RADIJACIJA

DNEVNO I ELEKTRIČNO OSVETLJENJETokom obavljanja pojedinih delatnosti pred organ čula vida postavlja se niz raznovrsnih i

često složenih vidnih zahteva. Smatra se da čovek putem čula vida prima četiri petine svih utisaka iz okoline, a kada je reč o nekim zanimanjima ovaj udeo je i veći. Naime, vozač donosi 90% odluka vezanih za kretanje vozila na osnovu onoga što vidi.Industrijski radnik u savremenim procesima automatizovane proizvodnje mora pravovremeno da reaguje na znatan broj vizuelnih informacija. razvijenost vidova vizuelnog komuniciranja je osnova celokupne današnje civilizacije.Za uspeh u svakoj delatnosti neophodno je pozitivno sadejstvo mnoštva faktora sredine u najširem smislu.Jedan od tih faktora, od primarnog značaja za funkcionisanje organa vida i organizma u celini, podrazumeva odgovarajuće osvetljenje u neposrednom okruženju.Još davno je primećeno da »čak i sa najboljim vrednostima oštrine vida na svakom oku, i perfektnom binokularnom funkcijom, bez svetlosti mi ne vidimo ništa« (Hedwig S. Kuhn).Svetlost je jedan od osnovnih oblika kretanja materije.To je elektromagnetsko zračenje koje se emituje iz atoma, odnosno molekula prilikom prelaska elektrona sa jednog energetskog nivoa na drugi.Vidljiva svetlost je elektromagnetska radijacija, u rasponu talasnih dužina od 400-780 nm, na koju reaguje mrežnjača oka, odnosno specifično diferencirane ćelije, štapići i čepići.graniči se sa UV zračenjem, čije su talasne dužine manje od 400 nm, i IC sa talasnim dužinama većim od 780 nm.Pripada spektru nejonizujuće radijacije, jer zbog nedovoljne energije kvanta ne izaziva jonizaciju biološki važnih materija i tkiva.Od najveće važnosti je Sunčeva svetlost, čiji spektar predstavlja mešavinu svih talasnih dužina, sa dominacijom središnjeg zeleno-žutog dela spektra.

DNEVNO OSVETLJENJE Najjači prirodni izvor svetlosti jeste Sunce.ravnomerno i difuzno dnevno osvetljenje

pruža najoptimalnije uslove za rad i pravilno funkcionisanje organa vida. Obilna dnevna svetlost ima pozitivan efekat toniziranje celog organizma (nastajanje niza pozitivnih uslovnih refleksa); zimski meseci sa nedostatkom dnevne svetlosti (depresivna stanja) Delatnosti sa većim zahtevima u odnosu na vidne funkcije, dnevno osvetljenje je nedovoljnoFOTOKLIMA (klimatske karakteristike regiona)

ELEKTRIČNO OSVETLJENJE S obzirom na nedostatke dnevnog osvetljenja čovek je sve češće prinuđen da boravi i radi u uslovima veštačkog, tj. električnog osvetljenja. Izvori ovog osvetljenja mogu biti:

na bazi usijanja-inkadescencije (sijalice sa metalnim vlaknom)

na bazi električnog pražnjanja (fluo-cevi)

Veštačko osvetljenje se primenjuje kao opšte osvetljenje prostorija, lokalizovano (ređe) i lokalno osvetljenje. S obzirom na pretežno usmeravanje svetlosnog fluksa razlikuje se pet načina osvetljavanja prostorije:

direktno osvetljavanje, kada je 90-100% svetlosti usnereno naniže, ka radnoj površini

pretežno direktno difuzno, kada je 40-60% fluksa usnereno ka radnoj površini, a isto toliko naniže pretežno indirektno indirektno, sa 90-100% svetlosti usnereno naviše, ka plafonu

1

ZNAČAJ PRAVILNOG OSVETLJENJAPojam dobro osvetljenja oduvek je bio istovremeno i lako shvatljiv, kao nešto što se

podrazumeva, ali i relativan, kompleksan i težak za uopšteno definisanje.u novije vreme u razmatranju problema pravilnog osvetljenja bilo kog radnog mesta ističu se tri osnovna zahteva:

da se obezbedi osvetljenost radne površine do nivoa neophodnog za konkretnu aktivnost

da se spreči pojava bleštanja

da se pravilno osvetli i okolina radnog mesta (da se spreči učestala adaptacija oka na svetlost/tamu)

Međunarodna komisija za osvetljenje definiše tri osnovna područja rada:područje A-20 do 200 lx područje B-200 do 2000 lx i područje C-2000 do 20000 lx.

ZDRAVSTVENI ASPEKTI OSVETLJENJASvetlost je za čoveka od dvojakog značenja.S jedne strane omogućuje prijem informacija

iz spoljne sredine putem organa vida, kao što su one o veličini, obliku, kretanju predmeta, o nihovoj boji, osvetljenosti i kontrastima.Preko kože i fotoreceptora ispoljava se fotobiološko dejstvo, sa delimičnom regulacijom važnih procesa u organizmu, kao što su neuroendokrina kontrola, imunološki mehanizmi i KV regulacija.S druge strane, u pogledu specifičnog negativnog dejstva pojedinih svetlosnih izvora na čoveka treba izdvojiti:

bleštanje primetno treperenje svetlosti neprimetno treperenje svetlosti

stroboskopski efekat moguće UV zračenje koje emituju

pojedini izvori svetlosti Povezanost prekomerne ekspozicije Sunčevom zračenju sa nastankom malignih oboljenja kože kod čoveka (kao što je melanom), danas se smatra dokazanom činjenicom!!!!!!ULTRAVIOLETNO ZRAČENJE Ultravioletni deo spektra nalazi se između x-zraka (jonizujuća radijacija), talasne dužine manje od 100 nm i vidljive svetlosti (nejonizujući elektromagnetni talasi) talasne dužine od 400 do 100 nm. Najznačajniji prirodni izvor ultraviotnog zračenja je Sunce. Veštački izvori ovog zračenja su kvarcne lampe, aparati za elektro i autogeno zavarivanje, procesi topljenja metala, laseri itd. Prema biološkom dejstvu ultravioletni zraci se dele na tri područja:

UVA talasne dužine od 315 do 400 nm, koje karakteriše slabo biološko dejstvo UVB talasne dužine od 280 do 315 nm, sa antirahitičnim i izraženim dejstvom na

kožu, i UVC talasne dužine od 100 do 280 nm, sa najsnažnijim biološkim dejstvom. Mogu da dovedu do destrukcije tkivnih proteina i lipida, a imaju i baktericidno dejstvo (voda, vazduh, lekovi).

Zraci UVB i UVC dovode do pojave hromozomskih aberacija, mutacija, morfoloških transformacija, kao i do smrti ćelija prokariota i eukariota.Prodorna moć ultravioletnih zraka je vrlo mala - u kožu prodiru do 0,5 mm. Prisustvo prašine, para i gasova (ozon) onemogućuje njihov prodor kroz atmosferu do provršine Zemlje. U urbanim sredinama, gde je aerozagađenje veliko, ultravioletne radijacije je malo, dok je na planinama i moru ima mnogo više.Zbog gubitka ozoskog sloja u stratosferi intenzitet UV radijacije se povećava:smanjenje ozonskog sloja za 10% povećava izloženost UV zračenju za 15 do 20%.

ZDRAVSTVENI ZNAČAJ ULTRAVIOLETNOG ZRAČENJA Koža; Oko; Imuni sistem; Opšte promene

PRIMENA UV ZRAČENJA U MEDICINI; fototerapija (PUVA tretman) i fotohemoterapiji

ZAŠITITA OD NEŽELJENIH DEJSTAVA ULTRAVIOLETNOG ZRAČENJA

2

INFRACRVENA RADIJACIJA emituje je Sunce, ali i svako telo čija je T iznad apsolutne nule (naročito predmeti zagrejani iznad 500º C). Osnovna svojstva IC radijacije su njena velika prodornost i toplotno dejstvo. Pod dejstvom IC radijacije dolazi do lokalnih i sistemskih promena u organizmu. Visoka temperatura, u kombinaciji sa drugim nepovoljnim mikroklimatskim faktorima i/ili izraženom mišićnom aktivnošću, može prouzrokovati sledeća stanja organizma:

toplotni udar stanje hipertermije

toplotni grčevi temperaturni kolaps (sinkopa) sunčanica

Profesionalna, infracrvena katarakta i Promene na koži-crvenilo i pojava opekotina I,II i III stepena

LEČENJE I MERE ZAŠTITE (opšte mere, lična zaštitna sredstva, lekarski pregledi)

IZVORI ELEKTROMAGNETSKIH POLJA U ŽIVOTNOJ SREDINI

Elektromagnetna polja električnih vodova distributivne mreže i različiti izvori elektromagnetnih polja visoke frekfrencije (telekomunikacije, radio i TV difuzija, mobilna telefonija) stvaraju tzv.elektromagnetni smog, naročito prisutan u urbanim sredinama.Elektromagnetni talasi ovog dela spektra nemaju mogućnost da neposredno jonizuju molekule organske i neorganske materije i da čine direktna radijaciona oštećenja, ali poslednjih dvadeset godina intenzuvno se izučavaju njihovi potencijalni biološki efekti.Prorodno električno i magnetno polje stakno su prisutni u atmosferi, što je uzrok razlike potencijala pozitivno naelektrisanog tla i elektriciteta stvorenog meteorološkim pojavamaElektrična i magnetna polja poreklom od veštačkih izvora imaju različita svojstva i zapažaju se oko svih provodnika, antena i električnih uređaja pod naponom.

NEŽELJENI EFEKTI NEJONIZUJUĆEG ELEKTROMAGNETNOG ZRAČENJA

Zdravstveni efektiDejstvo elektromagnetnog polja na žive organizme zavisi od njegovih svojstava:

gustine fluksa frekfrencije kvadrata rastojanja od izvora položaja izvora zračenja i eksponiranog organizma u odnosu na druge objekte i

sredinu dužine ekspozicije

Efekti radiofrekfrentnih talasa mogu se podeliti na: TERMALNE NETERMALNE

Zagrevanje tkiva, osim od karakteristika zračenja, zavisi od količine vode, prokrvljenosti tkiva koje raspoređuje termičku energiju (najugroženiji su očno sočivo, mozak, testisi)Netermalni efekti proističu iz uticaja na permeabilnost ćelijskih membrana i jonsku izmenu Ca2+ u mozgu, što pak utiče na:ekscitabilnost, neuromuskularnu sprovodljivost, imunoreaktivnost i sekreciju hormona.

3

Organizam čoveka ne poseduje specifična čulna tkiva koja bi mogla da registuju njegovu izloženost !!!!! U pojedinim slučajevima ipak se mogu javiti piloerekcije, akustični fenomeni ili vizuelna senzacija, kao pojava fosfena (svetlaca).U ekstremnim slučajevima registruje se pojava niza neželjenih efekata koji mogu biti smrtonosni, npr: kapacitativno pražnjenje varničenjem kod snažnih polja, što stvara opekotine, i direktna stimulacija ekscitabilnih tkiva (respiratorna tetanija, fibrilacija srčanog mišića).Prihvaćeni model efekta elektromagnetnog polja umerenijih jačina na žive organizme je dvostepena reakcija definisana kao primarna reakcija tkiva i organa i kao sekundarna integralna adaptacija na novi stresni faktro. Kod ljudi, kao prva reakcija na elektromagnetna polja definiše se pojavom simptoma kao što su:

glavobolja znojenje razdražljivost poremećaj varenja poremećaj sna

opadanje libida neurovegetativna distonija dishidroza (kod profesionalno

eksponiranih)

Pri produženoj ekspoziciji dolazi do pojave tahiaritmije, pada arterijske tenzije, uz venski zastoj u unutrašnjim organima, smanjenje holinesteraze u serumu i povećanje histamina u tkivima.MIKROTALASNI SINDROM (zaposleni na održavanju telekomunikacionih sistema i radara); kod 60% zaposlenih javljaju se glavobolja, napetost i bolovi u kičmi, a kod 40% konjuktivitis, hronični zamor, nesanica neurotske smetnje i pad libida.

PREPORUKE O ZAŠTITI U KOMUNALNOJ I PROFESIONALNOJ SREDINIKomunalna sredina:

max korišćenjem postojećih energetskih kapaciteta, bez upotrebe novih

smanjivanjem napona u dalekovodima

primenom podzemnih vodova gde god je to moguće

planiranjem veće visine stubova urbanističkim planiranjem

(raspored prirodnih, industrijskih i stambenih zona)

U svakodnevnom okruženju trebalo bi sprovoditi sledeće mere: izbegavati uporebu vazdušnih vodova u blizini kuča i stanova uvoditi instalacionu mrežu sa zaštitnim oklopom postavljati koaksijalne strujne kablove standardnu instalaciju dublje unutar zida izbegavati podno električno grejanje koristiti totalne prekidače za pojedine delove mreže

Rastojanje korisnika od ekrana televizora trebalo bi da bude najmanje 4 do 5 m, a od zidnih instalacija i svetlosnih izvora 1 do 2 m.Vreme koje se provodi pored kompjutera treba da bude što racionalnije korišćeno. Naročito je značajno redukovati intezitet elektromagnetnih polja na mestima gde se provodi duže vreme (spavaća i dnevna soba) eliminacijom priključaka koji nisu neophodni (zidne i stone lampe, električni satovi).Profesionalna zaštita obuhvata sledeća tri nivoa:MEDICINSKE MERETEHNIČKE MERE

ADMINISTRATIVNE MERE

4

MEDICINSKE MERE ZAŠTITE podrazumevaju opsežan specijalistički pregled prilikom zapošljavanja na radnim mestima pod rizikom (apsolutna kontraindikacija za ekspoziciju elektromagnetnim poljima su trudnoća, feromagnetni implantati, proteze i pejsmejkeri, teža organska i funkcionalna oboljenja CNS, maligne i bolesti hematopoeznog sistema); periodični pregledi na svakih godinu dana i vanredni lekarski pregledi.TEHNIČKE MERE ZAŠTITE obuhvataju primenu apsorbujućih i reflektujućih površina ili reflektora zračenja, dobro uzemljenje, automatizacija procesa i lična zaštitna sredstva. ADMINISTRATIVNE MERE ZAŠTITE kontrola sprovođenja medicinskih i tehničkih mera zaštite, znaci upozorenja o prisutnom elektromagnetnom polju, ograničenje vremena boravka u tom prostoru, pravilnu obuku.

JONIZUJUĆE ZRAČENJE

Jonizujuće zračenje predstavlja vid energije koja po svojoj prirodi dovodi do jonizacije materije kroz koju prolazi. Prirodni izvori zračenja su zemljina kora, vode reka,jezera i mora (sadrže radioaktivne izotope), vazduh i kosmos (protoni, alfa čestice, azot, kiseonik).Sadržaj prirodnih radionuklida u biljnom i životinjskom svetu zavisi od količine i vrste izotopa u zemljištu i vodi.Radioaktivnost tela čoveka rezultat je prisustva radionukleotida u biosferi.Radioaktivni elementi dospevaju u organizam putem:

spoljašnjeg zračenja respiratornog sistema, udisanjem

radioaktivne prašine i gasova

digestivnog sistema, unošenjem kontaminirane vode ili hrane

resorpcijom preko kože

Jonizujuće zračenje se javlja u obliku čestica ili kao elektromagnetno zračenje.

Biološko dejstvo jonizujućeg zračenja Jonizujuće zračenje (alfa čestice, beta zraci, protoni, neutroni, gama zraci, x zraci i dr.) dovodi do jonizacije atoma i molekula u živoj ćeliji, kao posledicu direktnu ili indirektnu destrukciju ćelije. Stepen oštećenja organizma zavisi od prirode i količine zračenja, uslova pod kojim se zračenje odvija, zahvaćene površine tela, opšteg stanja organizma itd.Sva tkiva se, u odnosu na osetljivost prema jonizujućem zračenju mogu svrstati u tri grupe:

visokosenzitivna tkiva i ćelije (limfociti, ćelije kostne srži, polne ćelije) umereno radiosenzitivna tkiva (epitel kože, epitel DS, pljuvačne žlezde, endotel

krvnih sudova, koštano tkivo u vreme rasta, vezivno tkivo) radiorezistentna tkiva (mišićno tkivo, kost, hrskavica, bubreg, jetra, pankreas,

tireoidea, hipofiza, nadbubrežne i paratiroidne žlezde, mozak itd.)

Izlaganje organizma jonizujućem zračenju može uzrokovati pojavu: akutne radijacione bolesti hronične radijacione bolesti genetske defekte na potomstvu

tumora

Osnovni pravci primene jonizujućeg zračenja u medicini su: korišćenje rendgen zraka u

dijagnostici i terapiji primena radioaktivnih izotopa u

dijagnostici i terapiji radioterapija

5