Uniwersytet WarszawskiWydział Psychologii

Rafał TomkowiakNr albumu: 217001

Altruizm a preferencje polityczne. Czy bardziej altruistyczni są polscy liberałowie, czy konserwatyści?

Praca magisterska na kierunku Psychologia

w zakresie Psychologii Politycznej

Praca wykonana pod kierunkiemprof. dr hab. Janusza GrzelakaWydział Psychologii Uniwersytetu WarszawskiegoKatedra Psychologii Społecznej

Warszawa, czerwiec 2008

Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.

Data Podpis kierującego pracą

...................... .....................................................

Oświadczenie autora (autorów) pracy

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.

Data Podpis autora (autorów) pracy

...................... .......................................................

Streszczenie

Opisywane w niniejszej pracy badanie miało na celu porównanie poziomu altruizmu u osób konserwatywnych oraz liberalnych na dwóch skalach: światopoglądowej oraz ekonomicznej. Praca jest interdyscyplinarna i w swojej części teoretycznej stanowi miksturę psychologii z socjobiologią, ekonomią oraz politologią. Poruszone zostają problemy interpretacyjne pojęcia „altruizmu”, praca zawiera też próbę przedyskutowania możliwych klasyfikacji polskiej sceny politycznej. Badanie opiera się na stworzonym samodzielnie kwestionariuszu KLiK (liberalizmu i konserwatyzmu, a także zmodyfikowanym kwestionariuszu A – N dr. Jacka Śliwaka.

Słowa kluczowe

psychologia, polityka, altruizm, konserwatyzm, liberalizm

Dziedzina pracy: 14.4 psychologia

Spis treści:

1.Wprowadzenie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 4

2. Altruizm – proste i skomplikowane wytłumaczenia terminu... . . . . . . . . . . str. 6

3. Przestrzeń polityczna w Polsce, a konserwatyzm i liberalizm... . . . . . . . . str. 10

4. Cel badania.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 14

5. Metoda... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 17

6. Wyniki badań... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 23

7. Omówienie wyników... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 26

8. Bibliografia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 28

1) Wprowadzenie

Altruizm, mimo że jest terminem trudnym do precyzyjnego

zdefiniowania, wydaje się być łatwo i domyślnie pojmowany przez większość

ludzi. Altruizm to bowiem w najpowszechniejszym rozumieniu

przeciwieństwo egoizmu, wiąże się więc, najprościej rzecz ujmując, z

dawaniem innym czegoś od siebie, poprawą dobrostanu kogoś innego.

Ayn Rand, amerykańska filozof i pisarka, w inspirujący sposób wkracza

z pojęciem altruizmu w swojej książce „Cnota Egoizmu” (1964) na grunt

psychologii politycznej. Altruizm jako pojęcie psychologiczne umieszcza

bowiem jednocześnie na dwóch przeciwstawnych wymiarach polityki. Z jednej

strony altruizm jest według Rand odpowiedzialny za powstanie zbrodniczych

systemów, jak komunizm czy nazizm poprzez skrajny kolektywizm

zmuszający niejako ludzi do serwilizmu wobec systemu pod hasłami

altruizmu. Altruizm leży jednak także u podstaw państwa opiekuńczego, które

zajmuje się każdym obywatelem i nie dopuszcza do skrajnych nierówności.

Altruizm jako narzędzie zbrodniczych systemów dokumentuje

„konkurujący” ze Stalinem o miano największego zbrodniarza w historii Adolf

Hitler w słynnym Mein Kampf (1925) „Aryjczyk nie jest najlepszy jeśli

chodzi o zdolności mentalne jako takie, ale w zakresie swojej chęci włożenia

wszystkich swych sił w służenie społeczności. Jego instynkt

samozachowawczy przybrał najwspanialszą formę, odkąd z pełną celowością

podporządkowuje swoje życie społeczności i , jeśli istnieje taka potrzeba,

poświęca je” 1 . Hitler nazywa więc Aryjczyków urodzonymi altruistami,

gloryfikując tę postawę jako najwyższą cechę charakteru, spotykaną tylko u

„najwyższej rasy”. Zwraca uwagę przede wszystkim podobieństwo między

komunistycznym i nazistowskim użyciem słowa altruizm w kontekście cechy,

która odróżnia ludzi podporządkowanych systemom, a więc w rozumieniu tych

1 z wersji angielskiej: “"The Aryan is not greatest in his mental qualities as such, but in the extent of his willingness to put all his abilities in the service of the community. In him the instinct of self-preservation has reached the noblest form, since he willingly subordinates his own ego to the life of the community and, if the hour demands, even sacrifices it."

systemów dobrych, od tych, których komuniści określali mianem wrogów

ludu, burżuazji, bumelantów, czy reakcjonistów.

Czyżby więc altruizm miał być cechą tylko ekstremistów społecznych

bądź totalitarystów? Altruizm na dłuższą metę nie musi oznaczać poświęcenia

się dla innej jednostki z utratą własnych zasobów. Marzena Mazur (2002)

wyróżnia kilka orientacji społecznych: „wyłącznie dobro własne (orientacja

indywidualistyczna), dobro innych (orientacja altruistyczna), wspólne

(orientacja kooperacyjna), własną przewagę nad partnerem (orientacja

rywalizacyjna)”. Altruizm jest zatem orientacją prospołeczną, pomagając

innym często doczekujemy się wzajemności, co zwiększa zysk całej grupy –

efekt orientacji altruistycznej może być więc podobny do efektu orientacji

kooperacyjnej, przy założeniu, że altruistą jest więcej niż jeden członek

grupy.

Trudno zatem o jednoznaczne określenie poziomu altruizmu w różnych

ideologiach. Projekt, który opisuje niniejsza praca, ma na celu empiryczne

porównanie poziomu altruizmu u konserwatystów i liberałów. Temat ten jawi

się jako szczególnie interesujący, znajduje się na granicy psychologii i

politologii i uzyskane potencjalnie wyniki badań mogą wzbogacić obie nauki.

Warto bowiem udzielić odpowiedzi na pytanie: czy to liberałowie wyznający

wolność jednostki, czy też dzisiejsi konserwatyści z socjalistycznym wręcz

uporem nie zgadzający się z żadną formą dyskryminacji najsłabszych są

większymi altruistami.

2) Altruizm – proste i skomplikowane wytłumaczenia terminu

Jak wspomniano wyżej, altruizm wydaje się być powszechnie

postrzegany jako bezinteresowne działanie mające na celu udzielenie pomocy

innym, wiążące się z poniesieniem kosztów własnych. Można w dużym

uproszczeniu stwierdzić, iż jest to bezinteresowna troska o dobro innych

(August Comte), nawet sam wyraz posiada łacińskie pochodzenie: od „alter”,

czyli „inni”. Najwięksi ewolucjoniści byli żywo zainteresowani genezą tej

postawy, której sens w obliczu odwiecznej „walki o przetrwanie”

powierzchownie wydaje się być co najmniej wątpliwy. Socjobiolog z Harvard

University, Edward Wilson zadał pytanie, które można traktować jako

kluczowe w rozważaniach nad problemem altruizmu: „(.. .) centralnym

problemem teoretycznym socjobiologii jest odpowiedź na pytanie, jak to jest

możliwe, aby altruizm, który z natury obniża sprawność przystosowania

indywiduum, rozwinął się w drodze doboru naturalnego” (Wilson, 1975).

Karol Darwin doszedł do wniosku, że rozwój postaw altruistycznych wynika

przede wszystkim z presji otoczenia. Fenotyp zdawał się ewoluować w

kierunku altruizmu z racji faktu, iż środowisko wymuszało na poszczególnych

jednostkach bezinteresowne – jak może się zaraz okazać tylko z pozoru -

działanie dla dobra innych jednostek. Dzieje się tak, ponieważ poszczególne

grupy osobników i gatunki organizowały się w formacje, które można by z

pewną dozą humoru określić dziś jako kółka samopomocowe. Osobnik, który

pomógł innym miał szanse w przyszłości otrzymać pomoc od grupy w razie

zaistnienia takiej potrzeby. Idea pełnej bezinteresowności altruizmu zdaje się

być z racji powyższego oparta na dość wątłych podstawach, co nie zmienia

jednak faktu, że zachowania altruistyczne nadal są bardzo pożądane i wysoko

cenione wśród różnorakich społeczeństw ludzkich (Henrich) i warto skupić się

na dokładnej analizie różnych ich aspektów.

Problem silnie filozoficzny jakim jest dokładna definicja słowa altruizm

oraz dookreślenie mocy jego związku z powszechnie rozumianą „dobrocią”

jednostki, z pewnością nie zostanie łatwo rozwiązany. Precyzyjną i bliską

powszechnemu rozumieniu tego słowa definicję przytacza Karyłowski:

„Podstawą uznania jakiegoś zachowania za altruistyczne jest (. . .) to czy i jak

wielką korzyść odniósł z tego zachowania ten, kto był jego obiektem”.

Ważniejsze są zatem intencje dawcy, niż same skutki. Podstawową

właściwością takiego zachowania jest natomiast – jak twierdzi Karyłowski -

jego częściowa przynajmniej bezinteresowność.

Nawet w ten sposób rozumiany altruizm niesie za sobą pewne trudności

interpretacyjne. Czy istnieje bowiem czysta bezinteresowność? Interesem

może być bowiem także w skrajnym rozumieniu zaspokojenie własnej chęci

pomocy innym. Stąd też Karyłowski (1982) wyznacza pewną granicę pojęcia,

twierdząc że altruizm kończy wtedy, gdy nagrodą za zachowanie stają się

wzmocnienia materialne, bądź też aprobata społeczna. Szuster (2005)

dostrzega jednak pewną niedoskonałość w takim rozumowaniu, zastanawiając

się na tym, czy aprobata społeczna jest skutkiem czy przyczyną zachowania

altruistycznego. „Z psychologicznego punktu widzenia nie ma takich

zachowań, które nie byłyby powiązane z nastawieniem na nagrody (nie tylko

świadomym, ale i nieświadomym). Nie ulega jednak wątpliwości, że nagrody

antycypowane nie muszą dotyczyć interesów własnych (bowiem mogą być

oczekiwaniem nagród dla innych ludzi), a pojawiające się ex post satysfakcje

mogą być także zadowoleniem z własnych dokonań na rzecz innych. To

ulokowanie satysfakcji z siebie w czasie - jako warunku koniecznego podjęcia

działań bądź skutku ubocznego tego co się stało - winno stanowić oś rozważań

nad ludzką bezinteresownością” – pisze.

Robert Trivers, amerykański ewolucjonista z Rutgers University jest

autorem teorii altruizmu pomyłki ewolucyjnej. Badacz ten twierdzi (1971), że

altruizm przestał spełniać swoją funkcję w momencie kiedy tryb życia

ludzkości przeewoluował ze zbieracko – myśliwskiego w małych grupach, do

dużych społeczeństw o skomplikowanej strukturze.. Trivers sugeruje, że

altruizm jest recesywną cechą ludzkich charakterów, ograniczeniem, które

hamuje naszą możliwość rozwoju. Trivers prognozuje upadek altruizmu i

całkowity jego zanik w ciągu kilkunastu najbliższych pokoleń. Natura jest

bowiem niełaskawa dla osobników bezinteresownie pomagających innym,

gdyż zawsze znajduje się grupa pasożytów żerujących na „altruiście”, która

może go szybko wykorzystać. Podobnie jest według Triversa z ludźmi. Z

drugiej jednak strony teoria altruizmu odwzajemnionego jest wielkim

wkładem Triversa w socjobiologię. Altruizm odwzajemniony polega na

dokonywaniu aktów altruizmu w sytuacjach, w których prawdopodobieństwo

odwzajemnienia pomocy (przez obiekt) i prawdopodobieństwo potrzeby

pomocy w przyszłości jest jak największe. Jednostki, które radzą sobie same i

nie spodziewają się sytuacji, w której będą potrzebować pomocy, nie będą

skłonne do altruizmu. Podobnie szansa pomocy jednostce egoistycznej, po

której nie spodziewamy się odwzajemnienia, też nie będzie wysoka.

Z traktowaniem altruizmu jako recesywnej cechy naszej psychiki nie

zgadza się jednak wielu naukowców. Zupełnie odmienną wizję altruizmu

zaprezentował Joseph Henrich z Uniwersytetu Emory w Atlancie (2001).

Uważa on, że to właśnie altruizm był motorem napędowym rozwoju i rozrostu

społeczeństw ludzkich. Henrich argumentuje, że pogląd Triversa jakoby ludy

pierwotne żyły w małych odizolowanych grupach mija się z prawdą. Według

niego współpraca pomiędzy grupami ludzi była w tamtych czasach

nieodzowna, szczególnie w obliczu zagrożeń klimatycznych, takich jak susze,

czy powodzie. Altruizm przejawiający się w zawiązywaniu sojuszy

międzyplemiennych stawał się konieczny także w obliczu zewnętrznych

inwazji obcych plemion. Optymistyczna teoria Henricha znajduje również

kolejne argumenty. Uczony z Georgii zwraca uwagę na fakt, że nawet

najprymitywniejsze pod względem poziomu rozwoju cywilizacyjnego

plemiona karzą tych, którzy łamią wspólnie ustalone zasady współżycia.

Zasady te dość często współgrają z altruizmem – np. obowiązek pomocy

współplemieńcowi w potrzebie, czy podzielenie się zdobyczą z resztą

plemienia. W związku z tym altruizm stał się zachowaniem nie tylko

pożądanym, ale i niezbędnym – w związku z czym scalał i stale powiększał

grupę. Bezinteresownie altruistyczny członek plemienia nie ryzykuje, taki

który się nie dzieli podejmuje natomiast ryzyko – w związku z tym postawa

altruistyczna jest najczęściej opłacalna Doprowadziło to do powstania i

rozwoju społeczeństw opartych na prawie i zasadach wzajemnego

postępowania. Henrich kończy swój wywód optymistycznym podsumowaniem,

w którym uznaje, że nawet jeśli altruizm nie pozostaje całkowicie

bezinteresowny, to na pewno nie jest wadą, lecz zaletą ludzkości.

Calvez i Perrin (1961) rozszerzają pojęcie altruizmu o troskę o dobro

wspólne (społeczne), a wiec działalność prowadzoną dla dobra ogółu. Jak

stwierdził McInerny (1987), człowiek rodzi się całkowicie bezbronny, jest

zdany tylko na altruizm swojej rodziny, od której otrzymuje wszystko co jest

mu potrzebne do przeżycia. Dlatego też szybko uczy się być odpowiedzialnym

członkiem społeczności – jako, że sam został przez nią w sposób naturalny

przyjęty. Społeczność uczy każdą jednostkę jej zasad, między innymi otwarcia

na dobro społeczne. Jest natomiast rzeczą dyskusyjną, czy ten, po części

naturalny, a po części wyuczony rodzaj altruizmu jest zupełnie

bezinteresowny, naturalnym pytaniem jest bowiem: czy jeżeli działam dla

ogółu, to nie działam także dla siebie? Pojawia się tu problem dokładnego

zdefiniowania dobra ogółu. Większość klasycznych podręczników ekonomii

pojmuje ogólny dobrobyt jako sumę indywidualnych dobrobytów

poszczególnych jednostek. Powyższy pogląd stał się jednak obiektem

ożywionej dyskusji. Jacques Maritain (1948) oraz Frantz Muller (1984)

stwierdzili , iż dobrobyt społeczny nie jest jedynie kumulacją dóbr

poszczególnych jednostek, ponieważ społeczność jest czymś w rodzaju

osobnej jednostki działającej na swoistych zasadach (Maritain), a dobrobyt

społeczny definiuje się sam (Muller). Znakomitym uzasadnieniem dla

podobnych opinii jest fakt, iż istnieją społeczeństwa bogate, o bardzo

wysokiej sumie dóbr poszczególnych jednostek, ale ogólny dobrobyt jest dość

niski z racji ogromnych różnic społecznych (np. Brazylia, Rosja). Dlatego też

można stwierdzić, że altruizm społeczny opiera się głównie na tworzeniu dóbr

wspólnych, które w równym stopniu zwiększają dobrobyt każdej jednostki.

Praca społeczna może stanowić zaprzeczenie zasady sformułowanej jeszcze w

XIX wieku przez włoskiego ekonomistę Vilfredo Pareto mówiącej, iż

optymalną sytuacją jest, kiedy podział dóbr pomiędzy jednostkami znajdzie

się w takim punkcie, iż żadnej z nich nie będzie się już opłacała dalsza

wymiana dóbr. Pareto nazwał taki stan rzeczy „efektywną alokacją”. W pracy

społecznej nie dąży się do osiągnięcia takiego stanu, ponieważ sytuację

jednych można dzięki niej poprawić bez kosztów w postaci pogorszenia się

sytuacji drugich. Jest to również jeden z powodów, dla których częściej niż

kryterium efektywności Pareto, choć jest bardziej znane – stosuje się

kryterium Kaldor – Hicksa. Powyższy przykład może unaocznić fakt zbyt

pochopnego pomijania altruizmu w teoriach ekonomii, która jest przecież

narzędziem polityki.

3) Przestrzeń polityczna w Polsce, a konserwatyzm i liberalizm

Poszukiwania logicznej i zgrabnej klasyfikacji doktryn politycznych,

które można by przy okazji odnieść do każdego człowieka będącego

uczestnikiem lub kontestatorem wydarzeń politycznych, doprowadziły do

odnalezienia tzw. „Nolan Chart”, który w dalszej części niniejszego tekstu

będzie nazywany po polsku diagramem Nolana.

David Nolan jest amerykańskim politykiem, który w 1971 roku założył

partię libertariańską. Partia ta sama przypisuje sobie miano trzeciej siły

politycznej w Stanach Zjednoczonych. Nolan znany jest również ze

stworzenia diagramu, który na dwóch osiach ujmuje poglądy polityczne w

zakresie wolnościowym (personal freedom) oraz gospodarczym (economic

freedom), na których to osiach można ująć poglądy polityczne każdej

jednostki na podstawie subiektywnego odczucia, samookreślenia, bądź też

rzetelnego badania, czemu służyć ma właśnie powstanie niniejszej pracy. Osie

diagramu są z kolei zamknięte w kwadracie, którego boki są ostateczną

granicą jednego z wymiarów (ryc. 1).

W tej teorii skrajna wolność zarówno osobista, jak i gospodarcza jest

określana przez libertaranizm, skrajny brak jednej i drugiej wolności

rozumiany jest jako totalitaryzm bądź populizm, mieszanki to z kolei

klasyczna lewica bądź prawica.

W polskiej publikacji Falkowskiego i Cwaliny również można znaleźć

punktowe umieszczenie rodzimych partii politycznych na dwóch osiach. W

związku z powyższym podejście można uznać za trafne i zgodne z logiką.

Kluczowym problemem było jednak dostosowanie diagramu Nolana do

polskich warunków. Polska demokracja ma pewne charakterystyczne cechy,

spowodowane długotrwałą przynależnością do bloku wschodniego, w którym

tylko jedne poglądy można było uznać za oficjalne, a także dużymi wpływami

Kościoła Katolickiego, który czynnie angażuje się w politykę. W Polsce

zupełnie nieznanym pojęciem jest „libertarianizm”, którego założenia byłyby

zapewne nieszczególnie nośne w polskich warunkach politycznych.

Politolodzy i socjolodzy 2 wskazują także, że partie zdeklarowane jako

lewicowe bywają w rzeczywistości znacznie bardziej prawicowe niż partie

nazywające siebie same prawicowymi, przy czym zależność ta działa także w

drugą stronę. Podobnie w świadomości Polaków tkwi jeszcze opinia, że lewicą

w Polsce są ugrupowania mające swoje korzenie w PZPR, a prawica wywodzi

się z dawnej Solidarności.

W rzeczywistości jest inaczej, dlatego też pojęcia „lewica” i „prawica”

nie są terminami używanymi w niniejszej pracy. Jak pisał Reykowski w 1993

roku: „w obecnej sytuacji składniki lewicowości i prawicowości uległy jak

gdyby pewnemu poplątaniu”. Jak bowiem zaklasyfikować ludzi, którzy

opowiadają się za wolnym rynkiem (a więc za ekonomicznymi swobodami),

akceptują nierówności społeczne, ale są przeciwni zastanym przywilejom tzw.

„komunistycznej nomenklatury”, opowiadają się też przeciwko klerykalizacji

życia, za większą swobodą obyczajową, za przezwyciężaniem barier między

narodami. W tym stanowisku najwyraźniej współwystępują elementy, które

zwykło zaliczać się dawniej i do prawicy i do lewicy. Nic więc dziwnego, że

powstają wątpliwości, co do przydatności omawianej tu kategorii dla opisu

współczesnej sceny politycznej.” W związku z powyższym, choć zapewne nie

jest to w pełni zgodne z różnorodnością doktryn politycznych, dla porządku

bieguny poszczególnych osi nazwane są konserwatyzmem i liberalizmem. Jest

to natomiast w dużej mierze porównywalne z polskimi warunkami

politycznymi, gdzie konserwatyzm ma wiele wspólnego z kolektywizmem i

odnosi się do takich wartości jak „prawo”, „tradycja” „rodzina”, „religia”,

„tradycja”, a jednocześnie proponuje znacznie mniejszą wolność osobistą niż

liberalizm, który z kolei dąży do nowoczesności, stawia prawa jednostki

ponad prawami wspólnoty (indywidualizm), a także proponuje państwu jako

2 np. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 20.10.2005, Sławomir Sierakowski – „W Polsce czyli wszędzie“, Gazeta Wyborcza, 16.08.2006.

instytucji znacznie mniejszy udział w gospodarce, widząc jej rozwój w

konkurencji i w pełni wolnym rynku.

Prawo i Sprawiedliwość określa się jako partia konserwatywna,

Platforma Obywatelska jako partia liberalna. Prawo i Sprawiedliwość wydaje

się być również, w wymiarze gospodarczym, partią bliską socjalizmowi.

Nawet tytuł programu PiS z 2005 roku „sprawiedliwość dla wszystkich”

wyraźnie to sugeruje. W programie PiS znajdujemy mnóstwo odwołań do

społecznej równości, plany upowszechnienia świadczeń socjalnych, a nawet

oddania dużej części gospodarki kontroli społecznej. Z punktu widzenia

światopoglądowego Prawo i Sprawiedliwość jest natomiast partią mocno

konserwatywną, katolicką i pruderyjną (o czym świadczy choćby bliski

kontakt i częsta gościna polityków PiS w mediach Tadeusza Rydzyka),

Platforma Obywatelska głosi natomiast pełen liberalizm, wolność działań

gospodarczych i biznesowych. Prawa jednostki ceni wyżej niż prawa

wspólnoty. Z punktu widzenia światopoglądowego Platforma Obywatelska jest

jednak partią konserwatywno – liberalną, głoszącą umiarkowane poglądy w

zakresie wolności osobistej, a także związaną z Kościołem, choć tzw.

„łagiewnickim”, a nie „toruńskim”. Polska scena polityczna jest mocno

spolaryzowana, dominacja tych dwóch partii w ostatnich wyborach i

sondażach dowodzi odpowiedniości postrzegania polskiej polityki przez

pryzmat wymiaru „konserwatyzm – liberalizm”.

Tabela 1: zakładane umiejscowienie dwóch największych sił

politycznych w Polsce na wymiarach konserwatyzmu / liberalizmu

gospodarczego oraz konserwatyzmu / liberalizmu światopoglądowego

Konserwatyzm /

liberalizm gospodarczy

Konserwatyzm / liberalizm

światopoglądowy

Prawo i Sprawiedliwość konserwatyzm

(socjalizm)

konserwatyzm

Platforma Obywatelska liberalizm konserwatyzm / liberalizm

Konserwatyzm i liberalizm tworzą układ współrzędnych, który w

różnych konfiguracjach zbiega się w style politycznego myślenia. W

rozumieniu Nolana, zaadoptowanym w niniejszej pracy, populizm to

propozycja niskiego poziom wolności gospodarczej oraz wolności osobistej.

Libertarianizm z kolei stanowi styl myślenia politycznego, który promuje

wolność, zarówno gospodarczą, jak i światopoglądową..

4) Cel badania

Pomiar korelacyjny altruizmu oraz preferencji politycznych jest

pomysłem absolutnie nowym, na pewno na gruncie polskim. Nie istnieją

również rozpowszechnione wyniki takich badań z żadnego innego kraju, choć

nie da się z pełną pewnością wykluczyć istnienia takich badań. Za bliskie

tematycznie można uznać badania Bogny Wciórki opublikowane w 2008 roku.

Główne zagadnienia poruszane przez autorkę raportu to: wiara w sens

współpracy dla dobra swojej społeczności, gotowość do takiej współpracy,

obecność społeczników w życiu Polaków, doświadczenie w pracy społecznej,

dobroczynność, społeczne zaufanie. Jest to jednak praca stricte

politologiczna, nie ujmująca bezpośrednio altruizmu jako cechy. Badania

dotyczące altruizmu nie były jak dotąd przeprowadzane w Polsce, w którym to

kraju sytuacja polityczno – społeczna przystaje do norm świata zachodniego w

sposób umiarkowany. Brak w Polsce nie tyle danych co opracowań.

Altruizm sam w sobie jest rzadkim obiektem badań, o czym świadczy

fakt, że bardzo trudno jest uzyskać dostęp do jakichkolwiek technik

diagnostycznych mierzących tę cechę. W zakresie preferencji politycznych

łatwiej o narzędzia, choć w Polsce znaleźć można głównie „pseudotesty”

oparte wyłącznie na domniemywaniach autorów, nie zaś na dogłębnych

analizach statystycznych pozwalających na określenie trafności i rzetelności

narzędzia.

Dlatego też zdając sobie sprawę z faktu, że niniejsza praca może wnieść

coś nowego do dalszych rozważań z dziedziny psychologii politycznej,

postanowiłem stworzyć własne narzędzie do pomiaru preferencji

politycznych, a spośród narzędzi do pomiaru altruizmu wybrać możliwie

najlepsze i zmodyfikować w taki sposób, aby mieściło się w granicach

wysokiej jakości psychometrycznej.

Brak bezpośrednich podstaw teoretycznych i konieczność dedukcyjnego

kojarzenia wiedzy z różnych dziedzin nauki również związana jest z brakiem

danych dotyczących poprzednich badań bliskich niniejszemu.

Literatura poświęcona tematyce altruizmu wyróżnia dwa podstawowe

paradygmaty badań dotyczących altruizmu. Jedna szkoła przykłada szczególną

wagę do czynników społecznych, które wpływają na zachowania altruistyczne

bądź też ich brak. Druga szkoła zajmuje się w większym stopniu

osobowościowym podłożem altruizmu, układem cech, który odpowiada za

zachowania altruistyczne. Rushton (1981) oraz Oliner (1988) prezentują

nawet koncepcję „osobowości altruistycznej”. Z pewnością ten sposób

rozumowania jest sensowny i warty zgłębiania – trudno wszak przypuszczać

aby altruizm jednostki zależał tylko i wyłącznie od jej relacji z otoczeniem.

Można by pokusić się wręcz o stwierdzenie, że obie koncepcje nie mogą bez

siebie istnieć, ponieważ żadna w wystarczający sposób nie wyjaśnia zjawiska

altruizmu.

Osobowość altruistyczna to teoretycznie taka, która narzucałaby

jednostce altruistyczne zachowanie, w sytuacjach, w których takowe byłoby

jedną z alternatyw. Jak twierdzi Aronson, „osobowość altruistyczna to

osobowość, którą charakteryzuje tendencja do udzielania pomocy innym

osobom”. Jak jednak dodaje, gdyby całe pojęcie altruizmu dało się wyjaśnić

poprzez badania osobowościowe, ludzi dałoby się podzielić na dwa typy:

pomagający innym oraz egoistyczny, uchylający się od pomagania innym. W

związku z powyższym oczywistością wydaje się zwrócenie należnej uwagi na

społeczne i sytuacyjne uwarunkowania zachowań altruistycznych.

Dr Jacek Śliwak wypunktowuje czynniki zewnętrzne, które mają wpływ

na altruistyczne bądź niealtruistyczne zachowanie. Jedną z nich jest „dyfuzja

odpowiedzialności”, która została opisana obszerniej w poprzednim akapicie

niniejszej pracy. Drugim ważnym predyktorem altruizmu miałaby być

znajomość osoby pomagającej z osobą, która pomoc otrzymuje. Osoba

dostrzegająca nieszczęśliwy wypadek chętniej zareaguje w przypadku gdy zna

ofiarę. Jeszcze jednym ważnym czynnikiem, który miałby wpływać na

udzielenie pomocy jest pośpiech – osoba, która się spieszy rzadziej nie

udzieli pomocy niż osoba, która ma dużo czasu. Śliwak użył nawet, za

Darleyem i Batsonem (1973) analogii do biblijnej przypowieści o dobrym

Samarytaninie, gdzie napisano, że Kapłan i Lewita nie udzielili pomocy

ponieważ się spieszyli, a Samarytanin nie.

Ponadto, nawet „osobowość altruistyczna”, którą w związku z

powyższymi analizami należy raczej rozumieć jako pewien potencjał dany

jednostce, zależny od sytuacji zewnętrznej, nie jest bytem stałym. Oprócz

Isen (1970), także Cialdini, Kenrick i Bauman (1981) oraz Morris i Kanfar

(1983) udowadniali, że pewien założony poziom altruizmu u człowieka waha

się w zależności od sytuacji. Wykryto prosty związek pomiędzy nastrojem a

altruizmem, ale tylko u dzieci. Wysnuto zatem logiczny wniosek, że dorośli w

dużej mierze próbują poprawić sobie nastrój pomagając innym, którego to

zjawiska nie można spodziewać się po dzieciach. Cialdini, Darby i Vincent

(1973) nazwali opisywane zjawisko „hipotezą redukcji negatywnego stanu

emocjonalnego”.

Istnieją również dwie różne szkoły mierzenia tej cechy. Jedną z nich

jest eksperyment, szczególnie hołubiony przez psychologów pracujących w

Stanach Zjednoczonych, gdzie tradycje eksperymentalne sięgają czasów z

punktu widzenia dynamiki rozwoju nauki dawnych czasów. Pierwsza z nich

ma swoje źródła w wyżej opisanych eksperymentach (Isen, Amato, Latane).

Drugą są natomiast badania deklaratywne, w których sami badani oceniają

swój altruizm. Należą do nich również narzędzia testowe, w tym

kwestionariusze.

Obydwa podejścia posiadają swoje wady i zalety. Eksperyment jest

ścisły, obiektywny, łatwo również skontrolować zmienne, ale posiada jedną

zasadniczą wadę – narzuca bardzo wąski pomiar i trudno ująć w nim

wszystkie przejawy cechy, którą planuje się zmierzyć. Dlatego też, gdyby

eksperyment potraktować jako narzędzie psychometryczne, należałoby

stwierdzić, że jest bardzo rzetelny, ale trudno byłoby w wielu przypadkach

ocenić jego trafność. Jak zauważa Karyłowski (1982) „w sytuacji gdy

występują i tak już znaczne trudności w integracji wyników pochodzących z

różnych badań, stwarza ono bowiem pokusę znacznego ograniczenia prób

takiej integracji co, rzecz jasna, opóźniałoby jeszcze proces kumulacji wiedzy

i oddaliłoby nas od możliwości zrozumienia mechanizmów motywacyjnych

leżących u podłoża badanych zachowań”.

Badania testowe są natomiast drugim i nie mniej często stosowanym

probierzem altruizmu stosowanym w psychologii. Nie jest to jednak cecha

jednoznacznie rozumiana, co sprawia, że wiele opracowanych dotąd

kwestionariuszy altruizmu w istocie nie mierzy tego altruizmu, który mieści

się w większości rozumień tego terminu, a więc altruizmu jako odwrotności

egoizmu, a więc pojęcia o o wiele bardziej namacalnym znaczeniu.

Jednym z pionierów badań kwestionariuszowych nad altruizmem był

Philip Rushton, który wraz ze swoimi współpracownikami skonstruował skalę

składającą się z 20 pozycji testowych, w których badani mieli metodą

samoopisu wypracować swój pomiar altruizmu. Pozycje testowe sprowadzały

się do prostych zdań, takich jak: „pomogłem obcej osobie wypchnąć

samochód ze śniegu” (swoją drogą – zaprezentowanie takiej pozycji testowej

np. Afrykaninowi mogłoby się z oczywistych względów zakończyć tragedią

metodologiczną) lub „dawałem pieniądze na cele charytatywne”.

5) Metoda

Kwestionariusz KLiK

Aby porównać altruizm oraz preferencje polityczne badanych według

pomysłu opisanego w rozdziale X niniejszej pracy, użyto dwóch narzędzi.

Jedno z nich (KLiK – Kwestionariusz Konserwatyzmu i Liberalizmu) stworzył

autor niniejszej pracy, Rafał Tomkowiak, a pieczę nad jego powstawaniem

sprawował dr Michał Chruszczewski. Jako kwestionariusz do pomiaru

altruizmu użyty został A-N Jacka Śliwaka, choć w postaci zmodyfikowanej, w

wersji w której wyeliminowano niepewne metodologicznie pomysły autora.

Kwestionariusz A-N

Dr Jacek Śliwak z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego napisał

kwestionariusz A – N (jak sam tłumaczy Kwestionariusz Altruizmu i

Niealtruizmu) w 2001 roku. Kwestionariusz ten pozostaje jak dotąd jedynym

skonstruowanym w Polsce godnym uwagi narzędziem, który mierzy tą cechę.

Kwestionariusz jest oparty na nowatorskim pomyśle – badany nie jest bowiem

pytany o swoje zachowania z przeszłości. Takie podejście do pomiaru

altruizmu posiadało wiele luk metodologicznych, trafność pomiaru

ograniczała bowiem nie zawsze pełna pamięć badanych o wydarzeniach

minionych, a sama formuła narażała badanie na silną symulację uczestników.

Trudno wszak przyznać się przed samym sobą, że nie zrobiło się czegoś, co

jest mile widziane w społeczeństwie. Dr Jacek Śliwak zastosował natomiast

metodę, w której badany w jednej części otrzymywał gotową, realistyczną

sytuację do oceny, a w drugiej przewidzieć zachowanie badanego, a więc

poniekąd postawić się w jego sytuacji.

Dr Śliwak rozpoczął prace nad A – N od przeprowadzenia badań

sondażowych wśród ponad stu osób, które prosił o podanie przykładów

zachowań altruistycznych i niealtruistycznych. W ten sposób powstała

wstępna pula pozycji testowych, składająca się z 12 opowiadań w pierwszej

części oraz 8 w drugiej. W pierwszej części kwestionariusza dołączono zestaw

sześciu możliwych zachowań fikcyjnego bohatera opowiadania, spośród

których wypełniający mógł wybrać jedno. W drugiej części badany nie miał

już wyboru. Zastawał podjętą przez fikcyjnego bohatera decyzję i miał się do

niej ustosunkować, skala była tym razem siedmiostopniowa.

Innym zastosowanym rozwiązaniem było stworzenie alternatywnych

wersji kwestionariusza dla mężczyzn i kobiet. Miało to wedle zamysłu autora

posłużyć możliwie jak największemu utożsamianiu się badanego z bohaterem

historyjki. Dr Śliwak starał się zadbać o to, by zachowania bohaterów oraz

sytuacje były typowe dla populacji, stąd też takie elementy jak pomoc

choremu, pomoc starszej osobie, pomoc dziecku. Nieudzielenie pomocy mogło

zawsze pociągnąć za sobą dotkliwe dla proszącego o pomoc skutki, a jej

udzielenie mogło wiązać się z mniejszym lub większym kosztem dla bohatera

opowiadania.

35 historii zostało zaproponowanych sędziom kompetentnym, którzy

ocenili trafność metody, sprawdzając czy pytania rzeczywiście są

odpowiednie dla pomiaru altruizmu lub jego braku w taki sposób, w jaki

zakładał to autor. Na tej podstawie trzy spośród wszystkich opowiadań zostały

usunięte. Autor widzi w powyższej procedurze potwierdzenie trafności

treściowej kwestionariusza A-N. Trafność tego narzędzia została jednak

sprawdzona również w znacznie bardziej wyrafinowany sposób, a mianowicie

porównano wyniki osób angażujących się w działalność charytatywną z

osobami, które tego nie robiły. Działalność charytatywna osób biorących

udział w tym badaniu to praca dla wspólnoty „Wiara i Światło” pomagającej

osobom upośledzonym fizycznie i umysłowo. W rzeczywistości okazało się,

że członkowie wspólnoty „Wiara i Światło” uzyskali wyższe wyniki

kwestionariusza A-N (t = 4,51, p<0,001).

Rzetelność kwestionariusza A-N została zmierzona metodą stabilności

bezwzględnej. 65 osób zostało zbadanych dwukrotnie, a współczynnik

korelacji wyniósł 0,86 – dla części pierwszej 0,86, a dla części drugiej 0,75.

Zmierzono również zgodność wewnętrzną za pomocą współczynnika α

Cronbacha. Wynik każdej pozycji skorelowano z ogólnym wynikiem testu, a

średnia korelacja wyniosła 0,86. Powyższe wyniki świadczą o wysokiej

rzetelności narzędzia A-N.

W badaniu zestawiającym u badanych altruizm oraz preferencje

polityczne użyto zmodyfikowanej wersji kwestionariusza A-N. Wątpliwe

metodologicznie wydawało się bowiem zastosowanie przez autora w pierwszej

części kwestionariusza niejednorodnej skali odpowiedzi – Jacek Śliwak

mieszał odpowiedzi na pytania, co z punktu widzenia wiedzy

psychometrycznej jest działaniem nieprawidłowym, a w szczególności

utrudniającym wypełnianie kwestionariusza poprzez zaburzenie skali

porządkowej. Stąd też skala odpowiedzi pierwszej części kwestionariusza A-N

została zmodyfikowana, a skala odpowiedzi jest dla każdego pytania /

historyjki taka sama. Ważniejszą modyfikacją było natomiast sprawienie, aby

skala miała jeden zamiast dwóch elementów treściowych. Zamiast zawartych

w oryginalnej skali odpowiedzi na pytania, w których autor proponował

konkretne rozwiązania problemu zawartego w opowiadaniu, zastosowano

pytanie w ostatnim zdaniu każdego opowiadania, co doprowadziło do

unifikacji skal odpowiedzi i przybliżenia kwestionariusza do

psychometrycznych standardów. Dokonane zmiany nie były jednak na tyle

duże, aby jakkolwiek zmienić parametry psychometryczne kwestionariusza A-

N – treść została wszak całkowicie zachowana, jedynie sposób podania

potencjalnych rozwiązań problemu stał się bardziej czytelny i domyślny dla

badanych. Po dokonanych zmianach rzetelność kwestionariusza zmierzona

metodą zgodności wewnętrznej została zachowana na wysokim poziomie α

Cronbacha 0,744.

Przykładowa modyfikacja pozycji testowej kwestionariusza A-N:

W wersji oryginalnej:

1) Piotr będąc w gościnie u znajomych poznał mężczyznę, którego nigdy

wcześniej nie spotkał. W czasie rozmowy, jaka się między nimi wywiązała,

Piotr zauważył, że jego rozmówca boryka się z wieloma problemami, które

on mógłby rozwiązać. Oczywiście, załatwienie tych spraw wymagałoby

poświęcenia i na pewno zabrałoby sporo cennego czasu. Piotr ma jednak

wiele własnych nie pozałatwianych spraw, a mężczyznę, z którym

rozmawia, zna dopiero od kilu chwil. Co według Ciebie zrobi Piotr?

a) Zaproponuje pomoc, a nawet zadeklaruje gotowość pomocy w

przyszłości.

b) Będzie się długo wahał i ostatecznie nie zaproponuje pomocy

c) Zaproponuje pomoc

d) Nie zaproponuje pomocy, a nawet doda, że w gościnie nie powinno się

zawracać komuś głowy własnymi problemami

e) Będzie się długo wahał, ale ostatecznie zaoferuje pomoc

f) Nie zaproponuje pomocy

W wersji zmodyfikowanej:

Piotr będąc w gościnie u znajomych poznał mężczyznę, którego nigdy

wcześniej nie spotkał. W czasie rozmowy, jaka się między nimi nawiązała,

Piotr zauważył, że jego rozmówca boryka się z wieloma problemami, które on

mógłby rozwiązać. Oczywiście, załatwienie tych spraw wymagałoby

poświęcenia i na pewno zabrałoby sporo cennego czasu. Piotr ma jednak

wiele własnych nie pozałatwianych spraw, a mężczyznę, z którym rozmawia,

zna dopiero od kilku chwil. Czy Piotr zaoferuje swoją pomoc?

1) zdecydowanie tak

2) tak

3) raczej tak

4) raczej nie

5) nie

6) zdecydowanie nie

Przebieg badania

Badanie zostało przeprowadzone z użyciem m.in. internetu. Spośród

serwisów udostępniających swoje usługi ankieterom wybrano „ankietka.pl”,

który nie narzuca użytkownikowi długości ankiety. Stąd na jednej stronie

udało się umieścić zarówno kwestionariusz A-N, jak i kwestionariusz KLiK.

Przeprowadzanie badań przez internet posiada wiele istotnych zalet, które

zaważyły o zastosowaniu tej właśnie metody. Przede wszystkim w ten sposób

uzyskuje się heterogeniczną próbę ze względu na brak ograniczeń

terytorialnych. Ankietę napotkaną w internecie wypełnić może wszak każdy

kto posługuje się językiem polskim, a roznoszenie papierowych ankiet na

szeroką skalę sprawiałoby, że próba byłaby ograniczona do niewielu miejsc

(miasta, uczelni). W internecie nie ma też problemu z samą organizacją

badania – to badanie, posługując się kolokwializmem – „przychodzi” do

badanego, a nie odwrotnie. Nie ma problemów z etyką badań – dostęp do

ankiety jest publiczny, każdy może bez skrępowania zrezygnować z

wypełniania na dowolnym etapie badania. Również zmienna aprobaty

społecznej odgrywa ograniczoną rolę ponieważ badany zachowuje pełną

anonimowość – w tym przypadku badacz nie miał dostępu nawet do adresu IP

badanego.

Badanie przeprowadzane przez internet narzuca inny kontakt badanego

z badającym. Nie ma bowiem kontaktu bezpośredniego – przeprowadzający

badanie nie widzi się z osobą badaną. Taki sposób badania ma swoje wady i

zalety. Z jednej strony wątpliwości wzbudzać może sposób kontroli poczynań

badanego – nie da się zweryfikować, czy wypełnia on narzędzie w sposób

zgodny z instrukcją, jeżeli taka sytuacja ma miejsce – nie da się jej

skorygować. Z drugiej jednak strony badanie przeprowadzane „face to face”

również nie daje całkowitej pewności, że badany przestrzega instrukcji –

skontrolować da się jedynie czas wykonywania zadania oraz ewentualne

wykonywanie innych czynności w jego trakcie, bądź też robienie sobie

przerw. Brak bezpośredniego kontaktu badającego z badanym ma również na

jakość badania wpływ pozytywny – eliminuje się stosunek osobisty jednego

do drugiego, który może potencjalnie wpłynąć na sposób wykonywania zadań.

Ponieważ badany wykonując zadanie przez internet najczęściej czyni to w

środowisku, które doskonale zna (dom, praca), czuje się również pewniej i

unika stresu związanego z nowym często dla siebie miejscem oraz sytuacją

badawczą, do której nie przywykł.

Wadą badań przeprowadzanych przez internet są tzw. „drop-outy” a

więc ucieczki z badania. Znacznie mniejsze poczucie wstydu wzbudza bowiem

rezygnacja z badania, kiedy nie widzi się badającego, niż w sytuacji

bezpośredniego kontaktu. Może to powodować częstsze rezygnacje w sytuacji,

kiedy badany czuje, że nie osiąga najwyższego poziomu wykonania. Wada ta

nie jest jednak bolesna w przypadku badania, które opisuje niniejsza praca –

badany wpisuje bowiem do kwestionariusza własne poglądy – w przypadku

np. testów inteligencji wyniki badań przeprowadzonych przez internet

mogłyby ulec większemu zniekształceniu.

Część badanych (dokładnie 20 osób) została jednak zbadana metodą

tradycyjną, poprzez wypełnienie tradycyjnych kwestionariuszy. Nie wykryto

żadnych istotnych różnic pomiędzy wynikami zdobytymi sposobem

internetowym oraz tradycyjnym. Do pomiaru użyto w tym przypadku testu t-

Studenta dla grup niezależnych.

Tabela 2: porównanie wyników osób badanych w sposób internetowy or az

tradycyjny na skalach altruizmu, konserwatyzmu –

liberalizmu światopoglądowego oraz konserwatyzmu –

liberalizmu gospodarczego

PORÓWNANIE

GRUP

altruizm światopogląd gospodarka

wynik testu t-

Studenta

t(226) = 1,158,

p>0,05

U (226) = 1757,

p>0,05

t (228) = 0,527,

p>0,005

t – test t-Studenta

U – test U Manna - Whitneya

W badaniu wzięło udział 228 osób (145 kobiet oraz 83 mężczyzn). Znaczna

część próby to studenci.

6) Wyniki badań

Serwis ankietka.pl, który posłużył do umieszczenia kwestionariusza

oraz przeprowadzenia badania w internecie, nie posiada możliwości zrzutu

surowych wyników do żadnego z arkuszy kalkulacyjnych. W związku z

powyższym wyniki zostały przepisane ręcznie, a do obliczeń posłużył

program SPSS 12 PL for Windows. Wszystkie odpowiedzi na pytania z

inwersją zostały przekształcone tak, aby sumując (zliczając wynik na danej

skali), można było je traktować tak jak pytania bez inwersji. W skali np. od

„1” do „4” odpowiedź 4 została w pytaniu z inwersją potraktowana jako

najniższa wartość mierzonej cechy (1), co zresztą jest założeniem pytań z

inwersją.

Najprostszą i najbardziej miarodajną metodą była w tym przypadku

korelacja – były to bowiem niezależne od siebie zmienne. Aby sprawdzić

parametryczność rozkładu zmiennych posłużono się testem Z Kołmogorowa –

Smirnowa. Tabela 3 zawiera wyniki testu dla poszczególnych skal.

Tabela 3: skale użyte w badaniu, a normalność ich

rozkładów mierzona testem Z Kołmogorowa – Smirnowa

SKALA Altruizm światopogląd gospodarka

WYNIK K-S Z=0,84, p>0,05 Z=1,923, p<0,05* Z=0,865, p>0,05

* - wynik istotny

Ponieważ wynik testu Z Kołmogorowa – Smirnowa dla skali

światopoglądowej okazał się być istotny, co dowodzi braku normalności

rozkładu wyników dla tej skali, l icząc korelację pomiędzy skalą

światopoglądową, a którąkolwiek z pozostałych skal, należało użyć testu

korelacji rho – Spearmana, zamiast klasycznego r – Pearsona dla zmiennych

parametrycznych.

Wyniki okazały się być zaskakujące. Zaobserwowano bardzo silny

związek korelacyjny pomiędzy wszystkimi badanymi zmiennymi.

Tabela 4: współczynniki korelacji pomiędzy skalami altruizmu,

konserwatyzmu - liberalizmu światopoglądowego oraz konserwatyzmu –

liberalizmu gospodarczego

skala

konserwatyzmu /

liberalizmu

światopoglądowego

skala

konserwatyzmu /

liberalizmu

gospodarczego

skala altruizmu

skala

konserwatyzmu /

liberalizmu

światopoglądowego

- - -

skala

konserwatyzmu /

liberalizmu

gospodarczego

ρ = 0,540 - -

skala altruizmu ρ = -0,324 r= -0,207 -

r – współczynnik r – Pearsona

ρ – współczynnik rho – Spearmana

Powyższe współczynniki korelacji pokazują związek pomiędzy

altruizmem, a preferencjami politycznymi. Szczególnie silny negatywny

związek wykazano pomiędzy konserwatyzmem światopoglądowym, a

altruizmem (0,324), choć negatywny związek pomiędzy altruizmem, a

konserwatyzmem gospodarczym (0,207) jest również imponujący. Wszystkie

korelacje są istotne na poziomie 0,01.

Zgodnie z przewidywaniami wykazano również związek pomiędzy

obiema skalami konserwatyzmu / liberalizmu (tabela 4). Potwierdziły się

zatem wyniki badań trafnościowych, które wskazały na wspólne cechy obu

skal związane z bardziej nominalnymi preferencjami politycznymi

(głosowanie na daną partię).

Wykazano również istotne różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami

we wszystkich trzech skalach. Kobiety są mniej altruistyczne, bardziej

konserwatywne gospodarczo oraz bardziej konserwatywne światopoglądowo.

Tabela 5: porównanie kobiet i mężczyzn na skalach konserwatyzmu –

liberalizmu światopoglądowego, konserwatyzmu – liberalizmu gospodarczego

i altruizmu

skala

altruizmu

skala

konserwatyzmu /

liberalizmu

światopoglądowego

skala

konserwatyzmu /

liberalizmu

gospodarczego

średnia:

kobiety / mężczyźni

64,45 / 68,54 45,51 / 42,60 64,89 / 60,77

wynik testu t (226) =

2,598, p<0,05

U = 4865, p<0,05 t (226) = 3,258,

p<0,05

t – test t-Studenta dla dwóch prób niezależnych

t – test U Manna – Whitneya

7) Omówienie wyników

Istotne korelacje, które otrzymano porównawszy altruizm z

preferencjami politycznymi Polaków mogą mieć wiele przyczyn. Wydaje się

jednak, że fakt, iż liberałowie zarówno w skali światopoglądowej, jak i

gospodarczej okazali się bardziej altruistyczni niż konserwatyści, może mieć

swoje podłoże w samej ideologii.

Polski konserwatyzm jest nurtem roszczeniowym. Mimo umiłowania

wartości chrześcijańskich i narodowych polscy konserwatyści, a więc Prawo i

Sprawiedliwość, czy Liga Polskich Rodzin, to partie bazujące na uczuciach

ludzi biednych, którzy czują się dyskryminowani przez bogatszych, a w

konserwatywnych politykach widzą swoich potencjalnych wybawców. W

każdych wyborach okazuje się bowiem, że osoby słabiej wykształcone, a więc

w sposób naturalny mające w większej niż osoby lepiej wykształcone

proporcji potrzeby otrzymywania niż dawania, dlatego też biorąc pod uwagę

oczywistą zależność wykształcenia od majętności, chętniej wybierają w

wyborach partie konserwatywne.

Sondaż „Newsweeka” z 19 września 2007 roku, a więc przeprowadzony

przed wyborami parlamentarnymi, udowadnia, że wyborca konserwatywnego

PiS jest mniej wykształcony niż wyborca liberalnego (choć nie do końca, ale

stosunkowo znacznie bardziej niż PiS) PO. Według Newsweeka 51% osób

głosujących na Prawo i Sprawiedliwość posiadało wykształcenie podstawowe,

a tylko 22% wyższe. 51% osób głosujących na Platformę Obywatelską miało

wykształcenie wyższe, a tylko 18% - podstawowe.

Trudno więc oczekiwać altruizmu od osób, które nie są przyzwyczajone

do dzielenia się czymkolwiek, ponieważ same niewiele posiadają. Jest to

jednak potencjalne wytłumaczenie mniejszego poziomu altruizmu u ludzi

konserwatywnych gospodarczo. Jeszcze większy współczynnik korelacji

otrzymano jednak w przypadku altruizmu i konserwatyzmu

światopoglądowego.

W tym przypadku potencjalną zmienną moderującą może być

religijność. Wiele spośród pytań kwestionariusza KLiK miało swoje

bezpośrednie lub pośrednie odniesienie do religii. Katolicyzm, a więc

dominująca w Polsce religia, narzuca swoim wiernym pewne ograniczenia

dotyczące sposobu życia. Osoby religijne mają więc z założenia niższy próg

akceptowanej wolności działania i wyboru. Z drugiej strony osoby religijne

znacznie częściej głosują na podkreślający swoją religijność PiS niż na

znacznie mniej związane z Kościołem PO. Religijność jest natomiast

odwrotnie skorelowana z wykształceniem (vide np. wyniki badania

dotyczącego zaufania Polaków do Kościoła – OBOP, 2006). Stąd też jest

również ujemnie skorelowana z majętnością. Dlatego też altruizm może być

silnie ujemnie skorelowany z konserwatyzmem światopoglądowym.

Powyższe wytłumaczenie uzyskanych wyników jest jedną z wielu

możliwych hipotez na ten temat, choć autor niniejszej pracy uznaje ją

intuicyjnie i na podstawie własnych obserwacji za prawdopodobną. Nie ma

jednak wątpliwości, że badania dotyczące powiązania polityki z cechami

psychologicznymi, nie tylko z altruizmem, są niezwykle interesującym i

perspektywicznym polem badawczym, w którym można zapewne uzyskać

jeszcze wiele zaskakujących prawidłowości. Warto z pewnością porównywać

preferencje polityczne z takimi cechami jak różne wymiary inteligencji,

autorytaryzm, ekstrawersja / introwersja. Wyniki takich badań mogłyby

potencjalnie stanowić istotną wartość dodaną do psychologii oraz polityki i

pozwolić choć trochę bardziej zrozumieć jawiącą się ciągle jako mglista

polską scenę polityczną. Psychika ludzi jest bowiem z pewnością znacznie

mniej zmienna niż dynamiczna i pełna częstych zawirowań polska polityka.

Stąd też być nowe wyniki badań miałyby być może nawet pewną wartość

prognostyczną.

Załącznik: kwestionariusz KLiK

8) Bibliografia:

Wilson, Edward, Sociobiology: the new synthesis , Harvard, 1975

Aronson, Elliot, Człowiek – istota społeczna . Wydawnictwo Naukowe PWN,

2005

Boski, Paweł, Wartości i postawy Polaków, a zmiany systemowe. Szkice z

psychologii politycznej (pod red. Janusza Reykowskiego), rozdz. 2 O dwóch

wymiarach lewicy – prawicy na scenie politycznej i w wartościach

politycznych polskich wyborców . Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN,

1993

Burt, Austin i Trivers, Robert, Genes in Conflict  : The Biology of Selfish

Genetic Elements . Belknap Press, Harvard, 2006

Calvez, Jean-Yves, Perrin Jacques, Eglise et société économique , Burns &

Oates, 1961

Cialdini, Robert. , Darby, Betty.i Vincent, Joyce, Transgression and altruism:

A case of hedonism . Journal of Experimental Social Psychology, 1973

Grzelak, J. (2002). Kontrola, preferencje kontroli, postawy wobec problemów

społecznych. W M. Lewicka (red.), Jednostka i społeczeństwo. Gdańsk:

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Henrich, Joseph i Gil-White, Francisco, The evolution of prestige: Freely

conferred status as a mechanism for enhancing the benefits of cultural

transmission. Evolution and Human Behavior. Elsevier, 2001

Hitler, Adolf, Mein Kampf . Secker and Warburg, 1925

Karyłowski Jerzy, O dwóch typach altruizmu . Ossolineum, 1982

Mazur, Marzena, Orientacje społeczne . W: M.Lewicka, J.Ł.Grzelak (red)

Jednostka i społeczeństwo. GWP, 2002

McInerny, Ralph, Cause and Effect , New York Atheneum, 1987

Meltzer, Albert, Anarchism. For and Against . AK Press, 1970

Rand, Ayn, The Virtue of Selfishness . New American Library, 1964

Reykowski, Janusz, Wartości i postawy Polaków, a zmiany systemowe. Szkice

z psychologii politycznej (pod red. Janusza Reykowskiego), rozdz. 1 Zmiany

systemowe a mentalność polskiego społeczeństwa . Wydawnictwo Instytutu

Psychologii PAN, 1993

Szuster Anna, W poszukiwaniu źródeł i uwarunkowań ludzkiego altruizmu .

Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, 2005

Trivers, Robert. , The evolution of reciprocal altruism . Quarterly Review of

Biology, 1971

Wilson, Edward, Sociobiology: the new synthesis , Harvard, 1975

Załącznik 1 – Kwestionariusz KLiK

KLIK

KWESTIONARIUSZ KONSERWATYZMU i LIBERALIZMU

Skrót „KLiK” oznacza „Kwestionatrusz Liberalizmu i Konserwatyzmu”.

Spis treści:

Rozdział 1 – Podstawy teoretyczne............................................. str. 2

Rozdział 2 – Prace konstrukcyjne, procedura konstrukcji.......... str. 5

Rozdział 3 – Rzetelność i trafność kwestionariusza................... str. 8

Rozdział 4 - Obliczanie i interpretacja wyników oraz normy..... str. 15

Bibliografia.................................................................................. str. 18

ROZDZIAŁ 1

Podstawy teoretyczne

Celem, który przyświecał konstruktorowi niniejszego kwestionariusza, było

stworzenie narzędzia do pomiaru preferencji politycznych Polaków. Jako „preferencje

polityczne” rozumiane jest w tym przypadku nie tyle wskazanie stronnictwa politycznego,

które badani popierają, bądź też na które chcieliby głosować, ile bardziej szczegółowe

stanowisko badanych dotyczące ważnych z punktu widzenia społecznego problemów

światopoglądowych i gospodarczych. Nietrudno bowiem zauważyć, że Polacy są narodem

żywo zainteresowanym polityką, chociaż nie biorą tłumnie udziału w wyborach. Szczególnie

istotnym z tego punktu widzenia zadaniem autora kwestionariusza, było zaobserwowanie

relacji pomiędzy utożsamianiem się z daną partią polityczną, a poglądami na istotne sprawy

społeczne. Ważnym zadaniem było również nadanie narzędziu takie kształtu, aby jego wyniki

dało się interpretować w sposób łatwy, a najlepiej efektowny.

Punktem wyjścia było w tym przypadku zdobycie odpowiednich podstaw

teoretycznych, a także nabycie wiedzy, która pozwoliłaby na logiczną, zarówno uniwersalnie,

jak i w warunkach polskich, klasyfikację doktryn politycznych. Cel badawczy oraz

użyteczność narzędzia nie implikowały konieczności idealnej zgodności denotacji nazw

określających doktryny polityczne z ich rzeczywistym znaczeniem, czy to historycznym, czy

aktualnym. Dlatego też konserwatyzm i liberalizm są w tym przypadku rozumiane zapewne

nieco inaczej niż można by się spodziewać znając definicje słownikowe.

Poszukiwania logicznej i zgrabnej klasyfikacji doktryn politycznych, które można by

przy okazji odnieść do każdego człowieka będącego uczestnikiem lub kontestatorem

wydarzeń politycznych, doprowadziły do odnalezienia tzw. „Nolan Chart”, który w dalszej

części niniejszego tekstu będzie nazywany po polsku diagramem Nolana.

David Nolan jest amerykańskim politykiem, który w 1971 roku założył partię libertariańską,

która sama przypisuje sobie miano trzeciej siły politycznej w Stanach Zjednoczonych. Znany

jest również ze stworzenia diagramu, który na dwóch osiach ujmuje poglądy polityczne w

zakresie wolnościowym (personal freedom) oraz gospodarczym (economic freedom), na

których to osiach można ująć poglądy polityczne każdej jednostki na podstawie

subiektywnego odczucia, samookreślenia, bądź też rzetelnego badania, czemu służyć ma

właśnie powstanie niniejszej pracy. Osie diagramu są z kolei zamknięte w kwadracie, którego

boki są ostateczną granicą jednego z wymiarów (ryc. 1)

W tej teorii skrajna wolność zarówno osobista, jak i gospodarcza jest określana przez

libertaranizm, skrajny brak jednej i drugiej wolności rozumiany jest jako totalitaryzm bądź

populizm, mieszanki to z kolei klasyczna lewica bądź prawica.

Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że David Nolan nie był prekursorem

opisywania całej rzeczywistości politycznej na diagramie. W 1970 roku podobnej próby

dokonali Stuart Christie oraz Albert Melzer, przy czym na jednej osi przeciwstawiali oni

indywidualizm totalitaryzmowi, a kapitalizm kolektywizmowi. Diagram ten nie zyskał jednak

oszałamiającej popularności, być może poprzez nie do końca pomysłowe nazewnictwo

skrajów poszczególnych osi. Jeszcze wcześniej, bo w 1963 roku Jerry Pournelle opublikował

swój diagram, nazywając swoje osie osiami statyzmu i racjonalizmu. Diagram Pournelle’a

jest jednak szczególnie niepraktyczny z racji zawartej wokół niego mglistej terminologii, a

także mało logicznej struktury, która stała się obiektem zmasowanej krytyki. Dlatego też jako

punkt wyjścia kwestionariusza „KLiK” potraktowano diagram Nolana. Diagram Nolana jest

kontrowersyjny, bywał nawet określany pseudonaukową próbą ujęcia politycznej

rzeczywistości, aczkolwiek pozwala ująć ją w sposób prosty, uniwersalny, efektowny, a co

ważniejsze – przy zaniechaniu przywiązania do stosowanej przez Nolana terminologii –

trafnie obrazujący ewoluujące od XX wieku polityczne spektrum. Ujęcie politycznej sytuacji

na dwóch osiach zostało skonsultowane z wybitnym polskim politologiem dr Tomaszem

Żukowskim, a także wybitnym polskim psychologiem zajmującym się także psychologią

polityczną, prof. Januszem Grzelakiem. Obaj nie wyrazili zastrzeżeń dotyczących zasadności

wyżej opisanego podejścia do ujmowania polityki w polskich warunkach. W polskiej

publikacji Falkowskiego i Cwaliny można z kolei znaleźć punktowe umieszczenie rodzimych

partii politycznych na dwóch osiach. W związku z powyższym podejście można uznać za

trafne i zgodne z logiką.

„KLiK” nie jest pierwszym ani jedynym narzędziem badawczym inspirowanym skalą

Nolana. Jest jednak pierwszą próbą zbudowania narzędzia tego typu w sposób poprawny

psychometrycznie, posiadającego potwierdzone i wysokie parametry psychometrycznie,

szczególnie w polskich warunkach. Do najbardziej znanych narzędzi tego typu należą

popularne w Stanach Zjednoczonych quizy polityczne, dostępne w Internecie, np. „World’s

Smallest Political Quiz”: http://www.theadvocates.org/quiz.html, czy „Nolan Survey”:

http://libertarianwiki.org/Nolan_Survey.

Kluczowym problemem było jednak dostosowanie diagramu Nolana do polskich

warunków. Polska demokracja ma pewne charakterystyczne cechy, spowodowane

długotrwałą przynależnością do bloku wschodniego, w którym tylko jedne poglądy można

było uznać za oficjalne, a także dużymi wpływami Kościoła Katolickiego, który czynnie

angażuje się w politykę. W Polsce zupełnie nieznanym pojęciem jest „libertarianizm”,

którego założenia byłyby zapewne nieszczególnie nośne w polskich warunkach politycznych.

Politolodzy i socjolodzy3 wskazują także, że partie zdeklarowane jako lewicowe bywają w

rzeczywistości znacznie bardziej prawicowe niż partie nazywające siebie prawicowymi, przy

czym zależność ta działa także w drugą stronę. Podobnież w świadomości Polaków tkwi

jeszcze opinia, że lewicą w Polsce są ugrupowania mające swoje korzenie w PZPR, a prawica

wywodzi się z dawnej Solidarności.

W rzeczywistości jest inaczej, dlatego też pojęcia „lewica” i „prawica” nie zostały

wprowadzone do teorii kwestionariusza „KLiK”. W związku z powyższym, choć zapewne nie

jest to w pełni zgodne z różnorodnością poszczególnych doktryn politycznych, dla porządku

bieguny poszczególnych osi nazywane są konserwatyzmem i liberalizmem. Jest to w pełni

zgodne z polskimi warunkami politycznymi, gdzie konserwatyzm ma wiele wspólnego z

kolektywizmem i odnosi się do takich wartości jak „prawo”, „tradycja” „rodzina”, „religia”,

„tradycja”, a jednocześnie proponuje znacznie mniejszą wolność osobistą niż liberalizm,

który z kolei dąży do nowoczesności, stawia prawa jednostki ponad prawami wspólnoty

(indywidualizm), a także proponuje państwu jako instytucji znacznie mniejszy udział w

gospodarce, widząc jej rozwój w konkurencji i w pełni wolnym rynku. Konserwatyzm i

liberalizm tworzą układ współrzędnych, który w różnych konfiguracjach zbiega się w skrajne

style politycznego myślenia. W rozumieniu Nolana, zaadoptowanym w niniejszej pracy,

populizm to propozycja niskiego poziom wolności gospodarczej oraz wolności osobistej.

Libertarianizm z kolei stanowi styl myślenia politycznego, który wierzy w siłę wolności,

zarówno gospodarczej, jak i światopoglądowej.

Tak rozumiane pojęcia „konserwatyzmu” i „liberalizmu” są jednak tylko etykietkami,

w rzeczywistości kwestionariusz ma mierzyć dwa ortogonalne wymiary, które można by

określić jako „gospodarczy” oraz „wolnościowy”.

ROZDZIAŁ 2

Prace konstrukcyjne, procedura konstrukcji

Kwestionariusz „KLiK” został zbudowany według strategii łączącej w sobie cechy

zarówno strategii teoretycznej, jak i strategii kryterialnej. Z jednej bowiem strony podstawą

do wszelkich rozważań był diagram Nolana, który można traktować jako zarys teorii

3 np. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 20.10.2005, Sławomir Sierakowski – „W Polsce czyli wszędzie“, Gazeta Wyborcza, 16.08.2006.

sprowadzającej politykę do dwóch osi i czterech wierzchołków. Dlatego też punktem wyjścia

jest pewna hipoteza badawcza dotycząca weryfikacji podstawowych twierdzeń teorii Nolana,

jak również celem jest diagnoza cech ważnych z punktu widzenia praktyki społecznej. Teoria

jest jednakże bardzo ograniczona i stanowi co najwyżej rusztowanie dla dalszych prac, a

wiele pojęć pominiętych w teorii należy do niej wprowadzić aby uzyskać pełne podstawy

teoretyczne narzędzia. Dlatego też pewne nieścisłości teorii należy potraktować jako

kryterium, gdzie punktem wyjścia jest wiedza oraz konsultacje ze specjalistami (np. można

przewidzieć, że osoba o bardzo wysokim wyniku na skali wolnościowej, chętniej zagłosuje na

Lewicę i Demokratów niż na Ligę Polskich Rodzin).

Prace rozpoczęły się od stworzenia listy pytań, które mogłyby posłużyć do

oszacowania wyniku na obu skalach. Pierwotnie powstało 35 pytań na skali wolnościowej

oraz 29 na skali gospodarczej, jednakże konsultacje z tutorem narzędzia, dr Michałem

Chruszczewskim, a także udostępnienie narzędzia pięciu sędziom kompetentnym (dwoje

studentów psychologii na specjalizacji psychometria, student politologii, student prawa oraz

mgr ekonomii) spowodowało ograniczenie puli pytań do 24 w skali wolnościowej i 28 w skali

gospodarczej. Wyeliminowane zostały pytania sformułowane w sposób niekoniecznie jasny

dla każdego, pytania o niejasnym statusie teoretycznym. Przykładowo pytanie o karę śmierci

(„Czy akceptujesz możliwość stosowanie kary śmierci wobec skrajnie zdegenerowanych

zbrodniarzy?”) może być kwestią raczej sumienia niż poglądów politycznych i nawet jeżeli

uzyskałoby wysoką moc dyskryminacyjną z racji korelacji np. religijności z preferencjami

politycznymi, niekoniecznie mierzyłoby tą cechę, którą powinna mierzyć skala. Natomiast

pytanie o reklamę papierosów i alkoholu w mediach („Czy zgadzasz się na reklamę alkoholu i

papierosów w mediach?”) mogłoby posłużyć zarówno skali gospodarczej jak i

światopoglądowej, przez co zapewne jednej i drugiej nie w pełni.

Ostatecznie powstała pula 28 pytań w skali światopoglądowej i 24 w skali

gospodarczej, które zostały zakwalifikowane do etapu prac związanych z oceną właściwości

psychometrycznych poszczególnych pytań i kwestionariusza. Pytania zostały całkowicie

pomieszane, w sposób przypadkowy – każde pytanie otrzymało swój numer (od 1 do 52) – a

program komputerowy dokonał ich randomizacji. Jednakże w sytuacji, w której komputer

rozlosował więcej niż trzy pytania z jednej skali obok siebie, dokonywano zabiegu zamiany

środkowego pytania z drugim najbliższym pytaniem z innej skali, przez co uzyskano pełną

równoważność statusu skal w badaniu.

Spośród 52 pytań, w 35 z nich odpowiedź „tak” oznaczała konserwatyzm, a w 17

pytaniach liberalizm, co było praktycznie naturalną ochroną kwestionariusza przed stylami

odpowiadania czy zgadywaniem.

Zastosowano czterokategorialny format odpowiedzi, który uznano za

najodpowiedniejszy z dwóch powodów: po pierwsze nie narzucał badanemu jednoznacznej

odpowiedzi „tak” lub „nie” na pytania dotyczące spraw często bardzo niejednoznacznych, a

jednocześnie nie zawierał opcji środkowej „nie wiem”, „nie mam zdania”, czy „trudno

powiedzieć”, co niejako zmuszało badanego do zajęcia stanowiska w każdej ze spraw (choćby

ich przemyślenie na bieżąco, w razie niewyrobionego poglądu). Dostępne badanym

odpowiedzi to: „zdecydowanie tak”, „raczej tak”, „raczej nie” oraz „zdecydowanie nie”.

Dodatkowym atutem takiego formatu jest fakt, iż daje on duże możliwości psychometryczne,

w zakresie liczenia rzetelności i trafności.

Próba składała się ze 186 osób, przy czym 115 osób to osoby bezpartyjne, a 71, to

członkowie różnych partii: 21 członków PO, 18 członków LiD, 15 członków UPR, 8

członków PiS, 9 członków LPR lub Młodzieży Wszechpolskiej. Nie brano pod uwagę innych

kryteriów doboru próby.

Ostateczna wersja kwestionariusza, powstała skutek selekcji pierwotnej puli pytań

przez sędziów kompetentnych, a także przesiewu, którego kryterium były wyniki analiz

parametrów psychometrycznych pytań, składa się z 43 pytań, przy czym skala gospodarcza

ma 19 pozycji, a skala wolnościowa 24 pozycje. W skali gospodarczej 6 pytań ma odwrócony

format odpowiedzi, a w skali wolnościowej takowy format odpowiedzi posiada 9 pytań.

Dwa niezależne badania, służące do stwierdzenia jakości psychometrycznej kwestionariusza

oraz pozycji, a także stworzenia norm dla ostatecznej wersji kwestionariusza, zostały

przeprowadzone z zastosowaniem Internetu. Jako baza dla kwestionariusza posłużył system

„webankieta.pl” (wersja zaawansowana), w którym ankieta została stworzona oraz

opublikowana. Badani o różnych preferencjach byli dobierani poprzez umieszczanie linku do

ankiety na forach dyskusyjnych różnych partii politycznych, w szczególności młodzieżówek

tychże. Dzięki temu uzyskano różnorodną próbę, dzięki której można było ocenić trafność

kwestionariusza. Ankieta znalazła się na dwóch stronach, ze względu na ilość pozycji

przekraczającą możliwości systemu webankieta.pl. Z tej trudności udało się natomiast

wybrnąć dzięki ustawieniu automatycznego przeniesienia z pierwszej części kwestionariusza

do drugiej, a także faktowi, że system webankieta.pl zwraca razem z wynikami adresy IP

badanych, dzięki czemu po adresie IP łatwo można było skompilować wynik osoby badanej z

pierwszej oraz drugiej części kwestionariusza. Obie części kwestionariusza zostały

przygotowane w sposób schludny i czytelny (wydruk w załączniku), a format odpowiedzi i

sposób jej zaznaczania nie stwarzał wątpliwości dotyczących intepretacji pytań. Przy każdym

pytaniu umieszczono osobno wszystkie cztery możliwe odpowiedzi na pytania.

ROZDZIAŁ 3

Rzetelność i trafność kwestionariusza

Do gromadzenia i obliczania psychometrycznych parametrów kwestionariusza użyto

programów komputerowych Microsoft Excel oraz SPSS.

Zgodność wewnętrzna

Skala gospodarcza uzyskała współczynnik Alfa Cronbacha równy 0,91, a skala

wolnościowa 0,81, dla p<0,05. Standardowy błąd pomiaru wyniósł 0,316 (SD=1,055) dla

skali gospodarczej i 0,453 (SD=1,041) dla skali wolnościowej. Przedziały ufności dla wyniku

otrzymanego dla p<0,05 to x±0,237 dla skali gospodarczej oraz x±0,3,73 dla skali

wolnościowej.

Moc dyskryminacyjna

Moc dyskryminacyjna została zmierzona dla każdej pozycji z osobna metodą korelacji

item – skala, nie wliczając pozycji dla której mierzono moc dyskryminacyjną do sumy

pozycji w skali.

Korelacja skal

Skala gospodarcza koreluje ze skalą światopoglądową na poziomie 0,47 (tau-b

Kendalla, p<0,01).

Tabela 1: moce dyskryminacyjne wszystkich pozycji początkowego zestawuPYTANIE moc dyskryminacyjna

Czy uważasz, że inwestycje publiczne (np. autostrady) powinny być finansowane przez państwo? GK

0,381

Czy powinny powstawać państwowe zakłady pracy zatrudniające bezrobotnych? GK 0,501

Czy popierasz złagodzenie prawa o posiadaniu i zażywaniu marihuany? SL 0,471

Czy państwo powinno dotować duże firmy stwarzające miejsca pracy? GK 0,424

Czy uważasz za zasadne przeszczepianie ludziom chorym narządów po zmarłych? SL 0,099*

Czy powinno się ograniczać budowanie hipermarketów, aby pomóc mniejszym sklepom osiedlowym? GK

0,536

Czy powinna istnieć płaca minimalna o określonej kwocie? GK 0,502

Czy uważasz, że prostytucja powinna zostać zalegalizowana? SL 0,497

Czy zgadzasz się na reklamę alkoholu i papierosów w mediach? SL 0,423

Czy jesteś za ograniczeniem roli państwa w gospodarce? GL 0,489

Czy popierasz cenzurę treści wulgarnych w mediach? SK 0,420

Czy jesteś za państwowym pakietem socjalnym dla osób najuboższych? GK 0,490

Czy jesteś za zlikwidowaniem zakazu picia piwa na podwórkach, skwerkach, ulicach itp.? SL

0,193*

Czy należy obniżyć podatki dla najbogatszych? GL 0,448

Czy jesteś za uszczelnieniem polskich granic dla obywateli byłego ZSRR i krajów arabskich? SL

-0,098*

Czy popierasz pełną prywatyzację wszystkiego co państwowe? GL 0,598

Czy zgadasz się na adopcję dzieci przez pary homoseksualne? SL 0,110*

Czy uważasz za uzasadnione wprowadzenie godziny policyjnej dla osób poniżej osiemnastego roku życia? SK

0,373

Czy opieka zdrowotna powinna być darmowa dla każdego obywatela? GK 0,470

Czy jesteś za wprowadzeniem podatku liniowego? GL 0,313

Czy uważasz, że czasem uzasadnione jest stosowanie kar fizycznych przez rodziców wobec nieposłusznych dzieci? SK

0,045*

Czy chcesz, aby w klasach szkolnych wisiał krzyż? SK 0,395

Czy państwo powinno przeciwdziałać polityce monopolistycznej firm? GK 0,278

Czy przeszkadza Ci umieszczanie okładek czasopism pornograficznych w witrynach sklepowych? SK

0,316

Czy uważasz, że emeryci powinni jeździć za darmo komunikacją miejską i międzymiastową? SK

0,409

Czy urlopy macierzyńskie powinny być w pełni płatne? GK 0,418

Czy uważasz za zasadne funkcjonowanie izb wytrzeźwień (zamiast zostawiania pijanych samym sobie)? SK

0,469

Czy składka emerytalna powinna być określonym procentem dochodów? GL 0,401

Czy uważasz, że państwo powinno dotować tanie bary mleczne? GK 0,393

Czy uważasz, że w oficjalnych tekstach język polski powinien zostać maksymalnie 0,375

oczyszczony z anglicyzmów (np. „przedsiębiorczość” zamiast „biznes”, „sklep wielobranżowy” zamiast „supermarket”)? SKCzy według Ciebie powinno się wprowadzić zakaz sprzedaży alkoholu w późnych godzinach wieczornych? SK

0,357

Czy popierasz wprowadzenie obowiązkowej domieszki biopaliw w benzynie? GK 0,459

Czy dopuszczasz możliwość przeprowadzania zabiegów aborcyjnych w sytuacji zagrożenia zdrowia matki? SL

0,288

Czy uznajesz prawo kościoła do ingerowania w sprawy państwa (polityczne kazania, agitacja polityczna mediów zaangażowanych religijnie)? SK

0,083*

Czy rolnictwo powinno być dotowane i subsydiowane pieniężnie oraz np. przez interwencyjne skupy zboża? GK

0,410

Czy zgadzasz się na prawo homoseksualistów do zawierania związków małżeńskich? SL

0,227

Czy zgadzasz się na propagowanie antykoncepcji? SL 0,124*

Czy uważasz, że obowiązek odbywania służby wojskowej powinien być powszechny? SK

0,383

Czy osoby które płacą większe podatki powinny mieć prawo do wyższego standardu opieki medycznej? GL

0,295

Czy chciałbyś wprowadzenia zakazu handlu w niedzielę? SK 0,483

Czy wprowadzenie obowiązkowych mundurków w szkołach uważasz za zasadne? SK 0,408

Czy państwo powinno mieć wpływ na ilość i kierunek eksportu? GK 0,446

Czy ośrodki pomocy społecznej powinny być finansowane przez państwo? GK 0,530

Czy zgadasz się z prawem policjantów do przeszukiwania obywateli bez podania przyczyny? SK

0,162*

Czy uważasz, że młodzież z biednych rodzin czy domów dziecka powinna mieć dodatkowe punkty podczas rekrutacji na wyższe uczelnie? SK

0,240

Czy uważasz, że szkoła powinna wpajać dzieciom miłość do kraju ojczystego, w największy możliwy sposób promować polskość i jej symbole? SK

0,337

Czy uważasz, że możliwość porodu przez cięcie cesarskie powinna zostać ograniczona? SK

0,210

Czy widzisz sens w dotowaniu firm zatrudniających osoby niepełnosprawne? GK 0,415

Czy jesteś za prowadzeniem lekcji wychowania seksualnego w szkołach? SL -0,005*

Czy więźniowie w zakładach karnych powinni mieć obowiązek zarabiania na jedzenie, które otrzymują? SK

0,001*

Czy studia wyższe powinny być całkowicie płatne? GL 0,427

Czy osoby nieuleczalnie chore powinny mieć prawo do eutanazji? SL 0,225

Czy popierasz wypłacanie becikowego? GK 0,616

Tabela 1: moce dyskryminacyjne wszystkich pozycji początkowego zestawu

Legenda:

GK – pytanie ze skali gospodarczej, o odpowiedzi „tak” oznaczającej konserwatyzm

GL – pytanie ze skali gospodarczej, o odpowiedzi „tak” oznaczającej liberalizm

SK – pytanie ze skali wolnościowej, o odpowiedzi „tak” oznaczającej konserwatyzm

SL – pytanie ze skali wolnościowej, o odpowiedzi „tak” oznaczającej liberalizm

* – moc dyskryminacyjna poniżej 0,2 – pytanie nie zostało zakwalifikowane do ostatecznej wersji

kwestionariusza

Trafność

Trafność kwestionariusza została zmierzona kilkakrotnie i kilkoma metodami. Po

pierwsze trafność pozycji została oceniona przez pięciu sędziów kompetentnych (dwoje

studentów psychologii na specjalizacji psychometria, student politologii, student prawa oraz

mgr ekonomii), co spowodowało ograniczenie puli pytań do 24 (z 35) w skali wolnościowej i

28 (z 29) w skali gospodarczej. Wyeliminowane zostały pytania sformułowane w sposób

niekoniecznie jasny dla każdego, a także te, które wzbudzały wątpliwości co do ich zgodności

z teorią.

Trafność testu została zmierzona jednak poprzez zbadanie trafności kryterialnej, a

zewnętrznym kryterium były w tym wypadku preferencje polityczne. Założono bowiem

jeszcze przed dokonaniem badań walidacyjnych, że w sposób naturalny i zgodny z wszelką

logiką, osoby głosujące na pewne partie uzyskają wyniki wyższe w odpowiedniej skali niż

osoby głosujące na inne partie, co wynika przede wszystkim z poglądów i decyzji

podejmowanych przez owe partie.

Założono bowiem, że partie takie jak Prawo i Sprawiedliwość, Liga Polskich Rodzin

oraz Unia Polityki Realnej prezentują poglądy konserwatywne światopoglądowo. Dowodem

na daleko idący konserwatyzm PiS i LPR jest niewątpliwie program obydwu partii, a także

polityka realizowana przez oba ugrupowania w ramach rządzącej koalicji wraz z Samoobroną

RP. Partie te wiele miejsca poświęcają tradycji, religii, narodowi, moralności i rodzinie, a

także poszanowaniu prawa i zaostrzania tegoż, czyli wartościom historycznie

konserwatywnym, głoszonym już przez Edmunda Burke’a. Religia jest w niniejszych

rozważaniach wartością szczególną: samym założeniem kwestionariusza było, że polski

konserwatyzm jest związany z religijnością w sposób szczególny, a partie podające się za

konserwatywne bazują na starszym, szczególnie zaangażowanym w życie religijne

elektoracie, czego dowody łatwo uzyskać obserwując jakiekolwiek wyniki wyborów w

dowolnym biurze sondażowym. W konstrukcji kwestionariusza w praktyce pominięto jednak

sprawę Radia Maryja i ojca Tadeusza Rydzyka, mimo jego szczególnego udziału w polskim

życiu politycznym. Zjawisko to jest jednak na tyle niejednoznaczne teoretycznie, unikalne

oraz nietypowe, że dla bezpieczeństwa pominięto jego związek z konserwatyzmem.

Unia Polityki Realnej, mimo że jest partią o stosunkowo niewielkim poparciu,

odegrała bardzo istotną rolę w niniejszym badaniu walidacyjnym. Jest to bowiem partia o

bardzo wyrazistych poglądach konserwatywnych światopoglądowo i liberalnych gospodarczo

i dokładnie tak też siebie określa. UPR głosi wyjątkowo tradycyjne poglądy dotyczące

modelu rodziny, karania dzieci, homoseksualizmu, kary śmierci i wielu innych spraw, w

których konserwatywne poglądy partii znajdują swoje niezwykle wyraźne odzwierciedlenie.

Jednakże gospodarczo, partia ta jest nastawiona niezwykle liberalnie, wierząc w wolny rynek,

szkodliwość dużej ingerencji państwa w gospodarkę, prywatyzację, czy równe opodatkowanie

(Janusz Korwin-Mikke posuwa się w swoich postulatach do ekstremum, proponując podatek

pogłowny).

Również Samoobrona RP nie znalazła swojego miejsca w badaniu trafności

kwestionariusza, z kilku istotnych powodów. Nie udało się bowiem znaleźć odpowiedniej

grupy osób, która głosuje na tą partię, a w szczególności członków Samoobrony, którzy

chcieliby wziąć udział w badaniu. Nie jest to jednak szczególną szkodą dla badań

walidacyjnych „ko-libra”, z racji faktu, że Samoobrona jest partią o poglądach niejasnych,

podejmującą wiele sprzecznych ze sobą decyzji, a także zawierającą egzotyczne sojusze

polityczne, naginając się często do poglądów swoich sojuszników. Przewodniczący

Samoobrony RP, Andrzej Lepper wielokrotnie twierdził, że poglądy, które prezentuje jego

partia nie są ani kapitalistyczne, ani socjalistyczne, są czymś w rodzaju „trzeciej drogi” 4 –

podobne opinie potwierdzają status Samoobrony jako partii populistycznej, jednak nie w

rozumieniu Nolana (wysoka kontrola gospodarcza i osobista), a raczej w wersji obiecywania

wyborcom rzeczy niemożliwych do zrealizowania.

Sojusz Lewicy Demokratycznej, demokraci.pl, Unia Pracy oraz Socjaldemokracja

Polska, zostały potraktowane razem, ze względu na zatarcie się różnic pomiędzy tymi

partiami w ramach bloku „Lewica i Demokraci”. Partie te prezentują typowy europejski

program socjaldemokratyczny, będąc najbardziej wolnościowym światopoglądowo

ugrupowaniem w Polsce, a także nastawionym bardzo prospołecznie gospodarczo (a więc

dokładnie odwrotnie niż ma to miejsce w przypadku UPR). Pogląd prospołeczny jest na

potrzeby kwestionariusza rozumiany jako konserwatyzm gospodarczy (duża rola państwa w

gospodarce, progi podatkowe, powolna i ostrożna prywatyzacja).

4 http://www.samoobrona.org.pl/pages/01.Program/index.php?document=465.html

Platforma Obywatelska jest z kolei partią o średnim w Polsce poziomie

konserwatyzmu światopoglądowego – politycy tej partii często mają rodowód chrześcijańsko

– narodowy, mimo że partia określa sama siebie jako liberałów. W zakresie gospodarczym,

liberalizm PO jest natomiast o wiele bardziej widoczny, partia proponuje podatek liniowy,

szybką prywatyzację, ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw, chciałaby także szybkiego rozwoju

drobnego biznesu.

W związku z powyższymi wnioskami, niekoniecznie w stu procentach słusznymi,

jednakże logicznymi i podpartymi treścią programów politycznych partii, dokonano pewnych

klasyfikacji i założeń dotyczących pomiaru trafności kwestionariusza „KLiK”. Przede

wszystkim da się zauważyć, że niektóre partie mają bardzo zbliżone do siebie poglądy w

zakresie wolnościowym, bądź w zakresie gospodarczym, a czasem w jednym i drugim, mimo

często nieco większego ekstremizmu jednej z nich. Dlatego też Prawo i Sprawiedliwość oraz

Ligę Polskich Rodzin, jako dwie partie walczące o podobny elektorat i posługujące się

podobną retoryką polityczną, głoszące podobne hasła oraz stowarzyszone w jedną, rządzącą

Polską koalicję, potraktowano w badaniu jako jedność w obydwu skalach, gospodarczej i

wolnościowej. W zakresie wolnościowym, podobne i bardzo konserwatywne poglądy głoszą

także politycy Unii Polityki Realnej, w związku z czym wyniki uzyskane przez członków i

sympatyków tej partii w skali wolnościowej zostały zaklasyfikowane wspólnie z wynikami

członków i sympatyków Prawa i Sprawiedliwości oraz Ligi Polskich Rodzin.

Wyniki LPR+PIS+UPR na skali wolnościowej zostały przeciwstawione wynikom

członków i sympatyków Platformy Obywatelskiej (w założeniu powinny być wyższe niż

wyniki LPR+PIS+UPR), a członkowie i sympatycy Lewicy i Demokratów powinny uzyskać

wyniki najwyższe.

W skali gospodarczej, Unia Polityki Realnej nie została już natomiast dołączona do

Prawa i Sprawiedliwości oraz Ligi Polskich Rodzin, a do Platformy Obywatelskiej, ze

względu na bardzo liberalne poglądy obydwu partii.(niechęć do progów podatkowych,

niechęć do polityki silnie prospołecznej itp.). W założeniu, członkowie i sympatycy tych

partii, powinni uzyskać wyniki wyższe niż członkowie i sympatycy LPR i PiS oraz LiD. Ta

ostatnia partia, mimo lewicowych poglądów gospodarczych jest trudna do porównania z LPR

i PiS, ze względu na zupełnie odmienny elektorat, różne opinie w wielu kwestiach

gospodarczych. Dlatego też postanowiono rozpatrywać wyniki członków i sympatyków tych

partii osobno i nie zakładając żadnych prawidłowości związanych z porównaniem wyników

LiD oraz PiS i LPR.

Do pórównania wyników członków i sympatyków poszczególnych zestawów partii

użyto dwóch testów: t-Studenta (patrz: tabela 2) oraz jednoczynnikowej ANOVA (F z testem

post-hoc Tukeya).

Tabela 2: Średnie i odchylenia standardowe dla partii w dwóch skalach PARTIA KATEGORIA średnia

GSD G średnia S SD S

PO członkowie n=21 2,145658 0,343957 1,990196 0,444949sympatycy n=66 2,291353 0,346863 2,059942 0,361253

LiD członkowie n=18 2,478992 0,194269 1,748366 0,268889sympatycy n=42 2,386489 0,278699 1,879845 0,305216

PiS członkowie n=8 2,767857 0,198045 2,916667 0,198373sympatycy n=30 2,67619 0,247711 2,616667 0,247711

LPR członkowie n=9 2,816327 0,180753 2,904762 0,423842sympatycy n=24 2,680952 0,237428 2,844444 0,281968

UPR członkowie n=15 1,632653 0,346639 2,485714 0,468993sympatycy n=24 1,85119 0,449513 2,36713 0,496122

Tabela 3: wyniki badań walidacyjnych (test t-Studenta, p<0,05)

t dla członków t dla sympatykówskala wolnościowa

LID vs PO 3,254* 2,516*LID vs PIS+LPR+UPR 3,227* 3,226*PO vs PIS+LPR+UPR 2,117* 1,740*

skala gospodarczaLID vs PO+UPR 7,579* 5,370*LID vs LPR+PIS 1,856* 0,172PO+UPR vs LPR+PIS 5,862* 4,129*

* - wynik istotny

Tabela 4: wyniki badań walidacyjnych (ANOVA z testem post-hoc Tukeya, p<0,05)

Tukeya dla Tukeya dla ANOVA – F cz. i

członków sympatyków symp.skala wolnościowa członkowie sympatycyLID vs PO 0,242 0,180 9,036 11,498LID vs PIS+LPR+UPR 0,723* 0,428*PO vs PIS+LPR+UPR 0,482* 0,248*skala gospodarcza członkowie sympatycyLID vs PO+UPR 0,982* 0,488* 25,814 13,326LID vs LPR+PIS 0,311 0,100PO+UPR vs LPR+PIS 0,670* 0,492** - wynik istotny

Uzyskane wyniki, niemal w komplecie potwierdzające założenia, wskazują na wysoką

trafność kryterialną kwestionariusza „KLiK”. Jedynie w teście ANOVA z post-hoc Tukeya

nie udało się wykazać istotnych różnic dla członków i sympatyków Lewicy i Demokratów

oraz Platformy Obywatelskiej w skali wolnościowej, co byłoby zgodne z założeniami.

Jednakże test t-Studenta wykazał takową zależność, a w teście ANOVA z post-hoc Tukeya

wykazano wyższe (choć minimalnie nieistotnie dla p<0,05) wyniki członków i sympatyków

PO niż LiD, co było zgodne z założeniami. Kwestionariuszowa „koalicja” PiS, LPR i UPR

okazała się być istotnie bardziej konserwatywną gospodarczo niż PO i LiD. „Koalicja” PiS i

LPR okazała się natomiast istotnie bardziej konserwatywna światopoglądowo niż LiD oraz

„koalicja” PO i UPR.

Nieistotne okazały się również różnice pomiędzy LiD oraz LPR i PiS w skali

gospodarczej, przy czym wynik ten nie jest szczególnie istotny w obliczu trafności testu, z

racji faktu, iż trudno było przewidzieć jakie wyniki uzyskają wyżej wymienione zestawy

partii. W oczywisty sposób jednak, istotne okazały się różnice pomiędzy Platformą

Obywatelską i Unią Polityki Realnej, a wszystkimi pozostałymi partiami, co potwierdza

trafność skali.

ROZDZIAŁ 4

Obliczanie i interpretacja wyników oraz normy.

Wyniki kwestionariusza „Klik” liczy się osobno w dwóch skalach – gospodarczej oraz

światopoglądowej. Uzyskanie obu wyników stwarza możliwość ujęcia poglądów

politycznych każdego z badanych w II ćwiartce układu współrzędnych (ponieważ nie

przewidziano wyników ujemnych). Dodatkowo, owa ćwiartka układu współrzędnych nakłada

się z „Nolan Chart” co sprawia, że osoba badana może otrzymać wynik nie tylko liczbowy,

ale także opisowy. Nie sprowadza to jednak bynajmniej kwestionariusza „KLiK” do roli

psychotestu, z racji faktu, iż ten efektowny, ale nieoczywisty naukowo sposób podawania

wyników jest fakultatywny i stanowi rodzaj interesującego dodatku do klasycznie ujętego w

liczby i staniny wyniku badania.

Ostateczna wersja kwestionariusza „KLiK” zawiera 43 pytania, przy czym skala

gospodarcza ma 19 pozycji, a skala wolnościowa 24 pozycje. Na każde pytanie można

uzyskać od jednego, do czterech punktów, w związku z czym maksymalnym wynikiem

surowym w skali gospodarczej jest 76, a w skali wolnościowej 96 (wynikiem minimalnym

jest oczywiście 19 i 24). Z tym założeniem dokonano próby normalizacyjnej na 159 osobach.

Badanie zostało wykonane w sposób analogiczny do badania służącego ocenie parametrów

psychometrycznych kwestionariusza, w internecie, poprzez system webankieta.pl. Pytania

zostały na nowo przypadkowo rozdzielone, pytania z obydwu skal zostały pomieszane.

Otrzymane wyniki zostały zgodnie z założeniem znormalizowane w skalę staninową.

W tabelach 4 i 5 znajdują się rozkłady wyników próby normalizacyjnej odpowiednio dla skali

światopoglądowej i gospodarczej. Niestety żaden z rozkładów nie okazał się być normalnym

(wyniki testu Kołmogorowa – Smirnowa poniżej 1,5), dlatego też zastosowano dla

liczebności skumulowanych poprawkę na brak normalności rozkładu, według wzoru: ½

frekwencji dla wiersza + frekwencja skumulowana dla wiersza powyżej.

Tabela 5: Normy dla skali gospodarczej

wynik f fs poprawka fs/n z S922 1 1 0,5 0,003145 -2,73 125 1 2 1,5 0,009434 -2,34 127 1 3 2,5 0,015723 -2,15 131 1 4 3,5 0,022013 -2,01 132 1 5 4,5 0,028302 -1,9 133 3 8 6,5 0,040881 -1,74 234 9 17 12,5 0,078616 -1,41 235 5 22 19,5 0,122642 -1,16 336 4 26 24 0,150943 -1,03 337 8 34 30 0,188679 -0,88 338 9 43 38,5 0,242138 -0,7 439 10 53 48 0,301887 -0,52 440 5 58 55,5 0,349057 -0,39 441 8 66 62 0,389937 -0,28 442 9 75 70,5 0,443396 -0,14 543 7 82 78,5 0,493711 0 544 7 89 85,5 0,537736 0,09 545 5 94 91,5 0,575472 0,19 546 2 96 95 0,597484 0,24 547 6 102 99 0,622642 0,31 648 7 109 105,5 0,663522 0,42 649 3 112 110,5 0,694969 0,5 650 3 115 113,5 0,713836 0,56 651 9 124 119,5 0,751572 0,67 652 8 132 128 0,805031 0,86 753 5 137 134,5 0,845912 1,01 754 5 142 139,5 0,877358 1,16 755 3 145 143,5 0,902516 1,29 856 2 147 146 0,918239 1,39 857 1 148 147,5 0,927673 1,46 858 1 149 148,5 0,933962 1,5 860 1 150 149,5 0,940252 1,56 861 2 152 151 0,949686 1,64 862 1 153 152,5 0,959119 1,74 863 1 154 153,5 0,965409 1,82 964 1 155 154,5 0,971698 1,9 965 1 156 155,5 0,977987 2,01 967 2 158 157 0,987421 2,23 968 1 159 158,5 0,996855 2,73 9

Tabela 6: Normy staninowe dla skali wolnościowejwynik f fs poprawka fs/n z S9

31 1 1 0,5 0,003145 -2,74 134 2 3 2 0,012579 -2,24 135 1 4 3,5 0,022013 -2,01 137 1 5 4,5 0,028302 -1,9 139 2 7 6 0,037736 -1,78 140 1 8 7,5 0,04717 -1,67 241 1 9 8,5 0,053459 -1,61 242 1 10 9,5 0,059748 -1,56 2

43 3 13 11,5 0,072327 -1,46 233 2 15 14 0,08805 -1,35 245 2 17 16 0,100629 -1,28 246 4 21 19 0,119497 -1,18 347 4 25 23 0,144654 -1,06 348 6 31 28 0,176101 -0,93 349 2 33 32 0,201258 -0,084 350 5 38 35,5 0,22327 -0,76 351 4 42 40 0,251572 -0,67 452 4 46 44 0,27673 -0,59 453 8 54 50 0,314465 -0,48 454 8 62 58 0,36478 -0,35 455 7 69 65,5 0,41195 -0,22 556 4 73 71 0,446541 -0,13 557 6 79 76 0,477987 -0,05 558 7 86 82,5 0,518868 0,05 559 7 93 89,5 0,562893 0,16 560 4 97 95 0,597484 0,25 561 6 103 100 0,628931 0,33 662 9 112 107,5 0,676101 0,46 663 10 122 117 0,735849 0,63 664 3 125 123,5 0,77673 0,76 765 6 131 128 0,805031 0,86 766 6 137 134 0,842767 1 767 6 143 140 0,880503 1,18 768 2 145 144 0,90566 1,31 869 5 150 147,5 0,927673 1,45 870 3 153 151,5 0,95283 1,67 871 2 155 154 0,968553 1,86 972 2 157 156 0,981132 2,08 9

BIBLIOGRAFIA:

Kelley Ross (2005) – “Positive & Negative Liberties in three dimensions”

Jerry Pournelle (1985) – From Imperial Stars, vol.1, rozdz. “All ends on the spectrum”

Wojciech Falkowski, Andrzej Cwalina (2005) – „Marketing Polityczny, perspektywa

psychologiczna”. GWP.

KWESTIONARIUSZ LIBERALIZMU i KONSERWATYZMU „KLiK”

Wiek: ___________

Wykształcenie: ___________

Płeć (zaznacz): K M

Uprzejmie proszę o ustosunkowanie się do 43 niżej umieszczonych

zdań poprzez wskazanie najbardziej pasującej spośród 4 odpowiedzi.

Odpowiedź 1 oznacza „zdecydowanie nie”, odpowiedź 2 oznacza „raczej

nie”, odpowiedź 3 oznacza „raczej tak”, a odpowiedź 4 „zdecydowanie

tak”. Dziękuję!

PYTANIE

ODPOWIEDŹ

1 Czy powinna istnieć płaca minimalna o określonej kwocie? 1 2 3 4

2 Czy popierasz wypłacanie becikowego? 1 2 3 4

3 Czy uważasz, że państwo powinno dotować tanie bary

mleczne?

1 2 3 4

4 Czy uważasz, że obowiązek odbywania służby wojskowej

powinien być powszechny?

1 2 3 4

5 Czy dopuszczasz możliwość przeprowadzania zabiegów

aborcyjnych w sytuacji zagrożenia zdrowia matki?

1 2 3 4

6 Czy jesteś za państwowym pakietem socjalnym dla osób

najuboższych?

1 2 3 4

7 Czy według Ciebie powinno się wprowadzić zakaz

sprzedaży alkoholu w późnych godzinach wieczornych?

1 2 3 4

8 Czy popierasz cenzurę treści wulgarnych w mediach? 1 2 3 4

9 Czy opieka zdrowotna powinna być darmowa dla każdego

obywatela?

1 2 3 4

10 Czy zgadzasz się na prawo homoseksualistów do

zawierania związków małżeńskich?

1 2 3 4

11 Czy osoby które płacą większe podatki powinny mieć

prawo do wyższego standardu opieki medycznej?

1 2 3 4

12 Czy uważasz, że szkoła powinna wpajać dzieciom miłość

do kraju ojczystego, w największy możliwy sposób

promować polskość i jej symbole?

1 2 3 4

13 Czy jesteś za wprowadzeniem podatku liniowego? 1 2 3 4

14 Czy państwo powinno mieć wpływ na ilość i kierunek 1 2 3 4

eksportu?

15 Czy uważasz za zasadne funkcjonowanie izb wytrzeźwień

(zamiast zostawiania pijanych samym sobie)?

1 2 3 4

16 Czy państwo powinno przeciwdziałać polityce

monopolistycznej firm?

1 2 3 4

17 Czy należy obniżyć podatki dla najbogatszych? 1 2 3 4

18 Czy uważasz, że młodzież z biednych rodzin czy domów

dziecka powinna mieć dodatkowe punkty podczas

rekrutacji na wyższe uczelnie?

1 2 3 4

19 Czy studia wyższe powinny być całkowicie płatne? 1 2 3 4

20 Czy przeszkadza Ci umieszczanie okładek czasopism

pornograficznych w witrynach sklepowych?

1 2 3 4

21 Czy zgadzasz się na reklamę alkoholu i papierosów w

mediach?

1 2 3 4

22 Czy rolnictwo powinno być dotowane i subsydiowane

pieniężnie oraz np. przez interwencyjne skupy zboża?

1 2 3 4

23 Czy składka emerytalna powinna być określonym

procentem dochodów?

1 2 3 4

24 Czy państwo powinno dotować duże firmy stwarzające

miejsca pracy?

1 2 3 4

25 Czy chciałbyś wprowadzenia zakazu handlu w niedzielę? 1 2 3 4

26 Czy powinny powstawać państwowe zakłady pracy

zatrudniające bezrobotnych?

1 2 3 4

27 Czy uważasz za uzasadnione wprowadzenie godziny

policyjnej dla osób poniżej osiemnastego roku życia?

1 2 3 4

28 Czy uważasz, że emeryci powinni jeździć za darmo

komunikacją miejską i międzymiastową?

1 2 3 4

29 Czy uważasz, że możliwość porodu przez cięcie cesarskie

powinna zostać ograniczona?

1 2 3 4

30 Czy urlopy macierzyńskie powinny być w pełni płatne? 1 2 3 4

31 Czy powinno się ograniczać budowanie hipermarketów,

aby pomóc mniejszym sklepom osiedlowym?

1 2 3 4

32 Czy uważasz, że inwestycje publiczne (np. autostrady)

powinny być finansowane przez państwo?

1 2 3 4

33 Czy wprowadzenie obowiązkowych mundurków w szkołach

uważasz za zasadne?

1 2 3 4

34 Czy widzisz sens w dotowaniu firm zatrudniających osoby

niepełnosprawne?

1 2 3 4

35 Czy uważasz, że w oficjalnych tekstach język polski

powinien zostać maksymalnie oczyszczony z anglicyzmów

(np. „przedsiębiorczość” zamiast „biznes”, „sklep

wielobranżowy” zamiast „supermarket”)?

1 2 3 4

36 Czy ośrodki pomocy społecznej powinny być finansowane

przez państwo?

1 2 3 4

37 Czy popierasz złagodzenie prawa o posiadaniu i zażywaniu

marihuany?

1 2 3 4

38 Czy popierasz wprowadzenie obowiązkowej domieszki

biopaliw w benzynie?

1 2 3 4

39 Czy popierasz pełną prywatyzację wszystkiego co

państwowe?

1 2 3 4

40 Czy uważasz, że prostytucja powinna zostać

zalegalizowana?

1 2 3 4

41 Czy jesteś za ograniczeniem roli państwa w gospodarce? 1 2 3 4

42 Czy chcesz, aby w klasach szkolnych wisiał krzyż? 1 2 3 4

43 Czy osoby nieuleczalnie chore powinny mieć prawo do eutanazji?

1 2 3 4

Sprawdź proszę czy ustosunkowałeś/aś się do wszystkich pozycji

testowych.

Dziękuję!