ilel ta yoxebal, swakebal sok ta swaxakebal chajpanbil k’op). Ja’ jich la jamtik sok jun balumilal te banti ya kich’tik alel te binti ya sk’an jpastik sok mach’a ya sk’an xk’atp’ujotik-ae. Te k’atp’unel ay ta lumk’inal ay ajts’in maba yan banti ya xlijk tal te jk’atp’unwaneje, ay jo’otiknax ya jcha’ pastik ta kuxinel te bitik ya kiltik ta yantik lumetik mak ta yantik ch’ich’bak’etetik; ay mach’a te ya snabe sk’oplalil, ya slik stoy jich bit’il la jtajtik ta alel ta jtsoblejtik, ta in k’aalto te ayotikix ta sja’wilal cha’mil ja’wil binti ya sk’an yal ya’tik sok jtuuneltobal te jp’al k’op “indígena” sok “kaxlan”13 te ja’ jich ya jech albe jbajtik.

Te binti ut’il a kaj te wulwul k’op ta snopel te wa’iy binti ut’il ya jech biltes jbajtike, yu’un ta kol ma spisiluk te jay wojk’ te a’telil la yich’ pasele, te’ cholbil sk’oplal a te uts’inel sok p’ajel kich’otik tal pasel ta stuulutul yu’un te k’ejel jts’umbaltike. Te p’ajel te ya kaltike, maba ja’nax kich’otik pasel ta sna te jkaxlanetike (cholbil sk’oplal ta sbabial sok ta sjukebal chajpanbil k’op), ja’nix jich la kich’tik pasel yu’un joytaktik ta snopel jun te batik a laj k’ootik ta snopel te june (cholbil sk’oplal ta yoxebal, swakebal, swaxakebal sok ta slajunebal chajpanbil k’op). Te p’ajel te pasbilotik tale, jxat’o jxat’o jbajtik yu’un sok te mach’atik skuyojto sbaik ta sts’umbal te

jkaxlanetik a julik tal ta lok’el te maneje. Jich te xat’alotik yu’un te talel kuxlejalile, ya jojk’otik te yabal stak’ jinel? Ay cha’oxtul la jtajtik ta alel te yake yu’un jich ya xlekub a te kuxlejalile, tek a te ya ka’yantatik awa’yik te jkuxlejaljo’tik te bit’il kuxinemonixjo’tik ta kaxlan lum te banti yakalonjo’tik ta a’tele sok te joytakjo’tike.

Ja’nix jich te k’alal k’opoj a’yanotik ta snopel te ka’teltike, la kaltik te ay jts’umbaltik ta jtukeltik te ya sk’an yich ak’el yip, ja’nix jich la ka’yantatik te jich k’oem te pamte’otik yu’un te ayotik ta olil yu’un cha’chajp kuxlejalil, jnet’awal kuxlej sok te bats’il kuxlejalile. Jich te bats’il kuxlejalile bayel bi lek yich’o, ja’nix jich ay binti te maba lek yich’o yu’un te cha’ten jtsakotikix te kuxlejalile, jich bit’il ay ta ilel ta swojk’olwojk’ a’telil ts’ib, ta skaj te bayelix tal ja’wilal te ts’ajalotik te ta cha’chajp kuxlejalile.

Sok jich la yalxan jtuul joyjo’tik te pajalotik sok “jun poko’ sp’isol ora te xtal xbajtxanix binti jok’ol yu’un ta jujun jech, ya yich’ tal yip ta jujun jech, jich k’oem te ya smak’lin sba ta jujun jech sok ya smak’lin jilelek te banti ya xk’ote, ya yal jilel sk’op sok ya yich’bel a’yej” (XLI, RACCACH 02/08/2008). Jich te a’telil ta swenta pamte’ sok talel bael ya ana’ik lek stojol teme ya ak’oponik mak ya awa’yik stojol te a’iybilaljune. Ja’into ya jtajtik ta ilel te k’alal ya kiltik ya stijik bats’il rock jch’iel jtij sonetik lijkemik ta Chamo’ sok ta Sots’leb te ya xk’ot yich’ik ilel yu’un jlumaltaktik, jkaxlanetik sok namalil ants winiketik. Ja’ te’ye jich k’oem ta pasel yu’un te sone ay binti ya yal ta stojol te mach’atik ya ya’iy stojole, tek a te ka’teltike, jich k’oem te pamte’ sok talel baelil.

Ja’nix jich ya jk’an kaltik, te a’telil a’iybilaljune jelawentoxan ta stojol bats’il ants winik mak jkaxlan, jich bit’il ay ta ilel ta xchan wojk’ol sok sbalun wojk’ol a’iybilaljun te bit’il te cha’tul joyiletik k’ejel jakal ba jajchemik tal. Te jtuule sts’umbal slumal Japón, te jtuule sts’umbal slumal Alemania te ya yak’ik ta na’el stojolek te sk’axemal skuxlejike sok te binti yakalik ta sleele. Jich te a’iybilaljune, pajal sok Jobel te banti ay bayel ta chajp ts’umbaliletik, mach’auk jtajtik ta ilel, ya stak’ tajtik ta xoral jun rastafari14 mak jtuul karibe lakandon slapoj stsujtsurin k’u’. Ja’nix jich pajal ya stak’ xbat ta weoji’bal te banti najka bok itaj ta tuunel te yich’obej snopbenalil sijismo15 mak ya

30

a k’an x-ochat ta sjunel ta a’tel jch’ielil anarcopunk.16 Ja’nix jich ya stak’ xbat ta sleel a poxil ta stojol jpoxil mak ya xbat ta ch’ab ta ch’ulna yu’un budista mak ta stojol musulmán. Te binti ya jk’an kaltik awa’ye, ja’ te bit’il jelonemix te lum Jobele, maba ja’ix te bit’il namej tal te ay ta bajk’ sok jo’winik ja’wile, te k’alal ch’in lumtoae, te banti kuxinikto pukujil kaxlanetik te la yabatinik mak la smosoinik tsotsiletik, mexikaetik, tlaxkaltekaetik sok j-ijk’al ants winiketik. Ta in k’aalto te ayotik ta sja’wilal cha’mil sok baluneb jawile, yakal ta nichinajel te sts’umbal tsotsil, tseltal sok tojolabal,17 bayukix ta ilel, meel ba’iy ta tael ta xoralul te lume, sok yakal ta xpech’el sba sok yantik ts’umbaliletik te jajchemik tal ta yantik jakal lumlumetike.

3. Jtoybaetik sok toybailaletik

Julem ta ko’tanjo’tik te mach’atik smeltsanej ja’in a’iybilaljunto (sok ta xchajpal jsonowiletik, xchajpal talel kuxlejalil, jmeltsane t’ujbil a’teliletik sok jleomal k’opetike) ayniwan mach’a ya skuyotik ta jtoybaetik yu’un te ya jlik jtoytik ta a’iyel sok ta nopel te sk’oplal te binti ut’il ya sk’an pasel te bitike, te maba jich ya jpastik te binti ut’il lok’esbil tal sk’oplale. Jich bit’il te jbonbajeletik te li’ ay ya’telikeke, ja’ ya sbonik te binti ya xjul ta yo’tanik, maba ya xkajik ta snopel te me lek ma lekuk ya yich’ ilel yu’un te jliktoywanej yu’un te t’ujbil a’telile (ilaik ta xchebal sok swaxakebal chajpanbil k’op). Ja’nix jich kolpajalik sok te jsonowiletik ta Sots’lebe (ilaik ta yoxebal sok xchanebal chajpanbil k’op) sok ja’nix jichikek te jlok’tawanej tseltal-tsotsiletike (ilaik ta sbabial, yo’ebal sok ta sjukebal chajpanbil k’op) te ya stenotik te ya ka’iytik te binti ut’il chajpa sk’oplal ta meltsanel te lok’tawaneje. Ya jwalak’patijo’tik jilel, ja’nax ya jtuuntesjo’tik te binti lek ta tuuntesel ya ka’iyjo’tike, maba ja’ ya kich’ ta wentajo’tik te binti ut’il chajpanbil sk’oplal ta pasel te sonolajele, te nijkelok’ombaile mak swenta spasel manchonbil nijkelok’ombail. Ja’ jichotikek te jt’un nopojel talel kuxlejalilotik te li’ tsakalek te ka’teljo’tike (ilawilik ta sbalunebal sok ta slajunebal chajpanbil a’iybilaljun), maba ja’ snitoben kotanjo’tik te binti

ut’il kich’oj aleljo’tik te ya sk’an jmelstanjo’tik te ka’teljo’tike. Ta jujun k’aal yakalotik ta sleel jkolelaljo’tik sok ants winiketik te mach’atik yakalik ta sleel skolelik, yich’elik ta muk’ sok stalel skuxlejalik.

Ta smelelil te ma jontol ch’un k’ope sok te toybaile ja yu’un stukel te esumbaile sok te yach’ meltsanel te biluke, ja’nax te jo’otik yu’un te binti ya jpastike, yu’un ay binti ya jk’antik. Te binti ya jk’antike ja’ te ayuk ta ich’el ta k’ux, sok ich’biluk ta muk’ te jk’op ka’yejtike, te jtalel jkuxlejaltaktike, te sk’axemal te jkuxineltike sok te binti ut’il kuxulotike.

Te toybailal te yakalotik ta xkujchintayel sok te yakalotik ta yochintayele jk’asesetik ta Tsobombail te bantik yakalotik ta komon a’tele. Jich te binti yakalotik ta spasele ma jk’antik te ya yich’ alel ja’nax t’ujbil a’telil, mak najka aloj-ik’nax mak najka t’unawnax, ju’uk, ya jk’antik te ya stsob sok ya yak’ ta ilel kutsilaltik te ya yach’ubtes ta meltsanel te bitik pasel ya sk’an ta sit yelaw te balumilale.

Jun, cheb, oxeb xch’amel… te a’iybilal chajpanbil k’ope

Jich bit’il la yal jtuul joyjo’tik “te k’alal la yich’ k’oponel sok a’iyel te sk’axemal jkuxlejaltike, xnaba ta ilel te ajtalten kuxlejalile” (JAJP, tsoblej yu’un RACCACH 02/08/2008). Ajtalten kuxlejal te ya xwamub, ya snak’ sba mak ya xch’ay te k’alal ya yich’ tuuntesel te jp’al k’op “indígena”, “kaxlan”, “maya” mak “gringo”. Ajk’ts’in ay jich ta alel, “te bats’il ants winiketike ja’ jichik te’ye”, “te tseltaletike ja’ jich snopojibal yu’unikto”, “te mayaetike ja’ jich stalelikte’ye…”, “te jkaxlanetike ja’ ya spasik into…”. Te wa’iy bit’il ya kich’tik alele, te ja’ jich ejtaltesbilotike, ya kich’tik pajoltesel a. Jich k‘oem te jun pajalotik ta jpisiltik. Te me jich ya kich’tik pajoltesel te’ye ya xch’ay te xyal xmoj te ka’wilaltike, te jwinkileltike sok te bit’il xyal xmoj te jk’op ka’yejtike. Jich la jtajtik ta ilel te k’alal a kajotik ta xch’amel ta swojk’ol wojk’ te jk’optike mak k’alal a kajotik ta sk’asesel ta bats’ikil k’opetik te jts’ibtike. La kaltik ta sjajchibal te jtabnax k’aal k’an jch’amtik te k’op a’yeje, ja’nax te la yich’ wakeb u ku’untik te komon a’telile sok lajto jk’antik koltayel ta stojol

31

oxtuul jkomon aloj-ik’etik a, juktuul jk’asese bats’il k’opetik sok waxaktuul jk’opon ts’ibetik. Ya jcholtik koel awa’iyik te binti ut’il la yich’ meltsanel te a’iybilal swojk’olwojk’ june.

Ta sbabial la jkuytik te jpisiltik ya xju’ ku’untik sts’ibuyel, sk’oponel sok xch’amel te jts’ibtik ta bats’il k’ope. Jich te juktuulotik te sts’umbalotik mayae, yal waktuul ya xk’opojotik ta bats’il k’op, chantuul ya jna’tik sts’ibuyel, oxtuul ya jna’tik sk’oponel ta lek. Teme ya ak’oponik te jts’ibtike, ya ana’ik stojol binti yu’un te wa’iy bit’il ayotike.

Ya jk’an kak’tik ana’ik stojol te jna’otiknanix ta sjajchibal a te ka’teljo’tik te maba jpisiltik te chapalotik yu’un sna’el sts’ibuyel sok sk’oponel te jk’optike, ja’nax yu’un la kak’ jbajtik ta yochelinel sok ta ya’telinel ta bats’il k’op te a’iybilajune. Jich te ya’tike, te bit’il tsutsemix ku’untik te a’telil june ya jna’tik stojol te tulan te a’tel la jpastike, jalajotik ta smeltsanel sok lubotik ta spasel. Ja’ukme’to, la jnoptik sok la jna’tik te binti ut’il ta pasel te a’telil june, jich bit’il k’alal ya yich’ meltsanel jun a’telil ta jlumaltik te ya sk’an kak’ jbajtik ta spasel yu’un jich ya jna’tik binti ut’il ta meltsanel a.18 Yu’un jich ya ana’ik stojol a, ya kaltik awa’iyik, ay oxtuul joyjo’tik te jalajik olil sbaluneb ora (waxakeb sok olil ora) ta a’tel sok te mach’atik la yich’ik ta wenta te xch’amel k’ope, jalajik ta snopel te sk’oponel te sts’ibe ja’to te k’alal lok’ lek ta alel yu’nike. Ta patil, a’tejikxan jo’eb u te mach’atik la yich’ ta wenta slekubtesel sok yak’beyel sonil te a’iybilaljune, ja’ jich la stup’inik smeltsanel ja’to te lek a jil yu’unike jich bit’il ay ta atojolik te me ya awa’yik te ch’ambil a’yeje.

Jich ya kaltik te tulan sk’oplal te la ka’telintik spasel ta yoxchajpal k’op te ts’ibe sok te ch’ambil a’yeje, melel te ya’tike, te bats’il k’opetike yakalik ta tenel, ay banti ya xcha’ ich’ yip sok ay banti yakal ta ch’ayel (De León 2005: 332). Ta swenta te wa’iy bit’il yakal ta lik toyel te bats’il k’opetike, tulan sk’oplal te a’telil la jpastik te jch’iomal mayaotik sok te mach’atik maba ja’ jts’umbaltike, yu’un komon yakalotik ta a’tel sok beel ta swenta yak’el yip sok yakuk xch’i te ajtalten bats’il k’opetike sok te manchuk pek’eluk ta stojol te kaxlan k’ope. Ja’ lek te pajaluke.

Te bitik kalojtik tale, ma jk’antik te ya yich’ kuyel te ja’ lekil beibal, te ja’ smelelil k’op te banti jpisiltik ya sk’an xbeenotike, ju’uk, jich bit’il kalotik tal ta sneelal, yu’un te a’iybilaljune, ja’ jbeibaljo’tik, ja’ jk’op ka’yejo’tik, melel maba junax te beibale, te yantike yawan sta sbeibik ta stukelik te ja’nix tulan sk’oplaleke. Jich ya jma’iylitik te yakuk awalik ta jtojoltik-eke jich te bit’il yakalotik spasel ta atojoltike, yu’un jichuk ya jkomon tajtik ta leel te lekil kuxlejale, te ya’iybeyel yuts’ilal te lumk’inale. Ja’ jich bayel bats’il lumlumetikte yu’un Abya Yala te yakalik ta sbeibinel ya’tik sleel te lekil kuxlejale, sok ay jch’iomaletik te’a te lijkem sts’umbalik ta slum sk’inal Mesoamérica, ta Andes sok ta Wallmapu te kuxajtik ta k’alk’altik sok ta muk’ul lumetik.

Swenta yochibal ts’ib, yilobil spat jun sok bats’il ts’ib

Te bit’il a pastaj te yochibal ts’ibe, la yich’ ich’el ta wenta te bitik la yich’ tsakel ta jun sok la yich’ ch’amel k’alal la jts’ob jbajtik jo’eb xcha’winik ta ch’oj te kajotik ta stsobel jbajtik ta juklajuneb yu’un sakil ja’ k’alal ta lajcheb yu’un ch’in uch ta sja’wilal 2009. Te k’alal ya ak’oponik te june ay ya ataik se’el ts’ib, mame xa kuyik k’op a’yej lok’esbil ta jojk’obil a’yej, ju’uk melel ma’yuk mach’a jich la spas, k’opoj a’yanotik ta komon. Te se’abul ts’ib, ja’ k’op a’yej tabil lok’el te banti la yich’ k’asesel ta lek ta jun te jk’op k’ayejo’tik te k’alal la jtsobila jbajo’tike, te jalajwan waxakeb mak lajuneb u.

Ta sk’alelal chaneb xcha’winik sok jo’eb xcha’winik yu’un febrero ta sja’wilal 2009, lajto jtsob jbajo’tik, te slajibalix tal o’tanil ta tsobombail a te banti la jkomon iljo’tik te ochibal ts’ibe, te ja’ ya’tel te mach’atik och ta swenta sjajchesel sts’ibuyel sok te bitik la yich’tikla alel te k’alal la jtsobtikla jbajo’tike. Ya jcha’ altik li’ te lajnanix tajtik ta alel te yabal yich’ tuuntesel te jp’al k’op “indígena” sok “kaxlan” te ja’ ejtalinbilikixe. K’alal a laj ko’tantik ta snopel, la kaltik te maba ya jtuuntestik yu’un ja ejtalil te ya smuk’ubtes te jxat’eltike, yu’un maba ya spajotik sok te ya xcha’ ak’be yip te bit’il ay p’ajel ta swenta te talel kuxlejalil yu’un te ts’unbaliletike. Ja’ jich, bayel mach’a jich la yal te maba ya yich’ tuuntesel te li’ ta yochelal

32

ts’ib sok ta k’alal ya xk’opoj x-a’yanotik, ja’nax te ay mach’a jtuul la yal te maba jichnax ta pasel sok te ayto yipalel ta nopel ya sk’an yu’un ay bayel mach’atik yakal ta stuuntesel te cha’ p’al k’ope. Jich bit’il ta swenta lok’tawane te bats’il nijkelok’ombail mak video indígena te ja’ jun a’telil yakalik ta smeltsanel te bats’il jpas nijkelok’ombail te maba pajal sok te spasel manchonbil nijkelok’ombaile (lok’esbil ta tsoblej yu’un RACCACH 25/02/2009).

Te ta muk’ul tsoblej la jpasjo’tik ta sk’alelal jo’eb xcha’winik yu’un febrero ta sja’wilal 2009, la jchaptik te ya jcholbetik sk’oplal te binti ut’il a chajpa ku’untik te spatjune. Ja’to te-a tojk ta nopel ku’untik a te binti ya sk’an utel yu’un situyeluknax ay ta na’el stojol te binti cholbil te ta a’iybilaljune. Ta neel la tajtik ta nopel te ya jech tsakbebaj jk’abtik te banti ya kak’tik ta ilel sututil k’o’ mak sututil puy: “ja’ jich tsakalotik sok a te lumk’inale”, xiotik. Jich te ajtalten k’abaliletik sok te ajtal ten sboonile la kaltik te ja’ sna’ojibal “junejel ta ajtalten kuxlejalil”. Jich la jlok’esbetik slok’omba te bit’il stsaktiklaye sba te k’abaliletike, la yich’bel ta sna jtuul joyjo’tik yu’un ya sna’ bonolajel, ja sbiil Chawuk. Ta patil la stsobotik, la yak’kiltik te ya’tele sok jich la yalbetik: “Ta yisim a ch’ijbel slojp’ te te’e, jich te te’e k’atp’uj ta k’abal, uts’-alalil k’abal te ya syomotik sok te lumk’inale. Te binti ya sjunutesotik yu’une, ja’ te yal snich’anotik te Jme’tik Balumilale, ajtalten kileltik sok jni’ jchikintik, ja’ te’ye ma ak’a xat’otik, ma ak’a yuts’inbe ste’elul te te’e” (JC, lok’esbil ta tsoblej yu’un RACCACH 25/02/2009, ilaik spat jun).

Binti ut’il ta k’oponel, a’iyel sok yilel te a’iybilaljune?

Ya kaltik te bilukniwan ut’il sk’opon mak yil ya’iy ta stuulutul te a’iybilal june, ja chikan ta stuulutul te binti ya sk’an yile sok te binti ya sk’an sna’ stojole. Te binti ut’il chapal te june, ja ta sbabial ay te ochibalil ts’ibe, ts’akal ak’bil te swojk’olwojk’ ts’ib, ta patil ochem lok’ombailetik, ts’akal ta tael te ch’ambilal k’ope, ta slajibal ay sbiil te mach’atik la skomon meltsanik te a’telile.

Ja’nix jich ya kaltik ta atojolik te swojk’ol wojk’ te ts’ibe ay swentail te bit’il cholol tal te a’iybilaljune, ja neel tsakal tal te mach’a nemej skajel tal ta a’tele. Tek a te june lijk sok jtuul joytik te kaj tal ta a’tel ta sja’wilal tal 1990, ja jun jpas nijkelok’omba te tsakal ta jun tsobobail sok kajotik sok jtuul jbonbajel tojolabal te yak’obe stsak sba sts’umbal sok te sna’elal lumk’inal (ilaik ta sbabial sok xchebal chajpanbil k’op). Ta patil tsakal tal te bitik a k’ot ta meltsajel ta yolilal tal 1990, ja’ sts’ib te mach’a la slijkes tal te sonil roke (yoxebal sok xchanebal chajpanbil k’op). Ma jichuk, ja’ix tal yalobil a te bitik a ju’ tal ta pasel ta slajibal tal sja’wilal 1990, nopol yich’ix tsakelbel cha’mil ja’wil a, ja sk’op ya’yejikix a te j-aloik’etike, jlok’tawanejetik sok jpas nijkelok’ombailetike (cholbil ta yoebal, swakebal sok ta sjukebal chajpanbil k’op). Te a’iybilal june la jtup’intik sok sts’ib jtuul joytik te ach’tonax a kaj ta bonolajel te mato xlok’ jun katun19 sja’wilal (swaxakebal chajpanbil k’op) sok cha’ wojk’ a’teliletik te sts’ibuyejik cha’ tuul jt’un-nopojel yu’un talel kuxlejal, te ja’nix jo’ytik ta a’tel (sbalunebal sok slajunebal chajpanbil k’op). Jich te bit’il ja’ jich jcholotik tal te a’iybilaljune, ja’ jich la jtajtik ta nopel, jich te ja’exe, ya xju’ a tabeyik swentail ta k’oponel, ta a’iyel sok ta ilel, ja’ chikan te binti ut’il lek ya awa’yike.

Te binti li’ ya kak’tik ana’ik stojole maba yejtal ya ana’ik sk’oponel sok ma yejtaluk ya ana’ik sts’ibuyel te bats’il k’ope, te a’telil li’e la yich’ nopel ta stojol:

Te mach’atik ya sk’an “toyol ya xwil moel te maba ya xch’ay ta yo’tan te sts’umbale”, jich bit’il albil ta xchan wojk’ol ts’ib.

Te mach’atik ochem ta yo’tanek te ya sk’an yich’ tup’inel sts’umbal te p’ajele.

Te mach’atik ya sk’an snop’ sk’oponel sok sts’ibuyel te sbats’il k’ope. Te mach’a ya sk’an yak’be yip te sbats’il k’ope yu’un jich ya yich’ ta

muk’ sok ya stoybe yutsilal te stalel skuxleje, te ja’ te skuxlej te bats’il lumlumetike.

Ta stojol spisil te mach’atik ya x-a’tejik ta bayuk yu’un jich te p’ijilale sok yuts’ilal te talel kuxlejalile sok te ajtalten yilel skuxinel te bats’il

33

lumlumetike, ayikuk ta cha’ ich’el ta muk’ yu’un jtuunel yu’un te jnaklejetik ta balumilale.

Te me ja’ex ya x-och ta awo’tanikcha’ox chajpuk te binti ya jwayichintike,

ya kaltik ta a tojolik, awokolukk’axanik sok jelawanikta yochelinel sok ta

ya’yel te ch’ambil k’opete lok’ombaile

bonbajelilete ts’ibe

li’ ayyu’un

ya kak’tikta awok ak’abik.

Sts’ajkil ts’ib

1 La sk’ases ta bats’il k’op: Xuno López Intzín.2 Te lum Jobel la yich’ meltsanel ta sja’wilal 1528 yu’un te kaxlan Diego de Mazariegos

te lajto yak’be sbiilin Villa Real. K’alal a lok’ jun ja’wil jelon sbiil, la yich’ ak’el Villaviciosa.

Ta sja’wilal 1936 katp’uj ta muk’ul lum, ja’nix jich jelon sbiil, Ciudad Real la yich’ ak’el.

Ta sja’wilal 1848 la yich’ ak’el sbiil San Cristóbal de Las Casas, ja’ la yich’be sbiil te

owispo Fray Bartolomé de Las Casas.3 Te xcholojibal k’aale la slok’es Snailal yu’un St’unel sok Stoyolil Snopel Stalel xkuxlejal

lumlumetik (Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social,

CIESAS). Wokol la yaal te muk’ul jwolawal yu’un te ja sbiil Dra. Virginia García Acosta

yu’un la skoltayotik la slok’esel ta jun.4 Ja’ slijkib sbiil José Alfredo Jiménez Pérez, ja’ jich la yich’ ak’el jilel te banti la yich’

tsakel te binti yaloje sok ja’ jich la yich’ tuuntesel slikib sbiil yantik te k’alal la yich’

tuunteselek te binti yalojike.

5 Te mach’atik la jtajtiklatik ta na’el yu’un te june ja’ik: “Sbabial) Yajwalel bats’il lumlumetik

sok kaxlan lum. Xchebal) Bats’il jch’ieletik sok jch’iel kaxlanetik. Yoxebal) Alaletik te

mach’atik yakalik ta snopel jun mak maba yakajtik ta nopjun. Xchanebal) Antsetik.

Yo’ebal) Jnaklejetik ta sti’il ti’ Jobel te mach’atik ya xnitbet yo’tan snopel sok spasel

t’ujbil a’telil, lok’ombail mak yalel k’op a’yej ta ik’. Swakebal) Swinkilel mach’atik xchapo

sbaik ta a’tel ta stukeliknax te ya x-a’tejik ta swenta stalel kuxlejal mak k’op a’yej.

Sjukebal) Ta stojol snail a’tel patanil yu’un talel kuxlejal sok ta stojol mach’atik ya

xkoltawanik ta tak’in yu’un smeltsanel t’ujbil a’telil mak swenta yalel k’op a’yej ta

ik’ ta stojol komunal. Swaxakebal) Ta stojol jp’ijteswanejetik, jt’unawetik, jnopjunetik,

jnojpteswanejetik te yak’o sbaik ta stojol bats’il lum. Sbalunebal) Ta stojol politikoetik

sok jk’u’lejetik te ya x-a’tejik ta swenta talel kuxlejal, yalel k’op a’yej ta ik’ ta stojol

komunal sok ta swenta t’ujbil a’telil” (tsakal ta sjunil sk’op ya’yej RACCACH 09/02/2008).6 Jich te k’alal tsobolotik-ae, la jtajtik ta alel te a’telile yakuk: “Jun) Yakuk spukbe sk’oplalil

te ya sk’an ich’el ta wenta sok ya sk’an ich’el ta muk’ te binti ut’il te xchajpalchajp

p’ijilaletike, nojpilaletik, t’ujbil a’teliletik sok te binti ut’il ay te yalel xcholel te k’op

a’yejetike sok te yakuk yak’ ta na’el stojol te bayel ta chajp te kuxlejaliletike. Cheb)

Te yakuk yak’be yip te talel kuxlejale. Oxeb) Te yakuk yich’ a’yel yutsilal yu’un te

komunaletike. Chaneb) Yakuk sjajchesotik ta sleel lekubel yu’un te bitik komon ya jpastike,

sok batik tsobolotik ta xchajpalchajp sok ta jkomunaltik. Jo’eb) Te ja’uk jna’ojibaltik

yu’un te bitik ya jpastiklatike sok te jichuk ya kak’tik ta nopel ta komunaletik a.

Wakeb) Ja’uk jtsobojibaltik yu’un komonuk ya jpastik tulan yu’un yakuk xch’ay uts’inel

sok p’ajel te ay ta stojol te bats’il jnaklejetike. Jukeb) Ja’uk koltayel yu’un pajal ya

jmeltsantik chajp nopbenalil te yakuk xtuun ta swenta sjelel kuxlejal. Waxakeb) Te

pajaluk ya x-a’tejotik ta swenta te t’ujbil a’telil sok ta swenta yalel spukel k’op a’yej.

Baluneb) Te yakuk skolta ta yak’beyel yip yesumbaik bats’il jch’ieletik. Lajuneb) Te yakuk

sjultesbe sch’ulel alaletik sok jch’iomal kerem ach’ixetik ta lumlumetik yu’un manchuk

ya x-ochik ta uch’ pox, snuk’el amen may mak ya smil sbaik. Bulucheb) Ja’uk jun

a’tejibal te ya xtuun yu’un alaletik, jich ya snopik a te t’ujbil a’teliletik ta swenta te

talel kuxlejalile. Lajcheb) Spujkesel te binti yilel stalel snopojibal yu’unik te jmeltsane

t’ujbil a’teliletike. Oxlajuneb) Ja’uk sjajchibal swejtesel sok stejk’anel jwolwanej ach’ix

keremetik te yakuk skolta sok ya spoj te binti ut’il ay te bats’il lekil talel kuxlejalile”

(lok’esbil ta stsoblej RACCACH 09/02/2008).

34

7 Te juktuul mayaotik te kak’o jts’ibtik li’e tojkemon jo’tik ta: slumal Sots’leb, ta Xojlej

tsakal ta Jobeltoj, ta paraje Yibeljoj tsakal ta Ch’enalja’, ta ejido San Manuel tsakal

ta Palenke, ta ejido Plan de Ayala tsakal ta Markaritas, ranchería San Andrés Puerto

Rico tsakal ta Witstan sok ta paraje Ya’al Ichin tsakal ta Chamo’ (ilaik slok’ombaul

lumlumetik).8 Ya yal jun poko’ a’yej griego, jtuul ants sbiil Pandora la sta ta jamel jun kaxa te banti

k’ejbil spisil wokolil, ja’ jich apujk ta sp’ejel balumilal te wokolajele. 9 Bats’il ants winiketik ja’ ya sk’an yal yu’un jich la jta ta nopeljo’tik te ja’ te mach’a

ya sle lekilal sok te mach’a ay slekil yuts’il yo’tan sok te ay yutsilal sok te lumk’inale

sok ta sjoytak (tajbil lok’el ta sjunil sk’op ya’yej RACCACH 24/02/2009).10 Ta yuilal febrero ta sja’wilal 2009, ay ox chajp sonolajel rock: cheb ta slumal Sots’leb

(jun ja’ sbiil Sak Tzevul, te yane Lumaltok sbiil) sok ay jun ta tejklum Chamo’ (Vayijel

sbiil). Ja’nix jich yakal xchapel sbaik jtsojpxan ta slumal Chamo’ sok ta Tlaxkala li’ ta

Jobel. Te mach’a ta sneelil a kaj tal ta sonolajele ja’ik te Sak Tzevule jich bit’il ay ta

cholel ta yoxchan wojk’ol ts’ib.11 Ta tsoblej ta sk’alelal juk lajuneb yu’un sakil ja’ la kaltik te binti ya jlejtik sok binti

ya jk’antik te jtsobo jbajtik ta a’tele: “Jun) Spukel te ka’teltik ta stuulutul te yakalotik

spasel li’ ta Chiapa. Cheb) Spukel sok swajel sk’oplal ka’teltik ta yolil jch’iomaletik

yu’un ayuk mach’a ya snuts te jbejtike te yakalotik ta smeltsanel sok te yakotik ta

sbeentayele. Oxeb) Ya jmeltsantik a’telil ta yilel jkuxlejaltik. Chaneb) Te yakuk xbeen

ku’untik sjultesbeyel sch’ulel te jkaxlanetike. Jo’eb) Te a’telil ya yich’ pasel ja’uk jich bit’il

jun pamte’ ta stojol te mach’atik kuxajtik ta k’alk’altik sok te lumlumetike. Wakeb) Yakuk

jsujtesbetik sch’ulel te bats’il ants winiketike. Jukeb) Yakuk jwajbetik ya’telul yich’el ta

muk’ te kapal wots’ol kuxlejale. Waxakeb) Yakuk kak’betik yip te bitik yakal ta pasel

swenta bats’il aloj-ik’etik. Baluneb) Yakuk jtup’intik sok ka’teltik te uts’inel sok te p’ajele.

Lajuneb) Yak’beyel yip a’telil yakal ta pasel yu’un tsobombail yu’un jch’iomaletik ta

k’alk’altik sok ta lumlumtik” (tabil lok’el ta ts’ib RACCACH 16/01/2008).12 Tsoblej swenta slok’esel nopbenalil la yich’ pasel ta CIDECI Las Casas/UNITIERRA-

Chiapas ta sk’alelal oxlajuneb sok chanlajuneb yu’un ch’in uch ta sja’wilal 2008.13 Jich te bit’il la jtsobila tal jbajtik waxakeb mak lajuneb u’e, la jtajtik ta alel, binti ya

sk’an yal ya’tik te jp’al k’op kaxlan? Te binti ut’il la jtajtik ta nopel bayelniwan binti

ya sk’an ya yal, ja’ chikan te mach’a ya xk’opoje, te banti lijkeme. Jich te kaxlanile

maba ja’nax te mach’a ya xk’opoj ta kaxlan k’ope, ja’ spisil temach’atik xch’ayojix ta

yo’tan te stalel skuxleje (tsoblej yu’un RACCACH 25/04/2009). 14 Ja’ jtuul ch’ich’ bak’et te tsakal ta jun tsoblej swenta spasel k’op yu’un ayikuk ta ich’el

ta muk’ sok sts’unbalik te la sbiilinik rastafarismo. Ja’into kajik ta k’op ta sja’wilalbel

1930 ta Jamaika te sts’umbal ijk’al ants winiketik, ya’tik ini ak’bil yejtal skuxlejalik yu’un

k’ejel sk’u’ spak’ik, ay sonik ja sbiil reggae sok k’ejel bit’il ya xpech’ sjolik.15 Te sijismo ja’ jun xch’unel o’tanil te kaj ta sja’wilal tal 1469 ta slum sk’inal India.

Jich te sije najtik stsotsil sjol, sakil pak’ sk’u’, ay spojtsil sjol, ay yo’ilal sk’ab sok xch’ik

ch’ujtike ch’ik machit yu’un ja’ jich ay stalelik.16 Te anarcopunk ja’ jun pas k’op yu’un mach’atik awijk’ sitik sok la yak’ stalelik te

mach’atik ya xlaj a’tejik ta swenta sjoxel tsotsil jolil, set’el mak sbonel ejk’echil, sbonel

bak’etalil sok yotsesel oaliletik ta bak’etalil, ja’nix jich te tsakajtik jsonowiletik a. Sok

kajem sts’umbalik ta sonolajel rock, kolelal yu’un esumbail sok junax a’telil. Ja’nix jich

yich’o yip ta yalel sok skuxintayel te ma’yuk mach’a ya stak yich’ pasel ta mantal.17 Ilaik jun nijkelok’ombail te spaso Pedro Daniel López López te ja’ sbiil La pequeña

semilla en el asfalto (Mundos Inéditos sok IMCINE, 2008).18 Jich te wa’iy bit’il ay p’ijubtesele, maba pajal sok binti ut’il ay nojptesel-p’ijubtesel

ta kaxlan lum, melel ay mach’a tek’el jtuul ya yal te binti ut’il ya sk’an pasel te bitik

ya yich’ meltsanele (jich yaloj De León, 2005).19 Ja’ sbiil katun yu’unik sbabi me’il tatil te ajtal te juju jtab yich’oje.

37

Bats’ul Ya xlijk ta oxeb xcha’winik yu’un diciembre, ya xlaj ta bulucheb yu’un enero

Sakilja’ Lajcheb yu’un enero k’alal bulucheb xcha’winik yu’un enero

Ch’ak Jun yu’un febrero k’alal jtab yu’un febrero

Mak Jun xcha’winik yu’un febrero k’alal lajcheb yu’un marzo

Olalti’ Oxlajuneb yu’un marzo k’alal jun yu’un abril

Jul-ol Cheb yu’un abril k’alal jun xcha’winik yu’un abril

Ch’ayk’in Cheb xcha’winik yu’un abril k’alal wakeb xcha’winik yu’un abril

Ok’in-ajaw Jukeb xcha’winik yu’un abril k’alal juklajuneb xcha’winik yu’un mayo

Ch’in-uch Juklajuneb yu’un mayo k’alal jo’eb yu’un junio

Muk’ul-uch Wakeb yu’un junio k’alal jo’eb xcha’winik yu’un junio

Jukwinkil Wakeb xcha’winik yu’un junio k’alal jo’lajuneb yu’un julio

Wakwinkil Waklajuneb yu’un julio k’alal chaneb yu’un agosto

Jo’winkil Jo’eb yu’un agosto k’alal cheb xcha’winik yu’un agosto

Chanwinkil Jo’eb xcha’winik yu’un agosto k’alal oxlajuneb yu’un septiembre

Oxwinkil Chanlajuneb yu’un septiembre k’alal oxeb yu’un octubre

Pom Chaneb yu’un octubre k’alal oxeb xcha’winik yu’un octubre

Yaxk’in Chaneb xcha’winik yu’un octubre k’alal lajcheb yu’un noviembre

Mux Oxlajuneb yu’un noviembre k’alal cheb yu’un diciembre

Ts’un Oxeb yu’un diciembre k’alal cheb xcha’winik yu’un diciembre

XCHOLOJIBAL K’AAL TA BATS’IL K’OP-TSELTAL

Tabil lok’el ta poko’ xcholojibal k’aal la spuk Sna Jolobil ta sja’wilal 1985, la xcha’ meltsan Xuno López Intzín

ta swenta in pukbilal junto.