radyasyon patolojisi (fazlası için )

RADYASYON PATOLOJİSİRADYASYON PATOLOJİSİ

Dr. Tahir E. PATIROĞLUDr. Tahir E. PATIROĞLU

Radyasyon dalga veya hızlı partikül şeklinde dolaşan Radyasyon dalga veya hızlı partikül şeklinde dolaşan elektromagnetik enerjidir. Radyasyonun yaklaşık %80’i elektromagnetik enerjidir. Radyasyonun yaklaşık %80’i kozmik radyasyon, ultraviyole ışığı, natürel radyoizotop, kozmik radyasyon, ultraviyole ışığı, natürel radyoizotop, özellikle radon gazı gibi doğal kaynaklardan gelir. Kalan özellikle radon gazı gibi doğal kaynaklardan gelir. Kalan %20 tıp ve diş hekimliğinde kullanılan ürünler, bazı %20 tıp ve diş hekimliğinde kullanılan ürünler, bazı tüketici ürünlerinin radyo dalga veya mikrodalgaları ve tüketici ürünlerinin radyo dalga veya mikrodalgaları ve nükleer enerji santrallarından kaynaklanır. nükleer enerji santrallarından kaynaklanır.

Radyasyonun zararlı etkileri, en iyi nükleer patlama Radyasyonun zararlı etkileri, en iyi nükleer patlama etkisi ile ortaya konmuştur. etkisi ile ortaya konmuştur.

Terapötik radyasyonun çok sayıda zararlı etkisi Terapötik radyasyonun çok sayıda zararlı etkisi gösterilmiştir. gösterilmiştir.

Elektromanyetik radyasyon uzun dalga boyu ve düşük Elektromanyetik radyasyon uzun dalga boyu ve düşük frekanslar ile karakterize noniyonizan radyasyon olarak frekanslar ile karakterize noniyonizan radyasyon olarak tanımlanmaktadır. Elektrik, radyo dalgaları ve mikrodalgalar, tanımlanmaktadır. Elektrik, radyo dalgaları ve mikrodalgalar, kızılötesi ve morötesi ışık noniyonizan radyasyon kızılötesi ve morötesi ışık noniyonizan radyasyon örnekleridir. Biyolojik moleküldeki atomları titreştirir ve örnekleridir. Biyolojik moleküldeki atomları titreştirir ve hareket ettirir. hareket ettirir.

X-ışınları, gama ışınları ve kozmik ışınlar iyonizan radyasyon X-ışınları, gama ışınları ve kozmik ışınlar iyonizan radyasyon şekilleridir. İyonizan radyasyon rontgen tüpünden salınan şekilleridir. İyonizan radyasyon rontgen tüpünden salınan X-ışını, natürel kaynaklardan gelen gama ışını veya X-ışını, natürel kaynaklardan gelen gama ışını veya radyoizotopların doğal parçalanması veya subatomik radyoizotopların doğal parçalanması veya subatomik partiküllerin suni hızlandırılmasından kaynaklanan partiküllerin suni hızlandırılmasından kaynaklanan partiküller şeklinde olabilir. partiküller şeklinde olabilir.

Partiküllü radyasyon çıkan partikül cinsine göre Partiküllü radyasyon çıkan partikül cinsine göre sınıflandırılır: alfa partikülü, beta partikülü, elektron, proton, sınıflandırılır: alfa partikülü, beta partikülü, elektron, proton, nötron, meson ve deuteron.nötron, meson ve deuteron.

Alfa partikülleri iki nötron ve iki protondan oluşur, kuvvetli Alfa partikülleri iki nötron ve iki protondan oluşur, kuvvetli iyonizan özelliği yanında büyük çapından dolayı penetrasyon iyonizan özelliği yanında büyük çapından dolayı penetrasyon özelliği azdır. Aksine beta partikülleri atom çekirdeğinden özelliği azdır. Aksine beta partikülleri atom çekirdeğinden çıkan elektronlardır, iyonizan gücü zayıftır, fakat çıkan elektronlardır, iyonizan gücü zayıftır, fakat penetrasyon özelliği yüksektir. penetrasyon özelliği yüksektir.

Radyoizotopların parçalanması genellikle yarılanma ömrü ile Radyoizotopların parçalanması genellikle yarılanma ömrü ile değerlendirilir ve saniyeler ve asırlar arasında değişir. Uzun değerlendirilir ve saniyeler ve asırlar arasında değişir. Uzun yarılanma ömürlü radyoizotopların internal birikimi, devamlı yarılanma ömürlü radyoizotopların internal birikimi, devamlı salımdan dolayı, özellikle tehlikelidir. salımdan dolayı, özellikle tehlikelidir.

İyonizan radyasyon dozu değişik birimlerle ölçülür:İyonizan radyasyon dozu değişik birimlerle ölçülür: RöntgenRöntgen RadRad Gray Gray RemRem Sievert Sievert

Bu ölçümler direkt olarak doku ünitesi için transfer Bu ölçümler direkt olarak doku ünitesi için transfer olacak enerji miktarı değildir ve bu nedenle radyasyonun olacak enerji miktarı değildir ve bu nedenle radyasyonun biyolojik etkileri önceden belirlenemez. Aşağıdaki biyolojik etkileri önceden belirlenemez. Aşağıdaki terimler bu bilgi için daha uygun olacaktır:terimler bu bilgi için daha uygun olacaktır: Lineer enerji transferi Lineer enerji transferi Bağıl biyolojik etkinlikBağıl biyolojik etkinlik

Radyoaktif materyelin fiziki özellikleri ve doza ek Radyoaktif materyelin fiziki özellikleri ve doza ek olarak, iyonizan radyasyonun biyolojik etkisi birçok olarak, iyonizan radyasyonun biyolojik etkisi birçok faktöre bağlıdır:faktöre bağlıdır: Doz oranı: tek doz, hücresel onarım için izin veren bölünmüş Doz oranı: tek doz, hücresel onarım için izin veren bölünmüş

veya fraksiyone dozdan daha çok etki yapar.veya fraksiyone dozdan daha çok etki yapar. İyonizan radyasyonun en önemli subsellüler hedefi, hızlı İyonizan radyasyonun en önemli subsellüler hedefi, hızlı

bölünen hücrelerin durgun hücrelerden daha radyosensitif bölünen hücrelerin durgun hücrelerden daha radyosensitif olması nedeniyle DNA’dır. olması nedeniyle DNA’dır.

Hücre siklusunun G2 ve mitotik fazındaki hücreler Hücre siklusunun G2 ve mitotik fazındaki hücreler iyonizan radyasyona daha duyarlıdır.iyonizan radyasyona daha duyarlıdır.

Değişik hücre tiplerinin adaptif ve onarım cevabı Değişik hücre tiplerinin adaptif ve onarım cevabı farklıdır.farklıdır.

İyonizan radyasyon, suyun radyolojik ayrılması sonucu İyonizan radyasyon, suyun radyolojik ayrılması sonucu oksijenli radikal yaptığından, X-ışını ve gama ışınına bağlı oksijenli radikal yaptığından, X-ışını ve gama ışınına bağlı hücre hasarı hiperbarik oksijenle şiddetlenir. Halojenli hücre hasarı hiperbarik oksijenle şiddetlenir. Halojenli primidin ile tümör hücrelerinin radyosensitivitesi primidin ile tümör hücrelerinin radyosensitivitesi artırılabilir. Aksine, serbest radikal toplayıcıları ve artırılabilir. Aksine, serbest radikal toplayıcıları ve antioksidanlar radyasyon hasarına karşı koruyucudur. antioksidanlar radyasyon hasarına karşı koruyucudur.

Erken (Akut) EtkilerErken (Akut) Etkiler

Radyasyon etkisi genellikle erken ve geç etki şeklinde Radyasyon etkisi genellikle erken ve geç etki şeklinde ikiye ayrılırikiye ayrılır

Erken etkiler radyasyonun günleri veya haftalarErken etkiler radyasyonun günleri veya haftalarıı içinde, içinde,

hızlı dönüşümhızlı dönüşüm olan dokularda çok sayolan dokularda çok sayııda hücre da hücre

ölümüne ölümüne bağlıdırbağlıdır Başlangıç zamanı matür fonksiyonel hücrelerin hayat Başlangıç zamanı matür fonksiyonel hücrelerin hayat

süresi ile ilişkilidirsüresi ile ilişkilidir

Geç EtkilerGeç Etkiler

Geç etkiler - erken etkilerden daha sensitiftirGeç etkiler - erken etkilerden daha sensitiftir Geç etkiler aylar-yıllar kadar gecikebilirGeç etkiler aylar-yıllar kadar gecikebilir Bilhassa yavaş prolifere olan dokularda görülürBilhassa yavaş prolifere olan dokularda görülür

AkciğerAkciğer Böbrek Böbrek Kalp Kalp Santral sinir sistemiSantral sinir sistemi

Geç EtkilerGeç Etkiler

Etkiler vasküler hasar ve parankim hücre kaybı Etkiler vasküler hasar ve parankim hücre kaybı kombinasyonuna bağlıdırkombinasyonuna bağlıdır

Vasküler hasar her örnekte dominant faktör değildir Vasküler hasar her örnekte dominant faktör değildir ((halbuki doz-cevap ilişkisi bütün dokular için aynıdırhalbuki doz-cevap ilişkisi bütün dokular için aynıdır))

Fraksiyone dozlar, kök hücreleri restorasyon için gerekli Fraksiyone dozlar, kök hücreleri restorasyon için gerekli olan kritik sayı altına indirirse, erken reaksiyon kronik olan kritik sayı altına indirirse, erken reaksiyon kronik hasar şeklinde kalıcı olabilir:hasar şeklinde kalıcı olabilir: Bu durum “geç sonuç etkisi” olarak bilinirBu durum “geç sonuç etkisi” olarak bilinir Geç etki, kalıcı erken etkilerin sonucudurGeç etki, kalıcı erken etkilerin sonucudur

Erken ve Geç Etkiler Arasındaki AyırımErken ve Geç Etkiler Arasındaki Ayırım

Erken ve geç etkiye ilerleme farklıdırErken ve geç etkiye ilerleme farklıdır AkutAkut ( (erkenerken) ) hasarhasar

Kök hücre hızlı proliferasyonundan dolayı hızla onarılırKök hücre hızlı proliferasyonundan dolayı hızla onarılır Reversibl olabilirReversibl olabilir

Geç etkiGeç etki İlerleyebilir İlerleyebilir Asla tamamen düzelemezAsla tamamen düzelemez

Dokuların Radyasyon PatolojisiDokuların Radyasyon Patolojisi

Radyasyona doku cevabı üç faktöre bağlıdır:Radyasyona doku cevabı üç faktöre bağlıdır: Bireysel hücrelerin duyarlılığıBireysel hücrelerin duyarlılığı Bir bütün olarak doku kinetiğiBir bütün olarak doku kinetiği Dokuda hücrelerin organize oluş yoluDokuda hücrelerin organize oluş yolu

Bu faktörler farklı dokularda radyasyon cevabı Bu faktörler farklı dokularda radyasyon cevabı karakteristiklerini gösterecek şekilde kombine karakteristiklerini gösterecek şekilde kombine olurolur

Dokuların Radyasyon PatolojisiDokuların Radyasyon Patolojisi

Daha az diferansiye, daha fazla proliferatif Daha az diferansiye, daha fazla proliferatif kapasite ve daha hkapasite ve daha hıızlzlıı bölünen hücrelerin daha bölünen hücrelerin daha radyosensitif olduradyosensitif olduğğu ortaya kondu (u ortaya kondu (“Bergoni“Bergonié é -- Tribondeau” Tribondeau” Kanunu)Kanunu)

Bergonie' Bergonie' veve Tribondeau Tribondeau Kanunu Kanunu Casarett Casarett SınıflandırmasıSınıflandırması MichalowskiMichalowski SınıflandırmasıSınıflandırması

Casarett Casarett SınıflamasıSınıflaması

Hücre ölümü histolojik gözlemine dayalı hücre Hücre ölümü histolojik gözlemine dayalı hücre radiosensitivitesi için önerilen sınıflandırmadır:radiosensitivitesi için önerilen sınıflandırmadır: Parankimal (fonksiyonel) hücreler dört major Parankimal (fonksiyonel) hücreler dört major

kategoriye bölünür: kategoriye bölünür: I-IVI-IV Destekleyici yapılar (örn., bağ doku ve küçük kan Destekleyici yapılar (örn., bağ doku ve küçük kan

damarı endotel hücresi) grup II ve III arasında orta damarı endotel hücresi) grup II ve III arasında orta yerde kabul ediliryerde kabul edilir

İstisnaları vardır - küçük lenfositler (asla bölünmez, İstisnaları vardır - küçük lenfositler (asla bölünmez, fakat çok düşük doz verildikten sonra erkenden fakat çok düşük doz verildikten sonra erkenden kanda kaybolur)kanda kaybolur)

CasarettCasarett Sınıflaması Sınıflaması

Düşük Sinir hücresi, kas hücresi

Bölünmez, çok diferansiyedir

IV Sabit postmitotik hücre

Karaciğer Düzenli bölünmez, değişik derecede diferansiyedir

III Geri postmitotik hücre

Bağ doku hücresi

Epidermis germinal hücresi, myelosit

Düzenli bölünür, bölünmeler arasında diferansiyasyon vardır

II Diferansiye intermitotik hücre

Yüksek Eritroblast, intestinal kript hücresi

Düzenli bölünür, diferansiyasyon yoktur

I Vejetatif intermitotik hücre

DuyarlılıkÖrnekler Özellikleri Hücre Tipi

VeVejetatif İntermitotik Hücrejetatif İntermitotik Hücre

İndiferansiye, hızlı bölünen hücreler genellikle İndiferansiye, hızlı bölünen hücreler genellikle kısa hayat siklusuna sahiptir. Örnek; eritroblast, kısa hayat siklusuna sahiptir. Örnek; eritroblast, intestinal kript hücresi ve deri bazal hücresi.intestinal kript hücresi ve deri bazal hücresi.

Hayat boyu yeniden çoğalırHayat boyu yeniden çoğalır

DifDiferansiye İntermitotik Hücreeransiye İntermitotik Hücre

Değişik diferansiyasyon derecesinde aktif mitotik Değişik diferansiyasyon derecesinde aktif mitotik hücredir. Spermatogonium klasik örnektir.hücredir. Spermatogonium klasik örnektir.

Önemli üreme yeteneği vardır, ancak diferansiye Önemli üreme yeteneği vardır, ancak diferansiye hücre çizgisinde matür hale gelince veya hücre çizgisinde matür hale gelince veya bölünme bitince duracaktır.bölünme bitince duracaktır.

MultipotMultipotansiyel Bağ Doku Hücresiansiyel Bağ Doku Hücresi

Hücreler düzensiz aralıklarla, sıklıkla ihtiyaç Hücreler düzensiz aralıklarla, sıklıkla ihtiyaç durumunda çoğalır. Nisbeten uzun hayat siklusu durumunda çoğalır. Nisbeten uzun hayat siklusu vardır.vardır.

Major Major örnek fibroblasttır.örnek fibroblasttır.

Geri Posmitotik HücreGeri Posmitotik Hücre

Normalde bölünmez, ancak kaybolan hücre Normalde bölünmez, ancak kaybolan hücre popülasyonuna cevap olarak bölünebilirpopülasyonuna cevap olarak bölünebilir

Genellikle uzun yaşayan hücrelerdirGenellikle uzun yaşayan hücrelerdir Matür karaciğer hücresi, pulmoner hücre ve Matür karaciğer hücresi, pulmoner hücre ve

böbrek hücresi bu hücre tipinin örnekleridir.böbrek hücresi bu hücre tipinin örnekleridir.

FiFikze Postmitotik Hücrekze Postmitotik Hücre

Bu hücreler bölünmez ve bölünemezBu hücreler bölünmez ve bölünemez Bunlar, yapı ve fonksiyon olarak, hayli Bunlar, yapı ve fonksiyon olarak, hayli

diferansiye ve hayli özelleşmiş hücrelerdirdiferansiye ve hayli özelleşmiş hücrelerdir Çok uzun yaşarÇok uzun yaşar Örnekler; nöron, kas hücresi ve eritrositÖrnekler; nöron, kas hücresi ve eritrosit

Radyasyon SensitivitesiRadyasyon Sensitivitesi

Vejetatif intermitotik hücreler radyasyona en Vejetatif intermitotik hücreler radyasyona en duyarlı iken, fikze postmitotik hücreler en duyarlı iken, fikze postmitotik hücreler en dirençlidir. Diğerleri ara duyarlılığa sahiptirdirençlidir. Diğerleri ara duyarlılığa sahiptir

Buna rağmen, bu düşünce daha uzun hücre Buna rağmen, bu düşünce daha uzun hücre hayat siklusu olanların daha diferansiye çizgide hayat siklusu olanların daha diferansiye çizgide oluşları ile uyumluduroluşları ile uyumludur

Michalowski Michalowski SınıflamasıSınıflaması

Daha modern sınıflama tipidir ve esas olarak diğer yolla Daha modern sınıflama tipidir ve esas olarak diğer yolla aynı şeyleri söyler.aynı şeyleri söyler.

Dokular hiyerarşikDokular hiyerarşik (H) (H) veya fleksibılveya fleksibıl (F) model (F) modeldedirdedir Dokudaki hücreler üç farklı kategoride toplanır:Dokudaki hücreler üç farklı kategoride toplanır:

Kök hücreKök hücre – – devamlı bölünür ve yeni kök hücre ile matür devamlı bölünür ve yeni kök hücre ile matür fonksiyonel hücre doğuracak hücrelere ayrılırfonksiyonel hücre doğuracak hücrelere ayrılır

Matür fonksiyonel hücre kök hücreden kaynaklanır ve Matür fonksiyonel hücre kök hücreden kaynaklanır ve ilerleyen bölünme sonrası diferansiye olurilerleyen bölünme sonrası diferansiye olur

MatMatür erişkin fonksiyonel hücre bölünmez.ür erişkin fonksiyonel hücre bölünmez.

Michalowski Michalowski Sınıflaması Sınıflaması (H-t(H-tipiipi))

Kök hücreden matür hücreye ilerleyen pek çok Kök hücreden matür hücreye ilerleyen pek çok hücre türü bu yolda reversibl olmayan adımlar hücre türü bu yolda reversibl olmayan adımlar atar. Bu hücre çizgisi hiyerarşik (H-tip) topluluk atar. Bu hücre çizgisi hiyerarşik (H-tip) topluluk adını alıradını alır

Kemik iliği, intestinal epitel, epidermis bu Kemik iliği, intestinal epitel, epidermis bu gruptadırgruptadır. .

Michalowski Michalowski SınıflamasıSınıflaması ((F-tF-tipi)ipi)

Belirli şartlarda bölünüp, diğer bir erişkin hücreyi Belirli şartlarda bölünüp, diğer bir erişkin hücreyi yapan hücre tipidir. Bu hücreler fleksibl doku yapan hücre tipidir. Bu hücreler fleksibl doku (F-tipi topluluk) adını alır.(F-tipi topluluk) adını alır.

Örnek; karaciğer parankim hücresi, tiroid Örnek; karaciğer parankim hücresi, tiroid hücresi, pnömosit.hücresi, pnömosit.

Büyüme FaktörleriBüyüme Faktörleri

RadRadyasyon normal dokuda hücre ölümü şeklinde yasyon normal dokuda hücre ölümü şeklinde hasar yaparhasar yapar

Fakat, mitotik ve apoptotik ölüme ek olarak, Fakat, mitotik ve apoptotik ölüme ek olarak, radyasyon doku hasarına sekonder sellüler radyasyon doku hasarına sekonder sellüler fonksiyon değişiklikleri de yapar:fonksiyon değişiklikleri de yapar: Hücre-hücre iletişiminde değişimHücre-hücre iletişiminde değişim İltihabi cevapİltihabi cevap Kalan normal dokuda kompansatris doku Kalan normal dokuda kompansatris doku

hipertrofisihipertrofisi Doku onarım olayıDoku onarım olayı

Büyüme FaktörleriBüyüme Faktörleri

Zamanla sitokinlerde değişiklikler bulunur ve Zamanla sitokinlerde değişiklikler bulunur ve radyasyon fibrozisi kısmen geri dönebilir.radyasyon fibrozisi kısmen geri dönebilir.

Uygulamadan sonra hastaya verilerek radyasyon Uygulamadan sonra hastaya verilerek radyasyon hasarının ilerlemesinden koruyan veya azaltan hasarının ilerlemesinden koruyan veya azaltan veya radyasyon hasarı semptomlarını azaltan veya radyasyon hasarı semptomlarını azaltan değişik ajanlar üzerinde çalışılmaktadır.değişik ajanlar üzerinde çalışılmaktadır.

Radyasyon Hasarının Hücresel MekanizmalarıRadyasyon Hasarının Hücresel Mekanizmaları

İyonizan radyasyonun akut etkileri yüksek dozdaki (>10 İyonizan radyasyonun akut etkileri yüksek dozdaki (>10 Gy) nekrozdan orta dozdaki (1-2 Gy) prolifere hücreyi Gy) nekrozdan orta dozdaki (1-2 Gy) prolifere hücreyi öldürmeye kadar değişir ve <0.5 Gy dozlarda öldürmeye kadar değişir ve <0.5 Gy dozlarda histopatolojik etki yoktur. histopatolojik etki yoktur.

Daha düşük dozlardaki subsellüler hasar primer olarak Daha düşük dozlardaki subsellüler hasar primer olarak DNA’yı hedefler; buna rağmen hücrelerin çoğu düşük DNA’yı hedefler; buna rağmen hücrelerin çoğu düşük doz iyonizan radyasyona adaptif ve reparatif cevap doz iyonizan radyasyona adaptif ve reparatif cevap gösterir. gösterir.

Hücre yaygın DNA hasarı gösterirse veya hasarı Hücre yaygın DNA hasarı gösterirse veya hasarı onaramazsa, apoptoza gider. onaramazsa, apoptoza gider.


İyonizan radyasyon bir grup DNA lezyonu yapar. Bu hasar İyonizan radyasyon bir grup DNA lezyonu yapar. Bu hasar direkt olarak partikül radyasyonu, X-ışını veya gama ışını ile direkt olarak partikül radyasyonu, X-ışını veya gama ışını ile veya oksijenle ilişkili serbest radikal veya peroksidize veya oksijenle ilişkili serbest radikal veya peroksidize lipidlerden kaynaklanan solübl ürünler ile indirekt olarak lipidlerden kaynaklanan solübl ürünler ile indirekt olarak gelişebilir. gelişebilir.

Düşük dozdaki iyonizan radyasyon (<0.5 Gy) bazı hedef Düşük dozdaki iyonizan radyasyon (<0.5 Gy) bazı hedef hücre topluluğunda gen ekspresyonu yapabilir. hücre topluluğunda gen ekspresyonu yapabilir.

DNA hasarının kendisi DNA onarımı, hücre siklus arresti DNA hasarının kendisi DNA onarımı, hücre siklus arresti ve apoptozu ilgilendiren değişik genlerin salımını uyarır. ve apoptozu ilgilendiren değişik genlerin salımını uyarır.


Yaşayan hücreler radyasyon hasarının geciken etkilerini Yaşayan hücreler radyasyon hasarının geciken etkilerini gösterebilir: mutasyon, kromozom aberasyonu, genetik gösterebilir: mutasyon, kromozom aberasyonu, genetik instabilite. instabilite.

Özellikle vasküler endotel hücresinin akut hücre ölümü, Özellikle vasküler endotel hücresinin akut hücre ölümü, radyasyon uygulamasından aylar ve hatta seneler sonra radyasyon uygulamasından aylar ve hatta seneler sonra geciken organ disfonksiyonuna neden olabilir. Genel geciken organ disfonksiyonuna neden olabilir. Genel olarak bu geciken hasar parankim hücre atrofisi, olarak bu geciken hasar parankim hücre atrofisi, vasküler hasara bağlı iskemi ve fibrozis vasküler hasara bağlı iskemi ve fibrozis kombinasyonuna bağlıdır. kombinasyonuna bağlıdır.

FibrozisFibrozis

Genellikle kanser tedavisinde kullanılan dozlarda Genellikle kanser tedavisinde kullanılan dozlarda iyonizan radyasyonun önemli geciken komplikasyonu iyonizan radyasyonun önemli geciken komplikasyonu normal parankimal dokunun fibrozisle replasmanıdır, normal parankimal dokunun fibrozisle replasmanıdır, sonuçta skar ve fonksiyon kaybı olur. sonuçta skar ve fonksiyon kaybı olur.

Bu fibrotik değişiklikler vasküler hasara bağlı iskemik Bu fibrotik değişiklikler vasküler hasara bağlı iskemik etkilenme, parankim hücre ölümü veya stem hücre etkilenme, parankim hücre ölümü veya stem hücre silinmesine sekonder olabilir. silinmesine sekonder olabilir.

Radyasyona bağlı fibrozisin santralinde fibroblast Radyasyona bağlı fibrozisin santralinde fibroblast aktivasyonu ve kollajen birikimini ilgilendiren sitokin ve aktivasyonu ve kollajen birikimini ilgilendiren sitokin ve gelişim faktörü yanında kemokin ve iltihabi hücre gelişim faktörü yanında kemokin ve iltihabi hücre etkilenmesi de vardır ve bunlar yara iyileşmesinde etkilenmesi de vardır ve bunlar yara iyileşmesinde önemli roller oynar.önemli roller oynar.

KarsinogenezisKarsinogenezis

Mesleki veya kaza ile iyonizan radyasyona maruz kalma, Mesleki veya kaza ile iyonizan radyasyona maruz kalma, deri kanseri, lösemi, osteojenik sarkom ve akciğer deri kanseri, lösemi, osteojenik sarkom ve akciğer kanseri gibi değişik kanser tiplerinin sıklığını artırır. Bu kanseri gibi değişik kanser tiplerinin sıklığını artırır. Bu kanserlerin görülmesinden önce, genellikle 10-20 senelik kanserlerin görülmesinden önce, genellikle 10-20 senelik latent peryod vardır. latent peryod vardır.

Hiroşima ve Nagazaki’de atomik patlamada Hiroşima ve Nagazaki’de atomik patlamada yaşayanlarda, KLL hariç, bütün lösemi tipleri artmıştır. yaşayanlarda, KLL hariç, bütün lösemi tipleri artmıştır.

Radyasyon uygulanan çocuklarda meme ve tiroid Radyasyon uygulanan çocuklarda meme ve tiroid kanserleri yanında gastrointestinal ve üriner kanal kanserleri yanında gastrointestinal ve üriner kanal kanserlerinde sıklık artımı vardır. kanserlerinde sıklık artımı vardır.

Çernobil kazasından sonra (1986), 1990’larda Çernobil kazasından sonra (1986), 1990’larda çocuklarda tiroid kanseri sıklığında artım görüldü. çocuklarda tiroid kanseri sıklığında artım görüldü.

KarsinogenezisKarsinogenezis

İyonizan radyasyonun geciken karsinogenik etkisi çok iyi İyonizan radyasyonun geciken karsinogenik etkisi çok iyi anlaşılamamıştır. Akut etkilenme ve kanser görülmesi arasındaki anlaşılamamıştır. Akut etkilenme ve kanser görülmesi arasındaki latent peryod genetik instabilite ile açıklanır. latent peryod genetik instabilite ile açıklanır.

Hücre kültüründe, radyasyonla etkilenen hücrelerde mutasyon Hücre kültüründe, radyasyonla etkilenen hücrelerde mutasyon hızının kantitatif analizi, değişik jenerasyonlardan sonra bile, hızının kantitatif analizi, değişik jenerasyonlardan sonra bile, yaşayan hücrelerde mutasyonun devam ettiğini göstermiştir. Bu yaşayan hücrelerde mutasyonun devam ettiğini göstermiştir. Bu geciken mutasyon birikimi onarılamayan hücrelerde kalıcı DNA geciken mutasyon birikimi onarılamayan hücrelerde kalıcı DNA lezyonlarına yol açacaktır. lezyonlarına yol açacaktır.

İyonizan radyasyon, özellikle insan lenfositlerinde geciken İyonizan radyasyon, özellikle insan lenfositlerinde geciken kromozom aberasyonları yapar. Bu mekanizmalar radyoterapi ile kromozom aberasyonları yapar. Bu mekanizmalar radyoterapi ile kanser tedavisi yapılan hastalarda sekonder kanser, özellikle kanser tedavisi yapılan hastalarda sekonder kanser, özellikle lösemi gelişiminden sorumludur. lösemi gelişiminden sorumludur.

Akut, Tüm Vücut RadyasyonuAkut, Tüm Vücut Radyasyonu

Tüm vücut radyasyonu potansiyel olarak letaldir, klinik Tüm vücut radyasyonu potansiyel olarak letaldir, klinik bulgular doza bağlıdır ve akut radyasyon sendromu veya bulgular doza bağlıdır ve akut radyasyon sendromu veya radyasyon hastalığı olarak tanımlanır. radyasyon hastalığı olarak tanımlanır.

Akut semptom bulguları, lenfohematopoetik hücreler Akut semptom bulguları, lenfohematopoetik hücreler veya gastrointestinal sistem gibi hızlı prolifere olan veya gastrointestinal sistem gibi hızlı prolifere olan dokularda akut radyasyona bağlı nekroz veya apoptoza dokularda akut radyasyona bağlı nekroz veya apoptoza bağlıdır. bağlıdır.

Akut radyasyon sendromlu hasta yaşarsa, subletal olarak Akut radyasyon sendromlu hasta yaşarsa, subletal olarak hasara uğrayan hücreler onarılır ve nekrotik veya hasara uğrayan hücreler onarılır ve nekrotik veya apototik hücreler daha radyorezistan stem hücrelerle yer apototik hücreler daha radyorezistan stem hücrelerle yer değiştirir.değiştirir.

Radyasyon Tedavisinin EtkileriRadyasyon Tedavisinin Etkileri

Malign neoplazm için eksternal radyasyon 40-70 Gy Malign neoplazm için eksternal radyasyon 40-70 Gy (4000-7000 rad) fraksiyone dozlarda ve bitişik normal (4000-7000 rad) fraksiyone dozlarda ve bitişik normal dokular korunarak verilir. dokular korunarak verilir.

Özellikle göğüs veya karına radyasyon verildiğinde, akut Özellikle göğüs veya karına radyasyon verildiğinde, akut radyasyon hasarı ve nötrofil ve platelet depresyonu radyasyon hasarı ve nötrofil ve platelet depresyonu yapabilir. Bu hastalarda geçici halsizlik, bulantı ve yapabilir. Bu hastalarda geçici halsizlik, bulantı ve anoreksi olur ve geçici doz azaltması gerekebilir. anoreksi olur ve geçici doz azaltması gerekebilir.

Akut radyasyon tedavisi tümör kütlesini küçültür ve ağrı Akut radyasyon tedavisi tümör kütlesini küçültür ve ağrı ile bitişik dokulara baskı semptomlarını giderir. ile bitişik dokulara baskı semptomlarını giderir.

Büyüme ve Gelişme Üzerine EtkileriBüyüme ve Gelişme Üzerine Etkileri

Gelişen fetus ve küçük çocuk iyonizan Gelişen fetus ve küçük çocuk iyonizan radyasyonla büyüme ve gelişme anomalilerine radyasyonla büyüme ve gelişme anomalilerine çok duyarlıdır. Dört hassas aşama çok duyarlıdır. Dört hassas aşama tanımlanmıştır:tanımlanmıştır: İmplantasyon öncesi embriyoİmplantasyon öncesi embriyo. İmplantasyondan . İmplantasyondan

önce annenin radyasyonu embriyo için letal olabilir.önce annenin radyasyonu embriyo için letal olabilir. Kritik organogenezis evreleriKritik organogenezis evreleri. İmplantasyon . İmplantasyon

zamanından gebeliğin 9. haftasına kadar, annenin zamanından gebeliğin 9. haftasına kadar, annenin diagnostik amaçla bile radyasyon alması bir grup diagnostik amaçla bile radyasyon alması bir grup konjenital malformasyona neden olacaktır. konjenital malformasyona neden olacaktır.

Fetal dönemFetal dönem. Gebeliğin 9. haftasından doğuma kadar, . Gebeliğin 9. haftasından doğuma kadar, maternal radyasyon santral sinir sistemi ve üreme sisteminde maternal radyasyon santral sinir sistemi ve üreme sisteminde fonksiyonel anomalilere neden olabilir. Gebeliğin ilk üçte fonksiyonel anomalilere neden olabilir. Gebeliğin ilk üçte birinde atom bombasına maruz kalan annelerin bebeklerinde birinde atom bombasına maruz kalan annelerin bebeklerinde mental retardasyon görülmüştür. İnutero radyasyon alan mental retardasyon görülmüştür. İnutero radyasyon alan yenidoğanlarda çocukluk lösemisi ve beyin tümörü gelişim yenidoğanlarda çocukluk lösemisi ve beyin tümörü gelişim sıklığı artar.sıklığı artar.

Postnatal dönemPostnatal dönem. Radyasyon alan infant ve küçük . Radyasyon alan infant ve küçük çocuklarda kemik gelişimi ve olgunlaşması gecikebilir. Santral çocuklarda kemik gelişimi ve olgunlaşması gecikebilir. Santral sinir sistemi, göz ve diş gelişimi bozulabilir. sinir sistemi, göz ve diş gelişimi bozulabilir.

Büyüme ve Gelişme Üzerine EtkileriBüyüme ve Gelişme Üzerine Etkileri

Vasküler SistemVasküler Sistem

EndotEndotel hedef hücredir. el hedef hücredir. EndotEndotel hücre hasarı tromboz el hücre hasarı tromboz ve muhtemelen kanamaya yol açar. Kapillerler ve muhtemelen kanamaya yol açar. Kapillerler tromboze, oblitere veya ektatik olabilir. tromboze, oblitere veya ektatik olabilir.

Damar duvarındaki diğer hücreler oldukça rezistandırDamar duvarındaki diğer hücreler oldukça rezistandır Ancak endotel hücresi ölümüne yol açan başlangıç Ancak endotel hücresi ölümüne yol açan başlangıç

iltihabi reaksiyondan sonra radyasyon sahasındaki kan iltihabi reaksiyondan sonra radyasyon sahasındaki kan damarları subintimal fibrozis, kas duvarında fibrozis, damarları subintimal fibrozis, kas duvarında fibrozis, internal elastik lamina dejenerasyonu ve ciddi lümen internal elastik lamina dejenerasyonu ve ciddi lümen daralması gösterebilir. daralması gösterebilir.

Hasarlı damarların beslediği organlar iskemik değişiklik, Hasarlı damarların beslediği organlar iskemik değişiklik, atrofi ve fibrozis gösterebilir. atrofi ve fibrozis gösterebilir.

Hemopoetik (kan ve lenf)Hemopoetik (kan ve lenf)

Kritik hücreler ilik blast hücresi ve dolaşan Kritik hücreler ilik blast hücresi ve dolaşan küçük lenfositlerdir.küçük lenfositlerdir.

Dolaşmayan lenfositler ve diğer dolaşan beyaz Dolaşmayan lenfositler ve diğer dolaşan beyaz hücreler oldukça radyorezistandır.hücreler oldukça radyorezistandır.

Eritrositler memeli vücudunda radyasyon Eritrositler memeli vücudunda radyasyon hasarına en rezistan hücredir.hasarına en rezistan hücredir.


Kemik iliğinin çoğunluğunun radyasyonu sonrası Kemik iliğinin çoğunluğunun radyasyonu sonrası dolaşan hücrelerde ciddi azalma olur:dolaşan hücrelerde ciddi azalma olur: PlateletPlateletlerler 2-4 2-4 güngün Lökositler Lökositler 5-10 5-10 güngün Eritrositler Eritrositler 3-4 3-4 haftahafta

Olay, bu hücrelerin kök hücresinin radyasyonuna Olay, bu hücrelerin kök hücresinin radyasyonuna bağlıdır.bağlıdır.


Kanser tedavisi için kemik iliği naklinden önce, Kanser tedavisi için kemik iliği naklinden önce, iliği sterilize etmek üzere yüksek doz radyasyon iliği sterilize etmek üzere yüksek doz radyasyon uygulanabiliruygulanabilir

Tüm iliğe 8 gray’den daha çok radyasyon dozu Tüm iliğe 8 gray’den daha çok radyasyon dozu ilik ölümüne yol açar ve başarılı bir ilik nakli ilik ölümüne yol açar ve başarılı bir ilik nakli yapılmadıkça hasta ölür.yapılmadıkça hasta ölür.

DeriDeri

6-8 gray altında reaksiyon azdır veya yoktur6-8 gray altında reaksiyon azdır veya yoktur 10 gray ve üzerinde erken dönemde eritem ve 10 gray ve üzerinde erken dönemde eritem ve

geç etkiler görülürgeç etkiler görülür Erken etkilerErken etkiler

EritemEritem Kuru deskuamasyonKuru deskuamasyon Yaş deskuamasyonYaş deskuamasyon NekrozNekroz

DeriDeri

Geç etkiler dozla artarGeç etkiler dozla artar Oldukça yüksek dozlardan sonra Oldukça yüksek dozlardan sonra

düzelme görülür, fakat geç etkiler düzelme görülür, fakat geç etkiler görülürgörülür:: Deride incelmeDeride incelme PigmentaPigmentasyon veya syon veya depigmentadepigmentasyonsyon Kıl kaybı veya incelmesiKıl kaybı veya incelmesi Subkütan yağ dokusu kaybı veya Subkütan yağ dokusu kaybı veya

incelmesiincelmesi Seneler sonra kanser gelişimiSeneler sonra kanser gelişimi

KalpKalp

Kalp. Malign lenfoma, akciğer kanseri veya Kalp. Malign lenfoma, akciğer kanseri veya meme kanseri için göğse verilen meme kanseri için göğse verilen radyoterapi kalp ve perikardı hasara radyoterapi kalp ve perikardı hasara uğratabilir. uğratabilir.

Rezistan kabul edilirRezistan kabul edilir Geç etkileri seneler sonra görülebilirGeç etkileri seneler sonra görülebilir Akut veya fibrozan perikardit en sıktırAkut veya fibrozan perikardit en sıktır Yüksek dozda myokardiyal fibrozis görülürYüksek dozda myokardiyal fibrozis görülür

Daha az olarak kapiller ve koroner Daha az olarak kapiller ve koroner arterlerdeki radyasyona bağlı hasar arterlerdeki radyasyona bağlı hasar myokard iskemisi ve fibrozis yapabilir. myokard iskemisi ve fibrozis yapabilir.

AkciğerAkciğer

Akciğerler radyasyon hasarına çok duyarlıdır ve Akciğerler radyasyon hasarına çok duyarlıdır ve akut akciğer hasarı veya geciken radyasyon akut akciğer hasarı veya geciken radyasyon pnömonisi yapar. pnömonisi yapar.

Geciken hasar dispne, kronik öksürük ve azalan Geciken hasar dispne, kronik öksürük ve azalan akciğer fonksiyonu yapar. Bu durum akciğer fonksiyonu yapar. Bu durum intraalveolar ve interstisyel fibrozise bağlıdır. intraalveolar ve interstisyel fibrozise bağlıdır.

İnternal ve eksternal radyasyon akciğer kanseri İnternal ve eksternal radyasyon akciğer kanseri sıklığını artırır.sıklığını artırır.

Böbrek ve MesaneBöbrek ve Mesane

Böbrek radyasyon hasarına orta derecede Böbrek radyasyon hasarına orta derecede duyarlıdır. duyarlıdır.

Peritubuler fibrozis, vasküler hasar ve glomerül Peritubuler fibrozis, vasküler hasar ve glomerül hyalinizasyonu gelişir ve hipertansiyon ile hyalinizasyonu gelişir ve hipertansiyon ile atrofiye yol açar. atrofiye yol açar.

Mesane radyasyon hasarına duyarlıdır ve akut Mesane radyasyon hasarına duyarlıdır ve akut epitel nekrozunu submukozal fibrozis, epitel nekrozunu submukozal fibrozis, kontraktür, kanama ve ülser takip eder. kontraktür, kanama ve ülser takip eder.

Sindirim SistemiSindirim Sistemi

Kişisel sensitivite bazal mukoza tabakasındaki Kişisel sensitivite bazal mukoza tabakasındaki kök hücrelerin sayı ve reprodüktif aktivitesiyle kök hücrelerin sayı ve reprodüktif aktivitesiyle uyumluduruyumludur Ağız ve özofagus nisbeten rezistandırAğız ve özofagus nisbeten rezistandır Mide daha sensitiftir ve daha çok sekretor hücre Mide daha sensitiftir ve daha çok sekretor hücre

içeririçerir İnce barsak, oldukça aktif olduğundan, çok sensitiftirİnce barsak, oldukça aktif olduğundan, çok sensitiftir Kolon ve rektum özofagusa benzer.Kolon ve rektum özofagusa benzer.


Erken etkiler mukozada sayı azalması yaparErken etkiler mukozada sayı azalması yapar Çok yüksek dozlarda kanama ve nekroz olurÇok yüksek dozlarda kanama ve nekroz olur Klinikte ağrı ve muhtemel ülser vardırKlinikte ağrı ve muhtemel ülser vardır

Radyasyon sonrası gastrit, enterit, kolit ve proktit Radyasyon sonrası gastrit, enterit, kolit ve proktit gelişebilir ve epitelyal mukozanın dökülmesi, gelişebilir ve epitelyal mukozanın dökülmesi, infeksiyona duyarlılık, elektrolit ve sıvı kaybı ile infeksiyona duyarlılık, elektrolit ve sıvı kaybı ile birliktedir.birliktedir.


Geç etkilerGeç etkiler Hücre artımıHücre artımı – f – fonksiyonel düzelme onksiyonel düzelme ~~kısmenkısmen?? EpitEpitelyal metaplazi – fonksiyon kaybıelyal metaplazi – fonksiyon kaybı Skar – ciddi fonksiyon kaybıSkar – ciddi fonksiyon kaybı

Kronik klinik bulgularKronik klinik bulgular

Striktür – Gastrointestinal kanal tıkanmasıStriktür – Gastrointestinal kanal tıkanması Cerrahi tedavi gerekebilirCerrahi tedavi gerekebilir

MemeMeme

Adolesan döneminde tanısal Adolesan döneminde tanısal dozda iyonizan radyasyon, dozda iyonizan radyasyon, 15-20 sene sonra meme 15-20 sene sonra meme kanseri sıklığını artırır. kanseri sıklığını artırır.

Meme kanseri için radyoterapi Meme kanseri için radyoterapi aşırı epitel hücre pleomorfizmi aşırı epitel hücre pleomorfizmi ile birlikte olan dens, fibrotik ile birlikte olan dens, fibrotik reaksiyon yapar. reaksiyon yapar.

TestisTestis

Erişkin sperm fikze postmitotik hücredir - rezistanErişkin sperm fikze postmitotik hücredir - rezistan Fakat fetusa kromozom hasarı geçebilir. Mutasyon olabilir.Fakat fetusa kromozom hasarı geçebilir. Mutasyon olabilir. Spermatogonium radyasyona çok duyarlıdır; çok düşük Spermatogonium radyasyona çok duyarlıdır; çok düşük

dozlarda bile mayoz baskılanması ve infertilite olur. dozlarda bile mayoz baskılanması ve infertilite olur. 2.5 gray testis2.5 gray testiste geçici sterilite yaparte geçici sterilite yapar 5-6 gray testis5-6 gray testiste kalıcı sterilite yaparte kalıcı sterilite yapar

Diğer sekretor ve hormonal hücreler geri postmitotik ve Diğer sekretor ve hormonal hücreler geri postmitotik ve fikze postmitotik hücre olduğundan, daha rezistandırfikze postmitotik hücre olduğundan, daha rezistandır Hormonal aHormonal aktivite kalabilirktivite kalabilir

TestisTestis

DiagnostiDiagnostikk x-ray x-ray ve nükleer tıp çalışmaları ve nükleer tıp çalışmaları fonksiyon için tehdit değildirfonksiyon için tehdit değildir

Testis yanında radyasyon tedavisi muhtemelen Testis yanında radyasyon tedavisi muhtemelen geçici sterilite yapargeçici sterilite yapar

Testisi içine alan radyasyon tedavisi sterilite ve Testisi içine alan radyasyon tedavisi sterilite ve muhtemelen fonksiyon kaybı yapar.muhtemelen fonksiyon kaybı yapar.

Kan damarları oblitere olabilir ve Sertoli hücresi Kan damarları oblitere olabilir ve Sertoli hücresi ve Leydig hücreleri intakt kalacak şekilde ve Leydig hücreleri intakt kalacak şekilde seminifer tubuli fibrotik olur.seminifer tubuli fibrotik olur.

OverOver

RadRadyasyon tedavisi major sterilite nedenidiryasyon tedavisi major sterilite nedenidir Akut radyasyon sonrası over follikülleri dejenere Akut radyasyon sonrası over follikülleri dejenere

olur; genellikle fibröz stroma içinde birkaç olur; genellikle fibröz stroma içinde birkaç primordial oosit ve follikül epiteli intakt kalır.primordial oosit ve follikül epiteli intakt kalır.

Radyasyon tedavisi hormonal fonksiyonu da Radyasyon tedavisi hormonal fonksiyonu da tehdit eder.tehdit eder.

OverOver

OoOositler spermatogonium gibi bölünmezsitler spermatogonium gibi bölünmez Kendileri nisbeten radyorezistandırKendileri nisbeten radyorezistandır Kromozom hasarı olur ve fertilizasyondan sonra Kromozom hasarı olur ve fertilizasyondan sonra

belirgin olabilirbelirgin olabilir OvOver hassasiyeti oositi destekleyen folliküler er hassasiyeti oositi destekleyen folliküler

hücrelerin durumuna bağlıdırhücrelerin durumuna bağlıdır Follikül gelişimi sırasında bu hücrelerde belirgin Follikül gelişimi sırasında bu hücrelerde belirgin

sellüler gelişim aktivitesi vardırsellüler gelişim aktivitesi vardır İnaktif follikül hücreleri daha az sensitiftirİnaktif follikül hücreleri daha az sensitiftir

GözGöz

Lens iyonizan radyasyona duyarlıdır ve katarakt Lens iyonizan radyasyona duyarlıdır ve katarakt yapar; retinal ve siliar arterler hasarlanabilir. yapar; retinal ve siliar arterler hasarlanabilir.

Diagnostik X-ray’den katarakt oluşumu için Diagnostik X-ray’den katarakt oluşumu için mesleki tehdit vardırmesleki tehdit vardır Özellikle floroskopi sırasında göz kalkanı Özellikle floroskopi sırasında göz kalkanı

kullanılmalıdırkullanılmalıdır

Santral Sinir SistemiSantral Sinir Sistemi

SSS erişkinde oldukça radyorezistan kabul edilirSSS erişkinde oldukça radyorezistan kabul edilir Gelişimin devam ettiği 12 yaş öncesinde tam beyin dozu, Gelişimin devam ettiği 12 yaş öncesinde tam beyin dozu,

gelişimi yavaşlatabilir bu nedenle çoçuklarda genellikle gelişimi yavaşlatabilir bu nedenle çoçuklarda genellikle radyoterapiden kaçınılmalıdırradyoterapiden kaçınılmalıdır

Beyinde fokal nekroz ve beyaz cevherde Beyinde fokal nekroz ve beyaz cevherde demyelinizasyon olabilir. demyelinizasyon olabilir.

Spinal kord radyasyonu küçük kan damarı hasarına bağlı Spinal kord radyasyonu küçük kan damarı hasarına bağlı nekroz, demyelinizasyon ve parapleji yapar. Bu olay nekroz, demyelinizasyon ve parapleji yapar. Bu olay transvers myelit adını alır. transvers myelit adını alır.

Matür kemik dokusu fikze postmitotik hücrelerden Matür kemik dokusu fikze postmitotik hücrelerden oluşur ve bu nedenle oldukça rezistandır. Ancak oluşur ve bu nedenle oldukça rezistandır. Ancak yüksek dozlarda osteonekroz yapar.yüksek dozlarda osteonekroz yapar.

Büyüme plağı, özellikle iki yaş altında, önemli bir Büyüme plağı, özellikle iki yaş altında, önemli bir hedeftir, açık büyüme plağı olan genç kişide kalıcı hedeftir, açık büyüme plağı olan genç kişide kalıcı gelişim duraklaması ve deformiteye neden olur. gelişim duraklaması ve deformiteye neden olur.

Erişkinde osteonekroz ve kırık yapabilir.Erişkinde osteonekroz ve kırık yapabilir. Ekleme yüksek doz, “kuru” eklem yapar.Ekleme yüksek doz, “kuru” eklem yapar.

Kemik ve KıkırdakKemik ve Kıkırdak

radyasyon patolojisi (fazlası için )

Documents