raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu...

MINISTERSTWO PRACY i POLITYKI SPOŁECZNEJ

POLSKA 2011

RAPORT O RYNKU PRACY

ORAZ ZABEZPIECZENIU SPOŁECZNYM

WARSZAWA 2011

2

Opracowanie:

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej

Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz

Pod kierunkiem: Dyrektor Elwiry Gross-Gołackiej

Zespół:

Edwarda Dąbrowska

Dorota Wijata

Małgorzata Sarzalska

Agnieszka Jastrząb

Cezary Gaweł

Grzegorz Baczewski

Danuta Trzcińska

przy współudziale departamentów:

Funduszy, Polityki Rodzinnej, Pomocy i Integracji Społecznej,

Pożytku Publicznego, Prawa Pracy, Rynku Pracy, Ubezpieczeń Społecznych,

Wdrażania Europejskiego Funduszu Społecznego oraz

Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych

Łamanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 848/11.

3

SPIS TREŚCI Rozdział 1. TENDENCJE DEMOGRAFICZNE ............................................... 9

1.1. Ludność Polski w 2010 r. ....................................................................... 9 1.2. Ruch naturalny ludności ........................................................................ 11 1.3. Cechy demograficzne ludności mające wpływ na politykę społeczną.... 14 1.4. Elementy prognozy demograficznej ...................................................... 16

Rozdział 2. TRENDY NA RYNKU PRACY ..................................................... 18

2.1. Aktywni i bierni zawodowo ..................................................................... 21 2.2. Pracujący ............................................................................................... 22 2.3. Bezrobotni .............................................................................................. 28 2.4. Warunki pracy ........................................................................................ 37 2.5. Prawo pracy ........................................................................................... 45 2.6. Wynagrodzenia i produktywność ........................................................... 47

Rozdział 3. POLITYKA RYNKU PRACY ........................................................ 52

3.1. Ramy formalno-prawne ......................................................................... 52 3.2. Cele i priorytety polityki rynku pracy w 2010 r. ...................................... 56 3.3. Formy przeciwdziałania bezrobociu ...................................................... 59 3.4. Finansowanie polityki rynku pracy ........................................................ 62 3.5. Efektywność programów na rzecz przeciwdziałania bezrobociu

realizowanych z Funduszu Pracy w 2010 r. .......................................... 65 Rozdział 4. SYSTEM WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH ........ 70

4.1. Ramy formalno-prawne ......................................................................... 70 4.2. Wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych ............................... 76 4.3. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych .............. 79 4.4. Programy celowe ................................................................................... 87 4.5. Projekty finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego .......... 89

Rozdział 5. SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH ................................ 93

5.1. Ramy formalno-prawne ......................................................................... 93 5.2. Świadczenia w systemie pracowniczym ............................................... 99 5.3. Świadczenia w systemie rolniczym ....................................................... 110 5.4. Świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym ...................................... 112 5.5. Świadczenia wypadkowe ...................................................................... 115 5.6. Świadczenia chorobowe i macierzyńskie ............................................. 117 5.7. Świadczenia dla kombatantów .............................................................. 125 5.8. Renty socjalne ....................................................................................... 126

4

Rozdział 6. POLITYKA RODZINNA ............................................................... 127 6.1. Ramy formalno-prawne ......................................................................... 127 6.2. System świadczeń rodzinnych .............................................................. 128 6.3. Świadczenia opiekuńcze ....................................................................... 134 6.4. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego ............................................ 135 6.5. Rozwiązania podatkowe ....................................................................... 140 6.6. Godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych ................................ 141

Rozdział 7. SYSTEM POMOCY SPOŁECZNEJ ............................................. 144

7.1. Ramy formalno-prawne ......................................................................... 144 7.2. Świadczenia z pomocy społecznej ....................................................... 145 7.3. Aktywne formy pomocy społecznej ....................................................... 151 7.4. Programy rządowe i resortowe ............................................................. 153 7.5. System wsparcia rodzin i pieczy zastępczej ......................................... 158 7.6. Uchodźcy .............................................................................................. 168

Rozdział 8. FUNDUSZ INICJATYW OBYWATELSKICH .............................. 169

8.1. Ramy formalno-prawne ......................................................................... 169 8.2. Priorytety wsparcia ................................................................................ 172 8.3. Środki na realizację FIO ........................................................................ 180 8.4. Liczba wniosków zarejestrowanych oraz dofinansowanych.................. 180 8.5. Dofinansowane wnioski – podział na województwa ............................. 181

Aneks – WYDATKI SOCJALNE PAŃSTWA .................................................. 183 SPIS TABEL

Tabela 1. Migracje stałe ludności w latach 2002–2010 (w tys.) ................... 10 Tabela 2. Choroby zawodowe o najwyższych współczynnikach

zapadalności w 2010 r. według płci .............................................. 44 Tabela 3. Przeciętne wynagrodzenie brutto, wg sektorów

w latach 2006–2010 ...................................................................... 47 Tabela 4. Przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej

wg województw w latach 2009–2010 ........................................... 49 Tabela 5. Liczba zaktywizowanych bezrobotnych w latach 2008–2010 ...... 61 Tabela 6. Zasiłki i świadczenia przedemerytalne wypłacone

w latach 2005–2010 ...................................................................... 62 Tabela 7. Przychody i wydatki Funduszu Pracy (FP), w latach 2006–2010

(w mln zł) ...................................................................................... 64 Tabela 8. Osoby objęte podstawowymi formami pomocy w 2010 r. ............ 66 Tabela 9. Liczba uczestników aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu

w latach 2009–2010 ...................................................................... 67

5

Tabela 10. Efektywność kosztowa w 2010 r. .................................................. 69 Tabela 11. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów wyposażenia

stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych w 2010 r. .............. 80 Tabela 12. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów przystosowania

miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych w 2010 r. ................... 81 Tabela 13. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów zatrudnienia

pracowników pomagających pracownikom niepełnosprawnym w pracy w 2010 r. .......................................................................... 81

Tabela 14. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów szkoleń ogólnych i specjalistycznych organizowanych przez pracodawców w 2010 r. ....................................................................................... 83

Tabela 15. Liczba pracowników niepełnosprawnych oraz pracodawców zarejestrowanych w SODiR PFRON ............................................ 85

Tabela 16. Skala miesięcznych opłat za zarządzanie otwartym funduszem od aktywów netto .......................................................................... 102

Tabela 17. Przychody i wydatki* FUS w latach 2004–2010 ........................... 105 Tabela 18. Aktywa netto OFE w relacji do PKB w latach 2004–2010 ............ 106 Tabela 19. Liczba osób ubezpieczonych w FUS w latach 2002–2010 .......... 108 Tabela 20. Świadczenia emerytalno-rentowe z FUS, przeciętna liczba

świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach 2004–2010 ....................................... 109

Tabela 21. Świadczenia emerytalno-rentowe z KRUS, przeciętna liczba świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach 2004–2010 ....................................... 111

Tabela 22. Zaopatrzenie emerytalno-rentowe w latach 2005–2010 .............. 112 Tabela 23. Miesięczna liczba osób pobierających uposażenie oraz

wysokość przeciętnego miesięcznego uposażenia brutto sędziów i prokuratorów w latach 2005–2010 (stan na koniec roku) .................................................................................. 114

Tabela 24. Wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto sędziów i prokuratorów (w zł) w latach 2004–2010 ...................... 115

Tabela 25. Odszkodowania powypadkowe wg systemów w latach 2004–2010 ...................................................................... 116

Tabela 26. Dane dotyczące przeciętnej miesięcznej absencji chorobowej w latach 2004–2010 ...................................................................... 118

Tabela 27. Zasiłki macierzyńskie finansowane z FUS w latach 2004–2010 ...................................................................... 123

Tabela 28. Zasiłki macierzyńskie finansowane z Funduszu Składkowego (KRUS) ......................................................................................... 125

Tabela 29. Miesięczna liczba osób pobierających renty socjalne(stan na koniec roku) oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach 2004–2010 ....................................... 126

Tabela 30. Liczba świadczeń rodzinnych i świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w latach 2009–2010 ..................... 137

Tabela 31. Wydatki na świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu alimentacyjnego w latach 2009–2010 .......................................... 138

6

Tabela 32. Świadczenia z pomocy społecznej w latach 2009–2010 – zadania zlecone gminom ........................................................... 146

Tabela 33. Świadczenia z pomocy społecznej w latach 2009–2010 – zadania własne gmin ................................................................. 148

Tabela 34. Ośrodki wsparcia i osoby z nich korzystające w latach 2004–2010 ...................................................................... 149

Tabela 35. Ponadgminne domy pomocy społecznej i miejsca w latach 2004–2010 ...................................................................... 153

Tabela 36. Placówki wsparcia dziennego w latach 2004–2010 ..................... 159 Tabela 37. Liczba rodzin zastępczych oraz dzieci w nich przebywających

w Polsce w latach 2007–2010 ...................................................... 161 Tabela 38. Liczba całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych

w Polsce w latach 2007–2010 ...................................................... 164 Tabela 39. Liczba ośrodków adopcyjno-opiekuńczych oraz osób z nich

korzystających w Polsce w latach 2007–2010 ............................. 165 Tabela 40. Liczba osób usamodzielnianych w latach 2006–2010 ................. 167 Tabela 41. Kryteria strategiczne w 2010 r. ..................................................... 171 Tabela 42. Obszary działań w ramach poszczególnych priorytetów .............. 172 Tabela 43. Liczba wniosków dofinansowanych w ramach FIO 2010

w podziale na priorytety i obszary ................................................ 176 Tabela 44. Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 – kwoty dotacji

w podziale na priorytety i obszary wsparcia ................................. 177 Tabela 45. Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 – podział

na województwa ........................................................................... 181 Tabela 46. Wydatki socjalne finansowane z budżetu państwa w 2010 r. ...... 184 Tabela 47. Wydatki na cele socjalne (ogółem i finansowane z budżetu

państwa) w relacji do PKB w 2010 roku ....................................... 185

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Liczba ludności w Polsce w latach 1998–2010 (w mln) ............... 9 Wykres 2. Migracje stałe ludności Polski w latach 1995–2010 (w tys.) ........ 10 Wykres 3. Ruch naturalny ludności w latach 1995–2010 (w tys.) ................. 11 Wykres 4. Liczba zawartych małżeństw i rozwodów (lewa oś)

oraz separacji (prawa oś) w latach 1995–2010 (w tys.) ............... 13 Wykres 5. Struktura wieku ludności Polski ze względu na płeć .................... 15 Wykres 6. Przyczyny rezygnacji z poszukiwania pracy w 2010 r. (w %) ....... 19 Wykres 7. Rodzaj aktywności zawodowej ludności w wieku 15+ wg płci,

przeciętnie w 2010 r. ..................................................................... 20 Wykres 8. Współczynnik aktywności zawodowej, wg wieku i płci

w 2010 r. (w %) ............................................................................. 21 Wykres 9. Wskaźnik zatrudnienia wg płci i wieku w 2010 r. (w %) ............... 23 Wykres 10. Wskaźnik zatrudnienia wg grup wieku w 2009 r.

i 2010 r. (w %) ............................................................................... 24 Wykres 11. Wskaźnik zatrudnienia według poziomu wykształcenia

w 2010 r. (w %) ............................................................................. 25

7

Wykres 12. Struktura pracujących kobiet i mężczyzn w sektorach, w 2010 r. (w %) ......................................................................... 26

Wykres 13. Struktura zatrudnionych, wg sektorów ekonomicznych w 2010 r. ....................................................................................... 26

Wykres 14. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 15–64 lata w krajach UE w 2010 r. (w %) ...................................................... 28

Wykres 15. Źródła rekrutacji bezrobotnych w latach 2002–2010 (w tys.) ....... 30 Wykres 16. Stopa bezrobocia (lewa oś) i wskaźnik zatrudnienia (prawa oś)

według płci w latach 1994–2010 ................................................... 31 Wykres 17. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia

rejestrowanego w latach 2000–2010 (stan pod koniec okresu sprawozdawczego) ....................................................................... 33

Wykres 18. Napływ i odpływ bezrobotnych w latach 2004–2010 .................... 34 Wykres 19. Dynamika minimalnego wynagrodzenia w Polsce

w latach 2001–2010 (w %) ........................................................... 50 Wykres 20. Dynamika realnej produktywności pracy oraz realnych

wynagrodzeń w latach 2000–2010 na osobę zatrudnioną (w %) . 51 Wykres 21. Struktura osób aktywizowanych w 2010 r. ................................... 66 Wykres 22. Pracownicy niepełnosprawni zarejestrowani

w SODiR PFRON w latach 2004–2010 ....................................... 86 Wykres 23. Przychody z budżetu państwa w latach 1999–2010 w mln zł ...... 104 Wykres 24. Struktura portfela inwestycyjnego OFE

(koniec grudnia 2010 r.) ................................................................ 108 Wykres 25. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z FUS

w latach 2000–2010 ...................................................................... 109 Wykres 26. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z KRUS

w latach 2000–2010 ...................................................................... 111 Wykres 27. Struktura świadczeń emerytalno-rentowych tzw. służb

mundurowych, wg płatników ......................................................... 112 Wykres 28. Przeciętna liczba pobierających świadczenia o charakterze

zaopatrzeniowym (w tys.) w latach 2000–2010 ............................ 113 Wykres 29. Przeciętna liczba odszkodowań według systemów

w latach 2000–2010 ...................................................................... 116 Wykres 30. Przeciętna miesięczna liczba dni absencji chorobowej według

płatników w latach 2000–2010 ..................................................... 119 Wykres 31. Struktura korzystających z dodatków

do zasiłku rodzinnego (w tys.) w latach 2009–2010 ..................... 133 Wykres 32. Środki przyznane na dotacje w ramach poszczególnych

priorytetów (zgodnie z wysokością kwot przyznanych w umowach) .................................................................................. 178

SPIS SCHEMATÓW

Schemat 1. Struktura systemu pieczy zastępczej ........................................... 158 Schemat 2. Struktura systemu wsparcia rodzin ............................................... 158

Rozdział 1. Tendencje demograficzne

9

38,20

38,2838,26

38,25

38,24 38,22

38,19 38,1738,16

38,13

38,1238,14

38,17

38,00

38,05

38,10

38,15

38,20

38,25

38,30

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Rozdział 1. TENDENCJE DEMOGRAFICZNE

1.1. Ludność Polski w 2010 r.

W 2010 r. w Polsce, podobnie jak w 2009 r., wystąpił przyrost rzeczywisty

ludności, liczba urodzeń była wyższa niż liczba zgonów, co oznacza dodatni przyrost

naturalny. Na koniec 2010 r. liczba ludności Polski wynosiła 38 200 tys. osób, tj. o ok.

33 tys. więcej niż na koniec 2009 r. Liczbę ludności w Polsce w latach 1998–2010

przedstawia wykres 1.

Wykres 1. Liczba ludności w Polsce w latach 1998–2010 (w mln)

Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS.

W 2010 r. saldo definitywnych migracji zagranicznych wyniosło – 2 tys. osób.

Oznacza to, że podobnie jak w 2009 r. liczby osób przybywających i wyjeżdżających

z Polski praktyczne zrównały się. Zjawisko to wynika ze znaczącego ograniczenia wy-

jazdów obywateli Polski za granicę na stałe, a także systematycznego wzrostu liczby

imigrantów (ich liczba uległa podwojeniu w okresie 2003–2010 do 15 tys. osób).

W końcu 2010 r. poza granicami Polski przebywało czasowo ok. 1 990 tys.

mieszkańców naszego kraju, tj. o 120 tys. więcej niż w 2009 r. Tak znaczący wzrost

liczy obywateli polskich przebywających za granicą mógł wynikać z niedoszacowania


10

ich liczby w 2009 r., w którym była ona niższa w porównaniu z 2008 r. o 340 tys.

osób. Wśród emigrantów dominowały osoby, które swój wyjazd za granicę łączyły

z podejmowaniem pracy lub jej poszukiwaniem. Szacuje się, że ponad 75% czaso-

wych emigrantów przebywa za granicą co najmniej 1 rok.

Jednocześnie (prawdopodobnie w związku z kryzysem) obserwowano wzrost

liczby powrotów z zagranicy, głównie z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Irlandii i USA. Na-

leży jednak podkreślić, że powroty te nie były zjawiskiem masowym. Równocześnie –

częściej niż w latach poprzednich – na powrót decydowali się Polacy, którzy przeby-

wali za granicą na stałe, chociaż skala migracji na pobyt stały jest znacznie mniejsza

niż migracji na pobyt czasowy. Stan migracji stałych ludności w latach 2002–2010

przedstawia tabela 1 i wykres 2.

Tabela 1. Migracje stałe ludności w latach 2002–2010 (w tys.)

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

imigracje 6,6 7,0 9,5 9,3 10,8 15,0 15,3 17,4 15,2

emigracje 24,5 20,8 18,9 22,2 46,9 35,5 30,1 18,6 17,4

saldo migracji -17,9 -13,8 -9,4 -12,9 -36,1 -20,5 -14,9 -1,2 -2,1

Źródło: Obliczenia DAE MPiPS na podstawie danych GUS.

Wykres 2. Migracje stałe ludności Polski w latach 1995–2010 (w tys.)


0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 -40

-35

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0imigracja emigracja saldo


11

1.2. Ruch naturalny ludności

Rok 2010 jest pierwszym od 2003 r., kiedy obserwujemy spadek urodzeń ży-

wych. W 2010 r. liczba ta kształtowała się na poziomie 413 tys., co oznacza o 4,3 tys.

mniej urodzeń niż w roku poprzednim. Liczba ta nadal oscyluje na poziomie o około

40% niższym od maksymalnych wielkości osiągniętych podczas ostatniego wyżu

demograficznego (w 1983 r. liczba urodzeń wyniosła ok. 724 tys.). Ruch naturalny

ludności w latach 1995–2010 przedstawia wykres 3.

Wykres 3. Ruch naturalny ludności w latach 1995–2010 (w tys.)


Tendencja dodatniego przyrostu naturalnego, zapoczątkowana w 2008 r.,

utrzymała się również w 2010 r. i wynosiła 0,9‰.

W latach 1984–2003, z roku na rok rodziło się coraz mniej dzieci. Tymczasem

2010 r. jest już siódmym z kolei, w którym liczba urodzeń jest wyższa niż w najbar-

dziej niekorzystnym dla rozwoju demograficznego 2003 r. Jednocześnie, spadek licz-

by urodzeń w stosunku do 2009 r. wynosił 1%.

Dzięki pozytywnym zmianom w liczbie zgonów przy nieznacznym spadku ilo-

ści urodzeń, 2010 r. był już piątym z kolei rokiem, w którym odnotowano dodatni przy-

rost naturalny. W porównaniu z 2009 r., różnica między liczbą urodzeń i zgonów

zwiększyła się o 3 tys. i wyniosła około 35 tys. osób (w 2009 r. – 32 tys. osób).

300

350

400

450

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

urodzenia

zgony


12

W 2010 r. urodziło się ok. 413 tys. dzieci, o ponad 4 tys. mniej niż w roku po-

przednim. Zwiększenie natężenia urodzeń odnotowano zarówno wśród rodzin za-

mieszkałych w miastach, jak i na wsi – ponownie z niewielką przewagą ludności miej-

skiej, przy czym natężenie urodzeń na wsi pozostało nadal wyższe niż w miastach.

W Polsce utrzymuje się okres głębokiej depresji urodzeniowej. Od 1989 r. po-

ziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Stabilność demo-

graficzną zapewnia współczynnik dzietności kształtujący się na poziomie 2,1–2,15,

tj. kiedy w danym roku na jedną kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego (w wieku

15–49 lat) przypada średnio 2 dzieci. W 2010 r. współczynnik dzietności wynosił 1,38

(w 2009 r. – 1,40), co oznacza wzrost o 0,16 w stosunku do odnotowanego w 2003 r.,

w którym był najniższy od ponad 50 lat.

Przeobrażenia demograficzne z lat 90. wskazują na przesunięcie najwyższej

płodności kobiet z grupy wieku 20–24 lata do grupy 25–29 lat oraz 30–34 lat. Jest to

wynikiem wyboru, jakiego coraz częściej dokonują ludzie młodzi decydując się naj-

pierw na osiągnięcie określonego poziomu wykształcenia oraz stabilizacji ekonomicz-

nej, a dopiero potem na założenie rodziny oraz jej powiększanie.

Jeśli w analizie zostanie uwzględniony poziom wykształcenia matek, to za-

uważa się, że od początku lat 90. prawie siedmiokrotnie wzrósł odsetek matek z wy-

kształceniem wyższym (z 6% do 40%), natomiast trzykrotnie zmniejszył się odsetek

kobiet z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia (z 18% do 6%).

Przeciętny wiek kobiet, które w 2010 r. urodziły dziecko to 28,7 lat, wobec 26.

w połowie lat 90. Natomiast przeciętny wiek kobiet rodzących swoje pierwsze dziecko

wzrósł o ponad 3 lata, tj. z 23 do 26,6 lat. Zatem, obserwowany w ostatnich latach

wzrost liczby urodzeń może być spowodowany realizacją urodzeń „odłożonych”, ale

także jest efektem korzystnych zmian w strukturze wieku prokreacyjnego kobiet.

Liczba urodzeń uwarunkowana jest w dużym stopniu liczbą zawieranych

związków małżeńskich. Zdecydowana większość dzieci (w 2010 r. – ponad 80%)

rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie. Prawie

połowa dzieci rodzi się w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców.

Jednakże, z ankietowych badań rodzin wynika, że model rodziny polskiej upodabnia

się do wzorców zachodnioeuropejskich. Nie należy więc oczekiwać powrotu do wyso-

kiej dzietności.

Od kilkunastu lat systematycznie rośnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich.

Na początku lat 90. ze związków pozamałżeńskich rodziło się ok. 6–7% dzieci, zaś

w ostatnich latach 17–20%. Odsetek ten jest zdecydowanie wyższy i w 2010 r.

w miastach wynosił prawie 23%, zaś na wsi – niewiele ponad 17%.


13

Rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej przy równolegle zmniej-

szającym się ogólnym współczynniku dzietności oznacza, że zwiększa się liczba ro-

dzin tworzonych przez związki partnerskie lub rośnie liczba matek samotnie wycho-

wujących dzieci (tzw. rodzin niepełnych).

W 2010 r. zawarto około 228 tys. nowych związków małżeńskich. Liczba

ta była o ok. 22 tys. niższa niż w 2009 r. Współczynnik małżeństw zmniejszył się

o 0,6 pkt do poziomu 6,0‰.

W 2010 r. rozwiodło się 61,3 tys. par małżeńskich, czyli o 4 tys. mniej w stosun-

ku do 2009 r. Dla porównania, w latach 2004–2006 odnotowano gwałtowny wzrost

liczby rozwodów (w 2004 r. – 56 tys. par, w 2005 r. – 68 tys. par, w 2006 r. – 72 tys.

par), podczas gdy w latach 1995 – 2002 orzekano ok. 40–45 tys. rozwodów rocznie.

W Polsce pod koniec 1999 r. wdrożono procedurę prawnego orzekania o se-

paracji. Od momentu wejścia w życie ww. procedury liczba separacji wzrastała bar-

dzo szybko. Od 2000 r. do 2005 r. liczba separacji wzrosła z 1,3 tys. do 11,6 tys., ale

od 2006 r. widoczny jest trend spadkowy i szacuje się, że w 2010 r. orzeczono ich

niespełna 2,8 tys., czyli o ok. 0,4 tys. mniej niż rok wcześniej. Liczbę zawartych mał-

żeństw, separacji i rozwodów w latach 1995–2010 przedstawia wykres 4.

Wykres 4. Liczba zawartych małżeństw i rozwodów (lewa oś) oraz separacji (prawa oś)

w latach 1995–2010 (w tys.)


0

50

100

150

200

250

300

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 20022003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

0

2

4

6

8

10

12

14

małżeństwa rozwody separacje


14

1.3. Cechy demograficzne ludności mające wpływ na politykę społeczną

Począwszy od 1992 r. obserwuje się w Polsce nieprzerwany wzrost śred-

niej długości życia. Przewiduje się, że chłopcy urodzeni w 2010 r. osiągną średnio

wiek 72,1 lat, dziewczynki zaś – 80,6 lat. W stosunku do 1990 r. trwanie życia męż-

czyzn wydłużyło się o 5,9 lat, zaś kobiet o 7 lat. Nadal utrzymuje się duża różnica

między trwaniem życia mężczyzn i kobiet – ok. 8,5 roku.

Na koniec 2010 r. kobiety stanowiły 51,7% ogółu ludności; na 100 mężczyzn

przypada ich 107. Współczynnik ten zmienia się w zależności od wieku, w starszych

grupach wieku zdecydowanie przeważają kobiety. Liczebna przewaga mężczyzn

występuje wśród ludności w wieku do 44 roku życia – na 100 mężczyzn przypada

97 kobiet. Natomiast w wieku powyżej 44 lat współczynnik feminizacji wynosi 124,

przy czym w najstarszych rocznikach (65 lat i więcej) jest on wyraźnie wyższy (165).

Rezultatem przemian w procesach demograficznych jest gwałtowne zmniej-

szanie się liczby dzieci i młodzieży (0–17 lat). Sytuacja ta w 2010 r. miała swoje dal-

sze odzwierciedlenie w zmniejszonym udziale tej grupy osób w ogólnej liczbie ludno-

ści, tj. do poziomu ok. 18,7% (w 1990 r. – 29%; w 2005 r. – ok. 21%).

Szczególnie duże zmiany można zaobserwować w grupie osób w wieku pro-

dukcyjnym (kobiety 18–59 lat, mężczyźni 18–64 lata). Z danych za 2010 r. wynika, że

od 1990 r. odsetek osób w wieku zdolności do pracy (w ogólnej liczbie ludności)

wzrósł o ponad 6 pkt proc., tj. z poziomu 58,2% do 64,4% (w 2000 r. wynosił prawie

61%), przy czym tempo przyrostu tej grupy ludności jest coraz wolniejsze. Jednocze-

śnie występuje proces starzenia się zasobów siły roboczej. Jest to spowodowane

coraz większym udziałem osób w wieku niemobilnym (tj. powyżej 44 roku życia) oraz

poprodukcyjnym (60/65 lat i więcej) w ogóle ludności. W 2010 r. łączny udział ludno-

ści w tych grupach wieku wynosił 41,1%. Sam udział osób w wieku poprodukcyjnym

(mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej) w ogólnej populacji wyniósł 16,9%

(w 2000 r. – prawie 15%, a w 1990 r. niespełna 13%). Struktury wieku ludności

w latach 2002 i 2010 przedstawia wykres 5.


15

Wykres 5. Struktura wieku ludności Polski ze względu na płeć

.

Źródło: Opracowanie własne DAE MPIPS na podstawie danych GUS.

w 2002 r.

2000 1500 1000 500 0 500 1000 1500 2000

0-45-9

10-1415-1920-2425-2930-3435-3940-4445-4950-5455-5960-6465-6970-7475-7980-84

85+

kobiety mężczyźni

wiek produkcyjny wiek nieprodukcyjny

w 2010 r.

2000 1500 1000 500 0 500 1000 1500 2000

0-45-9

10-1415-1920-2425-2930-3435-3940-4445-4950-5455-5960-6465-6970-7475-7980-84

85+

kobiety mężczyźni

wiek produkcyjny wiek nieprodukcyjny


16

Zmiany w strukturze wieku ludności oznaczają także istotne wyzwania dla

systemu zabezpieczenia społecznego. Starzenie się społeczeństwa oznacza ko-

nieczność zwiększenia transferów socjalnych na rzecz tej grupy ludności (co wynika

z potrzeby wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych, zapewnienia odpowiedniego za-

kresu usług zdrowotnych i opiekuńczych).

Syntetycznym miernikiem pokazującym wydolność systemu zabezpieczenia

społecznego jest współczynnik obciążenia demograficznego ogółem, pokazujący

liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przy-

padającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. Z perspektywy systemów zabezpie-

czenia społecznego istotne jest także to, jak kształtuje się współczynnik obciążenia

osób w wieku poprodukcyjnym (kobiety w wieku 60 lat i więcej; mężczyźni w wieku

65 lat i więcej), które są przede wszystkim beneficjentami różnego rodzaju świadczeń

społecznych. W 2010 r., tak samo jak rok wcześniej, na 100 osób w wieku produkcyj-

nym przypadało 55 osób w wieku nieprodukcyjnym (tj. 26 osób w wieku poprodukcyj-

nym oraz 29 w wieku do 17 lat), podczas gdy w 2000 r. współczynnik ten wynosił 64,

(24 – dla poprodukcyjnego i 40 – przedprodukcyjnego), a w 1990 r. aż 74, (22 – dla

poprodukcyjnego i 52 – przedprodukcyjnego).

1.4. Elementy prognozy demograficznej

Obserwowany od połowy lat osiemdziesiątych spadek liczby urodzeń, szcze-

gólnie intensywny do 2003 r. oraz korzystne zmiany w procesie umieralności, przy-

niosły trwałe zmiany w strukturze wieku ludności. Natomiast korzystne zmiany demo-

graficzne, jakie miały miejsce po 2003 r. tj. przede wszystkim wzrost liczby urodzeń

oraz nowozawartych małżeństw – mogą wskazywać na przełom w dotychczasowym

rozwoju ludności. Jednakże dla Polski perspektywa szybkiego wyjścia z głębokiej

depresji demograficznej wydaje się bardzo odległa, bowiem dzietność kobiet w na-

szym kraju kształtuje się na najniższym poziomie wśród krajów UE i jest jedną z naj-

niższych w krajach europejskich. Jednocześnie coraz więcej młodych osób wyjeżdża

z Polski z zamiarem pozostania za granicą przez dłuższy czas.

W perspektywie do 2035 r. będzie miało miejsce zmniejszanie się zasobów si-

ły roboczej. Według GUS, w 2035 r. ludność Polski osiągnie 35 993 tys. osób, co

będzie stanowiło 94,4% stanu z 2007 r.1. Aż 90% przewidywanego spadku wielkości

1 Dane na podstawie publikacji Prognoza ludności na lata 2008–2035, GUS, Warszawa, 2009.


17

populacji będzie dotyczyło miast. Zmiany w intensywności urodzeń i zgonów spowo-

dują utrzymywanie się dodatniego przyrostu naturalnego do 2013 r. W kolejnych la-

tach jednak – wraz z postępującymi niekorzystnymi zmianami w strukturze ludności

według wieku oraz zmniejszaniem się liczby kobiet w wieku rozrodczym – przewidy-

wany jest ujemny przyrost naturalny, który z każdym kolejnym rokiem będzie się po-

głębiał. GUS prognozuje, że wzrost liczby urodzeń będzie występował do 2011 r., zaś

w kolejnych latach liczba urodzeń będzie się systematycznie zmniejszać, osiągając

w 2035 r. wielkość 272,5 tysiąca, a więc blisko 30% mniej niż w 2007 r.

Wydłużanie się przeciętnego trwania życia, przy jednoczesnym niskim pozio-

mie dzietności, będzie miało odzwierciedlenie w niekorzystnych zmianach w struktu-

rze wieku ludności. W perspektywie najbliższych dwudziestu kilku lat nastąpi gwał-

towny proces starzenia się ludności. GUS przewiduje znaczący ubytek ludności

w wieku produkcyjnym: począwszy od 2010 r. w ciągu 15 lat liczebność tej grupy

zmniejszy się o 2946 tys., przy czym maksymalny ubytek, 1215 tys. osób, nastąpi

pomiędzy latami 2015 i 2020. Do 2035 r. zmniejszenie populacji osób w wieku pro-

dukcyjnym prognozowane jest na 3806 tys. osób, zaś ludności w wieku mobilnym aż

o 4433 tys.

Przy powyżej opisanych tendencjach demograficznych, szczególnej wagi

nabiera zatrzymanie na rynku pracy osób, które w okresie do 2020 r. będą zasilać

grupy wieku 55–59 oraz 60–64 lata (obecnie grupy wieku przedemerytalnego). Ich

pozostawanie na rynku, czyli odraczanie momentu przejścia na emeryturę, zależy

nie tylko od indywidualnej sytuacji rodzinnej i osobistej, statusu na rynku pracy,

przebiegu kariery zawodowej, czy rodzaju i wysokości świadczeń społecznych. Jest

także określone przez zasób kapitału ludzkiego, determinującego możliwości pozo-

stawania w zatrudnieniu i cechy struktur ich zatrudnienia, określane przez strukturę

popytu na pracę.

Rozdział 2. Trendy na rynku pracy

18

Rozdział 2. TRENDY NA RYNKU PRACY

2.1. Aktywni i bierni zawodowo

Aktywni zawodowo to grupa osób reprezentująca realne zasoby pracy. Do tej

grupy zaliczane są zarówno osoby pracujące (bądź posiadające pracę pomimo cza-

sowego jej niewykonywania), jak i bezrobotne (czyli osoby aktywnie poszukujące

i skłonne podjąć zatrudnienie w relatywnie krótkim okresie czasu). Z kolei ludność

bierna zawodowo są to osoby, które nie zostały zakwalifikowane jako pracujące lub

bezrobotne, czyli nie pracowały, nie miały pracy i jej nie poszukiwały, a jeśli poszuki-

wały to nie były zdolne do jej podjęcia w ciągu następnych dwóch tygodni. Mogły

również oczekiwać na rozpoczęcie pracy najemnej w okresie dłuższym niż 3 miesią-

ce. Do biernych zaliczane są także osoby mające przerwę w pracy trwającą co naj-

mniej 3 miesiące i wynikającą z powodów innych niż choroba, urlop macierzyński czy

urlop wychowawczy, pod warunkiem, że w tym czasie otrzymują mniej niż 50% wy-

nagrodzenia.

W ostatnich latach liczba osób aktywnych zawodowo w Polsce systematycz-

nie malała, co wyróżniało nasz kraj na tle Europy. Jednakże w 2008 r. malejący trend

liczby osób aktywnych zawodowo został przełamany: w 2008 r. do tej grupy zaliczono

17 011 tys. osób (o 152 tys. więcej niż rok wcześniej), zaś w 2009 r. 17 279 tys.

(o 268 tys. osób więcej niż w 2008), zaś w 2010 r. 17 660 tys. (o 381 tys. osób wię-

cej, wzrost o 2,2%). Wzrost liczby aktywnych zawodowo był spowodowany spad-

kiem liczby osób biernych (z 14 182 tys. w 2009 r. do 14 014 tys. osób rok później,

a więc o 1,2%), któremu towarzyszył wzrost liczby osób pracujących (odpowiednio

15 868 tys. i 15 961 tys.).

Obniżenie liczby biernych zawodowo w 2010 r. w ostatnich latach wynikało

przede wszystkim ze spadku liczby osób, które nie poszukiwały pracy w związku

z nauką oraz uzupełnianiem kwalifikacji (120 tys. osób mniej), a także z powodu cho-

roby lub niepełnosprawności (93 tys. osób). W porównaniu z 2009 r. wzrosła nato-

miast liczba osób biernych zawodowo, która nie poszukiwała pracy w związku

z otrzymywaniem emerytury (99 tys. osób), co może być związane z wchodzeniem

w wiek emerytalny powojennego wyżu demograficznego.


19

Wykres 6. Przyczyny rezygnacji z poszukiwania pracy w 2010 r. (w %)

Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS, na podstawie BAEL 2010.

Powyższy wykres obrazuje, które spośród wyróżnionych przyczyn bierności

zawodowej miały dominujący wpływ na rezygnację z poszukiwania pracy przez

kobiety i mężczyzn w 2010 r.

Uwidacznia się przede wszystkim znaczna przewaga udziału kobiet w gru-

pie osób wskazujących konieczność wykonywania obowiązków domowych oraz

inne powody osobiste lub rodzinne jako przyczyny braku aktywności. Wśród osób,

które z wyżej wskazanych powodów zrezygnowały z aktywności zawodowej, aż

90% stanowią kobiety, co oznacza, iż to przeważnie one zajmują się wychowywa-

niem dzieci i opieką nad rodziną. Może to wpływać na zróżnicowanie zaangażowa-

nia w aktywność zawodową, co zostało zaprezentowane na wykresie 7.

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

jestem prze-konany, nie znajdę innej

pracy

wykorz. wszystkie możliwości znalezienia

pracy

uczę się,uzupełniam kwalifikacje

opiekuję się

dziećmi, innymi

osobami

inne powodyrodzinne

emerytura z powodu niesprawności

Inne przyczyny

mężczyźni

kobiety


20

Wykres 7. Rodzaj aktywności zawodowej ludności w wieku 15+ wg płci, przeciętnie w 2010 r.

mężczyźni

kobiety


pracujący w pełnym wymiarze godzin

pracujacy w niepełnym wymiarze godzin

bezrobotni

bierni

pracujący w pełnym wymiarze godzin

pracujacy w niepełnym wymiarze godzin

bezrobotni

bierni


21

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

15-17 18-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+

mężczyźni kobiety

W 2010 r. współczynnik aktywności zawodowej, obliczany jako udział aktyw-

nych zawodowo w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej, kształtował się na poziomie

55,8% i był wyższy o 0,9 pkt proc. w stosunku do poprzedniego roku. W grupie męż-

czyzn wynosił 64,1%, zaś kobiet – 48,2% (wykres 8). Aktywność zawodowa była nie-

znacznie wyższa w miastach (55,9%) niż na wsi (55,5%).

Wykres 8. Współczynnik aktywności zawodowej, wg wieku i płci w 2010 r. (w %)


Najwyższą aktywnością w 2010 r. charakteryzowały się osoby w wieku 25–

–49 lat, dla których współczynnik aktywności wyniósł 86,1%, tj. o 0,5 pkt proc. wyżej

niż przeciętnie w 2009 r. Zauważalny jest skok aktywności między grupami wieku 15–

–19 lat oraz 20–24 lata. Różnica między nimi wynosi 49,8 pkt proc. i wynika w głów-

nej mierze z podejmowania pracy przez osoby, które ukończyły szkołę na poziomie

średnim i nie kontynuują nauki. Jednocześnie obserwujemy silny spadek aktywności

po przekroczeniu granicy 49 lat, zwłaszcza między grupami 50–54 lata oraz 55–59 lat

(25,5 pkt proc.). Niska aktywność i szybkie wycofywanie się z rynku pracy osób

w wieku niemobilnym jest jednym z podstawowych problemów polskiej gospodarki.

Według szacunków Eurostatu, w 2009 r. przeciętny wiek wycofywania się z rynku

pracy w krajach UE-27 wyniósł 61,4 lat. Najpóźniej aktywność ekonomiczną kończą

mieszkańcy nienależącej do UE Islandii, którzy średnio w wieku 64,8 lat przecho-

dzą na emeryturę. Niewiele mniejszym wiekiem wykazują się mieszkańcy Szwecji –

w %

wiek


22

64,3 lata. Spośród krajów UE najwyższe wskaźniki charakteryzują Holandię (63,5),

Wielką Brytanię (63,0), Cypr, Estonię, Danię i Hiszpanię (ponad 62 lata). Znacznie

poniżej średniej wypadają natomiast Słowacja (58,8), Węgry (59,3), Francja (60,0).

Dla przykładu, wskaźnik ten dla Polski w 2007 r. wynosił 59,3 lata2.

Aktywność zawodową wyraźnie różnicuje poziom wykształcenia. Osoby w wie-

ku 15–64 lata legitymujące się dyplomem wyższej uczelni należą do grupy z najwyż-

szym wskaźnikiem aktywności zawodowej (87,1%). Z kolei najniższy wskaźnik ak-

tywności, wynoszący 29,0%, charakteryzuje osoby z wykształceniem gimnazjalnym,

podstawowym i niepełnym podstawowym. Osoby te stanowią 36,9% ogółu biernych

zawodowo w wieku 15–64 lat. Ich duży udział wynika najczęściej z kontynuowania

przez te osoby kształcenia na wyższych poziomach edukacji.

2.2. Pracujący

W 2010 r. liczba osób pracujących osiągnęła poziom 15 961 tys. W porówna-

niu z rokiem poprzednim liczba ta zwiększyła się o 93 tys. osób, co oznacza wzrost

o 0,59% (rok wcześniej ten wzrost wyniósł 0,4%). Okres między 2003 i 2008 rokiem

był okresem dynamicznego wzrostu liczby pracujących. Począwszy od roku 2009

dynamika wzrostu liczby pracujących obniżyła się, jednakże pozostała pozytywna.

Wskaźnik zatrudnienia dla ludności w wieku 15 lat i więcej w 2010 r. kształto-

wał się na tym samym poziomie, co rok wcześniej i wynosił 50,4%. Stale także utrzy-

muje się dysproporcja we wskaźniku zatrudnienia kobiet i mężczyzn. W 2010 r.

wskaźnik ten dla kobiet kształtował się na poziomie (43,4%), a wskaźnik dla męż-

czyzn (58,1%). Różnica wyniosła 14,7 pkt proc. i w porównaniu z poprzednim rokiem

zmalała o 0,7 pkt proc.

W Polsce w 2010 r., podobnie jak i w latach poprzednich, kobiety pracowały

nie tylko rzadziej, ale także krócej niż mężczyźni. Przeciętny tygodniowy czas pracy

kobiet wyniósł 37,3 godziny, podczas gdy mężczyźni pracowali średnio 41,8 godziny

tygodniowo. Warto zaznaczyć, iż średni czas jest tutaj liczony bez rozróżnienia peł-

nego i niepełnego wymiaru czasu pracy. Różnica w tygodniowym czasie pracy kobiet

i mężczyzn wyniosła zatem podobnie jak w poprzednim roku 4,5 godziny (w 2004 r.

wynosiła 5,7 godziny). W ostatnich kilku latach dysproporcje zmniejszyły się, choć

2 Eurostat nie prezentuje wyników dla Polski za lata 2008–2009.


23

w ciągu ostatnich 2 lat można zaobserwować stabilizację tego wskaźnika. Wykres 9

szczegółowo prezentuje wskaźnik zatrudnienia w podziale na płeć i grupy wieku

w 2010 roku.

Wykres 9. Wskaźnik zatrudnienia wg płci i wieku w 2010 r. (w %)

wiek Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2010.

Wskaźnik zatrudnienia jest silnie zróżnicowany pod względem wieku. W 2010 r.

najwyższy poziom zatrudnienia zaobserwowano wśród osób o najwyższej aktywności

zawodowej, czyli w grupach 25–34, 35–44 i 45–54 lata, dla których wskaźnik zatrud-

nienia kształtował się odpowiednio na poziomie 76,7%, 82,0% oraz 73,2%. W tych

przedziałach wieku odnotowano nieznaczny spadek w porównaniu z 2009 r., przy

czym największy zaobserwowano w przypadku osób w wieku 25–34 lata (o około

1,1 pkt proc.). Wzrost liczby zatrudnionych nie dotyczył również grupy osób w wieku

poprodukcyjnym (65+). Wskaźnik zatrudnienia w tej grupie ukształtował się na po-

dobnym poziomie co rok temu, czyli 4,7%. Za korzystne należy natomiast uznać

utrzymywanie się tendencji w kształtowaniu się wskaźnika zatrudnienia osób w wieku

przedemerytalnym – w ostatnich dwóch latach obserwowano systematyczny wzrost

zatrudnienia w grupie 55–64 lata, w 2010 r. wskaźnik ten wyniósł 34,0% i wzrósł

w porównaniu z 2009 r. o 1,74 pkt proc. (wykres 10).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

15-17 18-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+


w %


24

Wykres 10. Wskaźnik zatrudnienia wg grup wieku w 2009 r. i 2010 r. (w %)

Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2010.

Istotnym czynnikiem różnicującym wskaźnik zatrudnienia jest poziom wy-

kształcenia. Najwyższy wskaźnik zatrudnienia wśród osób w wieku 15–64 lat, na

poziomie 82,7%, zaobserwowano wśród osób z wyższym wykształceniem. Osoby

z wykształceniem średnim zawodowym lub zasadniczym zawodowym, ze wskaź-

nikiem zatrudnienia na poziomie 68,1% oraz 62,6%, znalazły się w dużo lepszej

sytuacji niż grupa osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz co naj-

wyżej gimnazjalnym (wskaźniki zatrudnienia odpowiednio 47,1% i 23,6%. Warto

również podkreślić, iż jedynie w grupie osób z wykształceniem wyższym obserwu-

jemy wyraźnie mniejsze różnice niż w innych grupach między wskaźnikiem zatrud-

nienia dla kobiet i mężczyzn (4,6/2,7 pkt proc., podczas gdy dla niższych poziomów

wykształcenia różnica ta kształtuje się w przedziale 11/12–17 pkt proc., a w przy-

padku wykształcenia zasadniczego zawodowego różnica wynosi aż 18,8/20,1 pkt

proc.). Te zależności przedstawia wykres 11.

Mieszkańcy wsi i miast charakteryzują się takim samym poziomem wskaźnika

zatrudnienia. W 2010 r. wskaźnik zatrudnienia na wsi i w miastach ukształtował się na

poziomie 50,4%. W porównaniu do 2009 r. zatrudnienie na wsi minimalnie spadło

(o 0,4 pkt proc.), zaś w miastach nieznacznie wzrosło (o 0,2 pkt proc.).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+

2009 2010

wiek

w %


25

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

wyższe policealne średniezawodowe

średnieogólnokształcące

zasadniczezawodowe

gimnazjalne iniższe

wykształcenie

w %

mężczyźni kobiety ogółem

Wykres 11. Wskaźnik zatrudnienia według poziomu wykształcenia w 2010 r. (w %)

Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS, na podstawie BAEL 2009 i 2010.

Struktura własnościowa polskiej gospodarki, a co za tym idzie struktura za-

trudnienia ulega ciągłej poprawie, gdyż obserwować można spadkowy trend udziału

pracujących w sektorze publicznym. Udział osób pracujących w sektorze prywatnym

zwiększył się z 72,2% w 2007 r. do 73,6% w 2010 r. Niespełna 60% osób pracują-

cych w sektorze prywatnym stanowią mężczyźni. Natomiast sektor publiczny zdomi-

nowany jest przez kobiety, których udział w zatrudnieniu kształtował się w 2010 r. na

poziomie 59% i zwiększył się o 0,8 pkt proc. (wykres 12).

W ramach podziału na sektory ekonomiczne, struktura pracujących zmienia

się wraz z postępującą restrukturyzacją. Udział osób zatrudnionych w rolnictwie stale

spada z poziomu 14,7% w 2007 r. do 13,3% w 2009 r. (wykres 13). W 2010 r. udział

osób zatrudnionych w rolnictwie obniżył się do poziomu 12,8%. Rośnie udział sektora

usług który w 2010 r. wyniósł 57% (wzrost o 1,4 pkt proc. niż w 2009 r.). Odsetek

osób pracujących w sektorze przemysłowym zmalał w 2010 r. do 30,2% (o 0,9 pkt

proc. mniej niż w roku poprzednim).


26

usługi57,0%

przemysł30,2%

rolnictwo12,8%

Wykres 12. Struktura pracujących kobiet i mężczyzn w sektorach, w 2010 r. (w %)

Źródło: Opracowanie własne DAE MPIPS, na podstawie BAEL 2010.

Wykres 13. Struktura zatrudnionych, wg sektorów ekonomicznych w 2010 r.


41,0

59,0

59,9

40,1

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

sektor publiczny sektor prywatny



27

Liczba osób pracujących na własny rachunek w 2010 r., z wyłączeniem pra-

cujących w rolnictwie, wyniosła 1 716 tys. Liczba ta wzrosła w stosunku do 2009 r.

o 5,7%. Liczba pracowników najemnych, z pominięciem zatrudnionych w rolnictwie,

również wzrosła (o 0,5% w stosunku do 2009 r.) i osiągnęła poziom 12 074 tys.

osób.

Liczba wolnych miejsc pracy w 2010 r. ukształtowała się na poziomie około

69,0 tys. i była wyższa niż rok wcześniej o 4,6%. Pod koniec IV kw. 2010 r., 84,4%

wolnych miejsc pracy stanowiły stanowiska w sektorze prywatnym; podobnie jak

w poprzednich okresach dominowały oferty zgłaszane przez duże jednostki (50,9%).

Największa liczba wolnych miejsc pracy w 2010 r. była do rozdysponowania w prze-

twórstwie przemysłowym (15,9 tys.), handlu i naprawach (9,0 tys.) oraz w budow-

nictwie (7,5 tys.). Dominująca grupa wolnych miejsc pracy była przeznaczona dla

robotników przemysłowych i rzemieślników (16,2 tys.), następnie dla specjalistów

(13,3 tys.) oraz techników i innych średniego szczebla specjalistów (8,9 tys.). Biorąc

pod uwagę podział na regiony, największą ofertę wolnych stanowisk zanotowano

w regionie centralnym (22,7 tys. czyli 32,9% wolnych miejsc pracy)3.

Polska należy do grupy państw o jednym z niższych wskaźników zatrudnienia

w Europie, obliczonych dla osób w wieku 15–64 lata. Dla Polski wskaźnik ten wyniósł

w 2010 r. 59,3% (tyle samo co w 2009, w 2008 r. – 59,2%). Pomimo braku zmiany

wskaźnika zatrudnienia, Polska awansowała na 20. z 23. miejsce w rankingu państw

UE 27. Najwyższe wskaźniki zatrudnienia zaobserwowano w Holandii, Danii, Szwecji,

w Austrii oraz w Niemczech. W tych państwach wskaźniki zatrudnienia osiągnęły

poziom powyżej 70%, a więc powyżej celu postulowanego przez Strategię Lizbońską

(wykres 14).

3 Dane na podstawie publikacji GUS Popyt na pracę w 2010 roku.


28

0 10 20 30 40 50 60 70 80

HolandiaDania

Szw ecjaAustriaNiemcy

CyprWielka Brytania

FinlandiaSłow eniaPortugalia

LuxemburgCzechyFrancja

BelgiaEstoniaIrlandia

BułgariaGrecjaŁotw aPolska

Słow acjaRumunia

HiszpaniaLitw a

WłochyMalta

Węgry

w %

Wykres 14. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 15–64 lata w krajach UE w 2010 r. (w %)

Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych Eurostatu.

2.3. Bezrobotni

Bezrobocie w Polsce badane jest w oparciu o dwa różne źródła: Badanie Ak-

tywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzone przez GUS oraz rejestry pro-

wadzone przez Powiatowe Urzędy Pracy. Dane różnią się ze względu na odmienną

metodologię badania, definicję bezrobotnego i przyjęte okresy sprawozdawcze.

Bezrobotnym według BAEL jest osoba w wieku 15–64 lata, która w okresie ba-

danego tygodnia nie pracowała (nie przepracowała przynajmniej jednej godziny), aktyw-

nie poszukiwała pracy w ciągu ostatnich czterech tygodni przed badaniem i była gotowa

do podjęcia pracy w przeciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badania.

Dane dotyczące bezrobocia rejestrowanego zbierane są w ramach statystyki

publicznej z Powiatowych i Wojewódzkich Urzędów Pracy. Obejmują one całą popu-

lację osób spełniających wymagania określone w ustawie o promocji zatrudnienia

i instytucjach rynku pracy. Dane te obejmują wszystkie osoby, które w danym okresie

przebywały w rejestrze Powiatowych Urzędów Pracy (PUP) oraz osoby poszukujące

pracy niezarejestrowane w PUP, które zgłosiły się do urzędu po poradę zawodową.


29

Zarejestrować się w PUP jako bezrobotne mogą osoby w wieku 18–59/64 lata, które

nie są zatrudnione i nie wykonują pracy zarobkowej, zdolne i gotowe do podjęcia

pracy, nieuczące się w szkole (z wyjątkiem szkół dla dorosłych i wyższych w systemie

wieczorowym i zaocznym), nieposiadające prawa do emerytury lub renty z tytułu nie-

zdolności do pracy, niebędące właścicielami gospodarstwa rolnego oraz nie uzysku-

jące dochodów w wysokości przekraczającej miesięcznie połowę minimalnego wyna-

grodzenia za pracę oraz przychodów z działów specjalnych produkcji rolnej.

Bezrobotni według BAEL

W 2010 r., podobnie jak rok wcześniej, liczba bezrobotnych zwiększyła się.

Przeciętnie odnotowano 1 699 tys. osób bezrobotnych, czyli o 288 tys. osób więcej

niż w roku poprzednim. Wzrost liczby bezrobotnych przyczynił się do zwiększenia

stopy bezrobocia. W 2006 r. wskaźnik ten wynosił 13,8%, w 2008 r. – 7,1%. W 2009 r.

nastąpił wzrost do poziomu 8,2% a w 2010 stopa bezrobocia wyniosła 9,6%.

Oprócz wzrostu ogólnej liczby osób bezrobotnych, zmieniły się również przy-

czyny pozostawania bezrobotnym. Podobnie jak w 2009 r. największy udział wśród

bezrobotnych mają osoby, które straciły pracę (46,4%), a nie tak jak w latach poprzed-

nich, osoby mające zamiar wrócić do pracy po przerwie. Jednocześnie odsetek osób

wskazujących na poszukiwanie pracy w związku z chęcią powrotu do pracy po przerwie

zmniejszył się w porównaniu z rokiem 2009, kiedy osiągnął on poziom 30,4% do 29,6%

w 2010 r. W związku z obserwowanym w 2009 r. silnym spowolnieniem gospodarczym

udział osób należących do pierwszej grupy wzrósł bardzo silnie o 11,5 pkt proc. pomię-

dzy 2008 a 2009 r. Natomiast stabilny w całym analizowanym okresie jest udział osób

rezygnujących z pracy, kształtujący się na poziomie około 6,5% (wykres 15).

Największe trudności na rynku pracy mają osoby najmłodsze – w wieku

15–24 lata. Stopa bezrobocia w tej grupie przez ostatnie lata systematycznie malała –

w 2005 wynosiła 37,7%, zaś w 2008 już 17,3%. Od 2009 r. stopa bezrobocia naj-

młodszych uczestników rynku pracy zaczęła wzrastać i wyniosła 20,5%, a w 2010 r. –

23,7%. Pomimo odnotowanego wzrostu bezrobocia wśród tej grupy osób w całej

UE27, to wskaźnik charakteryzujący Polskę jest wyższy niż średnia UE 27 (21,1%).

Wynika to z faktu, iż często młodzi ludzie stosunkowo późno wchodzą na rynek pracy

– wybierają kontynuację kształcenia na poziomie wyższym lub wyższym zawodowym,

zaś mało popularne jest łączenie nauki z pracą. Warto zauważyć także, iż ponad-

przeciętne bezrobocie w tej grupie wieku jest w pewnym sensie naturalnym zjawi-

skiem – młode osoby wkraczając na rynek pracy potrzebują najczęściej przynajmniej

krótkiego okresu czasu na znalezienie pierwszej pracy.


30

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Tys

iące

stracili pracę

zrezygnow ali z pracy

pow racający do pracy po przerw ie

pierw sza praca

Wykres 15. Źródła rekrutacji bezrobotnych w latach 2002–2010 (w tys.)

Uwaga: Dane z lat 2003–2010 nie są w pełni porównywalne z latami wcześniejszymi.

Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL.

Najniższa stopa bezrobocia występuje w grupie osób najstarszych, a więc

w grupie 55–64 lata. W 2010 r. stopa bezrobocia dla tej grupy wynosiła 7,1% i była

wyższa o 0,8 pkt proc. niż w 2009 r. Wynika to głównie z faktu, iż w statystykach bez-

robocia pojawiło się ponad 34% więcej osób w wieku 55–64 lata niż rok wcześniej.

Dla osób w grupie o najwyższej aktywności zawodowej (w wieku 25–54 lata) stopa

bezrobocia w 2010 r. wynosiła 8,3%, wobec 6,9% w 2009 r.

Poziom wykształcenia jest kolejnym czynnikiem różnicującym szanse na ryn-

ku pracy. Niższy poziom wykształcenia przekłada się na większe trudności ze zna-

lezieniem zatrudnienia. Problemy stwarza zwłaszcza wykształcenie nie dające żad-

nego zawodu. W 2010 r. najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowały się osoby

z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym (18,4%) oraz zasadniczym zawodowym

(9,2%). Nieco niższą stopę bezrobocia notowano wśród osób z wykształceniem śred-

nim ogólnokształcącym – 8,4%. Wyraźnie lepsza sytuacja dotyczy jedynie absolwen-

tów studiów wyższych, dla których wskaźnik ten nie zmienił się w porównaniu z po-

przednim rokiem i wyniósł 4,4%.


31

5

10

15

20

25

19941995199619971998199920002001200220032004200520062007200820092010

w %

30

40

50

60

70

stopa bezrobocia mężczyźni stopa bezrbocia kobietyw skaźnik zatrudnienia mężczyźni w skaźnik zatrudnienia kobiety

Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, niższa stopa bezrobocia charakte-

ryzuje mieszkańców wsi niż miast. W 2010 r. stopa bezrobocia w miastach wynosiła

9,8%, natomiast na wsi była niższa o 0,5 pkt proc. Dla porównania w 2009 r. obie

stopy bezrobocia wynosiły odpowiednio 8,3% oraz 7,8%, zaś w 2008 r. – 7,2%

oraz 7,0%.

Zróżnicowanie poziomu bezrobocia jest widoczne również na poziomie re-

gionalnym. W 2010 r. najmniejszą stopę bezrobocia odnotowano w województwie

mazowieckim 7,4%, zaś najwyższą w województwie zachodniopomorskim, gdzie

wskaźnik ten wyniósł 12,3%. Zróżnicowanie między województwami od 2009 roku

pozostaje na niezmiennym poziomie – 4,9 pkt proc. i jest nieznacznie wyższe niż

w 2008 r. kiedy wynosiło 4,1 pkt proc.

W latach 2000–2005 przeciętny czas poszukiwania pracy ulegał wydłużeniu

i w 2005 r. przekraczał 18 miesięcy. Po tym okresie obserwowane było skrócenie

czasu poszukiwania pracy, który w 2009 r. osiągnął poziom 11,1 miesiąca, a w 2010

– 9,9 miesiąca.

Wykres 16. Stopa bezrobocia (lewa oś) i wskaźnik zatrudnienia (prawa oś) według płci w latach 1994–2010

Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL.


32

W 2010 r. 31,1% ogółu bezrobotnych stanowiły osoby, które poszukiwały pra-

cy przez okres dłuższy niż 12 miesięcy. Udział bezrobotnych długookresowo w bez-

robotnych ogółem zwiększył się w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,8 pkt proc.

Osoby długotrwale bezrobotne są szczególnie narażone na wykluczenie z rynku pra-

cy, ponieważ wielomiesięczne pozostawanie bez zatrudnienia przyczynia się do

znacznej deprecjacji ich umiejętności, kwalifikacji zawodowych i kapitału ludzkiego,

jednocześnie wywierając demotywujący efekt na bezrobotnych i umniejszając ich

atrakcyjność w oczach pracodawcy. Tymczasem, najczęściej są to osoby o niskich

kwalifikacjach zawodowych i małej mobilności, które jednocześnie nie uczestniczą

w kształceniu ustawicznym, czyli w jakiejkolwiek formie podnoszenia lub zmiany kwa-

lifikacji zawodowych. Zmniejsza to szanse na znalezienie przez nich zatrudnienia

i utrudnia ich aktywizację (wykres 16).

Bezrobocie rejestrowane

Siła wpływu światowego kryzysu na polską gospodarkę jest znacznie słabsza

niż w wielu innych krajach UE. Polska uniknęła ujemnej dynamiki realnego PKB, choć

tempo wzrostu gospodarczego osłabło. W 2009 r. wzrost PKB w Polsce osiągnął po-

ziom 1,8% i był zdecydowanie niższy aniżeli w 2008 r., kiedy to odnotowano wzrost

o 5,1%. W 2010 r. PKB wzrósł realnie o 3,8% w porównaniu do roku poprzedniego.

Oznacza to, że dynamika wzrostu była ponad 2-krotnie silniejsza niż w 2009 r. Poprawa

tempa wzrostu PKB to m.in. efekt umocnienia popytu krajowego, który wzrósł o 3,9%.

Spowolnienie tempa spadku bezrobocia rejestrowanego było zauważalne

w końcu 2008 r., kiedy to w urzędach pracy zarejestrowanych było 1 473,8 tys.

osób. Poziom bezrobocia był wprawdzie o 272,8 tys. osób niższy niż rok wcześniej,

ale dynamika spadku liczby osób bezrobotnych była znacznie niższa niż w 2007 r.

i wyniosła 15,6%. Względny spadek poziomu bezrobocia w końcu 2008 r. był

o 8,8 punktu procentowego niższy niż notowany w 2007 r. (24,4% wobec 15,6%).

Niemniej jednak liczba bezrobotnych była 2-krotnie niższa niż w latach 2001–2004

(wykres 17).

W końcu 2010 r. w ewidencji urzędów pracy zarejestrowanych było 1 954,7 tys.

osób bezrobotnych, czyli o 62,0 tys. osób więcej niż przed rokiem, tj. wzrost wyniósł

3,3%. Zwiększyła się przede wszystkim liczba bezrobotnych poprzednio pracujących

o 55,6 tys. (tj. o 3,7%), przy wzroście liczby dotychczas niepracujących o 6,4 tys.

osób (tj. o 1,6%). Równocześnie zmalał udział osób uprawnionych do zasiłku dla

bezrobotnych z 20,1% w końcu 2009 r. do 16,7% w końcu 2010 r.


33

15,1

19,420,0 20,0

19,0

17,6

14,8

11,2

9,5

11,912,3

1 250

1 650

2 050

2 450

2 850

3 250

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

w t

ys.

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

18,0

20,0

w

tys.

liczba bezrobotnych

stopa bezrobocia

Wykres 17. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 2000–2010 (stan pod koniec okresu sprawozdawczego)

Źródło: Dane Departamentu Rynku Pracy MPiPS.

Poziom bezrobocia rejestrowanego zwiększył się w trzynastu województwach,

natomiast w 3 odnotowano spadek (lubuskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazur-

skie). Najwyższą dynamikę wzrostu bezrobocia zanotowano w małopolskim – 9,4%

oraz śląskim – 7,6%.

Stopa bezrobocia rejestrowanego w końcu 2010 r. wyniosła 12,3% i była

o 0,2 pkt proc. wyższa niż w końcu 2009 r. Wzrost stopy odnotowano 11 wojewódz-

twach (najwyższy w małopolskim o 0,7 p.p.), natomiast w warmińsko-mazurskim,

lubuskim, świętokrzyskim i podkarpackim wskaźnik bezrobocia był niższy niż przed

rokiem, z kolei w wielkopolskim utrzymał się na tym samym poziomie. Kształtował

się on w przedziale od 1,0 pkt proc. w świętokrzyskim do 3,6 pkt proc. w pomor-

skim.

Wysoki wzrost bezrobocia w 2009 r., w porównaniu do 2008 r., wynikał z kil-

ku podstawowych przyczyn, a mianowicie: bardzo wysokiego napływu bezrobotnych,

zmniejszonego odpływu bezrobotnych, zmniejszonej liczby podjęć pracy, spadku licz-

by ofert pracy, wysokiej liczby zwolnień z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz

zwiększonej rejestracji osób powracających z pracy z zagranicy.

W latach 2007–2008 występowała niewielka rotacja w grupie osób bezrobot-

nych (niewielki napływ i odpływ). W 2009 r., w porównaniu do 2008 r., zanotowano


34

istotny wzrost napływu bezrobotnych (o 24,5%), przy spadku odpływu z bezrobocia

(o 3,1%). W 2010 r. sytuacja się odwróciła. W porównaniu do 2009 r. zaobserwowa-

no spadek napływu bezrobotnych (o 1,4%), przy wzroście odpływu z bezrobocia

(o 11,8%). W urzędach pracy zarejestrowało się 3 042 tys. osób, tj. o 41,8 tys. mniej

niż przed rokiem, natomiast z ewidencji bezrobotnych wyłączono 2979,8 tys. bezro-

botnych, czyli o 315,0 tys. osób więcej niż w analogicznym okresie 2009 r. Pracę

podjęło 1183,3 tys. bezrobotnych, tj. o 170,9 tys. osób więcej niż przed rokiem

(wzrost o 16,9%), przy czym wzrost dotyczył zarówno podjęć pracy niesubsydiowanej

jak i subsydiowanej. Liczba osób, które w 2010 r. podjęły pracę niesubsydiowaną

wyniosła 927,0 tys. (tj. o 14,4% więcej niż przed rokiem), zaś liczba osób podejmują-

cych pracę subsydiowaną wzrosła o 54,0 tys. (tj. o 26,7%) do poziomu 256,3 tys.

osób. Wskaźnik płynności rynku pracy, określający stosunek liczby bezrobotnych,

którzy podjęli pracę w danym okresie do liczby nowo zarejestrowanych bezrobotnych,

wyniósł w 2010 r. 38,9%, czyli był wyższy niż w 2009 r. (32,8%), ale niższy niż w la-

tach wcześniejszych (wykres 18).

Wykres 18. Napływ i odpływ bezrobotnych w latach 2004–2010

Dane odsezonowane w procedurze TRAMO/SEATS. Trend napływu i odpływu przedstawia średnią ru- chomą.

Źródło: Dane MPiPS.

190

200

210

220

230

240

250

260

270

280

sty-

04

lip-0

4

sty-

05

lip-0

5

sty-

06

lip-0

6

sty-

07

lip-0

7

sty-

08

lip-0

8

sty-

09

lip-0

9

sty-

10

lip-1

0

sty-

11

lip-1

1

odpływ trend odpływu napływ trend napływu

w t

ys.


35

Aktywnymi programami rynku pracy w 2010 r. objęto 804,6 tys. bezrobotnych,

podczas gdy w 2009 r. – 697,4 tys. osób. Tym samym liczba zaktywizowanych bez-

robotnych wzrosła o 107,2 tys. osób, czyli o 15,4%. Osoby objęte działaniami aktywi-

zacyjnymi stanowiły 27% odpływu bezrobotnych, wobec 26,2% w 2009 r.

W latach 2002–2007, z roku na rok wzrastała liczba ofert pracy będących

w dyspozycji publicznych służb zatrudnienia. Korzystna tendencja załamała się

w 2008 r. W 2009 r. do urzędów pracy wpłynęło 902,6 tys. ofert pracy, tj. o 240 tys.

(21%) mniej niż rok wcześniej. W 2010 r. liczba ofert pracy ponownie wzrosła do

1 021,2 tys., czyli była o 118,6 tys. (tj. o 13,1%) wyższa niż w 2009 r. Wzrost ten był

przede wszystkim efektem zwiększenia się liczby ofert pracy subsydiowanej o 14,2%,

przy wzroście liczby niesubsydiowanych miejsc pracy o 11,9%.

Średnia liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy4 zwiększyła

się. W 2010 r. wyniosła 18 osób, wobec 16 osób w końcu 2009 r. W 2010 r. blisko

2 tys. zakładów pracy zwolniło 33,9 tys. osób przede wszystkim z sekcji przetwórstwo

przemysłowe (16,2 tys. osób, tj. 48,3% zwolnień grupowych), transport i gospodarka

magazynowa (3,3 tys. osób, tj. 9,9%) oraz działalność finansowa i ubezpieczeniowa

(3,1 tys. osób, tj. 9,4%). Należy zauważyć, że w 2009 r. zwolnień z przyczyn dotyczą-

cych zakładu pracy dokonało 2,9 tys. pracodawców, zwalniając 70,6 tys. osób.

W liczbie zgłaszanych ofert pracy wzrasta udział ofert na prace subsydiowa-

ne. W latach 2004–2008 oferty pracy subsydiowanej stanowiły ok. 40% ogółu ofert

będących w dyspozycji urzędów pracy, a w 2009 r. udział tych ofert wzrósł do 53%

(478,7 tys. ofert). Natomiast w 2010 r. oferty subsydiowanego zatrudnienia stanowiły

53,5% ogółu ofert (546,8 tys.). Zatem można powiedzieć, że możliwość subsydiowa-

nego zatrudnienia pomogła pracodawcom w przetrwaniu okresu kryzysu.

Od lat wysoki pozostaje stopień terytorialnego zróżnicowania bezrobocia

w Polsce. Jest to wynikiem zarówno nierównomiernego rozwoju społeczno-gospo-

darczego regionów, jak i ich położenia geograficznego. Terytorialne zróżnicowanie,

mierzone różnicą pomiędzy najniższą i najwyższą wartością wskaźnika bezrobocia

w 2010 r. w porównaniu do 2009 r. zmniejszyło się. W końcu 2010 r. różnica pomię-

dzy najniższą i najwyższą stopą bezrobocia w województwach wynosiła 10,8 pkt

proc. (wielkopolskie – 9,2%, warmińsko-mazurskie – 20,0%), wobec 11,7 pkt proc.

w końcu 2009 r. Zróżnicowanie stopy bezrobocia na poziomie powiatów zmniejszyło

4 Liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy w danym roku liczona jest wg wzoru:

(bezrobotni według stanu w końcu poprzedniego roku + bezrobotni w końcu danego roku) /2 (oferty pracy zgłoszone w roku + oferty pracy na koniec poprzedniego roku).


36

się z 32,5 pkt proc w końcu 2009 r. do 31,7 pkt proc. w końcu 2010 r. Zatem spadek

wyniósł 0,8 pkt proc. Najniższą stopę bezrobocia w końcu 2010 r., nie przekraczają-

cą 5% – odnotowano w: M. St. Warszawa (3,4%), M. Poznań (3,5%), powiecie

poznańskim (3,6%), M. Sopot (3,7%), M. Katowice (3,8%) oraz M. Kraków (4,7%).

Najwyższy, ponad 30% wskaźnik bezrobocia wystąpił w powiatach: braniewskim,

bartoszyckim, piskim oraz szydłowieckim.

Również sezonowość stanowi stałą cechę polskiego rynku pracy i oznacza

wzrost bezrobocia w miesiącach rozpoczynających i kończących rok. W 2008 r. spa-

dek bezrobocia zanotowano już w lutym, ale od listopada 2008 r. zarówno poziom,

jak i stopa bezrobocia rejestrowanego wzrastały z miesiąca na miesiąc i sytuacja ta

utrzymała się do końca marca 2009 r. Następnie po 3 miesiącach spadku, od lipca

2009 r. ponownie rozpoczął się notowany do końca lutego 2010 r. okres wzrostu bez-

robocia z miesiąca na miesiąc. Od marca do końca sierpnia 2010 r. notowany był

sezonowy spadek bezrobocia, a wrzesień ponownie rozpoczął trwający do końca

2010 r. wzrost bezrobocia. Generalnie sezonowe zmiany na rynku pracy w 2010 r.

były korzystniejsze niż w 2009 r. Spadek bezrobocia trwał 6 miesięcy (w 2009 r. –

3 miesiące), co więcej dynamika wzrostu w pozostałych miesiącach była niższa niż

w analogicznych okresach 2009 r. Wyjątek stanowił wzrost liczby bezrobotnych zano-

towany w grudniu 2010 r. o 5,2% w porównaniu do stanu z końca listopada 2010 r.

(w grudniu 2009 r. wzrost wynosił 4,5%).

Niekorzystną cechą polskiego bezrobocia pozostaje jego strukturalny charak-

ter. Główne czynniki hamujące aktywizację zawodową bezrobotnych to: niedostoso-

wanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy, długotrwałe pozostawanie bez pracy (co

czwarty bezrobotny pozostaje bez pracy powyżej 12 miesięcy od momentu zareje-

strowania się), niskie wykształcenie bezrobotnych (ok. 57% bezrobotnych posiada

wykształcenie zasadnicze zawodowe lub niższe), czy wysoki poziom terytorialnego

zróżnicowania bezrobocia.

W latach 2002–2005 ponad 50% bezrobotnych pozostawało bez pracy ponad

rok od momentu zarejestrowania, czyli tzw. długotrwałe bezrobocie dotykało co dru-

giego bezrobotnego – obecnie co czwartego. Z jednej strony jest to efektem korzyst-

nych zmian w gospodarce i ogólnej poprawy sytuacji na rynku pracy, z drugiej wiąże

się z podejmowanymi działaniami aktywizującymi bezrobotnych.

Jeden z najważniejszych problemów polskiego rynku pracy stanowi wysoki

poziom bezrobocia ludzi młodych, choć do 2007 r. (począwszy od 2003 r.) obserwo-

wany był jego dynamiczny spadek. Reperkusje kryzysu gospodarczego wpłynęły na


37

spowolnienie tempa spadku bezrobocia w 2008 r. oraz na jego wzrost w 2009 r.

W końcu 2008 r. w ewidencji urzędów pracy pozostawało 304,6 tys. osób do 25 roku

życia. Po raz pierwszy od kilku lat, w 2008 r. spadek liczby bezrobotnych wśród mło-

dzieży był niższy niż wśród bezrobotnych ogółem i wyniósł 8,5%, podczas gdy bezro-

bocie ogółem zmniejszyło się w tym okresie o 15,6%. Z kolei w 2009 r. wyższe tempo

wzrostu bezrobocia dotyczyło młodych. O ile liczba bezrobotnych ogółem zwiększyła

się o 28,4%, to liczebność populacji bezrobotnych do 25 roku życia wzrosła o 39,8%.

Skutkowało to wzrostem odsetka tej populacji w ogólnej liczbie zarejestrowanych.

W końcu 2009 r. bezrobotni do 25 roku życia stanowili 22,5% bezrobotnych ogółem,

wobec 20,7% w końcu 2008 r. W końcu 2010 r. w urzędach pracy zarejestrowanych

było 428,3 tys. młodych bezrobotnych, czyli o 0,6% więcej niż rok wcześniej. Wzrost

bezrobocia młodych w ostatnim roku był ponad 5-krotnie niższy od ogólnego wzrostu

bezrobocia. Przyczyniło się to do spadku udziału młodych bezrobotnych w ogólnej

liczbie zarejestrowanych z 22,5% w końcu 2009 r. do 21,9% w końcu 2010 r. Obecnie

co czwarty bezrobotny zalicza się do omawianej grupy, podczas gdy w latach 1991–

–2000 co trzeci bezrobotny pozostawał w tym wieku.

2.4. Warunki pracy

Wypadki przy pracy

Według wstępnych danych opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny

w 2010 r. zgłoszono 94 207 osób poszkodowanych5 w wypadkach przy pracy (bez

osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie), co stanowi wzrost

liczby poszkodowanych w stosunku do 2009 r. o 8,2% (2009 r. – 87 052). W wyniku

wypadków przy pracy śmierć poniosły 444 osoby, co stanowi wzrost o 10,7% (2009 r.

– 401). Zanotowano mniejszą o 24,4% liczbę poszkodowanych w wypadkach ciężkich

– 625 osób (2009 r. – 827).

Największą liczbę osób, które uległy wypadkom przy pracy odnotowano

w 2010 r. w następujących sekcjach (według Polskiej Klasyfikacji Działalności)6:

5 Informacje o wypadkach przy pracy w jednostkach budżetowych prowadzących działalność w zakresie

obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego dotyczą tylko pracowników cywilnych. 6 Polska Klasyfikacja Działalności została wprowadzona rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia

24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) (Dz.U. z 2007 r. Nr 251, poz. 1885, z późn. zm.).


38

a. przetwórstwo przemysłowe – 33,7%;

b. handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając mo-

tocykle – 12,5%;

c. budownictwo – 9,7% – opieka zdrowotna i pomoc społeczna – 8,3%;

d. transport i gospodarka magazynowa – 7,0%;

e. edukacja – 5,0%;

f. administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczeniea spo-

łeczne – 4,5%;

g. górnictwo i wydobywanie – 3,4%.

W sekcjach tych 79 177 osób zostało poszkodowanych w wypadkach przy

pracy, co stanowiło 84,0% ogólnej liczby poszkodowanych.

W 2010 r., wg wstępnych danych GUS, wskaźnik częstotliwości wypadków

przy pracy (mierzony liczbą poszkodowanych na 1000 pracujących) wynosił 8,12 i był

wyższy niż w 2009 r. (7,44), przy czym największą częstotliwość odnotowano w sek-

cjach: górnictwo i wydobywanie (17,66), dostawa wody; gospodarowanie ściekami

i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją (13,93), przetwórstwo przemy-

słowe (12,97), rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (12,53) oraz opieka zdro-

wotna i pomoc społeczna (10,46).

Najwyższe wskaźniki częstotliwości wypadków przy pracy ogółem (bez pra-

cowników cywilnych jednostek budżetowych prowadzących działalność w zakresie

obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego) zanotowano w następujących wo-

jewództwach: dolnośląskim (11,6), warmińsko-mazurskim (9,92), wielkopolskim (9,78),

lubuskim (9,61), śląskim (8,96), opolskim (8,88), pomorskim (8,70). Najniższe wskaź-

niki zanotowano w województwach: mazowieckim (6,14), małopolskim (6,21), pod-

karpackim (6,85) i świętokrzyskim (7,13).

Z informacji GUS wynika, że w 2010 r. w zakładach pracy sektora publicz-

nego 28 916 osób uległo wypadkom przy pracy, z tego 102 osoby poniosły śmierć

wskutek tych wypadków, a 98 osób uległo ciężkim wypadkom przy pracy (w 2009 r.

odpowiednio – 26 868; 93 i 179). Poszkodowani w wypadkach przy pracy w sektorze

publicznym w 2010 r. stanowili 30,7% ogółu poszkodowanych w wypadkach przy

pracy, a ich udział w śmiertelnych wypadkach przy pracy wynosił 23% oraz w ciężkich

wypadkach przy pracy – 15,7% (w 2009 r. odpowiednio – 30,9%; 23,2% i 21,6%).

Natomiast w zakładach pracy sektora prywatnego wypadkom przy pracy ule-

gło 65 291 osób, z tego śmiertelnym – 342, a ciężkim – 527 (w 2009 r. odpowiednio –


39

60 184; 308 i 648). Poszkodowani w wypadkach przy pracy w sektorze prywatnym

w 2010 r. stanowili 69,3% ogółu poszkodowanych w wypadkach przy pracy, a ich

udział w śmiertelnych wypadkach przy pracy wynosił 77% oraz w ciężkich wypadkach

przy pracy – 84,3% (w 2009 r. odpowiednio – 69,3%; 76,8% i 78,4%).

Z analizy czynności wykonywanych w chwili wypadku wynika, że najwięcej

wypadków miało miejsce podczas poruszania się poszkodowanych (36,1%). Na dru-

gim miejscu znalazło się operowanie przedmiotami (16,7%), a na kolejnych: transport

ręczny (14,2%), prace narzędziami ręcznymi (12,4%), obsługiwanie maszyn (9,6%),

kierowanie/jazda środkami transportu/obsługa ruchomych maszyn i innych urzą-

dzeń (6,7%).

Dominującą przyczyną wypadków przy pracy w 2010 r., tak jak w latach ubie-

głych, było nieprawidłowe zachowanie się pracownika (55,2% ogólnej liczby przyczyn).

Drugą pod względem liczebności przyczyną był niewłaściwy stan czynnika materialne-

go (9,0%). Kolejną pod względem liczebności przyczyną był brak lub niewłaściwe po-

sługiwanie się czynnikiem materialnym (7,3%), niewłaściwe samowolne zachowanie się

pracownika (6,8%) oraz niewłaściwa organizacja stanowiska pracy (5,5%).

Wśród osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w 2010 r. zanotowano

124 wypadki (0,1% ogółu poszkodowanych), w których poszkodowanymi były osoby

młodociane. Najwięcej młodocianych poszkodowanych w wypadkach przy pracy od-

notowano w następujących sekcjach: przetwórstwo przemysłowe (34,7% ogólnej

liczby poszkodowanych młodocianych), handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojaz-

dów samochodowych włączając motocykle (33,1%), budownictwo (14,5%).

Analiza wypadkowości wskazuje, że w 2010 r. w wypadkach przy pracy po-

szkodowanych zostało 29 657 kobiet (31,5% ogółu poszkodowanych). W odniesieniu

do 2009 r. stanowi to wzrost zanotowanych przypadków o 12,8%. Najwięcej kobiet

ulegało wypadkom w następujących sekcjach: przetwórstwo przemysłowe (22,3%

ogólnej liczby poszkodowanych kobiet), opieka zdrowotna i pomoc społeczna (19,8%),

handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych włączając motocy-

kle (16,5%), edukacja (11,2%).

Analizując staż pracy na zajmowanym stanowisku przez osoby, które uległy

wypadkom stwierdzono, że ponad połowa (51,2%) spośród nich to osoby ze stażem

do 3 lat włącznie, a niemal jedna trzecia (29,6%) to osoby o stażu nie przekraczają-

cym 1 roku. Należy jednak zauważyć, że następną najliczniejszą grupą osób poszko-

dowanych byli pracownicy doświadczeni, o stażu pracy 16 lat i więcej (16,0%) oraz

od 6 do 10 lat (13%).


40

Największą liczbę poszkodowanych w 2010 r. odnotowano wśród osób

w przedziale wiekowym 20–49 lat. Osoby te stanowiły aż 74,8% wszystkich po-

szkodowanych, z tego 24,3% – w wieku 20–29 lat, 26,8% – dotyczyło grupy w wie-

ku 30–39 lat oraz 23,7% – dotyczyło grupy wiekowej 40–49 lat.

Natomiast największą liczbę osób poszkodowanych w wypadkach stwierdzo-

no w takich grupach zawodowych jak: robotnicy budowlani (6,5% ogółu poszkodowa-

nych), w tym robót stanu surowego i pokrewni (4%) oraz robót wykończeniowych

i pokrewni (2,5%), pracownicy obsługi biurowej (6%), kowale, ślusarze i pokrewni (4,9%),

sprzedawcy i demonstratorzy (4,8%), kierowcy samochodów ciężarowych (3,7%), po-

moce domowe, sprzątaczki i praczki (3,7%), robotnicy w przetwórstwie spożyw-

czym (3,4%), formierze odlewniczy, spawacze, blacharze, monterzy konstrukcji meta-

lowych i pokrewni (3,2%).

Jedną z konsekwencji wypadków przy pracy jest niezdolność do wykonywania

pracy przez osoby poszkodowane. Liczba dni niezdolności do pracy na jednego po-

szkodowanego zwiększyła się z 35,9 dni w 2009 r. do 36,6 w 2010 r. Zwiększeniu

(o 10,2%) uległa ogólna liczba dni niezdolności do pracy z 3 111 170 w 2009 r. do

3 429 527 w 2010 r. Przyczyną jest wspomniany wzrost o 8,2% ogólnej liczby osób

poszkodowanych w wypadkach. Największą liczbę dni niezdolności do pracy na jed-

nego poszkodowanego7 odnotowano w sekcjach: górnictwo i wydobywanie 59,6

(w 2009 r. – 60,4); budownictwo 44,9 (w 2009 r. – 43,7); wytwarzanie i zaopatrywanie

w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów kli-

matyzacyjnych 43,8 (w 2009 r. – 42,6); transport i gospodarka magazynowa 40,8

(w 2009 r. – 40,1); rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 41,1 (w 2009 r. – 39,1).

Należy zaznaczyć, że dane dotyczące niezdolności do pracy osób poszkodowanych

w wypadkach przy pracy nie są ostateczne, gdyż rzeczywiste skutki wypadku mogą

być określone dopiero po okresie niezbędnym np. na leczenie i rehabilitację osoby

poszkodowanej i są rejestrowane po upływie 6 miesięcy od zaistnienia wypadku.

Według informacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w 2010 r. przyznano

1 579 rent z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej skutkami wypadków przy

pracy (finansowanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), tj. o 14,3% mniej niż

w 2009 r. (1 842 renty). W 59 przypadkach przyznano renty z tytułu całkowitej nie-

zdolności do pracy i samodzielnej egzystencji (w 2009 r. – 86) i w 267 przypadkach

renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (w 2009 r. – 359).

7 Bez osób poszkodowanych w wypadkach śmiertelnych oraz bez liczby dni niezdolności do pracy dla

tych osób.


41

W 2010 r. z tytułu wypadków przy pracy z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-

nych wypłacono 76 345 jednorazowych odszkodowań powypadkowych (w 2009 r. –

76 040) na podstawie przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-

ków przy pracy i chorób zawodowych8.

Według wstępnych danych uzyskanych z Głównego Urzędu Statystycznego –

w pierwszym półroczu 2011 r. odnotowano 44 161 poszkodowanych w wypadkach

przy pracy ogółem (bez osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rol-

nictwie), co stanowi wzrost o 7,7% w stosunku do analogicznego okresu 2010 r.

Śmierć wskutek wypadków poniosło 188 osób (spadek o 3,1%), a 292 osoby uległy

ciężkim wypadkom przy pracy (wzrost o 7%).

Choroby zawodowe

Jak wynika z opracowania pt. „Choroby zawodowe w Polsce w 2010 r.”, przy-

gotowanego przez Instytut Medycyny Pracy (IMP) w Łodzi – w 2010 r. stwierdzono

ogółem 2 933 przypadki chorób zawodowych. W 2010 r. liczba nowo stwierdzonych

chorób zawodowych w porównaniu do 2009 r. spadła o 213 przypadków, tj. o 6,8%.

Najliczniej rozpoznawane były pylice płuc – 790 przypadków (26,9% ogółu

chorób zawodowych). Dominowały pylice górników kopalń węgla – 564 przypadki

(71,4% w tej grupie), pylica krzemowa – 108 przypadków (13,7%) i pylica azbestowa

– 88 przypadków (11,1%).

Drugą grupą pod względem liczby przypadków były choroby zakaźne lub pa-

sożytnicze albo ich następstwa – 729 przypadków (24,9% ogółu chorób zawodo-

wych). Zdecydowanie przeważała tu borelioza – 557 przypadków (76,4% tej grupy).

U 96 osób rozpoznano wirusowe zapalenie wątroby (13,2% wszystkich chorób za-

kaźnych), w 72 przypadkach było to wzw typu C, a w 24 typu B. Orzeczono 49 przy-

padków gruźlicy pochodzenia zawodowego (6,7% wszystkich chorób zakaźnych).

Na trzecim miejscu znalazł się obustronny trwały ubytek słuchu – 331 przy-

padków (11,3% ogółu chorób zawodowych).

Kolejną grupą były przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nad-

miernym wysiłkiem głosowym – 321 przypadków (10,9%). Dominowały tu niedowłady

mięśni wewnętrznych krtani – 197 przypadków (61,4% w tej grupie) i wtórne zmiany

przerostowe fałdów głosowych – 108 przypadków (33,6%).

8 Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy

i chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, z późn. zm.).


42

Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego stwierdzono u 194 osób

(6,6% wszystkich chorób zawodowych), w tym w 187 przypadkach był to zespół cie-

śni w obrębie nadgarstka (96,4% w tej grupie), a w 7 zespół rowka nerwu łokciowe-

go (3,6%).

Przewlekłe choroby układu ruchu wystąpiły w 131 przypadkach i znalazły się

na szóstym miejscu – 4,5% wszystkich chorób zawodowych. Największy udział w tej

grupie (34,4%) miało przewlekłe zapalenie nadkłykcia kości ramiennej.

Łączny udział sześciu wymienionych grup chorób zawodowych wynosił 85,1%

wszystkich chorób. Pozostałe jednostki chorobowe zgłaszane były z częstością nie

przekraczającą 3,8%.

Choroby skóry wystąpiły w 110 przypadkach (3,8% wszystkich chorób zawo-

dowych), w tym w 84 przypadkach (76,4% tej grupy) były to alergiczne kontaktowe

zapalenia skóry.

Odnotowano 100 przypadków nowotworów (3,4% ogółu chorób zawodo-

wych). Jako główny czynnik przyczynowy najczęściej wymieniano azbest (61 przy-

padków) i promieniowanie jonizujące (12 przypadków), a do najliczniejszych z tych

chorób zaliczono: raki płuca (50 przypadków) i międzybłoniaki (32 przypadki, w tym

31 opłucnej i 1 otrzewnej).

Zespół wibracyjny został stwierdzony w 58 przypadkach (2,0% wszystkich

chorób). Dominowały w nim zmiany kostno-stawowe, które występowały u 32 osób

(55,2% w tej grupie), zaburzenia o charakterze mieszanym stwierdzono u 14 osób

(24,1%), a zmiany naczyniowo-nerwowe u 12 osób (20,7%).

Astmę oskrzelową rozpoznano u 44 osób (1,5%), po 36 osób (1,2%) miało

orzeczone choroby opłucnej lub osierdzia spowodowane pyłem azbestu lub alergiczny

nieżyt nosa, a przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli stwierdzono u 16 osób (0,6%).

Odnotowano 14 przypadków (0,5% wszystkich chorób zawodowych) ostrych i przewle-

kłych zatruć substancjami chemicznymi lub ich następstw. Czynnikiem przyczynowym

5 zatruć był ołów, 3 – dwusiarczek węgla, 2 – ksylen. Inne substancje powodowały po

jednym przypadku zatruć. Zatruciom ostrym tzn. takim, których objawy wystąpiły po

narażeniu nie przekraczającym jednej zmiany roboczej, uległy 2 osoby.

Udział każdej z pozostałych grup chorób zawodowych nie przekraczał 0,3%.

Jak wyżej wspomniano – w 2010 r. liczba nowo stwierdzonych chorób zawo-

dowych w porównaniu do 2009 r. spadła o 213 przypadków, tj. o 6,8%. W liczbach

bezwzględnych największy spadek odnotowano w przewlekłych chorobach narzą-

du głosu (o 302 przypadki – 48,5%) i w chorobach zakaźnych lub pasożytniczych

(o 159 przypadków – 17,9%).


43

Nastąpił jednak znaczny wzrost liczby przypadków pylic płuc – o 156 przy-

padków (24,6%) oraz przypadków ubytku słuchu (o 70 przypadków – 26,8%).

W strukturze chorób zawodowych w 2010 r. według płci, analogicznie do lat

poprzednich, przeważali mężczyźni, u których stwierdzono 1 990 przypadków tj.

67,8% ogółu chorób zawodowych.

Mężczyźni stanowili większość wśród osób z rozpoznaniem pylicy płuc, cho-

rób zakaźnych, ubytku słuchu, nowotworów złośliwych, zespołu wibracyjnego, chorób

opłucnej wywołanych pyłem azbestu, astmy oskrzelowej, alergicznego nieżytu nosa,

zatruć, zewnątrzpochodnego zapalenia pęcherzyków płucnych i chorób układu wzro-

kowego. Tylko u mężczyzn rozpoznano przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli,

choroby płuc wywołane pyłem metali twardych, gorączkę metaliczną, uogólnione

reakcje alergiczne, choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego (za-

ćma) lub pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego (uraz

ciśnieniowy) oraz przedziurawienie przegrody nosa.

Większy udział kobiet zaznaczył się natomiast w chorobach narządu głosu,

obwodowego układu nerwowego, układu ruchu i skóry.

Podobnie jak w latach poprzednich, większość stwierdzonych w 2010 r. cho-

rób zawodowych powstała w wyniku wieloletniej ekspozycji na czynniki szkodliwe

i uciążliwe. Po wyłączeniu z analizy tych chorób, dla których okres narażenia na czyn-

nik etiologiczny nie odgrywał istotnej roli w ich powstaniu, tj. chorób zakaźnych i in-

wazyjnych oraz chorób o podłożu alergicznym, okazało się, że 92,0% stwierdzonych

przypadków powstało po minimum 10-letnim, zaś 77,0% po 20-letnim okresie pra-

cy w kontakcie z czynnikiem, który był przyczyną zachorowania. Fakt ten znalazł

również odzwierciedlenie w strukturze chorób zawodowych według wieku. Ogółem

92,9% przypadków dotyczy osób powyżej 40 roku życia. Najliczniejsza była grupa

osób w wieku 50–59 lat – 45,0% ogółu przypadków.

Roczny współczynnik zachorowalności na choroby zawodowe w 2010 r. wy-

niósł 28,3 przypadków na 100 tys. zatrudnionych. Najwyższe współczynniki zachoro-

walności dotyczyły pylic płuc, chorób zakaźnych lub pasożytniczych, ubytku słuchu,

przewlekłych chorób narządu głosu, chorób obwodowego układu nerwowego, chorób

układu ruchu i chorób skóry.

Zachorowalność ogólna wśród mężczyzn była wyższa niż wśród kobiet.

Współczynniki wynosiły odpowiednio 36,4 i 19,2 przypadków na 100 tys. zatrudnio-

nych. Jednostkami chorobowymi o najwyższej zapadalności u mężczyzn były pylice

płuc, choroby zakaźne lub pasożytnicze i ubytek słuchu. Wśród kobiet, podobnie jak

w minionych latach, najwyższą zapadalnością charakteryzowały się przewlekłe cho-


44

roby narządu głosu. Na kolejnych miejscach znalazły się choroby zakaźne lub paso-

żytnicze i choroby obwodowego układu nerwowego (tabela 2).

Tabela 2. Choroby zawodowe o najwyższych współczynnikach zapadalności w 2010 r.

według płci

Współczynnik na 100 tys. zatrudnionych Jednostka chorobowa

ogółem mężczyźni kobiety

Ogółem 28,3 36,4 19,2

Pylice płuc 7,6 13,9 0,6

Choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa 7,0 8,9 5,0

Ubytek słuchu 3,2 5,9 0,1

Przewlekłe choroby narządu głosu 3,1 0,7 5,8

Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego 1,9 0,4 3,5

Przewlekłe choroby układu ruchu 1,3 1,0 1,6

Choroby skóry 1,1 0,7 1,5

Źródło: „Choroby zawodowe w Polsce w 2010 r.”, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi.

W 2010 r. najwyższe, znacznie przekraczające poziom ogólnokrajowy współ-

czynniki zapadalności na choroby zawodowe na 100 tys. zatrudnionych odnotowano

w województwach: śląskim (79,7), podlaskim (52,0), zachodniopomorskim (39,6),

małopolskim (38,8) i kujawsko-pomorskim (32,5). Najniższa zapadalność była w wo-

jewództwie mazowieckim (9,7) i łódzkim (10,0).

W większości województw (11 z 16), podobnie jak w całym kraju, liczba przy-

padków chorób zawodowych zmalała w porównaniu z rokiem poprzednim. Najbar-

dziej zmniejszyła się liczba chorób zawodowych w województwie wielkopolskim

(o 49%), a najbardziej wzrosła w województwie pomorskim (o 57,8%).

Należy wspomnieć, że wśród dominujących obecnie chorób zawodowych

znajdują się schorzenia niezwiązane z przemysłem, tj. choroby zakaźne lub pasożyt-

nicze, występujące głównie wśród rolników, leśników i pracowników opieki zdrowotnej

oraz przewlekłe choroby narządu głosu powodowane nadmiernym wysiłkiem głoso-

wym, dotyczące w zdecydowanej większości nauczycieli. Te dwie grupy chorobowe

w znacznej mierze decydują o wielkości współczynników w wielu województwach.

W celu uzyskania informacji o głównych źródłach powstawania chorób zawo-

dowych sporządzono listę przedsiębiorstw, w których w 2010 r. stwierdzono 10 i wię-

cej przypadków tego rodzaju chorób. Znalazło się na niej 18 przedsiębiorstw, głównie


45

kopalń węgla kamiennego. Ogółem w zakładach tych stwierdzono 823 przypadki

chorób zawodowych, co stanowiło 28,1% wszystkich zachorowań na choroby zawo-

dowe.

Ogółem w tych przedsiębiorstwach skupiło się 69,2% wszystkich pylic płuc,

50,0% przypadków zespołu wibracyjnego, 47,2% chorób opłucnej i osierdzia wywoła-

nych pyłem azbestu, 41,1% ubytków słuchu i 27,0% nowotworów.

Według informacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w 2010 r. przyznano

699 rent z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej skutkami chorób zawodowych,

tj. o 22,9% mniej niż w roku poprzednim (w 2009 r. – 907), w tym w 7 przypadkach

przyznano renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji

(w 2009 r. również 7), a w 55 przypadkach – renty z tytułu całkowitej niezdolności do

pracy (w 2009 r. – 50).

2.5. Prawo pracy

Zmiany w Kodeksie pracy w 2010 r.

W 2010 r. wprowadzono przepisy dotyczące podnoszenia kwalifikacji za-

wodowych przez pracowników9. Do tej pory problematyka ta była uregulowana

w rozporządzeniu do Kodeksu pracy. Nowelizacja przede wszystkim zwiększyła rolę

pracodawcy w procesie ubiegania się przez pracownika o świadczenia związane

z podjęciem przez niego nauki. Obecnie podnoszenie kwalifikacji zawodowych, zwią-

zane z prawem pracownika do płatnych świadczeń – dokonuje się bowiem albo

z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą.

Natomiast pracownikowi, który uczy się, ale jego nauka nie stanowi pod-

noszenia kwalifikacji zawodowych, pracodawca może pomagać – na podstawie

art. 1036 k.p. – przyznając dobrowolnie niepłatne świadczenia (urlop bezpłatny, bez-

płatne zwolnienie z całości lub części dnia pracy, w wymiarze określonym w porozu-

mieniu z pracownikiem).

Ponadto nowelizacja:

a. przyznała takie same obowiązkowe świadczenia (urlop szkoleniowy na konkretne

egzaminy oraz płatne zwolnienie z całości lub części dnia pracy na czas nie-

9 Art. 103 1 – art. 103 5 k. p., zostały one wprowadzone ustawą z dnia 20 maja 2010 r. o zmianie usta-

wy – Kodeks pracy oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 105, poz. 655).


46

zbędny, by punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia oraz na czas ich trwa-

nia) dla pracowników podnoszących kwalifikacje zawodowe zarówno z inicjatywy

pracodawcy, jak też za jego zgodą;

b. ograniczyła wymiar niektórych świadczeń przysługujących pracownikom podno-

szącym kwalifikacje zawodowe (nowe przepisy nie przewidują np. obowiązku

udzielania urlopu szkoleniowego na egzaminy zdawane w trakcie sesji egzami-

nacyjnej na studiach);

c. ograniczyła możliwość ewentualnych nadużyć poprzez wprowadzenie:

– zamkniętego katalogu przypadków, w których pracownik zobowiązany jest do

zwrotu pracodawcy kosztów podnoszenia kwalifikacji zawodowych, jakie ten

pracodawca poniósł,

– zakazu zawierania w umowie szkoleniowej postanowień mniej korzystnych

dla pracownika niż wynikające z przepisów Kodeksu pracy, dotyczących pod-

noszenia kwalifikacji zawodowych.

Dodatkowo w 2010 r., w art. 97 § 11 k.p. wprowadzono rozwiązanie prawne

dotyczące wydawania pracownikom raz na 24 miesiące zbiorczego świadectwa pracy

za nawiązane i zakończone w tym okresie umowy terminowe10.

Zmiany w innych aktach prawnych mające wpływ na rynek pracy

Przepisy11 dotyczące uprawnień rodzicielskich wprowadzone w 2009 r. i na

początku 2010, zostały uzupełnione o szczególne prawo do urlopu ojcowskiego dla

pracownika – ojca, który przysposobił dziecko. Pracownik taki ma prawo skorzystać

z urlopu ojcowskiego najpóźniej do upływu 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia

się postanowienia orzekającego przysposobienie i nie dłużej niż do ukończenia

przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję

o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10 roku

życia12.

10 Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy (Dz.U. z 2011 r. Nr 36, poz. 181). 11 Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw

– Dz.U. z 2008 r. Nr 237, poz. 1654 oraz ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy (Dz.U. z 2009 r. Nr 219, poz. 1704).

12 Ustawa z dnia 25 listopada 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy (Dz.U. z 2010 r. Nr 249, poz. 1655, z późn. zm.).


47

2.6. Wynagrodzenia i produktywność

Przeciętne wynagrodzenie za pracę

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej

w 2010 r. ukształtowało się na poziomie 3 224,98 złotych i było wyższe w porównaniu

z rokiem poprzednim o 3,9%. Dynamika przeciętnego wynagrodzenia była wyższa niż

dynamika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych pracow-

ników, wynosząca 2,6%, w wyniku czego płace w ujęciu realnym wzrosły o 1,3%. Dla

porównania, wzrost płac realnych w latach 2005–2009 wynosił kolejno: 1,9%, 3,1%,

6,3%, 6,0%, 2,1%.

W 2010 r. przeciętne wynagrodzenie w sektorze publicznym było wyższe niż

w sektorze prywatnym o 24,4%. Jest to największa różnica między tymi wielkościami

w ciągu ostatnich 6 lat. Wzrost różnicy to przede wszystkim efekt utrzymywania się

tendencji w dynamice płac obu sektorów – w odróżnieniu od lat poprzednich, dynami-

ka przeciętnych wynagrodzeń brutto w sektorze publicznym była niewiele większa niż

w sektorze prywatnym (4,6% i 4,1%). Szczegółowe dane w tym zakresie przedstawia

tabela 3.

Tabela 3. Przeciętne wynagrodzenie brutto, wg sektorów w latach 2006–2010

Przeciętne wynagrodzenie

ogółem sektor

publiczny sektor

prywatny

Wynagrodzenia ogółem

Rok poprzedni = 100

Relacja wynagrodzenia

w sektorze publicznym do wynagrodzenia

w sektorze prywatnym

Lata

w zł w %

2006 2 477,23 2 821,89 2 340,30 104,1 120,6

2007 2 691,03 3 046,54 2 564,63 108,7 118,8

2008 2 943,88 3 411,33 2 791,44 110,2 122,2

2009 3 102,96 3 607,32 2 922,01 105,5 123,4

2010 3 224,98 3 771,32 3 041,57 103,9 124,0

Źródło: Obliczenia własne DAE MPiPS na podstawie Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodo-wej, GUS.

Poziom przeciętnego wynagrodzenia brutto był silnie zróżnicowany we-

dług poszczególnych sekcji gospodarki narodowej. Sekcje o najwyższym poziomie

przeciętnego wynagrodzenia to informacja i komunikacja (6179,24 zł), górnictwo


48

(5 866,13 zł), działalność finansowa i ubezpieczeniowa (5 672,30 zł). Z kolei najniż-

szy poziom przeciętnego wynagrodzenia zarejestrowano w sekcjach administrowanie

i działalność wspierająca (2 161,77 zł), zakwaterowanie i gastronomia (2 405,81 zł),

przetwórstwo przemysłowe (3 147,30 zł).

W porównaniu z rokiem poprzednim największy wzrost płac wystąpił w sek-

cjach rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (o 9,6%), wytwarzanie i zaopatrywa-

nie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (o 8,6%) oraz edukacja

(o 7,0%). W najmniejszym stopniu wzrosły wynagrodzenia w działalności profesjonal-

nej, naukowej i technicznej (o 0,5%), handlu; naprawie pojazdów samochodowych

(o 2,0%), transporcie i gospodarce magazynowej (o 2,1%), budownictwie (o 2,3%),

działalności finansowej i ubezpieczeniowej (o 2,5%), górnictwie i wydobywaniu

(o 2,6%), opiece zdrowotnej i pomocy społecznej (o 2,7%), administracji publicznej

i obronie narodowej (o 3,2%), zakwaterowaniu i gastronomii (o 3,4%). W 2010 r.

wzrost nastąpił we wszystkich sektorach gospodarki.

Duże zróżnicowanie poziomu przeciętnego wynagrodzenia występuje także

w układzie regionalnym (wojewódzkim). W 2010 r. różnica między najwyższym

a najniższym poziomem przeciętnego wynagrodzenia w województwach wyniosła

1 451,10 zł, a w wartościach relatywnych 48,9% (w 2009 r. – 55,6%). Do woje-

wództw o najwyższym poziomie przeciętnego wynagrodzenia należało wojewódz-

two mazowieckie, w którym średnia płaca wynosiła 4 421,39 zł i stanowiła 137,1%

przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Województwo to zdecydo-

wanie wyróżnia się pod tym względem na tle innych regionów i utrzymuje swoją

dominującą pozycję od kilku lat. Wynagrodzenie wyższe od przeciętnego zanoto-

wano również w województwach: śląskim (o 12,7%), pomorskim (o 8,5%). Najniż-

szy poziom zanotowano w województwie podkarpackim – 2 970,29 zł, tj. o 7,9%

poniżej przeciętnego wynagrodzenia krajowego. W porównaniu z poprzednim okre-

sem swoją pozycję w rankingu poprawiły województwa: dolnośląskie, wielkopolskie,

lubelskie, lubuskie. Najwyższy wzrost wynagrodzeń w porównaniu z 2009 r. zano-

towano w województwie lubelskim (o 5,9%), podkarpackim (o 5,3%), podlaskim

(o 5,1%) najniższy – w województwie mazowieckim (o 0,7%) oraz łódzkim (o 1,7%)

(tabela 4).


49

Tabela 4. Przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej wg województw w latach 2009–2010

2009 2010

Wyszczególnienie* w zł

relacja do wynagrodzenia

ogółem w %

w zł

relacja do wynagrodzenia

ogółem w %

Mazowieckie 4 391 141,5 4 421 137,1

Śląskie 3 486 112,3 3 634 112,7

Pomorskie 3 419 110,2 3 500 108,5

Dolnośląskie 3 386 109,1 3 517 109,0

Małopolskie 3 159 101,8 3 300 102,3

Zachodniopomorskie 3 126 100,7 3 242 100,5

Opolskie 3 112 100,3 3 209 99,5

Łódzkie 3 106 100,1 3 157 97,9

Wielkopolskie 3 099 99,9 3 252 100,8

Podlaskie 2 984 96,2 3 135 97,2

Świętokrzyskie 2 975 95,9 3 098 96,1

Lubelskie 2 962 95,5 3 137 97,3

Kujawsko-pomorskie 2 907 93,7 3 017 93,6

Lubuskie 2 899 93,4 3 018 93,6

Warmińsko-mazurskie 2 830 91,2 2 977 92,3

Podkarpackie 2 821 90,9 2 970 92,1

Ogółem 2 944 100,0 3 225 100,0

* kolejność województw według wysokości przeciętnego wynagrodzenia w 2009 r.

Źródło: Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej, GUS.

Minimalne wynagrodzenie za pracę

W 2010 r. obowiązywało minimalne wynagrodzenie za pracę w wysokości

1317 zł. Wynagrodzenie to było wyższe od obowiązującego w 2009 r. o 41 zł, tj.

o 3,2%. W ujęciu realnym minimalne wynagrodzenie wzrosło o 0,6%. Relacja mini-

malnego wynagrodzenia do przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej

ukształtowała się w 2010 r. na poziomie 42%, co oznaczało poziom wyższy od noto-

wanego w 2009 r. o 0,9 pkt proc. Liczba zatrudnionych z wynagrodzeniem minimal-

nym zwiększyła się o 11,8 tys. osób, tj. o 3,8%. Pracownicy ci stanowili 3,9% ogółu

zatrudnionych. Wskaźnik ten zwiększył się w porównaniu z 2009 r. o 0,1 pkt proc.


50

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

w %

dynamika płacy minimalnej

dynamika cen

dynamika przeciętnego w ynagrodzenia

Najwyższy procentowy wzrost liczby zatrudnionych z wynagrodzeniem mini-

malnym zanotowano w sekcjach PKD 2007: górnictwo i wydobywanie, obsługa rynku

nieruchomości, oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę

wodną, gorącą wodę. Zmniejszenie liczby osób z wynagrodzeniem minimalnym na-

stąpiło w 2 sekcjach: działalność finansowa i ubezpieczeniowa oraz budownictwo.

W przekroju wojewódzkim wzrost liczby osób z wynagrodzeniem minimalnym miał

miejsce we wszystkich województwach, poza lubuskim, w którym nastąpiło znaczące

zmniejszenie – o 31,1% (wykres 19).

Wykres 19. Dynamika minimalnego wynagrodzenia w Polsce w latach 2001–2010 (w %)

Źródło: opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS.

W 2010 r. uzgodniono w Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodar-

czych wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę na 2011 r. w kwocie 1 386 zł13.

Kwota ta stanowiła 41,26% prognozowanego wówczas przeciętnego wynagrodzenia

w gospodarce narodowej na 2011 r. Wynagrodzenie to jest wyższe od obowiązujące-

go w 2010 r. o 69 zł, tj. o 5,2%.

13 Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie wysokości minimalnego

wynagrodzenia za pracę w 2010 r. (M.P. z 2009 r. Nr 48, poz. 709).


51

0

1

2

3

4

5

6

7

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

w %

produktyw ność pracy przeciętne w ynagrodzenia

Produktywność pracy

Dynamika wydajności pracy w 2010 r. była wyższa niż przed rokiem i wynio-

sła 3,4% w stosunku do roku poprzedniego. W 2010 r. nastąpił widoczny wzrost tego

wskaźnika, mimo spadku dynamiki przeciętnego wynagrodzenia (z wartości 2% do

wartości 1,6%). Pogarszająca się sytuacja na rynku pracy od 2008 r. zahamowała

zdecydowanie presję na wzrost płac (wykres 20).

Wykres 20. Dynamika realnej produktywności pracy oraz realnych wynagrodzeń w la-

tach 2000–2010 na osobę zatrudnioną (w %)

Źródło: Obliczenia własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS i Eurostat.

Rozdział 3. Polityka rynku pracy

52

Rozdział 3. POLITYKA RYNKU PRACY

3.1. Ramy formalno-prawne

Podstawowym aktem normatywnym określającym ramy formalno-prawne dla

realizowanej polityki rynku pracy jest ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach

rynku pracy14. Ustawa identyfikuje instytucje rynku pracy, określa podstawowe usługi

oraz wspierające je instrumenty rynku pracy i instrumenty stymulujące rozwój zaso-

bów ludzkich, wyznacza zakres podstawowych kompetencji organów zatrudnienia

oraz podnosi kwestie wspierania lokalnych i regionalnych rynków pracy.

W 2010 r. wprowadzono szereg zmian legislacyjnych regulujących sytuację

w obszarze zatrudnienia i rynku racy:

znowelizowano ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy15, przy-

jęto następujące ustawy:

a. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi

z 2010 r.16,

b. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego trak-

towania17.

Podstawowym celem nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach

rynku pracy z dnia 16 grudnia 2010 r. było doprecyzowanie przepisów budzących

wątpliwości interpretacyjne oraz dostosowanie przepisów ustawy do przepisów wyni-

kających z innych ustaw18. Zasadnicze zmiany wynikające z nowelizacji ustawy doty-

14 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr

69, poz. 415, z późn. zm.). 15 Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy

oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 257, poz. 1725). 16 Ustawa z dnia 24 czerwca 2010 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków

powodzi z 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 123, poz. 835, z późn. zm.). 17 Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie

równego traktowania (Dz.U. z 2010 r., Nr 254poz. 1700). 18 Ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095,

z późn. zm.), ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651, z późn. zm.), ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytu-cjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 6, poz. 33), ustawy z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców (Dz.U. z 2009 r. Nr 125, poz. 1035) oraz ustawy z dnia 17 lipca 2009 r. o praktykach absolwenckich (Dz.U. z 2009 r. Nr 127, poz. 1052).


53

czyły przede wszystkim instrumentów rynku pracy oraz instrumentów rozwoju zaso-

bów ludzkich.

Doprecyzowaniu uległy między innymi przepisy określające w jakim okresie

osoba posiadająca wpis do ewidencji działalności gospodarczej może jednocześnie

posiadać status bezrobotnego oraz moment od którego bezrobotnemu w okresie

odbywania szkolenia, na które został skierowany przez starostę, przysługuje stypen-

dium finansowane ze środków Funduszu Pracy.

Uporządkowano także przepisy określające obowiązek odprowadzania skła-

dek ubezpieczenia wypadkowego oraz ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych

wypadków dotyczący osób, które podjęły zatrudnienie w trakcie szkolenia lub w trak-

cie studiów podyplomowych finansowanych przez Fundusz Pracy.

Ponadto znowelizowana ustawa wprowadziła zakaz:

a. pozbawienia przez starostę statusu bezrobotnego osoby bezrobotnej, która zosta-

ła wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego jako założyciel spółdzielni socjalnej

po dniu zarejestrowania w powiatowym urzędzie pracy, w związku z uwzględnie-

niem przez starostę jego wniosku o przyznanie środków na założenie spółdzielni

socjalnej, do dnia następnego po dniu otrzymania tych środków;

b. pozbawienia przez starostę statusu bezrobotnego kobiety w ciąży oraz w okresie

30 dni po dniu porodu z powodu niezdolności do pracy związanej z ciążą i poro-

dem trwającej przez nieprzerwany okres 90 dni. Zakaz obowiązuje z wyłącze-

niem przypadku złożenia wniosku o pozbawienie tego statusu przez samą bezro-

botną.

Ujednolicono także zasady wykonywania kontroli nad agencjami zatrudnie-

nia i dostosowano je do zmian w ustawie o Państwowej Inspekcji Pracy oraz upo-

ważniono marszałka województwa do odmowy wpisu do rejestru agencji zatrudnienia

podmiotu założonego i prowadzonego przez osobę fizyczną, która w ramach świad-

czonych usług agencji zatrudnienia dopuściła się naruszenia przepisów o promocji

zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

Nowelizacja ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia

16 grudnia 2010 r. umożliwiła również skierowanie osób bezrobotnych (lub uprawnio-

nych osób poszukujących pracy) na kilka kursów, których łączne ukończenie zwięk-

szy szansę na zatrudnienie oraz ubieganie się przez podmioty prowadzące nie-

publiczne przedszkola i szkoły o przyznanie refundacji kosztów wyposażenia lub

doposażenia stanowisk pracy dla skierowanych osób bezrobotnych.


54

Wprowadzono również możliwość zrefundowania producentowi rolnemu ze

środków Funduszu Pracy kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy

dla skierowanego bezrobotnego na określonych ustawowo warunkach. Wprowadzono

także zmianę, dzięki której, w przypadku korzystania przez pracodawcę ze zwolnienia

z opłacania składek na Fundusz Pracy za pracowników powracających z urlopu ma-

cierzyńskiego albo wychowawczego, okres pracy tych pracowników może być zali-

czony do okresu uprawniającego do nabycia prawa do zasiłku dla bezrobotnych.

Ponadto wprowadzono ochronę praw osób, które nabywają umiejętności za-

wodowe w formie praktyk absolwenckich, praktyk lub stażu zawodowego w przypad-

kach kierowania tych osób za granicę oraz zasadę traktowania w jednakowy sposób

podjęcia zatrudnienia, innej pracy zarobkowej i działalności gospodarczej w określo-

nych przez ustawę przypadkach. Dodano również przepis uzupełniający kwestie

dotyczące prawa do przetwarzania przez publiczne służby zatrudnienia danych oso-

bowych osób korzystających z usług rynku pracy oraz upoważniono starostę do do-

konywania zwrotów kosztów poniesionych przez bezrobotnych z tytułu przejazdu

tylko na egzamin.

Regulacje prawne wprowadzone w latach 2008–2009 r. stwarzały możliwość

między innymi utworzenia wyodrębnionych w ramach powiatowych urzędów pracy –

centrów aktywizacji zawodowej (CAZ) oraz utworzonych na poziomie gmin, lokalnych

punktów informacyjno-konsultacyjnych. Działalność realizowana przez centra aktywi-

zacji zawodowej związana jest z aktywizacją zawodową, z kolei punkty informacyjno-

konsultacyjne prowadzą przede wszystkim działalność informacyjną w zakresie po-

mocy oferowanej przez urzędy pracy oraz rejestrują bezrobotnych i poszukujących

pracy. W ramach znowelizowanej ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. wydłużono o rok

(tj. do końca 2011 r.) okres, w którym powiatowe urzędy pracy będą mogły uzyskać

dofinansowanie z Funduszu Pracy na utworzenie centrów aktywizacji zawodowej

i lokalnych punktów informacyjno-konsultacyjnych.

W dniu 19 czerwca 2009 r. uchwalono ustawę o pomocy państwa w spła-

cie niektórych kredytów mieszkaniowych udzielonych osobom, które utraciły pracę.

Ustawa zakładała stworzenie mechanizmu finansowego wsparcia przez państwo czę-

ści kredytobiorców, którzy będąc stroną umowy kredytu zabezpieczonego hipoteką

utracili pracę. W planie na 2010 r. pomoc w spłacie niektórych kredytów mieszkanio-

wych udzielnych osobom, które utraciły pracę zaplanowano kwotę 230 625 tys. zł.

Faktycznie na ten cel wydatki Funduszu Pracy wyniosły 6 366 tys. zł. Z tej formy po-

mocy skorzystały w 2010 r. 8683 osoby.


55

W dniu 24 czerwca 2010 r. przyjęta została ustawa o szczególnych rozwiąza-

niach związanych z usuwaniem skutków powodzi z 2010 r. Zasadniczym celem usta-

wy jest ułatwienie usuwania skutków powodzi, które miały miejsce w 2010 r. Przepisy

ustawy stosuje się także w sprawach związanych z usuwaniem skutków osunięć zie-

mi wywołanymi opadami atmosferycznymi w tym okresie.

W dniu 15 czerwca 2010 r. dokonano zmiany planu finansowego Funduszu

Pracy na rok 2010 w celu zapewnienia środków przeznaczonych na finansowanie

realizacji programów związanych z aktywizacją osób bezrobotnych na terenach, na

których miały miejsce klęski żywiołowe, jak również nowych instrumentów przeciw-

działania bezrobociu przewidzianych w ustawie o szczególnych rozwiązaniach zwią-

zanych z usuwaniem skutków powodzi z maja i czerwca 2010 r. Uruchomiona została

rezerwa Funduszu Pracy w kwocie 172 765,6 tys. zł przeznaczona na finansowanie

świadczeń zasiłkowych dla bezrobotnych z terenów objętych powodzią, zwrotu wy-

datków pracodawców z tytułu zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych pracowni-

ków i bezrobotnych oraz zwrotu wydatków ponoszonych przez organizatorów robót

publicznych, zatrudniających przy usuwaniu skutków powodzi rolników, u których

zalaniu uległo co najmniej 30 proc. gospodarstwa rolnego lub upraw działu specjal-

nego produkcji rolnej. Z kolei ze środków Funduszu Gwarantowanych Świadczeń

Pracowniczych przeznaczono kwotę 140 mln zł na nieoprocentowane zwrotne po-

życzki19.

Kolejną zmianą legislacyjną jest uchwalenie ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r.

o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowa-

nia20, której celem jest uzupełnienie dotychczasowych regulacji oraz implementacja

dyrektyw przyjętych przez Unię Europejską21. Dzięki tej zmianie przepisy ustawy

chronią między innymi przestrzeganie zasady równego traktowania w dostępie i ko-

rzystaniu z usług rynku pracy oraz instrumentów rynku pracy bez względu na płeć,

19 Informacja na temat środków pomocowych z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych

i Funduszu Pracy kierowanych do pracowników i przedsiębiorców dotkniętych skutkami powodzi w 2010 r.

20 Op. cit. 21 Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego

traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz. Urz. WE L 180 z 19.07.2000, str. 22; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 20, t. 1, str. 23), Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. Urz. WE L 303 z 02.12.2000, str. 16; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4, str. 79). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/54/WE z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana) (Dz. Urz. UE L 204 z 26.07.2006, str. 23).


56

rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełno-

sprawność, wiek lub orientację seksualną22.

3.2. Cele i priorytety polityki rynku pracy w 2010 r.

Zgodnie z postanowieniami ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku

pracy23 zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezro-

bocia oraz aktywizacji zawodowej realizowane są na podstawie Krajowego Planu Dzia-

łań na rzecz Zatrudnienia na lata 2009–2011 (KPDZ/2009–2011) oraz w oparciu o ini-

cjatywy samorządu gminy, powiatu, województwa i partnerów społecznych.

Uchwalany przez Radę Ministrów KPDZ/2009–2011 zawiera ponadto zasady

realizacji Europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz określa cele i kierunki działań zgodne

z priorytetami polityki państwa w dziedzinie rynku pracy. W obszarze polityki zatrudnie-

nia służy on realizacji Krajowego Programu Reform na lata 2008–2011 oraz stanowi

podstawę dla przygotowania przez samorządy województw regionalnych planów dzia-

łań na rzecz zatrudnienia, określających preferowane programy regionalne, projekty

lokalne, priorytetowe grupy bezrobotnych i innych osób wymagających wsparcia.

Przygotowanie projektu KPDZ stanowi obowiązek ministra właściwego do

spraw pracy przy współudziale w szczególności: ministra właściwego do spraw go-

spodarki, ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra właściwego

do spraw szkolnictwa wyższego, ministra właściwego do spraw rozwoju wsi oraz mi-

nistra właściwego do spraw rozwoju regionalnego.

Zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bez-

robocia oraz aktywizacji zawodowej, podejmowane są przez instytucje rynku pracy

(tj.: publiczne służby zatrudnienia, Ochotnicze Hufce Pracy, agencje zatrudnienia,

instytucje szkoleniowe oraz instytucje dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego)

w celu: pełnego i produktywnego zatrudnienia, rozwoju zasobów ludzkich, osiągnięcia

wysokiej jakości pracy, wzmacniania integracji oraz solidarności społecznej, a także

zwiększania mobilności na rynku pracy.

Zwiększenie aktywności zawodowej oraz odpowiedź na zachodzące w społe-

czeństwie polskim zmiany demograficzne szczególnie w sytuacji zagrożenia spo-

wolnieniem wzrostu gospodarczego, stanowią podstawowe wyzwania zdefiniowane

22 Art. 2a (op. cit). 23 (op. cit.)


57

w KPDZ/2009–2011. Sprostaniu zdiagnozowanym wyzwaniom służyć mają liczne

działania ujęte w cztery główne priorytety:

a. wzrost aktywności;

b. sprawny rynek pracy;

c. doskonalenie aktywnej polityki rynku pracy;

d. łagodzenie skutków kryzysu gospodarczego oraz przygotowanie rynku pracy do

ożywienia gospodarki.

Zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bez-

robocia oraz aktywizacji zawodowej ujęte w KPDZ/2009–2011 przewidują dłuższą niż

w poprzednich planach, bowiem trzyletnią perspektywę realizacyjną. Przyjęcie nowej

perspektywy argumentowane jest dynamiką zmian na rynkach pracy, występujących

w odroczeniu do procesów gospodarczych i społecznych zachodzących zarówno

w skali krajowej, jak i globalnej. Wyznaczona perspektywa obejmuje zatem zarówno

okres wdrażania działań przyjętych do realizacji w latach 2009–2011, coroczną ewalu-

ację postępów w realizacji ww. działań, jak i proces opracowywania koncepcji nowych

rozwiązań, ich wdrażania oraz ewaluacji. Mając na uwadze założenia poczynione

w KPDZ/2009-2011, cztery główne priorytety porządkujące działania państwa na rzecz

zatrudnienia obowiązują również w latach 2010 i 2011. Jednocześnie dodatkowe zada-

nia zgłaszane do realizacji w kolejnych latach oraz propozycje zmian czy weryfikacji

zadań wchodzących w skład KPDZ/2009-2011 stanowią część integralną Sprawozdania

rocznego z realizacji Krajowego Planu Działań na rzecz Zatrudnienia na lata 2009–2011.

Realizacji priorytetów polityki rynku pracy wyznaczonych w KPDZ/2009–2011

służy ogółem siedemdziesiąt pięć zadań. Należy jednak podkreślić, że większość

zadań przewiduje znacznie dłuższe ramy czasowe niż przyjęte w Planie trzy lata.

W ramach priorytetu „wzrost aktywności” przewidziano trzydzieści trzy zada-

nia służące zarówno zbudowaniu systemu powszechnej edukacji ustawicznej, syste-

mu zachęt do kształcenia się przez całe życie, jak i zbudowaniu spójności rynku pra-

cy. W latach 2009–2010 dwa zadania zostały zrealizowane w całości: „Stworzenie

placówki kształcenia ustawicznego o zasięgu ogólnopolskim”24 oraz „Promocja tury-

styki wiejskiej i agroturystyki”25. Realizacja dwóch zadań z zakresu zwiększenia szans

24 Minister Edukacji Narodowej wydał rozporządzenie z dnia 15 czerwca 2009 r. w sprawie publicznych

placówek kształcenia ustawicznego, publicznych placówek kształcenia praktycznego oraz publicznych ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego (Dz.U. z 2009 r. Nr 99, poz. 828).

25 Działanie realizowane w ramach „aktywizacji zawodowej osób zamieszkujących obszary peryferyjne”. Projekt „Sprawozdania rocznego z realizacji Krajowego Planu Działań na rzecz Zatrudnienia na lata 2009–2011”.


58

osób niepełnosprawnych na rynku pracy nie została uruchomiona26. Natomiast

w przypadku dwóch zadań nie jest obecnie możliwa ocena zgodności realizacji

z założeniami KPDZ/2009-2011.

Działania realizowane w priorytecie „wzrost aktywności” służą przede wszyst-

kim wsparciu ekonomii społecznej, ułatwieniu godzenia obowiązków rodzinnych z pra-

cą oraz modernizacji systemu szkolnictwa i przystosowaniu go do potrzeb rynku

pracy. W związku z tym adresowane są do osób najbardziej narażonych na pozosta-

wanie w stanie bierności zawodowej, czyli osób w wieku powyżej 50 lat, młodzieży,

osób niepełnosprawnych i mieszkańców wsi.

Dla priorytetu „sprawny rynek pracy” w perspektywie 2009–2011 r. zgłoszono

do realizacji siedemnaście zadań, spośród których wstrzymana została realizacja

zadania z zakresu budowy systemu monitoringu rynku pracy27. Ponadto w przypadku

siedmiu zadań realizacja została opóźniona lub zostały one zrealizowane tylko czę-

ściowo. Działania realizowane w tym priorytecie mają służyć promocji alternatywnych

i elastycznych form zatrudnienia, stworzeniu lepszych warunków działania przedsię-

biorstw i zatrudniania pracowników oraz usprawnieniu metod organizacji pracy i mo-

dernizacji systemu zabezpieczenia społecznego na rynku pracy.

W ramach priorytetu „doskonalenie aktywnej polityki rynku pracy”, koncen-

trującego się na zwiększeniu dostępności działań publicznych służb zatrudnienia

oraz doskonaleniu usług pośrednictwa pracy, przewidziano realizację łącznie dwu-

nastu zadań. Do końca 2010 r. trzy zadania nie zostały w pełni zrealizowane lub

ich realizacja została opóźniona. W przypadku zadania z zakresu działań aktywi-

zacyjnych wobec bezrobotnych będących w szczególnie trudnej sytuacji na ryn-

ku pracy nie jest obecnie możliwa ocena zgodności realizacji z założeniami

KPDZ/2009-2011. W wyniku działań podjętych w celu wzmocnienia aktywnej polity-

ki rynku pracy wydano między innymi rozporządzenie w sprawie standardów i wa-

runków prowadzenia usług rynku pracy28, nowelizację rozporządzenia w sprawie

rejestru instytucji szkoleniowych29 oraz nowelizację rozporządzenia w sprawie re-

26 Za realizację działania odpowiada PFRON. Powodem zaniechania realizacji zadań w 2010 r. był brak

środków finansowych. 27 „Prowadzenie badania panelowego gospodarstw domowych” nie jest realizowane. Środki przewidziane

na realizację zadania zostały przesunięte na realizację innych zadań. 28 Rozporządzenie z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług

rynku pracy (Dz.U. z 2010 r. Nr 177, poz. 1193). 29 Rozporządzenie z dnia 15 grudnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie rejestru instytucji

szkoleniowych (Dz.U. z 2010 r. Nr 241, poz. 1620).


59

fundowania ze środków Funduszu Pracy wynagrodzeń wypłacanych młodocianym

pracownikom30.

W ramach priorytetu „łagodzenie skutków kryzysu gospodarczego oraz przy-

gotowanie rynku pracy do ożywienia gospodarki” zgłoszono do realizacji łącznie trzy-

naście zadań, spośród których cztery zadania zaplanowane do realizacji w 2010 r. nie

zostały podjęte31. Działania realizowane w powyższym priorytecie służyć mają uła-

twieniu przedsiębiorcom szybkiej adaptacji do zmiennych warunków gospodarowania,

wsparciu przedsiębiorczości w celu kreacji nowych miejsc pracy oraz zwiększeniu

skłonności do inwestowania w warunkach zmian gospodarczych charakteryzujących

się dużą dynamiką.

3.3. Formy przeciwdziałania bezrobociu

Aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu

Aktywizacja bezrobotnych polega przede wszystkim na udzielaniu pomocy bez-

robotnym w dotarciu do zatrudnienia i jego utrzymaniu. Podstawowe znaczenie mają

w tej kwestii usługi rynku pracy, z których szczególne znaczenie ma poradnictwo zawo-

dowe. Natomiast zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy

aktywnymi formami promocji zatrudnienia i łagodzenia skutków bezrobocia są:

a. prace interwencyjne;

b. prace społecznie użyteczne;

c. roboty publiczne;

d. staż i przygotowanie zawodowe dorosłych;

e. pożyczki szkoleniowe;

f. stypendia w okresie kontynuowania nauki;

g. szkolenia;

h. wsparcie działalności gospodarczej;

i. zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania;

j. dodatek aktywizacyjny.

30 Rozporządzenie z dnia 16 grudnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie refundowania

ze środków Funduszu Pracy wynagrodzeń wypłacanych młodocianym pracownikom (Dz.U. z 2010 r. Nr 244, poz. 1632).

31 W dwóch przypadkach zadania nie zostały zrealizowane z powodu braku środków finansowych w jednym przypadku zadanie zostało zrealizowane częściowo i w jednym przypadku nie jest obecnie możliwa ocena zgodności realizacji zadania z założeniami KPDZ/2009-2011.


60

W 2010 r. subsydiowane zatrudnienie podjęło 256,3 tys. bezrobotnych (tj.

o 54 tys. osób więcej niż przed rokiem), w tym prace interwencyjne rozpoczęło 43 tys.

bezrobotnych (wzrost o 2,8 tys.), zaś w ramach robót publicznych wsparciem objęto

74,6 tys. osób (wzrost o 20,6 tys.). Nową formą aktywizacji wprowadzoną w noweli-

zacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy pod koniec 2005 r.

są prace społecznie użyteczne, które w 2009 r. rozpoczęło 65,8 tys. bezrobotnych,

a w 2010 r. zainteresowanie tą formą aktywizacji wzrosło o prawie 2 tys. osób, do po-

ziomu 67,6 tys. osób.

Jednocześnie systematycznie rośnie zainteresowanie bezrobotnych podej-

mowaniem działalności gospodarczej oraz pracodawców zatrudnianiem bezrobotnych

w ramach otrzymywania refundacji kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowi-

ska pracy dla skierowanego bezrobotnego. W 2006 r. w rezultacie otrzymania środ-

ków na podjęcie działalności gospodarczej odpływ z bezrobocia wyniósł 34,9 tys.

osób (co stanowiło 1,1% wyłączeń), natomiast w 2010 r. liczba ta wzrosła do 76,9 tys.

bezrobotnych (wzrost w stosunku do 2009 r. o 13 tys.). W wyniku refundacji kosztów

wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego

w 2010 r. odpływ wyniósł około 59,5 tys. bezrobotnych (wzrost o około 18 tys. osób

w porównaniu do 2009 r.).

Największym zainteresowaniem bezrobotnych cieszą się szkolenia oraz sta-

że. W 2010 r. szkolenia rozpoczęło 181,2 tys. bezrobotnych (tj. o 15,1 tys. więcej

niż w analogicznym okresie 2009 r.), natomiast liczba odbytych staży wzrosła

o 42,7 tys. (do poziomu 298,3 tys. osób). Zmiany te mogą wynikać z rozszerzenia

zakresu osób, które mogą skorzystać z tej formy pomocy, na mocy nowelizacji

ustawy o promocji i zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Przygotowanie zawodo-

we dorosłych, które po zmianach w ww. ustawie, zastąpiło przygotowanie zawodo-

we w miejscu pracy, w 2010 r. rozpoczęło 1,1 tys. bezrobotnych (spadek o 6,4 tys.

w stosunku do 2009 r.).

Istotną rolę w zwiększaniu aktywności bezrobotnych na rynku pracy pełnią

tzw. dodatki aktywizacyjne przysługujące bezrobotnym posiadającym prawo do zasił-

ku, którzy z własnej inicjatywy podejmą zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, bądź

też w wyniku skierowania przez powiatowy urząd pracy podejmą zatrudnienie w nie-

pełnym wymiarze i otrzymają wynagrodzenie niższe od minimalnego. W 2009 r.

dodatek aktywizacyjny otrzymało 116,7 tys. osób, w tym pracę z własnej inicjatywy

podjęło 116,4 tys. W 2010 r. liczby te wzrosły odpowiednio do 119,3 oraz 119,2.

Łącznie w 2010 r. różnego rodzaju aktywnymi programami rynku pracy objętych


61

zostało 804,6 tys. bezrobotnych, co stanowiło 27% odpływu bezrobotnych w tym

okresie32. W porównaniu z 2009 r. liczba zaktywizowanych bezrobotnych zwiększyła

się o ponad 107 tys. osób, tj. o 15,4% (tabela 5).

Tabela 5. Liczba zaktywizowanych bezrobotnych w latach 2008–2010

Wyszczególnienie 2008 2009 2010

praca subsydiowana ogółem 186 659 202 329 256 345

w tym:

prace interwencyjne 46 042 40 219 42 968

roboty publiczne 44 539 54 019 74 566

podjęcia działalności gospodarczej 51 945 63 898 76 877

refundacja kosztów zatrudnienia 39 695 41 502 59 457

inne 4 438 2 691 2 477

szkolenia 168 374 166 148 181 173

staż 169 860 255 604 298 342

przygotowanie zawodowe dorosłych b. d. 7 521 1 106

praca społecznie użyteczna 63 769 65 768 67 631

RAZEM 668 102 697 370 804 600

Źródło: Obliczenia własne DAE MPiPS na podstawie danych ze sprawozdań MPiPS.

Pasywne formy przeciwdziałania bezrobociu

Najczęściej stosowaną formą wsparcia pasywnego dla bezrobotnych są zasił-

ki z tytułu bezrobocia. Na koniec grudnia 2010 r. prawo do zasiłku dla bezrobotnych

posiadało 326,6 tys. osób, tj. o 53,4 tys. osób mniej niż na koniec grudnia roku po-

przedniego.

Do pasywnych form przeciwdziałania bezrobociu należy także zaliczyć świad-

czenia przedemerytalne (o przyznanie których mogą ubiegać się bezrobotni powyżej

50 roku życia, po upływie 6 miesięcy od dnia zarejestrowania w powiatowym urzędzie

pracy, jeżeli spełniają warunki do nabycia tego świadczenia, określone w odrębnych

32 Podane tutaj statystyki odnoszą się do aktywnych polityk uwzględnionych w sprawozdaniu MPiPS.

Nie są to więc wszystkie wymienione w ustawie formy pomocy. Co więcej, ogólna liczba osób, któ- re skorzystały z aktywnej polityki rynku pracy zgodnie z danymi z tego sprawozdania jest różna od liczby beneficjentów w ujęciu kasowym, podawanej w odniesieniu do wydatków z Funduszu Pracy w kolejnym rozdziale.


62

przepisach33) oraz zasiłki przedemerytalne, które przyznawano do końca 2002 r.

Świadczenia oraz koszty ich obsługi od 1 lutego 2009 r. są finansowane ze środków

Funduszu Pracy. Przeciętnie miesięcznie, w 2010 r. wypłacono ok. 79,1 tys. zasiłków

przedemerytalnych i ok. 73 tys. świadczeń przedemerytalnych, przeznaczając na nie

odpowiednio 777,9 mln zł oraz 818,1 mln zł (łącznie 1 596 mln zł). Podstawowe wiel-

kości z tego zakresu przedstawia tabela 6.

Tabela 6. Zasiłki i świadczenia przedemerytalne wypłacone w latach 2005–2010

2005 2006 2007 2008 2009 2010 Wyszczególnienie

w tys. (przeciętnie miesięcznie)

zasiłki przedemerytalne 251,1 213,3 174,6 133,8 98,6 79,1

świadczenia przedemerytalne 287,7 243,0 193,2 122,0 66,4 73,0

Źródło: www.zus.pl.

3.4. Finansowanie polityki rynku pracy

Wydatki z Funduszu Pracy w 2010 r. i finansowane z nich działania

Ze środków Funduszu Pracy finansowana jest znaczna część działań w za-

kresie polityki rynku pracy. Fundusz, którego dysponentem jest minister właściwy do

spraw pracy, funkcjonuje od 1 stycznia 1990 r. jako państwowy fundusz celowy – nie

posiadający osobowości prawnej. Podstawowymi przychodami Funduszu są składki

(od 1999 r. niezmiennie 2,45% podstawy wymiaru wynagrodzeń brutto opłacanych

przez pracodawców i kwot stanowiących podstawę wymiaru składek na zaopatrze-

nie emerytalne osób fizycznych); wpływy za współfinansowane projekty pochodzące

z Unii Europejskiej oraz dotacje z budżetu państwa (od 2005 do 2008 r. bez dotacji).

Głównym celem Funduszu Pracy jest łagodzenie skutków pozostawania bez

pracy (wypłata bezrobotnym zasiłków i świadczeń) oraz finansowanie programów

na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawo-

dowej.

Podstawowy wpływ na skalę i strukturę wydatków z Funduszu Pracy ma sytu-

acja na rynku pracy, a w szczególności poziom bezrobocia, liczba osób uprawnionych

do zasiłków i świadczeń finansowanych z tego Funduszu oraz przewidziane w planie

33 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz.U. z 2009 r., Nr 6 poz. 33,

z późn. zm.).


63

finansowym Funduszu Pracy środki na finansowanie programów aktywnego przeciw-

działania bezrobociu.

Realizacja planowanych wydatków Funduszu Pracy osiągnęła w 2010 r. po-

ziom zbliżony do kwoty określonej w ustawie budżetowej i wynosiła 12 376,1 mln zł

(wg sprawozdania MPiPS-02), z czego:

a. na zasiłki i świadczenia dla bezrobotnych (łącznie ze świadczeniami integracyj-

nymi i dodatkami aktywizacyjnymi) wydatkowano 5 013,7 mln zł (97,2% kwoty

planowanej);

b. na programy na rzecz promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej wydatkowa-

no (w ujęciu kasowym) 6 747,9 mln zł (103,2% kwoty planowanej);

c. na pozostałe zadania wydatkowano 614,5 mln zł (100,6% kwoty planowanej).

Wydatki na zasiłki i świadczenia dla bezrobotnych zostały zrealizowane

w kwotach niższych niż planowano. Niższa od planowanej o 34,3 tys. średnio-

roczna liczba wypłaconych zasiłków dla bezrobotnych (plan 380 tys. – wykonanie

345,7 tys.) wynikała głównie ze zmniejszenia się liczby osób bezrobotnych z pra-

wem do zasiłku.

Wydatki na finansowanie programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodze-

nia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2010 r. wyniosły 6 747,9 mln zł,

tj. 103,2% planowanej kwoty.

W 2010 r. najwyższy udział w strukturze wydatków na aktywne formy przeciw-

działania bezrobociu miały wydatki dotyczące finansowania stypendiów za okres stażu

(30,9% na kwotę 2 083,2 mln zł). W dalszej kolejności finansowane były jednorazowe

środki przyznawane bezrobotnym na podejmowanie działalności gospodarczej (20,6%

na kwotę 1 389,1 mln zł). Z kolei środki przeznaczone na refundowanie pracodawcom

kosztów wyposażenia i doposażenia stanowisk pracy dla kierowanych na te stanowiska

bezrobotnych stanowiły 12,1% (819,8 mln zł). Wydatki z Funduszu na realizację pro-

gramów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji

zawodowej wzrosły w stosunku do 2009 r. o 543,1 mln zł. O dużym zainteresowaniu

tymi formami aktywizacji świadczy wzrost liczby osób nimi objętych. Środki na podjęcie

działalności gospodarczej w 2010 r. otrzymało 71 017 bezrobotnych, natomiast praco-

dawcy w ramach otrzymanych z Funduszu środków na utworzenie i doposażenie sta-

nowisk pracy zatrudnili 44 603 bezrobotnych (w 2009 r. odpowiednio 63 854 i 28 360

bezrobotnych).

Dodatkowe, nowe zadania, wprowadzane w ciągu 2010 r. wyniosły łącznie

8,9 mln zł, a dotyczyły realizacji ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych


64

z usuwaniem skutków powodzi z 2010 r.34. Pozostałe wydatki zostały zrealizowane w

100,6% (plan 611,1 mln zł – wykonanie 614,5 mln zł) (tabela 7).

Realizacja przez urzędy pracy ustawowych zadań określana na podstawie

sprawozdawczości o przychodach i wydatkach Funduszu Pracy wykazuje stosowanie

przez urzędy pracy wszystkich form aktywizacji bezrobotnych przewidzianych ustawą

o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy35. Należy jednak zaznaczyć, że

przepisy wspomnianej ustawy przewidują możliwość, a nie obowiązek stosowania

poszczególnych form aktywizacji zawodowej – decyzje o wyborze form aktywizacji

podejmują starostowie po zasięgnięciu opinii powiatowej rady zatrudnienia. Na zakres

stosowania narzędzi aktywizujących decydujący wpływ mają: zainteresowanie sa-

mych bezrobotnych, potrzeby lokalnego rynku pracy, efektywność zatrudnieniowa

tych form oraz preferencje samorządów powiatowych. W efekcie zakres i natężenie

wykorzystywania instrumentów rynku pracy w poszczególnych powiatach są różne,

co wynika ze zróżnicowania sytuacji na lokalnych rynkach pracy, różnorodności pro-

blemów, z którymi się borykają, i w związku z tym, z ich różnymi potrzebami.

Tabela 7. Przychody i wydatki Funduszu Pracy (FP), w latach 2006–2010 (w mln zł)

Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010

Przychody FP, w tym: 7 513,3 8 395,8 9 103,3 10 326,4 10 971,1

– obowiązkowa składka 6 711,6 7 669,4 8 766,7 8 780,8 8 587,7

– dotacja z budżetu państwa - - - 690,4 1 562,1

– środki z UE 661,6 615,9 189,4 - -

– pozostałe przychody 140,1 110,5 147,9 855,2 820,5

Wydatki FP, w tym: 5 500,4 5 367,2 5 753,1 11 245,0 12 376,1

– zasiłki i świadczenia* 2 805,3 2 267,8 1 911,0 4 504,1 5 013,7

– programy przeciwdziałania bezrobociu

2 218,7 2 709,6 3 362,4 6 204,8 6 747,9

– szkolenia 186,7 266,4 280,3 376,9 306,9

– prace interwencyjne 220,0 214,7 196,5 178,9 217,0

– roboty publiczne 145,6 178,0 248,4 330,0 474,3

– staże, przygotowanie zawodowe

881,0 911,9 1 271,6 1 480,3 2 083,3

34 Ustawa z dnia 24 czerwca 2010 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków

powodzi z 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 123, poz. 835, z późn. zm.). 35 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r.

Nr 69, poz. 415, z późn. zm.).


65

Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010

– pożyczki oraz środki na podję-cie działalności gospodarczej, wyposażenie i doposażenie stanowisk pracy

576,1 898,0 1082,4 1 606,6 2 208,9

– wynagrodzenia i składki na ubezpieczenie społeczne młodocianych

151,6 165,0 185,0 197,0 230,0

– dofinansowanie pracodawcom kosztów kształcenia młodocia-nych pracowników

- - - 253,9 330,0

– koszty związane ze specjaliza-cją oraz realizacją staży pody-plomowych lekarzy, lekarzy dentystów, pielęgniarek i po-łożnych

- - - 567,6 670,4

– pozostałe programy 32,1 75,6 98,2 1 213,6 227,1

Inne wydatki FP** 467,4 389,8 479,7 536,1 614,5

Spłata kredytu*** 1 700,0 1 600,0 - - -

Zaciągnięty kredyt - - - - -

Stan zadłużenia 1 600,0 - - - -

* Wydatki na zasiłki i świadczenia uwzględniają przeniesienie od 1 sierpnia 2004 r. obsługi świadczeń przedemerytalnych i zasiłków przedemerytalnych z Funduszu Pracy do ZUS, które od 1 lutego 2009 r. powróciły do Funduszu Pracy.

** W 2009 r. z Funduszu Pracy przekazano kwotę 960,0 mln zł do Funduszu Gwarantowanych Świad-czeń Pracowniczych na realizację zadań w ramach pakietu ustaw antykryzysowych.

*** W dniu 1 czerwca 2007 r. spłacono ostatnią ratę kredytu w kwocie 200 mln zł. Źródło: Departament Funduszy MPiPS. 3.5. Efektywność programów na rzecz przeciwdziałania

bezrobociu realizowanych z Funduszu Pracy w 2010 r.

Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy pod

koniec 2010 r. wynosiła 1 954,7 tys. osób, a stopa bezrobocia 12,3%. W porówna-

niu z końcem 2009 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych uległa zwiększeniu

o 62,0 tys. osób (z poziomu 1 892,7 tys.), natomiast stopa bezrobocia zwiększyła się

o 0,2 pkt proc.

W 2010 r. podstawowymi formami aktywizacji zawodowej finansowanymi

z Funduszu Pracy objętych zostało łącznie 788,7 tys. osób (o 104,1 tys. więcej niż

w 2009 r.), z których 759,3 tys. zakończyło udział w programie, a 411,2 tys. tj. 54,2%


66

uzyskało zatrudnienie, podjęło inną pracę zarobkową lub podjęło działalność gospo-

darczą na własny rachunek (tabela 8, wykres 21).

Tabela 8. Osoby objęte podstawowymi formami pomocy w 2010 r.

Forma aktywizacji Liczba osób Udział (%)

Szkolenia 182 363 23,1

Prace interwencyjne 43 151 5,5

Roboty publiczne 74 567 9,5

Prace społecznie użyteczne 67 631 8,6

Staże 299 342 38,0

Środki na utworzenie stanowisk pracy, z tego: 121 620 15,4

– na podjęcie działalności gosp. 77 017 9,8

– wyposażenie i doposażenie stanowiska pracy 44 603 5,7

Ogółem 788 674 100,0

Źródło: Departament Funduszy MPiPS.

Wykres 21. Struktura osób aktywizowanych w 2010 r.

Źródło: Dane Departamentu Funduszy MPiPS.

Szkolenia23,1%

Prace interwencyjne

5,5%

Roboty publiczne

9,5%

Prace społecznie użyteczne

8,6%

Staże38,0%

Środki na utworzenie

stanowisk pracy 15,4%, z tego:

na podjęcie działalności

gospodarczej9,8%

wyposażenie i doposażenie stanowiska

pracy 5,7%


67

Powyższe dane liczbowe nie obejmują niektórych form aktywizacji finansowa-

nych z Funduszu Pracy, między innymi:

a. refundacji kosztów przejazdu i zakwaterowania osób, które podjęły zatrudnienie,

szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe w innej miejscowości niż miejsce

ich zamieszkania;

b. pożyczek dla bezrobotnych na sfinansowanie kosztów szkolenia;

c. refundowania bezrobotnym kosztów opieki nad dzieckiem w wieku do 7 lat lub

osobą zależną, w przypadku podjęcia zatrudnienia, szkolenia, stażu lub przygo-

towania zawodowego w miejscu pracy;

d. refundacji składek na ubezpieczenie rolnikom zwolnionym z pracy, nie posiadają-

cym statusu bezrobotnych;

e. częściowej refundacji kosztów zatrudnienia wspieranego realizowanego na pod-

stawie przepisów o zatrudnieniu socjalnym;

f. przygotowania zawodowego dorosłych.

Z powyższych form pomocy w 2010 r. skorzystało łącznie 61,3 tys. osób. In-

formacje na temat uczestnictwa oraz efektywności aktywnych form przeciwdziałania

bezrobociu prezentuje tabela 9 oraz tabela 10.

Tabela 9. Liczba uczestników aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu w la-

tach 2009–2010

Wyszczególnienie 2010 2009 2010/2009

[%]

Szkolenia

uczestnicy 182 363 168 334 108,3%

kończący 178 582 163 741 109,1%

zatrudnieni 65 583 56 150 116,8%

Efektywność* (% zatrudnionych do kończących) 36,70% 34,3% 107,0%

Prace interwencyjne

uczestnicy 43 151 40 348 106,9%

kończący 40 628 39 193 103,7%

zatrudnieni 28 752 28 145 102,2%



68

Wyszczególnienie 2010 2009 2010/2009

[%]

Roboty publiczne

uczestnicy 74 567 54 019 138,0%

kończący 73 247 52 330 140,0%

zatrudnieni 33 711 25 108 134,3%


Prace społecznie użyteczne

uczestnicy 67 631 65 768 102,8%

kończący 65 217 64 832 100,6%

zatrudnieni 25 951 25 826 100,5%


Staże

uczestnicy 299 342 256 669 116,6%

kończący 279 968 208 863 134,0%

zatrudnieni 135 536 103 343 131,2%


Środki na utworzenie stanowiska pracy

Środki dla bezrobotnych na działalność gospodarczą 77 017 63 964 120,4%

Refundacja pracodawcom kosztów doposażenia stanowiska pracy 44 603 28 360 157,3%

Razem wszystkie podstawowe formy aktywizacji

uczestnicy 788 674 684 624 115,2%

kończący 759 262 651 245 116,6%

zatrudnieni 411 153 346 485 118,7%


* Efektywność ta mierzona jest jako liczba osób, które zostały zatrudnione w okresie 3 miesięcy od za-kończenia uczestnictwa w aktywnej polityce rynku pracy do liczby uczestników poszczególnych aktyw-nych form wsparcia. Przy czym za osoby zatrudnione uważa się osoby, które nie powróciły do bezrobo-cia lub odpłynęły z bezrobocia bez względu na kierunek tego odpływu. Mogą to być więc zarówno osoby zatrudnione, ale także te, które przeszły na wcześniejszą emeryturę lub stały się biernymi zawodowo. Wynika to z niemożliwości jednoznacznego zidentyfikowania kierunków odpływów z bezrobocia w staty-styce bezrobocia rejestrowanego.

Źródło: Departament Funduszy MPiPS.


69

Tabela 10. Efektywność kosztowa w 2010 r.

Kwota wydatkowana z FP (koszt) na jedną osobę (w zł):

Rodzaj programu Efektywność* która po zakończeniu udziału w programie

uzyskała zatrudnienie

uczestniczącą w programie

Szkolenia (ze stypendiami) 36,7 7 431,28 2 672,50

Prace interwencyjne 70,8 7 548,99 5 029,98

Roboty publiczne 46,0 14 068,53 6 360,24

Prace społecznie użyteczne 39,8 1 597,12 612,84

Staże 48,4 13 977,26 6 328,62

Środki na podjęcie działalności gospodarczej przez bezrobotnych 100 18 036,59 18 036,59

Środki na refundacje doposażenia stanowiska pracy 100 18 379,94 18 379,94

* Wartości z tabeli poprzedniej. ** Kwota wydatkowana z FP na jedną osobę, która po zakończeniu udziału w programie uzyskała zatrudnie-

nie (pracę) została ustalona jako iloraz łącznej kwoty wydatków poniesionych z Funduszu Pracy na finan-sowanie w 2010 r. danego programu (formy) aktywizacji zawodowej oraz liczby osób, które w okresie do 3 miesięcy od dnia zakończenia udziału w programie uzyskały zatrudnienie (po r. wyjaśnienie dotyczące osób zatrudnionych po ukończeniu udziału w programie dotyczące tabeli poprzedniej).

Źródło: Departament Funduszy MPiPS. Analiza kosztów uczestnictwa w programie jednej osoby wskazuje, że naj-

droższa była aktywizacja poprzez przyznanie środków na podjecie działalności go-

spodarczej lub wyposażenie (doposażenie) stanowiska pracy dla bezrobotnego, ale

przy pełnej (100,0%) efektywności zatrudnieniowej.

Najtańszą formą aktywizacji w 2010 r. były prace społecznie użyteczne

(612,84 zł na osobę), notujące jednak efektywność zatrudnieniową (39,8%) jedną

z najniższych. Pogorszyła się nieco efektywność prac interwencyjnych (w 2010 r.

wyniosła 70,8%, a w 2009 r. – 71,8%), podczas gdy zwiększył się dla tej formy akty-

wizacji koszt ponownego zatrudnienia i wyniósł w 2010 r. 7548,99 zł na osobę (w

2009 r. – 6414,90 zł na osobę). Nie zmienia to faktu, że (nie licząc środków na podję-

cie działalności gospodarczej) jest to najefektywniejsza forma aktywizacji. Wyraźnie

wzrosła efektywność szkoleń (w 2009 r. wynosiła 33,2%, zaś w 2010 r. już 36,7%).

W 2010 r. relatywnie kosztowną formą aktywizacji były roboty publiczne. Efek-

tywność mierzona liczbą zatrudnionych do kończących roboty publiczne wyniosła

zaledwie 46,0% (w 2009 r. – 48,0%), zaś kwota wydatkowana na osobę uczestniczą-

cą w programie, która uzyskała zatrudnienie, znacznie wzrosła do 14 068,53 zł

(w 2009 r. –13 121,97 zł).

Rozdział 4. System wspierania osób niepełnosprawnych

70

Rozdział 4. SYSTEM WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH


Podstawowym dokumentem określającym uprawnienia osób niepełnospraw-

nych jest ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób

niepełnosprawnych36. Na podstawie przepisów tej ustawy, status osoby niepełno-

sprawnej uzyskuje się poprzez orzeczenie o niepełnosprawności, stopniu niepeł-

nosprawności oraz orzeczenie o wskazaniach do ulg i uprawnień. Poza osobami,

których niepełnosprawność została potwierdzona ww. orzeczeniem również osoby

posiadające orzeczenie o niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej

egzystencji wydane na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Fun-

duszu Ubezpieczeń Społecznych37 traktowane są jako osoby niepełnosprawne.

Wskazana ustawa wprowadza odpowiednie zasady tzw. przekładania orzeczeń wy-

danych przez lekarza orzecznika ZUS na orzeczenia o stopniu niepełnosprawności.

Zgodnie z treścią art. 5 ww. ustawy orzeczenie lekarza orzecznika ZUS:

– o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji traktowane jest na

równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;

– o niezdolności do samodzielnej egzystencji traktowane jest na równi z orzecze-

niem o znacznym stopniu niepełnosprawności;

– o całkowitej niezdolności do pracy traktowane jest na równi z orzeczeniem

o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;

– o częściowej niezdolności do pracy oraz celowości przekwalifikowania traktowa-

ne jest na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.

Ponadto stosownie do postanowień art. 62 ust. 1 i 2 ustawy o rehabilitacji za-

wodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ważne orzeczenie

o zaliczeniu do jednej z grup inwalidztwa, wydane przed 1 stycznia 1998 r. przez

36 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób

niepełnosprawnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 214, poz. 1407). 37 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

(Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227).


71

Komisje do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia oraz komisje lekarskie podległe MON

lub MSWiA na podstawie odrębnych przepisów dotyczących niezdolności do służby,

przekłada się na następujące stopnie niepełnosprawności:

– orzeczenie o zaliczeniu do I grupy inwalidztwa traktowane jest na równi z orze-

czeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;

– orzeczenie o zaliczeniu do II grupy inwalidztwa traktowane jest na równi z orze-

czeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;

– orzeczenie o zaliczeniu do III grupy inwalidztwa (w tym w związku ze służbą

z jednoczesnym orzeczeniem inwalidztwa III grupy z ogólnego stanu zdrowia)

traktowane jest na równi z lekkim stopniem niepełnosprawności.

Osoby, które legitymują się wydanym przed 1 stycznia 1998 r. orzeczeniem

o stałej albo długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym uznaje się za

niepełnosprawne, z tym że:

– osoby, którym przysługuje zasiłek pielęgnacyjny, traktuje się jako zaliczone do

znacznego stopnia niepełnosprawności;

– pozostałe osoby traktuje się jako zaliczone do lekkiego stopnia niepełnospraw-

ności.

Uprawnienia osób niepełnosprawnych

Zgodnie z przepisami ustawy o rehabilitacji (…), osoba niepełnosprawna mo-

że ubiegać się o dofinansowanie ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji

Osób Niepełnosprawnych38 (PFRON) na następujące cele:

a. dofinansowanie uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym;

b. dofinansowanie do likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się

i technicznych w związku z indywidualnymi potrzebami.

Osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako

bezrobotna albo poszukująca pracy niepozostająca w zatrudnieniu, na podstawie

ustawy:

a. ma prawo korzystać z usług lub instrumentów rynku pracy na zasadach określo-

nych w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy39;

38 Informacje na temat zasad funkcjonowania PFRON znajdują się w dalszych częściach raportu. 39 Op. cit.


72

b. może otrzymać ze środków PFRON jednorazowo środki na podjęcie działalności

gospodarczej, rolniczej albo na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej w wy-

sokości określonej w umowie zawartej ze starostą, nie więcej jednak niż do wy-

sokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia, jeśli nie otrzymała środ-

ków publicznych na ten cel.

Ustawa określa szczegółowe zasady, na jakich można zatrudniać osoby nie-

pełnosprawne, w zależności od uzyskanego przez nie orzeczenia o niepełnospraw-

ności:

a. czas pracy osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego

stopnia niepełnosprawności nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin

tygodniowo;

b. osoba niepełnosprawna nie może być zatrudniona w porze nocnej i w godzinach

nadliczbowych;

c. osoba niepełnosprawna ma prawo do dodatkowej przerwy w pracy na gimnasty-

kę usprawniającą lub wypoczynek; czas przerwy wynosi 15 minut i jest wliczany

do czasu pracy;

d. osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do

zwolnień od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu:

– uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym w wymiarze do 21 dni roboczych,

– wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniają-

cych,

– uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te

nie mogą być wykonane poza godzinami pracy;

e. wynagrodzenie za czas zwolnień od pracy, o których mowa wyżej oblicza się jak

ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy;

f. osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności

przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku

kalendarzowym.

Orzeczenie o niepełnosprawności, stopniu niepełnosprawności oraz o wska-

zaniach do ulg i uprawnień stanowi także podstawę do przyznania ulg i uprawnień na

podstawie odrębnych przepisów w przypadku konieczności posiadania wskazań za-

wartych w tych orzeczeniach. W orzeczeniu powiatowego zespołu, poza ustaleniem

niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności, zawarte są wskazania dotyczą-

ce w szczególności:


73

a. odpowiedniego zatrudnienia uwzględniającego psychofizyczne możliwości danej

osoby;

b. szkolenia, w tym specjalistycznego;

c. zatrudnienia w zakładzie aktywności zawodowej;

d. uczestnictwa w terapii zajęciowej;

e. konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz

pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie danej osoby;

f. korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji,

przez co rozumie się korzystanie z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycz-

nych i rehabilitacyjnych świadczonych przez sieć instytucji pomocy społecznej,

organizacje pozarządowe oraz inne placówki;

g. konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze

znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji;

h. konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego

leczenia, rehabilitacji i edukacji;

i. spełniania przez osobę niepełnosprawną przesłanek określonych w art. 8 ust. 1

ustawy – Prawo o ruchu drogowym40;

j. prawa do zamieszkiwania w oddzielnym pokoju.

Ponadto z ulg i uprawnień przewidzianych dla osób niepełnosprawnych mogą

korzystać również osoby posiadające status osoby niepełnosprawnej na podsta-

wie orzeczenia, innego niż o niepełnosprawności, stopniu niepełnosprawności lub

o wskazaniach do ulg i uprawnień – o ile ulgi te i uprawnienia nie są zależne od wska-

zań zawartych wyłączenie w ww. orzeczeniach. W przypadku ubiegania się przez

osoby niepełnosprawne o dofinansowanie ze środków PFRON zadań realizowanych

na rzecz tych osób przez powiaty, przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki

Społecznej z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie określenia rodzajów zadań powiatu,

które mogą być finansowane ze środków PFRON41 ustalają jako zasadniczy warunek

uzyskania dofinansowania posiadanie statusu osoby niepełnosprawnej. Posiadanie

wskazania w żaden sposób nie wpływa na możliwość uzyskania wsparcia finansowe-

go z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze o dofinansowanie mogą ubiegać

40 Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908,

z późn. zm.). 41 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie określenia

rodzajów zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków Państwowego Funduszu Reha- bilitacji Osób Niepełnosprawnych (Dz.U. z 2002 r. Nr 96, poz. 861, z późn. zm.).


74

się wszystkie osoby niepełnosprawne, a więc również osoby posiadające orzeczenia

organów rentowych, traktowane na równi z orzeczeniami o niepełnosprawności

(orzeczenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz orzeczenia Kasy Rolniczego

Ubezpieczenia Społecznego, Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Spraw

Wewnętrznych i Administracji – w przypadku tych trzech ostatnich wydane do dnia

1 stycznia 1998 r.). Przedmiotowe orzeczenia nigdy nie zawierały i nie zawierają sym-

bolu przyczyny niepełnosprawności, bardzo często nie zawierają również samej przy-

czyny niepełnosprawności.

Uprawnienia wynikające z innych ustaw

Ponadto osoby niepełnosprawne mają prawo do korzystania z:

a. zasiłku pielęgnacyjnego – zgodnie z przepisami art. 16 ustawy o świadczeniach

rodzinnych42;

b. usług opiekuńczych – zgodnie z przepisami ustawy o pomocy społecznej43;

c. zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze – zgodnie z przepi-

sami ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków pu-

blicznych44;

d. zwolnień od opłat abonamentowych – zgodnie z art. 4 ustawy o opłatach abona-

mentowych45 jest przyznawane dla:

– osób, co do których orzeczono o zaliczeniu do I grupy inwalidów lub całkowi-

tej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji, znacznym stopniu nie-

pełnosprawności,

– osób niesłyszących, u których stwierdzono całkowitą głuchotę lub obustronne

upośledzenie słuchu,

– osób niewidomych, których ostrość wzroku nie przekracza 15%;

e. odliczeń od dochodu niektórych wydatków poniesionych przez osoby niepełno-

sprawne na cele związane z potrzebami wynikającymi z niepełnosprawności,

zgodnie z przepisami art. 26 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycz-

nych46, w tym na:

42 Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 50, poz. 301,

z późń. zm.). 43 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842, z późn. zm.). 44 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków

publicznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 165, poz. 1116). 45 Ustawa z dnia 21 kwietnia 2005 r. o opłatach abonamentowych (Dz.U. z 2005 r. Nr 85, poz. 728,

z późn. zm.). 46 Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 51,

poz. 307, z późn. zm.).


75

– adaptację i wyposażenie mieszkań oraz budynków mieszkalnych,

– przystosowanie pojazdów mechanicznych,

– zakup i naprawę indywidualnego sprzętu, urządzeń i narzędzi technicznych

niezbędnych w rehabilitacji oraz ułatwiających wykonywanie czynności ży-

ciowych, (z wyjątkiem sprzętu gospodarstwa domowego),

– zakup wydawnictw i materiałów (pomocy) szkoleniowych,

– odpłatność za pobyt na turnusie rehabilitacyjnym,

– odpłatność za pobyt na leczeniu w zakładzie lecznictwa uzdrowiskowego, za

pobyt w zakładzie rehabilitacji leczniczej, zakładach opiekuńczo-leczniczych

i pielęgnacyjno-opiekuńczych oraz odpłatność za zabiegi rehabilitacyjne,

– opłacenie przewodników osób niewidomych I lub II grupy inwalidztwa oraz

osób z niepełnosprawnością narządu ruchu zaliczonych do I grupy inwalidz-

twa, (do wysokości określonej w ustawie kwoty),

– utrzymanie przez osoby niewidome psa przewodnika, (do wysokości określo-

nej w ustawie kwoty),

– opiekę pielęgniarską w domu nad osobą niepełnosprawną w okresie prze-

wlekłej choroby uniemożliwiającej poruszanie się oraz usługi opiekuńcze

świadczone dla osób niepełnosprawnych zaliczonych do I grupy inwalidztwa,

– opłacenie tłumacza języka migowego,

– leki – w wysokości stanowiącej różnicę pomiędzy faktycznie poniesionymi

wydatkami w danym miesiącu a kwotą 100 zł, jeśli lekarz specjalista stwier-

dzi, że osoba niepełnosprawna powinna stosować określone leki (stale lub

czasowo),

– odpłatny, konieczny przewóz na niezbędne zabiegi leczniczo-rehabilitacyjne

osoby niepełnosprawnej – karetką transportu sanitarnego i osoby niepełno-

sprawnej, zaliczonej do I lub II grupy inwalidztwa,

– używanie samochodu osobowego, stanowiącego własność (współwłasność)

osoby niepełnosprawnej zaliczonej do I lub II grupy inwalidztwa lub podatnika

mającego na utrzymaniu osobę niepełnosprawną zaliczoną do I lub II grupy

inwalidztwa,

– odpłatne przejazdy środkami transportu publicznego związane z pobytem na

turnusie rehabilitacyjnym oraz w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego, re-

habilitacji leczniczej;

f. uprawnień do ulgowych przejazdów, zgodnie z przepisami ustawy o uprawnie-

niach do bezpłatnych i ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu


76

zbiorowego47 (środkami publicznego transportu zbiorowego osób niezdolnych do

samodzielnej egzystencji);

g. dodatków mieszkaniowych48.

4.2. Wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych

Zatrudnianie osób niepełnosprawnych jest jednym z priorytetów społecznej

polityki państwa. Narzędzia służące wspieraniu zatrudnienia tych osób zostały okre-

ślone w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepeł-

nosprawnych49.

W 2009 r. prowadzone były prace zmierzające do wdrożenia nowelizacji

z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej (...)50, która we-

szła w życie z dniem 1 stycznia 2009 r. Zawarto w niej nowe zasady udzielania po-

mocy publicznej w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych. Wprowadzone

zmiany były elementem dostosowującym polskie prawo do rozporządzenia Komisji

(WE) Nr 800/200851. Najważniejsze zmiany dotyczyły:

a. zastąpienia pomocy w postaci miesięcznego dofinansowania do wynagrodzeń

osób niepełnosprawnych oraz refundacji składek na ubezpieczenia społeczne

tych osób jednym instrumentem wsparcia – dofinansowaniem do wynagrodzenia

do wysokości 75% kosztów płacy dla pracodawców wykonującym działalność go-

spodarczą i do 90% kosztów płacy dla pracodawców niewykonujących takiej

działalności (np. organizacjom pozarządowym);

b. wprowadzenia nowych, maksymalnych kwot dofinansowań do wynagrodzeń pra-

cowników niepełnosprawnych – 160%, 140% i 60% najniższego wynagrodzenia,

odpowiednio na pracownika ze znacznym, umiarkowanym i lekkim stopniem nie-

pełnosprawności (zamiast dotychczasowych 130%, 110% i 50%), powiększanych

o 40% w przypadku pracowników ze szczególnymi schorzeniami, co wraz ze

47 Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgowych przejazdów środkami

publicznego transportu zbiorowego, (Dz.U. z 2010 r. Nr 222, poz. 1456, z późn. zm.). 48 Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. z 2007 r. Nr 35, poz. 219

z późn. zm.). 49 Op. cit. 50 Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu

osób niepełnosprawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008 r. Nr 237, poz. 1652). 51 Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznające niektóre rodzaje pomocy

za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (ogólne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych) (Dz. Urz. WE L 214 z 9 sierpnia 2008 r.).


77

wzrostem podstawy do ich wyliczania przekłada się na wyraźne zwiększenie

kwot, jakie przysługują pracodawcom z tego tytułu;

c. rozszerzenia zakresu podmiotowego stosowania pomocy w formie dofinansowa-

nia do wynagrodzenia pracowników niepełnosprawnych mających ustalone pra-

wo do emerytury;

d. uzupełnienia katalogu możliwych do zrekompensowania dodatkowych kosztów

zatrudniania osób niepełnosprawnych, o koszty zakupu i autoryzacji oprogramo-

wania na użytek pracowników niepełnosprawnych oraz urządzeń technologii

wspomagających lub przystosowanych do potrzeb wynikających z ich niepełno-

sprawności;

e. włączenia nowego instrumentu pomocy dla pracodawców prowadzących zakłady

pracy chronionej, tj. możliwości rekompensaty poniesionych dodatkowych kosz-

tów budowy lub rozbudowy obiektów lub pomieszczeń zakładu, kosztów admi-

nistracyjnych i transportowych, poniesionych w związku z zatrudnianiem osób

niepełnosprawnych. Pomoc ta jest jednak skierowana do pracodawcy prowadzą-

cego zakład pracy chronionej, u którego wskaźnik zatrudnienia osób niepełno-

sprawnych wynosi co najmniej 50%.

Kolejna nowelizacja przepisów ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej

opracowana w 2010 r.52 wprowadziła liczne zmiany m.in. w zakresie:

a. ustalania daty, od której osobę niepełnosprawną należy zaliczać do stanu zatrud-

nienia osób niepełnosprawnych;

b. rozszerzenia katalogu wyłączeń ze stanów zatrudnienia ogółem, ustalanego za

okresy przypadające po 1 stycznia 2011 r., o osoby niepełnosprawne przebywa-

jące na urlopach bezpłatnych (zarówno tych, które udzielone są obligatoryjnie jak

i fakultatywnie);

c. miesięcznego dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych

poprzez wyłączenie z dofinansowań wynagrodzeń osób o lekkim i umiarkowanym

stopniu niepełnosprawności, które mają ustalone prawo do emerytury;

d. rozszerzenia katalogu osób o szczególnych schorzeniach, na które ustala się

wyższe dofinansowanie o osoby o całościowych zaburzeniach rozwojowych;

e. zmiany czasu pracy osób o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełno-

sprawności, które będą mogły pracować w normach 7 i 35 godzinnych dopiero po

52 Ustawa z dnia 29 października 2010 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 226, poz. 1475).


78

dostarczeniu zaświadczenia o celowości stosowania tych norm (zaświadczenia

będą wydawane na koszt pracodawców przez lekarzy przeprowadzających ba-

dania profilaktyczne lub w razie jego braku – przez lekarzy sprawujących opiekę

nad pracownikiem);

f. udzielania ulg we wpłatach na PFRON poprzez istotną zmianę struktury zatrud-

nienia, od zapewnienia której uzależnione jest uznanie sprzedawcy za podmiot

uprawniony do wystawiania informacji o wysokości ulg;

g. szczególnych warunków funkcjonowania ZPCH poprzez m.in. zmianę warunku

dotyczącego ogólnej struktury zatrudnienia, od zapewnienia której zależy legity-

mowanie się statusem ZPCH;

h. gospodarowania zakładowym funduszem rehabilitacji osób niepełnosprawnych

(ZFRON) poprzez m.in. wyłączenie środków ZFRON od egzekucji sądowej i ad-

ministracyjnej oraz jednoznaczne wskazanie, że rachunkiem bankowym ZFRON

może być wyłącznie rozliczeniowy rachunek bankowy.

Większość ze zmian wprowadzonych nowelizacją z 2010 r. weszła w życie od

1 stycznia 2011 r.

Według stanu na koniec 2010 r. w urzędach pracy zarejestrowanych było

100,3 tys. osób bezrobotnych niepełnosprawnych, co stanowiło 5,1% ogólnej liczby

zarejestrowanych bezrobotnych. W porównaniu do stanu z końca 2009 r. liczba bez-

robotnych niepełnosprawnych wzrosła o 6,2% (o 5,9 tys.), ale ich udział w ogólnej

liczbie bezrobotnych wzrósł zaledwie o 0,1%.

W 2010 r. pracodawcy zgłosili do urzędów pracy 33,4 tys. ofert pracy dla osób

niepełnosprawnych (3,3% ogólnej liczby ofert ). Wśród tej liczby 16% ofert (5,3 tys.)

dotyczyło pracy subsydiowanej. W porównaniu do 2009 r. liczba ofert pracy dla nie-

pełnosprawnych zwiększyła się o 45%, przy wzroście ogólnej liczby ofert w tym sa-

mym czasie o 13%. Liczba ofert pracy subsydiowanej dla niepełnosprawnych obniży-

ła się o 8,1% (z poziomu 5,8 tys. w 2009 r.).

W 2010 r. osoby niepełnosprawne korzystały z następujących usług rynku

pracy oferowanych przez urzędy pracy:

a. szkolenia, finansowane ze środków Funduszu Pracy; uczestniczyło w nich 7,1 tys.

osób bezrobotnych niepełnosprawnych. Spadła niestety liczba przeszkolonych

niepełnosprawnych poszukujących pracy, z 1,4 tys. do 0,8 tys.,

b. poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa; osoby niepełnosprawne sko-

rzystały z usług: porady indywidualnej (30,4 tys. osób), grupowej (3,3 tys. osób),


79

z badań testowych (1,2 tys. osób) oraz z informacji zawodowej w formie grupowej

(8,4 tys. osób);

c. w ramach pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy, osoby niepełnosprawne

brały udział: w szkoleniu w zakresie aktywnego poszukiwania pracy (1,8 tys.

osób) oraz w zajęciach aktywizacyjnych realizowanych w ramach pomocy w ak-

tywnym poszukiwaniu pracy (6 tys. osób).

Niezależnie od tego pracodawcy, którzy zatrudnili osoby niepełnosprawne

bezrobotne lub poszukujące pracy a niepozostające w zatrudnieniu mogli korzystać

z finansowanych ze środków PFRON: refundacji adaptacyjnych, refundacji kosztów

wynagrodzenia asystenta pracy oraz z refundacji kosztów wyposażenia stanowiska

pracy na zasadach określonych w art. 26. 26d i 26e ustawy o rehabilitacji zawodowej

i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

W 2010 r. doprecyzowano także warunki zatrudniania osób o znacznym lub

umiarkowanym stopniu niepełnosprawności na otwartym rynku pracy. Zniesiono wa-

runek wstępnego uzyskania opinii PIP o przystosowaniu przez pracodawcę stanowi-

ska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej. Pozostawiono natomiast w tym zakre-

sie uprawnienia kontrolne PIP. Rozwiązanie to uczyniło zatrudnianie osób należących

do tej grupy bardziej przyjaznym.

4.3. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej są realizowane ze środków Pań-

stwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Zgodnie z prze-

pisami ustawy o rehabilitacji zawodowej (...), zadania te wykonują samorządy powia-

towe, samorządy wojewódzkie oraz Biuro i Oddziały PFRON.

W 2010 r. PFRON przekazał samorządom – zgodnie z algorytmem i na pod-

stawie wniosków starostów – kwotę 618,2 mln zł na realizację zadań ustawowych na

rzecz osób niepełnosprawnych. Środki te zostały wykorzystane w 99,8% (616,7 mln zł).

W stosunku do roku poprzedniego, była to kwota o 13% mniejsza (w 2009 r. wydat-

kowane środki z PFRON wyniosły 711 mln zł).

W 2010 r. samorządy powiatowe na realizację zadań z zakresu rehabilitacji

zawodowej wykorzystały kwotę 70,6 mln zł, co stanowiło ok. 11,5% ogółu środków

(w 2009 r. wydatki te stanowiły 13,5%).


80

Przeznaczenie środków na zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej doty-

czyło przede wszystkim:

a. zwrotu kosztów wyposażenia stanowiska pracy, który może otrzymać pracodaw-

ca, jeżeli zatrudni na okres co najmniej 36 miesięcy niepełnosprawną osobę bez-

robotną albo poszukującą pracy, zarejestrowaną w powiatowym urzędzie pracy.

Zwrot kosztów nie może przekroczyć piętnastokrotnego przeciętnego wynagro-

dzenia za każde przystosowane stanowisko pracy osoby niepełnosprawnej. Ze

zwrotu kosztów mogą korzystać również jednostki budżetowe, pod warunkiem

poniesienia uprzednio kosztów ze środków zgromadzonych na rachunku docho-

dów własnych (tabela 11).

Tabela 11. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów wyposażenia stanowisk pracy dla

osób niepełnosprawnych w 2010 r.

Wnioski

złożone przez pracodawców

Umowy zawarte przez starostów na stworzenie

stanowisk pracy

Wykonanie umów

Kwota 72,2 mln zł 28,9 mln zł 28,4 mln zł

Liczba wniosków bądź stanowisk pracy ogółem, z tego:

1340 wniosków 835 umów 997 stanowisk

982 stanowisk

– z jednostek sektora finansów publicznych


154 stanowisk

– spoza sektora finansów publicznych


828 stanowisk

Źródło: Dane PFRON.

b. zwrotu pracodawcom kosztów adaptacji pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb

osób niepełnosprawnych (np. przystosowanie stanowisk pracy, zakup urządzeń,

oprogramowania).

Pracodawca, który zatrudni przez okres co najmniej 36 miesięcy osobę nie-

pełnosprawną bezrobotną lub poszukującą pracy, skierowaną do pracy przez

powiatowy urząd pracy lub też zatrudniający osobę niepełnosprawną, dla której

potrzeb przystosuje stanowisko pracy, może otrzymać zwrot wyłącznie kosztów

dodatkowych wynikających z zatrudniania osób niepełnosprawnych. Zwrot ten nie

może przekroczyć dwudziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za każde przy-

stosowane stanowisko pracy osoby niepełnosprawnej. Ze zwrotu kosztów w ramach


81

tego zadania mogą korzystać również jednostki budżetowe, pod warunkiem ponie-

sienia uprzednio kosztów ze środków zgromadzonych na rachunku dochodów wła-

snych (tabela 12).

Tabela 12. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów przystosowania miejsc pracy dla

osób niepełnosprawnych w 2010 r.

Wyszczególnienie Złożone wnioski

Zawarte umowy

Wykonanie umów (przystosowane

stanowiska)

Na kwotę (w tys. zł) 550 114 114

Liczba 10 wniosków 2 umowy 4 stanowiska


c. zwrotu kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikom niepełno-

sprawnym w pracy. Liczba godzin przeznaczonych wyłącznie na pomoc pracow-

nikowi niepełnosprawnemu nie może przekraczać 20% liczby godzin pracownika

pomagającego w miesiącu (tabela 13).

Tabela 13. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów zatrudnienia pracowników poma-

gających pracownikom niepełnosprawnym w pracy w 2010 r.

Wyszczególnienie Złożone wnioski Zawarte umowy Wykonanie umów

Kwota (w tys. zł) 582,7 254,0 239,5

Liczba 31 17

Zatrudniono pracowni-ków wspomagających dla 437 osób niepełno-sprawnych


d. korzystania przez osoby niepełnosprawne – zarejestrowane w powiatowym urzę-

dzie pracy jako poszukujące pracy nie pozostające w zatrudnieniu – z usług lub

instrumentów określonych w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku

pracy takich jak: szkolenia, staże, prace interwencyjne, przygotowanie zawodowe

w miejscu pracy, badania lekarskie.

W 2010 r. na zadanie to wykorzystano środki PFRON w wysokości 9,6 mln zł

z przeznaczeniem dla 2,6 tys. osób niepełnosprawnych. Średni koszt dofinansowania

wyniósł ok. 3,7 tys. zł i był o 16,3% wyższy niż w roku poprzednim. Realizacja tego

zadania wykazuje tendencję rosnącą.


82

e. finansowania szkoleń organizowanych przez kierownika powiatowego urzędu

pracy dla osób niepełnosprawnych bezrobotnych, poszukujących pracy i nie po-

zostających w zatrudnieniu. Szkolenia organizowane są w celu zwiększania

szans osób niepełnosprawnych na uzyskanie zatrudnienia, podwyższenia kwalifi-

kacji zawodowych lub zwiększenia aktywności zawodowej. Szkoleniem mogą być

również objęte osoby niepełnosprawne będące w okresie wypowiedzenia umowy

o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy. Szkolenie może trwać do 36 mie-

sięcy.

Wysokość dofinansowania może wynieść 100% kosztów szkolenia, nie więcej

jednak niż do wysokości dziesięciokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. W 2010 r.

samorządy wypłaciły 2,5 mln zł za ukończone szkolenia 1,4 tys. osób. Średni koszt

szkolenia wyniósł prawie 1,8 tys. zł. Z danych zawartych w sprawozdaniach sa-

morządów wynika, że w 2010 r. na 1,4 tys. przeszkolonych, zatrudnienie uzyskało

118 osób, co stanowiło 8,5% osób przeszkolonych, (w 2009 r. zatrudnienie znalazło

10% przeszkolonych).

f. przyznawanie osobom niepełnosprawnym środków na rozpoczęcie działalności

gospodarczej albo rolniczej lub na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej.

Wsparcie takie może otrzymać jednorazowo osoba niepełnosprawna zarejestro-

wana w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna albo poszukująca pracy nie

pozostająca w zatrudnieniu i nie może ono przekroczyć piętnastokrotnego prze-

ciętnego wynagrodzenia.

W 2010 r. wnioski o przyznanie środków złożyło 2 116 osób niepełnospraw-

nych na łączną kwotę 81,5 mln. Starostowie podpisali 1 081 umów, i tyle też osób

otrzymało dofinansowanie. Na ten cel wydatkowano kwotę 29,8 mln zł.

g. dofinansowania w wysokości do 50% oprocentowania zaciągniętych kredytów

bankowych przez zakład pracy chronionej, pod warunkiem wykorzystania tych

kredytów na cele związane z rehabilitacją zawodową i społeczną osób nie-

pełnosprawnych. Wysokość dofinansowania jest m.in. uzależniona od liczby

zatrudnionych osób niepełnosprawnych i ich stopnia niepełnosprawności. Dofi-

nansowany zakład pracy chronionej zobowiązuje się nie zmniejszać stanu za-

trudnienia osób niepełnosprawnych (liczonego w etatach), będącego podstawą

wyliczenia wysokości kredytów objętych dofinansowaniem w okresie na jaki zo-

stało przyznane.

W 2010 r. pozytywnie rozpatrzono 221 wniosków, złożonych przez prowa-

dzących zakłady pracy chronionej, a dofinansowanie otrzymały 221 zakłady, w któ-


83

rych zatrudnionych było około 14,3 tys. osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na

etaty.

h. zwrotu dodatkowych kosztów: budowy lub rozbudowy obiektów i pomieszczeń

zakładu, transportowych i administracyjnych (wynikających z zatrudnienia osób

niepełnosprawnych) pracodawcy prowadzącemu zakład pracy chronionej, u któ-

rego wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi co najmniej 50%.

W planie finansowym na 2010 r. na realizację ww. zadania przewidziano 20

mln zł, a wykorzystano środki w kwocie 13,2 mln zł.

i. zwrotu kosztów szkoleń ogólnych i specjalistycznych organizowanych przez pra-

codawców, do maksymalnie dwukrotnego przeciętnego wynagrodzenia na jedną

osobę (tabela 14).

Tabela 14. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów szkoleń ogólnych i specjalistycz-

nych organizowanych przez pracodawców w 2010 r.

Złożone wnioski Zawarte umowy Wykonanie umów

Kwota (w tys. zł) 35,3 21,9 18,6

Liczba 9 6 umów dla 13 osób Przeszkolono 11 osób

Źródło: Dane PFRON W 2010 r. PFRON udzielił istotnego wsparcia w zakresie dofinansowania do

wynagrodzeń zatrudnionych w zakładach pracy chronionej osób niepełnosprawnych.

Wypłacono dofinansowania w kwocie:

– 160% najniższego wynagrodzenia – w przypadku osób niepełnosprawnych zali-

czonych do znacznego stopnia niepełnosprawności;


czonych do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności;


czonych do lekkiego stopnia niepełnosprawności.

Powyższe kwoty zwiększa się o 40% najniższego wynagrodzenia w przypad-

ku osób niepełnosprawnych, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledze-

nie umysłowe lub epilepsję oraz niewidomych.

Natomiast pracodawcom na otwartym rynku pracy zatrudniającym mniej niż

25 pracowników, w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, oraz pracodawcom

zatrudniającym co najmniej 25 pracowników, w przeliczeniu na pełny wymiar czasu


84

pracy, i osiągającym wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wysokości co

najmniej 6%, dofinansowanie wypłacane jest w wysokości:

– 70% kwoty przysługującej pracodawcom prowadzącym zakłady pracy chronionej;

– 90% kwoty przysługującej pracodawcom prowadzącym zakłady pracy chronionej,

w przypadku osób niepełnosprawnych, u których stwierdzono chorobę psychicz-

ną, upośledzenie umysłowe lub epilepsję oraz niewidomych.

W 2010 r. na dofinansowanie do wynagrodzeń zatrudnionych osób niepełno-

sprawnych wydatkowano kwotę 2,85 mld zł (98,2% planowanych środków), w tym:

659 mln zł z dotacji celowej z budżetu państwa i 2,19 mld zł ze środków Funduszu.

Dofinansowanie do wynagrodzeń zatrudnionych osób niepełnosprawnych

otrzymało ok. 18,4 tys. pracodawców, z tego: 2,4 tys. prowadzących zakłady pracy

chronionej oraz 16 tys. z otwartego rynku pracy.

2010 r. był ósmym rokiem realizacji przez samorządy wojewódzkie zadań na

rzecz osób niepełnosprawnych dofinansowanych ze środków PFRON. Otrzymały one

75,8 mln zł tj. o 4,2% mniej niż w roku poprzednim (79,1 mln zł). Samorządy woje-

wódzkie wykorzystały środki w łącznej kwocie 75 mln zł, co stanowiło 98,9% środków

przypadających im wg algorytmu, z czego na zadania z zakresu rehabilitacji zawodo-

wej przeznaczyły 40,9 mln zł (głównie na dofinansowanie kosztów tworzenia i działa-

nia zakładów aktywności zawodowej).

System Obsługi Dofinansowań i Refundacji

W 2009 r., po wejściu w życie znowelizowanej ustawy o rehabilitacji zawodo-

wej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, nastąpił wyraźny wzrost

liczby pracowników niepełnosprawnych, których wynagrodzenia subsydiowane są ze

środków PFRON. Tendencja ta utrzymała się w 2010 r.

Wzrost liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych zarejestrowanych

w SODiR PFRON odnotowano niemal we wszystkich grupach pracowników niepełno-

sprawnych, niezależnie od stopnia ich niepełnosprawności i występowania u nich

schorzeń specjalnych (osoby z chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub

epilepsją i osoby niewidome). Niewielki spadek zatrudnienia nastąpił w grupie osób

niepełnosprawnych z lekkim stopniem niepełnosprawności.

Z danych pochodzących z Systemu Obsługi Dofinansowań i Refundacji

PFRON (SODiR)53 wynika, że w okresie od grudnia 2009 r. do grudnia 2010 r. liczba

53 Na podstawie danych SODiR PFRON wg stanu na dzień 31.08.2011 r.


85

pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w tym systemie wzrosła o 20,1 tys.

(w przeliczeniu na etaty – o 18,4 tys.), w tym o 9,6 tys. na chronionym rynku pracy (co

odpowiada 8,7 tys. etatów) i 10,2 tys. na otwartym rynku pracy (co odpowiada 9,5 tys.

etatów). Tym samym, w skali roku nastąpił wzrost liczby zatrudnionych osób niepeł-

nosprawnych zarejestrowanych w SODiR PFRON o 8,1%, przy czym o 5,1% w za-

kładach pracy chronionej i aż o 17,5% na otwartym rynku pracy. Największą dynami-

ką charakteryzował się więc wzrost liczby pracowników niepełnosprawnych na otwar-

tym rynku pracy, co świadczy o wyraźnie stymulującym wpływie zmian wprowadzo-

nych nowelizacją ustawy o rehabilitacji (…).

W systemie obsługi dofinansowań i refundacji SODiR PFRON na koniec

grudnia 2010 r. zarejestrowanych było ponad 267 tys. pracowników niepełnospraw-

nych (pracujących na 250 tys. etatów), w tym 198 tys. osób zatrudnionych na chro-

nionym rynku (na 186 tys. etatów) i 69 tys. – na otwartym (pracujących na 64 tys.

etatów). Dla porównania, liczba pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych

w systemie na koniec grudnia 2009 r. wynosiła nieco ponad 247 tys. (co odpowiada

232 tys. etatów), w tym 189 tys. na chronionym rynku pracy (178 tys. etatów) i 58 tys.

na otwartym (54 tys. etatów) (tabela 15, wykres 22).

Tabela 15. Liczba pracowników niepełnosprawnych oraz pracodawców zarejestrowa-

nych w SODiR PFRON

Grudzień Wyszczególnienie

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Pracownicy niepełno-sprawni ogółem (w tys.) 200,7 206,8 212,1 221,0 203,0 247,2 267,2

– w zakładach pracy chronionej 172,6 173,9 174,1 178,8 163,8 188,7 198,3

– na otwartym rynku pracy 28,1 32,9 38,0 42,2 39,2 58,4 68,7

Pracodawcy ogółem (w tys.) 6,6 7,3 8,0 9,0 9,3 13,6 16,1

– prowadzący zakłady pracy chronionej 2,5 2,4 2,3 2,2 2,1 2,1 2,0

– na otwartym rynku pracy 4,1 4,9 5,7 7,0 7,1 11,5 14,1

Źródło: SODiR PFRON, stan na dzień 31.08.2011 r.


86

Wykres 22. Pracownicy niepełnosprawni zarejestrowani w SODiR PFRON w latach 2004–2010

Źródło: SODiR PFRON, stan na dzień 31.08.2011 r.

Zakłady aktywności zawodowej

Podstawowym celem istnienia i funkcjonowania zakładów aktywności zawo-

dowej (zaz) jest zatrudnianie osób niepełnosprawnych, przygotowanie ich do życia

w otwartym środowisku pracy oraz pomoc w realizacji pełnego, niezależnego i aktyw-

nego życia. Są to wyodrębnione organizacyjnie i finansowo jednostki posiadające

status zakładu aktywności zawodowej. Zatrudniają osoby niepełnosprawne ze znacz-

nym stopniem niepełnosprawności oraz, od 2008 r., również osoby niepełnosprawne

z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, u których stwierdzono autyzm, upo-

śledzenie umysłowe lub choroby psychiczne. Jednym z kryteriów uzyskania statusu

jest co najmniej 70% udział osób niepełnosprawnych w ogóle zatrudnionych pracow-

ników, przy czym pracownicy z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, u któ-

rych stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub choroby psychiczne mogą

stanowić maksymalnie 35% ogółu zatrudnionych. Organizatorem zakładu może być

jednostka samorządowa, fundacja, stowarzyszenie lub inna organizacja społeczna,

której statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełno-

sprawnych.

173 174 174 179164

189198

28 33 38 42 39

58 69

0,0

50,0

100,0

150,0

200,0

250,0

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

stan na koniec roku

w t

ysią

cach

w zakładach pracy chronionej na otwartym rynku pracy


87

W 2010 r. maksymalne dofinansowanie ze środków Funduszu kosztów two-

rzenia zaz-u wynosiło 65% kosztów, a dofinansowanie kosztów działania maksymal-

nie 90% kosztów. Ogółem, na tworzenie i funkcjonowanie zaz samorządy wojewódz-

kie przekazały 41 mln zł, tj. o 4,3% mniej niż w roku poprzednim.

W 2010 r. funkcjonowały 63 zakłady aktywności zawodowej, w których za-

trudniano 2.255 osób niepełnosprawnych, w tym 770 osób mieszkających na wsi.

W roku 2010 liczba zakładów aktywności zawodowej w stosunku do roku 2009 wzro-

sła o 2, a liczba niepełnosprawnych pracowników o 133 osoby.

Średnie dofinansowanie kosztów tworzenia zakładu aktywności zawodowej ze

środków Funduszu w 2010 r. wyniosło 351 094 zł.

4.4. Programy celowe

Podobnie jak w latach ubiegłych, w 2010 r. część środków PFRON przezna-

czono na realizację programów celowych, służących zatrudnianiu i rehabilitacji zawo-

dowej osób niepełnosprawnych. Niżej przedstawiono ich charakterystykę:

1. Komputer dla Homera 2003 – program pomocy w zakupie sprzętu elektronicz-

nego oraz oprogramowania umożliwiającego rehabilitację zawodową i społeczną

osób niewidomych i niedowidzących.

Celem programu było udzielenie pomocy finansowej osobom z dysfunkcjami

narządu wzroku na zakup nowoczesnego sprzętu komputerowego wraz z oprogra-

mowaniem oraz specjalistycznych urządzeń, co miało umożliwić im:

zatrudnienie i samodzielną pracę w różnych dziedzinach lub kontynuowanie do-

tychczasowej pracy zawodowej;

podjęcie lub kontynuowanie nauki oraz pogłębianie wiedzy;

zdobycie umiejętności pozwalających na usamodzielnienie się.

W ramach realizacji ww. programu wypłacono środki w wysokości 11,5 tys. zł

na zakup sprzętu specjalistycznego dla dorosłej osoby niepełnosprawnej w ramach

zobowiązań z tytułu umów zawartych do dnia 31 grudnia 2009 r.

2. STUDENT II – kształcenie ustawiczne osób niepełnosprawnych

Celem programu jest wyrównanie szans w zdobyciu wykształcenia przez oso-

by niepełnosprawne oraz przygotowanie osób niepełnosprawnych, poprzez stałe

podwyższanie kwalifikacji, do rywalizacji o zatrudnienie na otwartym rynku pracy.


88

Realizatorem programu „Student II” w 2010 r. były Oddziały PFRON, a w

przypadku stypendiów specjalnych przyznawanych przez Prezesa Zarządu Funduszu

za szczególne osiągnięcia w nauce, realizacja prowadzona była w Biurze PFRON.

Na realizację tego programu wydatkowano łącznie 54 mln zł.

W 2010 r. z pomocy oferowanej w ramach programu skorzystało 16 198 osób

niepełnosprawnych (ogółem liczba osób objętych dofinansowaniem w ramach umów

zawartych w 2010 r. oraz roku 2009 w zakresie zobowiązań).

W 2010 r. stypendia specjalne w ramach programu „STUDENT II” Prezes Za-

rządu PFRON przyznał 53 niepełnosprawnym studentom.

3. Junior – program aktywizacji zawodowej absolwentów niepełnosprawnych

Program wprowadzony został uchwałą Rady Nadzorczej PFRON z dnia

23 kwietnia 2002 r. (z późn. zm.). Realizatorem programu są Powiatowe Urzędy Pra-

cy i Oddziały PFRON. Program stanowi uzupełnienie działań realizowanych w ra-

mach kolejnych edycji Krajowego Programu Aktywizacji Zawodowej Absolwentów

„Pierwsza Praca”.

Celem programu jest umożliwienie wejścia w życie zawodowe (odbycie stażu,

zdobycie zatrudnienia) młodym osobom niepełnosprawnym.

W 2010 r. w programie uczestniczyły 52 powiaty, a 461 absolwentów niepeł-

nosprawnych ukończyło staż u pracodawcy. W ramach realizacji programu Oddziały

PFRON wypłaciły kwotę w wysokości 2,9 mln zł.

4. Trener pracy – zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych

Celem programu było wypracowanie modelu zatrudnienia wspomaganego, za-

pewniającego sprawne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku

pracy. Pomoc finansowa w ramach programu udzielana była w formie dofinansowa-

nia kosztów niezbędnych do realizacji projektu, w szczególności kosztów jednorazo-

wego szkolenia trenera, wynagrodzenia trenera pracy, doradcy zawodowego, psycho-

loga i koordynatora, kosztów utrzymania biura.

Na realizację programu w 2010 r. wypłacono środki w wysokości 7,9 mln zł.


89

4.5. Projekty finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego

Działania wspierające zatrudnianie osób niepełnosprawnych prowadzone by-

ły w 2010 r. poprzez realizację projektów współfinansowanych ze środków Unii

Europejskiej w ramach Poddziałania 1.3.6 PFRON – projekty systemowe Programu

Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013. PFRON pełni funkcję beneficjenta syste-

mowego tego Poddziałania.

Projekty ukierunkowane były na zatrudnienie osób niepełnosprawnych i inte-

grację społeczną m.in. w formie: indywidualnego wsparcia w zakresie rehabilitacji, po-

radnictwa psychologicznego, prawnego, zawodowego, usług trenera pracy, warsztatów

dla osób niepełnosprawnych i ich opiekunów, szkoleń zawodowych, wsparcia w zakre-

sie dofinansowania sprzętu warunkującego eliminację barier funkcjonalnych, dofinan-

sowania edukacji, pośrednictwa pracy oraz nawiązywania kontaktów z pracodawcami

w celu pozyskiwania ofert pracy dla osób niepełnosprawnych lub staży pracy.

W 2010 r. kontynuowano realizację następujących projektów:

1. Wsparcie osób z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy

Projekt był realizowany w okresie od 29.12.2008 r. do 31.05.2010 r., w łącznej

wysokości 3 mln zł.

Celem projektu było opracowanie systemu wspierania aktywizacji społecznej

i zawodowej osób z zaburzeniami psychicznymi obejmującej zindywidualizowane

usługi adekwatne do ich potrzeb. W projekcie wzięło udział 425 osób z zaburzeniami

psychicznymi. Zrealizowano następujące wskaźniki: 292 osoby zostały objęte wspar-

ciem doradcy zawodowego, 319 osób skorzystało ze wsparcia psychologicznego,

83 osoby odbyły staż, 24 osoby znalazły pracę, 61 osób z najbliższego otoczenia

beneficjentów ostatecznych projektu zostało objętych wsparciem oraz zorganizowano

4 konferencje upowszechniające rezultaty projektu.

2. Wsparcie osób głuchoniewidomych na rynku pracy



Celem projektu była rehabilitacja, integracja i aktywizacja zawodowa osób

głuchoniewidomych, która odbywała się poprzez wspieranie we wchodzeniu i funk-

cjonowaniu na rynku pracy.


90

W projekcie wzięło udział 396 osób głuchoniewidomych: 120 osób wzięło

udział w warsztatach rehabilitacji podstawowej, 50 osób skorzystało ze szkoleń zawo-

dowych, 25 osób znalazło pracę, 49 osób podniosło kwalifikacje, 15 osób dzięki

uczestnictwie w projekcie będzie kontynuować naukę, 7 osób odbyło staż, 213 osób

skorzystało z usług doradztwa zawodowego.

3. Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy



Celem projektu było wsparcie grupy osób niesłyszących w przygotowaniu do

wejścia na rynek pracy oraz podjęcie i kontynuowanie nauki. W wyniku podjęcia

działań zrealizowano następujące cele: 28 osób znalazło pracę, 192 kontynuowa-

ły naukę, 299 osób ukończyło szkolenia zawodowe, 42 osoby odbyły staż pracy,

670 osób skorzystało z doradztwa zawodowego, 351 osób skorzystało z poradnictwa

prawnego i psychologicznego.

4. Wsparcie osób z autyzmem



Celem głównym projektu była aktywizacja społeczna i zawodowa wybranych

pilotażowych grup osób z autyzmem oraz wypracowanie na tej podstawie koncepcji

wspierania aktywizacji społecznej i zawodowej tej grupy.

W projekcie wzięło udział 288 osób niepełnosprawnych: 9 osób zostało

skierowanych do zakładów aktywności zawodowej lub warsztatów terapii zajęciowej,

1 osoba podjęła pracę w podmiocie sektora ekonomii społecznej, 2 osoby podjęły

staż na otwartym rynku pracy finansowany przez PUP, 2 osoby podjęły wolontariat

w podmiocie sektora ekonomii społecznej, 7 osób podjęło naukę w Szkole Przyspo-

sabiającej do Pracy, opracowano i wydano publikację Koncepcja systemu aktywizacji społecznej i zawodowej osób z autyzmem.

5. Wsparcie osób z niepełnosprawnością intelektualną



Celem projektu było zwiększenie udziału w życiu społecznym i zawodowym

oraz poprawa jakości życia osób niepełnosprawnych intelektualnie: z zespołem Downa,

sprzężonymi niepełnosprawnościami i z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego.


91

W projekcie wzięło udział 600 osób z niepełnosprawnością intelektualną:

wsparciem objęto 500 osób z zespołem Downa i sprzężonymi niepełnosprawnościami

oraz 100 osób z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego, 113 osób skierowano

do zakładu aktywności zawodowej, 14 osób podjęło pracę.

6. Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnospraw-

nych


wysokości 8,6 mln zł.

Celem projektu było opracowanie rekomendacji dla Ogólnopolskiej Strategii na rzecz zwiększenia aktywności społeczno-zawodowej osób z rzadko występującymi niepełnosprawnościami i osób z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w oparciu

o diagnozę przeprowadzoną na próbie 100 000 osób niepełnosprawnych. Celem ba-

dania kwestionariuszowego była diagnoza sytuacji osób z ograniczeniami sprawności

w kontekście z jednej strony ich potrzeb, a z drugiej możliwości funkcjonowania na

rynku pracy.

W 2010 r. PFRON rozpoczął także realizację nowych projektów w ramach

Poddziałania 1.3.6 PO KL, które w większości są drugimi edycjami projektów

pilotażowych, wdrażanych przez PFRON od 2008 r. Ich realizacja wg stanu na dzień

31.12.2010 r. przedstawia się następująco:

1. Wsparcie osób głuchoniewidomych na rynku pracy II – Weź sprawy w swo-

je ręce

Projekt jest realizowany w okresie od 01.03.2010 r. do 31.12.2012 r., w łącznej


Celem projektu jest aktywizacja społeczna i zawodowa 600 osób głuchonie-

widomych z terenu całej Polski.

Zostały osiągnięte m.in. następujące rezultaty: 320 osób objęto diagnozą po-

trzeb i możliwości, 33 osoby podjęły zatrudnienie, 4 osoby podjęły staż, 1 osoba kon-

tynuuje naukę, 72 osoby zostały objęte wsparciem trenera pracy.

2. Wsparcie osób niepełnosprawnych ruchowo na rynku pracy II



Celem projektu jest wsparcie oraz przygotowanie określonej grupy osób

z niepełnosprawnością ruchową do wejścia lub powrotu na rynek pracy oraz do pod-

jęcia lub kontynuowania nauki przez te osoby.


92

Osiągnięto m.in. następujące rezultaty: 1064 osób skorzystało z usług porad-

nictwa zawodowego, 56 osób odbyło staż rehabilitacyjny, 144 osoby ukończyły szko-

lenie zawodowe, 83 osoby znalazły pracę.

3. Wsparcie osób niepełnosprawnych w swobodnym dostępie do informacji

i usług zamieszczonych w Internecie



Celem projektu jest rozpowszechnienie idei tworzenia stron internetowych

dostępnych dla osób niepełnosprawnych w oparciu o międzynarodowe standardy

WCAG 2.0 opracowane przez konsorcjum W3C. Cel zostanie zrealizowany poprzez

zbadanie 200 instytucji użyteczności publicznej oraz uwrażliwienie ich na problem

dostępności treści internetowych dla osób niepełnosprawnych.

4. Wsparcie osób niewidomych na rynku pracy II



Celem projektu jest zwiększenie szans młodych osób niewidomych na rynku

edukacyjnym poprzez udzielenie im profesjonalnego wsparcia. Celem głównym projek-

tu jest aktywizacja społeczna i zawodowa 1200 osób niewidomych z całego kraju do

końca 2011 r. poprzez udzielenie kompleksowej, zindywidualizowanej usługi wsparcia

przy wchodzeniu na rynek pracy.

Osiągnięto m.in. następujące rezultaty: 504 osoby skorzystały z usług porad-

nictwa zawodowego, 15 osób odbyło staż rehabilitacyjny, 97 osób ukończyło szkolenie

zawodowe, 13 osób znalazło pracę, 155 osób dzięki uczestnictwu w projekcie będą

kontynuowały lub podejmą naukę.

5. 4 Kroki – Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy II



Celem projektu jest wsparcie oraz przygotowanie grupy 1600 osób niepełno-

sprawnych z terenu całego kraju do wejścia lub powrotu na rynek pracy oraz podjęcie

lub kontynuowanie przez nich nauki poprzez zindywidualizowane i kompleksowe usługi.

Osiągnięto m.in. następujące rezultaty: 6 osób odbyło staż rehabilitacyjny,

7 osób podjęło zatrudnienie, 289 osób skorzystało z indywidualnego poradnictwa za-

wodowego, 370 osób ukończyło warsztaty aktywizacji zawodowej.

Rozdział 5. System ubezpieczeń społecznych

93

Rozdział 5. SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH


System ubezpieczenia społecznego

Ubezpieczenie społeczne realizowane jest na podstawie przepisów następu-

jących ustaw: o systemie ubezpieczeń społecznych54 oraz o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych55.

Ubezpieczeniem tym objęci są wszyscy na terenie Polski – pracownicy i inne

osoby – z wyłączeniem osób ubezpieczonych w systemie rolniczym oraz systemie

zaopatrzeniowym.

W systemie ubezpieczeniowym wyodrębnia się:

a. ubezpieczenie emerytalne;

b. ubezpieczenia rentowe;

c. ubezpieczenia w razie choroby i macierzyństwa;

d. ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

W rozdziale uwzględniono również rentę socjalną oraz świadczenia dla kom-

batantów. Są to świadczenia pozaubezpieczeniowe, aczkolwiek realizowane przez

instytucje ubezpieczeń społecznych.

Zgodnie z zasadami reformy ubezpieczeń społecznych, składka na ubezpie-

czenie społeczne dzielona jest w zależności od ryzyka ubezpieczeniowego, a wpływy

z tych składek tworzą odrębne fundusze:

a. emerytalny, ze składek opłacanych w równych częściach przez pracowników

i pracodawców – 19,52% wynagrodzenia56;

54 Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 218,

poz. 1690, z późn. zm.). 55 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

(Dz.U. z 2010 r. Nr 134, poz. 903, z późn. zm.). 56 Część składki na ubezpieczenie emerytalne, tj. w wysokości 7,3% wynagrodzenia odprowadzana jest

do otwartych funduszy emerytalnych, stanowiących drugi, kapitałowy filar ubezpieczeń społecznych. Dla osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r. przystąpienie do OFE jest obowiązkowe, a dla osób uro-dzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. – dobrowolne. Za osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. składka na fundusz emerytalny jest w całości odprowadzana do FUS. Przystąpienie do OFE oznacza, że dana osoba będzie mogła w przyszłości otrzymywać emeryturę z dwóch źródeł – ze zreformowanego ZUS-u oraz z otwartego funduszu emerytalnego.


94

b. rentowy, ze składek opłacanych przez pracowników i pracodawców – 13% wyna-

grodzenia, od 1 lipca 2007 r. – 10%, (z czego pracownik 3,5% podstawy wyna-

grodzenia, pracodawca 6,5% podstawy wynagrodzenia), od 1 stycznia 2008 r.

– 6% (z czego pracownik 1,5% podstawy wynagrodzenia, pracodawca 4,5% pod-

stawy wynagrodzenia);

c. chorobowy, ze składek opłacanych przez pracowników – 2,45% wynagrodzenia;

d. wypadkowy, ze składek opłacanych przez pracodawców – w wysokości pomiędzy

0,4%–8,12% wynagrodzenia57.

Świadczenia ubezpieczeniowe są finansowane z odpowiednich części Fun-

duszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS). Fundusz ten nie posiada osobowości praw-

nej, a dysponentem jego środków jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).

Rolniczy system ubezpieczenia społecznego

Ubezpieczenie społeczne rolników realizowane jest na podstawie przepisów

ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników58. Ubezpieczeniem tym objęci są rolni-

cy mający obywatelstwo polskie oraz pracujący z nimi domownicy59.

W ubezpieczeniu rolniczym wyodrębnia się:

a. ubezpieczenie emerytalno-rentowe;

b. ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie.

Ubezpieczenia emerytalno-rentowe finansowane są przez fundusz emerytal-

no-rentowy. Fundusz ten nie posiada osobowości prawnej, a jego środkami finanso-

wymi dysponuje Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Two-

rzony jest on:

a. z dotacji z budżetu państwa, które stanowią ok. 94% przychodów tego Fun-

duszu;

57 Od 1 stycznia 2003 r. płatnicy składek samodzielnie ustalają stopę procentową składki na ubezpie-

czenie wypadkowe stosownie do przepisów ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu spo- łecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 199, poz. 1673, z późn. zm.). Wysokość tej składki jest zróżnicowana w zależności od wielkości płatnika składek oraz zagrożeń zawodowych występujących w miejscu pracy i ich skutków. Składka jest ustalana na rok składkowy obejmujący okres od 1 kwietnia danego roku do 31 marca roku następnego.

58 Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2009 r. Nr 97, poz. 800, z późn. zm.).

59 Obowiązek ubezpieczenia dotyczy rolników, którzy prowadzą działalność rolniczą w gospodarstwach o powierzchni powyżej 1 ha przeliczeniowego.


95

b. ze składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe płaconych przez rolników. Wy-

sokość składki jest ustalana co kwartał i jest ona równa wysokości 30% emery-

tury podstawowej obowiązującej w danym kwartale. Od II kwartału 2006 r. do

I kwartału 2008 r. wysokość składki nie zmieniała się i wynosiła 179,00 zł, od

II kwartału 2008 r. do I kwartału 2009 r. składka ta wzrosła do poziomu 191 zł,

a za II i III kwartał 2009 r. składka ta wynosiła 203 zł. W 2010 r. podstawowa wy-

sokość składki w ujęciu kwartalnym wynosiła: za I i II kwartał – 204 zł, za III i IV

kwartał – 213 zł.

Wysokość składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe wynosi 10% eme-

rytury podstawowej (do 30.09.2009 r. składka na to ubezpieczenie była opłacana

w wymiarze kwartalnym, odpowiadającym kwocie 30% emerytury podstawowej

obowiązującej w ostatnim miesiącu poprzedniego kwartału). Wysokość emerytury

podstawowej jest ogłaszana przez Prezesa ZUS w Dzienniku Urzędowym Rzeczy-

pospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Rolnik, którego gospodarstwo rolne obejmuje

obszar użytków rolnych powyżej 50 ha przeliczeniowych, opłaca na ubezpieczenie

emerytalno-rentowe również dodatkową składkę miesięczną w wysokości:

- 12% emerytury podstawowej – w przypadku gdy gospodarstwo rolne obejmuje

obszar użytków rolnych poniżej 100 ha przeliczeniowych;


obszar użytków rolnych pomiędzy 100 a 150 ha przeliczeniowych;


obszar użytków rolnych pomiędzy 150 a 300 ha przeliczeniowych;


obszar użytków rolnych powyżej 300 ha przeliczeniowych.

Ubezpieczenia wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie finansowane są ze

środków pozabudżetowych, tzn. z Funduszu Składkowego Ubezpieczenia Społecz-

nego Rolników. Fundusz ten posiada osobowość prawną, a funkcje zarządu pełni

z urzędu Prezes KRUS pod nadzorem Rady Rolników. Tworzony jest on ze składek

na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie płaconych przez rolników

oraz z innych źródeł określonych w statucie Funduszu. Wysokość ta może być usta-

lana kwotowo (i korygowana w przypadku zmiany wysokości emerytury podstawo-

wej) albo za pomocą określonego procentu emerytury podstawowej. Od III kwartału


96

2005 r. do IV kwartału 2007 r. wysokość składki nie ulegała zmianie i wynosiła 72 zł

za każdą osobę, a w okresie późniejszym:

– od I kwartału 2008 r. do I kwartału 2009 r. składka ta wzrosła do poziomu 78 zł;

– od II kwartału 2009 r. do I kwartału 2010 r. składka ta wynosiła 90 zł;

– od II kwartału 2010 r. do I kwartału 2011 r. składka ta była na poziomie 108 zł.

System zaopatrzenia emerytalnego

Ubezpieczenie z systemu zaopatrzenia emerytalnego realizowane jest na

podstawie przepisów ustaw: o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz

ich rodzin60, o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony

Państwa, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służ-

by Więziennej oraz ich rodzin61 oraz prawo o ustroju sądów powszechnych62.

W ramach zaopatrzenia emerytalnego przysługują:

a. świadczenia pieniężne: emerytura, renta inwalidzka, renta rodzinna, dodatki do emery-

tury lub renty, zasiłek pogrzebowy;

b. inne świadczenia i uprawnienia: świadczenia lecznicze, świadczenia socjalne.

Świadczenia te są wypłacane przez odpowiednie resorty, ze środków budżetu

państwa przyznawanych na ten cel:

a. Ministerstwu Obrony Narodowej (MON) – świadczenia wojskowe;

b. Ministerstwu Sprawiedliwości (MS) – świadczenia funkcjonariuszy Służby Wię-

ziennej, sędziów oraz prokuratorów;

c. Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA) – świadczenia funk-

cjonariuszy służb mundurowych, tj. Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży

Granicznej, Biura Ochrony Rządu oraz Państwowej Straży Pożarnej.

W wyniku przeprowadzonej w 2002 r. nowelizacji ustawy o systemie ubezpie-czeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, systemem zaopatrzenia emerytalne-

60 Ustawa: z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin.

(Dz.U. z 1994 r. Nr 10, poz. 36, z późn. zm.). 61 Ustawa z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji

Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorypcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67, z późn. zm.).

62 Ustawa z dnia 12 września 2001 r. prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z późn. zm.).


97

go objęto wszystkich żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych, tj.

Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej,

Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej – bez wzglę-

du na datę wstąpienia do służby. Poprzednio systemem tym byli objęci tylko żołnierze

i funkcjonariusze, którzy pozostawali w służbie w dniu wprowadzenia reformy ubez-

pieczeń społecznych, tj. 1 stycznia 1999 r.

Ustawa zakłada, że dla żołnierzy i funkcjonariuszy przechodzących z systemu

ubezpieczeń społecznych do systemu zaopatrzeniowego będą utrzymane dotychcza-

sowe zasady przyznawania emerytury „mundurowej”, z tym, że do jej obliczenia

przyjmowane byłyby tylko okresy pełnienia służby, natomiast za okresy pracy „cywil-

nej”, objętej ubezpieczeniem społecznym, przysługiwałaby dodatkowo emerytura

z FUS i emerytura z tytułu zgromadzenia składek w OFE.

Funkcjonariusze służb mundurowych po 15 latach służby nabywają prawo do

zabezpieczenia emerytalnego w wysokości 40% podstawy wymiaru, którą stanowi

uposażenie na ostatnio zajmowanym stanowisku i wzrasta o:

a. 2,6% podstawy wymiaru – za każdy kolejny rok służby oraz nie więcej niż za trzy

lata okresów składkowych poprzedzających służbę;

b. 1,3% podstawy wymiaru – za każdy rok okresów składkowych ponad trzyletni

okres składkowy, o którym mowa wyżej;

c. 0,7% podstawy wymiaru – za każdy rok okresów nieskładkowych poprzedzają-

cych służbę63.

Poza tym emeryturę podwyższa się o:

a. 2% podstawy wymiaru za każdy rok służby pełnionej bezpośrednio: w składzie

personelu latającego na samolotach naddźwiękowych, w składzie załóg okrętów

podwodnych, w charakterze nurków i płetwonurków, w zwalczaniu fizycznym ter-

roryzmu;

b. 1% podstawy wymiaru za każdy rok służby pełnionej bezpośrednio: w składzie

personelu latającego na pozostałych samolotach i śmigłowcach, w składzie załóg

nawodnych wojskowych jednostek pływających, w charakterze skoczków spado-

chronowych i saperów, w służbie wywiadowczej za granicą, w oddziałach spe-

cjalnych;

63 Wyjątek – dla funkcjonariusza, który został powołany do służby po raz pierwszy po dniu 1 stycznia

1999 r. podstawa emerytury (40% uposażenia na ostatnio zajmowanym stanowisku) wzrasta o 2,6% podstawy wymiaru – za każdy dalszy rok tej służby.


98

c. 0,5% podstawy wymiaru za każdy rozpoczęty miesiąc pełnienia służby na froncie

w czasie wojny lub w strefie działań wojennych;

d. 15% podstawy wymiaru emerytowi, którego inwalidztwo pozostaje w związku ze

służbą.

Świadczenie zaopatrzeniowe służb mundurowych nie może przekraczać

75% podstawy wymiaru.

Renta inwalidzka przysługuje funkcjonariuszom służb mundurowych, którzy

stali się inwalidami wskutek stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności orga-

nizmu:

a. w czasie pełnienia służby;

b. w ciągu 18 miesięcy po zwolnieniu ze służby, jeżeli inwalidztwo jest następ-

stwem urazów doznanych w czasie pełnienia służby lub chorób powstałych

w tym czasie;

c. w ciągu 3 lat po zwolnieniu ze służby, jeżeli inwalidztwo jest następstwem wy-

padku pozostającego w związku z pełnieniem czynnej służby wojskowej albo

choroby powstałej w związku ze szczególnymi właściwościami lub warunkami

służby wojskowej.

Ustalone są trzy grupy inwalidztwa funkcjonariuszy niezdolnych do służby:

a. I grupa – obejmująca całkowicie niezdolnych do pracy;

b. II grupa – obejmująca częściowo niezdolnych do pracy;

c. III grupa – obejmująca zdolnych do pracy.

W zależności od przyczyny powstania inwalidztwa, pozostaje ono lub nie

w związku ze służbą.

Renta inwalidzka wynosi dla inwalidów zaliczonych do:

a. I grupy – 80%;

b. II grupy – 70%;

c. III grupy – 40% podstawy wymiaru.

Rentę inwalidzką zwiększa się o 10% podstawy wymiaru tym osobom, których

inwalidztwo powstało wskutek wypadku bądź choroby, z tytułu których przysługują

świadczenia odszkodowawcze.

Emerytury i renty podlegają waloryzacji na zasadach i w terminach przewi-

dzianych w przepisach o emeryturach i rentach z FUS.


99

5.2. Świadczenia w systemie pracowniczym

Obecnie funkcjonujący system emerytalno-rentowy zdefiniowany został usta-

wą o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawą o emeryturach i rentach z Fun-duszu Ubezpieczeń Społecznych64. System ten oparty jest na mechanizmie uzależ-

niającym wysokość przyszłej emerytury wyłącznie od wysokości sumy opłaconych

składek, sytuacji na rynku pracy (w przypadku uczestnictwa w I filarze) lub efektyw-

ności inwestowania środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych

(w II filarze).

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych uregulowała kwestie kręgu osób

objętych obowiązkowo i dobrowolnie poszczególnymi rodzajami ubezpieczeń spo-

łecznych, organizację systemu oraz zasad jego finansowania.

Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

(FUS) wprowadziła nowe zasady nabywania prawa do świadczeń i objęła swoimi

przepisami, obok pracowników, również inne grupy społeczno-zawodowe, których

uprawnienia były regulowane poprzednio odrębnymi ustawami o zaopatrzeniu eme-

rytalnym.

Koncepcję docelowego modelu systemu emerytalnego określiła wprowa-

dzana od 1999 r. reforma emerytalna. Wprowadzenie reformy emerytalnej było

koniecznością przede wszystkim ze względu na zmieniające się warunki demogra-

ficzne i gospodarcze. Polska w tym względzie jest krajem wiodącym w Europie.

Funkcjonujący przed 1999 r. system emerytalny nie spełniał kryterium racjonalnoś-

ci i nie przystawał do zasad gospodarki rynkowej, głównie ze względu na zbyt

słaby związek między indywidualną aktywnością i przezornością ubezpieczonych,

a poziomem świadczeń. Jego utrzymanie w niezmienionym kształcie prowadziłoby

do załamania finansów publicznych lub istotnego zmniejszenia wysokości świad-

czeń.

Rozwiązania wprowadzone w 1999 r. w ramach reformy emerytalnej pierwot-

nie nie określały zasad wypłaty emerytur z II filaru. Nie ustalono także zasad przy-

znawania emerytur pomostowych dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach

lub szczególnym charakterze. W kolejnych latach podejmowane były prace nad tymi

problemami.

64 Op. cit.


100

W 2008 r. ustawą o emeryturach kapitałowych65 określono typy emerytur kapi-

tałowych (okresowa emerytura kapitałowa i dożywotnia emerytura kapitałowa)

oraz zasady ich wypłaty albo zwrotu środków do funduszu emerytalnego wyodrębnio-

nego w FUS. Jednocześnie rozszerzyła zakres działalności otwartych funduszy eme-

rytalnych o wypłatę okresowych emerytur kapitałowych oraz wskazała, że dożywotnie

emerytury kapitałowe będą wypłacane przez mające powstać zakłady emerytalne lub

istniejące powszechne towarzystwa emerytalne. Natomiast kwestia zasady organiza-

cji i funkcjonowania podmiotów wyznaczonych do wypłaty dożywotnich emerytur kapi-

tałowych wciąż pozostała nieokreślona.

Prawo do okresowej emerytury kapitałowej będzie przysługiwać członkowi

otwartego funduszu emerytalnego po ukończeniu 60 lat, a przed ukończeniem przez

niego 65 roku życia. Natomiast dożywotnia emerytura kapitałowa będzie przysługiwać

byłemu członkowi OFE dożywotnio po ukończeniu 65 roku życia.

Okresowa emerytura kapitałowa podlega corocznej waloryzacji na zasadach

i w trybie określonym dla emerytury z FUS.

W 2008 r. zostały również zakończone prace mające na celu ogranicze-

nie wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. W dniu 1 stycznia 2009 r. weszła

w życie ustawa o emeryturach pomostowych66, która wprowadziła dla osób wyko-

nujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nowy

rodzaj świadczenia jakim jest emerytura pomostowa. Przewidziano również do-

datkowe świadczenie w postaci rekompensaty dla osób, które nie uzyskały prawa

do emerytury pomostowej. Emerytura pomostowa będzie wypłacana do ukończenia

ustawowego wieku emerytalnego (kobiety – 60 lat, mężczyźni – 65 lat).

Emeryturę pomostową stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem po-

dzielenia podstawy obliczenia emerytury, ustalonej w sposób określony w art. 25

ustawy o emeryturach i rentach z FUS przez średnie dalsze trwanie życia dla osób

w wieku 60 lat, ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przy-

znanie emerytury pomostowej, tablic średniego trwania życia, służących do obliczenia

emerytury z FUS.

Podstawą obliczenia emerytury pomostowej jest zwaloryzowana kwota skła-

dek na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego

65 Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. z 2008 r. Nr 228, poz. 1507).

Ustawa weszła w życie 8 stycznia 2009 r. 66 Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. z 2008 r. Nr 237, poz. 1656).


101

do końca miesiąca, poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emery-

tury oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego.

W 2009 r. emerytury pomostowe były finansowane ze środków z budżetu

państwa. Natomiast z dniem 1 stycznia 2010 r. utworzono Fundusz Emerytur Pomo-

stowych (FEP), z którego środków wypłacane będą emerytury pomostowe. Dyspo-

nentem FEP jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Przychody FEP będą pochodzić przede wszystkim ze składek na FEP w wy-

sokości 1,5% podstawy wynagrodzenia pracownika, płaconych przez pracodawców

zatrudniających osoby wykonujące prace w szczególnych warunkach lub o szczegól-

nym charakterze oraz z dotacji budżetu państwa.

W czerwcu 2009 r. weszła w życie ustawa o nauczycielskich świadczeniach

kompensacyjnych67, która wprowadziła dla nauczycieli nowy rodzaj świadczenia,

jakim jest świadczenie kompensacyjne. Tym samym rozszerzono krąg osób mają-

cych prawo do wcześniejszego opuszczenia rynku pracy z tytułu wieku. Świadczenie

kompensacyjne jest naliczane na zasadach analogicznych do zasad naliczania eme-

rytur pomostowych. Świadczenia kompensacyjne są finansowane z budżetu państwa.

Waloryzacja świadczeń

Z dniem 1 stycznia 2008 r. nowelizacją ustaw o emeryturach i rentach

z FUS68 przywrócono coroczną waloryzację emerytur i rent. Wprowadzono też zasa-

dę, że wskaźnik waloryzacji wynoszący nie mniej niż średnioroczny wskaźnik cen

towarów i usług konsumpcyjnych w poprzednim roku kalendarzowym, jest obligato-

ryjnie zwiększony o co najmniej 20% realnego wzrostu przeciętnego wynagrodzenia

w poprzednim roku kalendarzowym. Ewentualne dalsze zwiększenie wskaźnika wa-

loryzacji będzie negocjowane na forum Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-

-Gospodarczych. W przypadku braku konsensusu, o wysokości wskaźnika waloryza-

cji decyduje w drodze rozporządzenia Rada Ministrów. Nowelizacją ustawy o syste-

mie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z FUS69, od

5 lutego 2009 r. zmienione zostały terminy negocjacji zwiększenia wskaźnika walory-

zacji. Zgodnie z tą zmianą mają one być przeprowadzane w czerwcu, w roku poprze-

dzającym waloryzację.

67 Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz.U. z 2009 r.

Nr 97, poz. 800). 68 Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń

Społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 191, poz. 1368). 69 Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy

o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 8, poz. 38).


102

Zmiany w systemie ubezpieczeń społecznych

Ograniczenie kosztów związanych z funkcjonowaniem otwartych fundu-

szy emerytalnych ponoszonych przez uczestników systemu

Z dniem 1 stycznia 2010 r. weszły w życie przepisy70, których celem było

ograniczenie kosztów ponoszonych przez uczestników systemu oraz usprawnienie

działania tego segmentu systemu emerytalnego. Główne zmiany, które wprowadziła

ta ustawa to:

a. obniżenie maksymalnej opłaty od składki z 7% do 3,5%;

b. obniżenie maksymalnej opłaty za zarządzanie, poprzez ustalenie maksymalnego

limitu tej opłaty.

Stosownie do przepisów art. 136 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu fun-

duszy emerytalnych71, otwarty fundusz może pokrywać bezpośrednio ze swoich ak-

tywów również koszty zarządzania funduszem przez towarzystwo, według stawki

ustalonej w statucie, jednak nieprzekraczającej kwot, obliczonych według skali zmie-

nionej wspomnianą ustawą z 2009 r.72. Obecne wysokości opłat prezentuje tabela 16.

Tabela 16. Skala miesięcznych opłat za zarządzanie otwartym funduszem od aktywów netto

Wysokość aktywów netto (w mln zł)

Miesięczna opłata za zarządzanie otwartym funduszem od aktywów netto wynosi:

ponad do

8 000 0,045% wartości aktywów netto w skali miesiąca

8 000 20 000 3,6 mln zł + 0,04% nadwyżki ponad 8 000 mln zł wartości aktywów netto, w skali miesiąca



45 000 15,5 mln zł

Źródło: art. 136, ust. 2a ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytal-nych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 127, poz. 1048).

70 Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emery-

talnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 127, poz. 1048).

71 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. z 2010 r., Nr 34, poz. 189 z późn. zm.).

72 Określonej przez zmieniony art. 136 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (op. cit.).


103

Zwiększenie wymiaru zasiłków chorobowych przysługujących pracow-

nikom powyżej 50 roku życia z 70% do 80% w okresie od 15 do 33 dnia niezdol-

ności do pracy w roku kalendarzowym

Nowelizacja ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecz-

nego w razie choroby i macierzyństwa73, dokonana dnia 22 października 2010 r.,

doprowadziła do usunięcia różnic w wysokości wypłacanych świadczeń związanych

z niezdolnością do pracy dla pracowników w ten sposób, aby wszyscy pracownicy

w okresie pobytu w szpitalu dostawali jednakowe procentowo świadczenia (z wyjąt-

kiem osób uprawnionych do 100% świadczeń).

Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS)

Jak już wcześniej wspominano, Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) nie

posiada osobowości prawnej, a dysponentem jego środków jest Zakład Ubezpieczeń

Społecznych (ZUS).

Na dochody FUS składają się:

a. dotacje z budżetu państwa (celowa i uzupełniająca);

b. refundacja z tytułu przekazania składek do OFE;

c. składki;

d. pozostałe;

e. środki z Funduszu Rezerwy Demograficznej.

W 2010 r. wysokość dotacji celowej wyniosła 0,25 mld zł i była mniejsza

o 0,1 mld od tej w roku poprzednim74.

Do 2004 r. wysokość dotacji uzupełniającej rosła w wyniku wzrostu wydatków

spowodowanych głównie efektem waloryzacji emerytur i rent. W 2005 r. dotacja ta

wynosiła prawie 16,5 mld zł i w porównaniu ze stanem z roku poprzedniego była

73 Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie

choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512). 74 Na dotację z budżetu państwa składa się dotacja celowa (prawie 0,15% dochodów FUS w 2010 r.)

i uzupełniająca (22,6% dochodów FUS w 2010 r.). Do 2006 r. włącznie, z dotacji celowej finansowane były wydatki związane głównie z wypłatą świadczeń zaopatrzeniowych dla inwalidów wojennych i wojskowych oraz kombatantów. Od 1 stycznia 2007 r. zmieniły się zasady ich finansowania. obecnie są one finansowane z odrębnego rozdziału wydatków budżetu państwa. W efekcie tej zmiany, od 2007 r. wysokość dotacji celowej wyraźnie spadła. W 2010 r. kwota dotacji celowej wynosiła 248 mln zł (w 2006 r. było to 3,5 mld zł). Obecnie środki z dotacji celowej są przeznaczane głównie na pokrycie wydatków na świadczenia pieniężne przyznawane w szczególnym trybie przez Prezesa ZUS. Z dotacji uzupełniającej finansowane są natomiast świadczenia z ubezpieczeń społecznych, głównie emerytury i renty.


104

0 10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

dotacja uzupełniająca z budżetu p-wa refundacja z budżetu p-wa z tytułu przekazania składek do OFE

niższa o prawie 3 mld zł. Obniżenie kwoty dotacji spowodowane było wprowadzeniem

zmian waloryzacji świadczeń. Natomiast od 2006 r. wysokość dotacji uzupełniającej

zaczęła ponownie rosnąć (w 2006 r. – 20,9 mld zł , w 2007 r. – 23,7 mld zł, w 2008 r.

– 33,0 mld zł, w 2009 r.– 30,2 mld z). W 2010 r. dotacja uzupełniająca była na pozio-

mie 37,9 mld zł i była wyższa o ok. 7,7 mld zł w porównaniu z rokiem poprzednim.

Wysokość dotacji z budżetu państwa przeznaczona na refundację z tytułu

przekazania składek do OFE od 1999 r. stale rośnie. W 2010 r. dotacja ta wyno-

siła ponad 22,3 mld zł i w porównaniu ze stanem roku poprzedniego była wyższa

o kolejne ok. 1,2 mld zł.

Wysokość dotacji z budżetu państwa w latach 1999–2010 przedstawia wy-

kres 23.

Wykres 23. Przychody z budżetu państwa w latach 1999–2010 w mln zł

Uwagi – przychody nie uwzględniają dotacji celowej z budżetu państwa, która w 2010 r. stanowiła 0,15% przychodów FUS. Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych ZUS.

Na koniec 2010 r. łączne przychody FUS wynosiły ok. 167,5 mld zł i w porów-

naniu ze stanem roku poprzedniego były wyższe o prawie 26,5 mld zł (tj. o ok. 19%).

Natomiast przychody ze składek wynosiły 89,8 mld zł i były one wyższe o 3,9% niż

w 2009 r. W tym samym czasie we wszystkich funduszach przychody ze składek

w zależności od funduszu wzrosły o 3,3%–5,1%.

W 2010 r. ok. 53,6% (w 2009 r. 61,3%) przychodów FUS stanowiły docho-

dy ze składek, zaś ok. 22,6% (w 2009 r. 22%) dotacja uzupełniająca z budżetu pań-

stwa. Łączne wydatki FUS wyniosły 160,8 mld zł i były wyższe o ponad 17,4 mld zł


105

(11,3%) w porównaniu z 2009 r. W 2010 r. wydatki we wszystkich funduszach wzro-

sły (w emerytalnym o 6,7%, rentowym – o 4,7%, chorobowym o 7,8%, wypadko-

wym o 2,4%).

W 2010 r. łączne przychody ze składek na FUS (89,8 mld zł) były niższe

od wydatków na transfery socjalne (156,9 mld zł) o 67,1 mld zł. Dotacja uzupełniająca

z budżetu państwa była przeznaczona na finansowanie świadczeń z fundu-

szu emerytalnego, rentowego oraz chorobowego. Przychody i wydatki FUS w la-

tach 2004–2010 przedstawia tabela 17.

Tabela 17. Przychody i wydatki* FUS w latach 2004–2010

Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Wydatki* w mln zł

Ogółem FUS 104 365 107 393 115 903 118 009 132 175 147 891 156 893

z tego, z funduszu:

emerytalnego 58 002 61 015 69 159 73 696 84 119 95 341 101 689

rentowego 37 408 37 263 37 229 34 113 35 991 37 778 39 544

chorobowego 4 747 4 949 5 163 5 825 7 347 9 821 10 589

wypadkowego 4 207 4 165 4 350 4 374 4 717 4 951 5 070

Przychody ze składek (przypis) w mln zł

Ogółem FUS 73 780 78 689 82 707 87 974 82 162 86 452 89 762

z tego, z funduszu:

emerytalnego 33 915 36 232 37 653 40 971 46 334 49 562 51 425

rentowego 30 069 32 002 34 174 34 885 21 748 22 204 23 061

chorobowego 5 765 6 147 6 598 7 487 8 706 9 166 9 473

wypadkowego 4 033 4 308 4 282 4 632 5 374 5 519 5 803

Wynik (przychody – wydatki) w mln zł

Ogółem FUS -30 584 -28 705 -33 196 -30 036 -50 014 -61 439 -67 131

z tego, z funduszu:

emerytalnego -24 088 -24 783 -31 506 -32 726 46 334 -45 779 -50 265

rentowego -7 340 -5 262 -3 056 771 -14 243 -15 574 -16 483

chorobowego 1 017 1 198 1 435 1 661 1 358 -655 -1 116

wypadkowego -174 142 -69 258 656 569 733

* Wydatki tylko na świadczenia pieniężne Źródło: Rachunek Zmian Stanu Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ZUS.


106

Otwarte fundusze emerytalne (OFE)

Otwarte fundusze emerytalne (OFE), stanowiące cześć obowiązkowego sys-

temu emerytalnego, mają za zadanie, aby za pośrednictwem zarządzających nimi

powszechnych towarzystw emerytalnych, pomnażać część składki emerytalnej na

rynkach finansowych. Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE) utworzone zosta-

ły na mocy ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych75.

Od grudnia 2004 r. na rynku ubezpieczeniowym działało 15 otwartych fundu-

szy emerytalnych. W wyniku przejęcia OFE Skarbiec – Emerytura przez AEGON

OFE, od dnia listopada 2008 r. na rynku funkcjonuje 14 OFE. Aktywa gromadzone

w OFE na koniec grudnia 2010 r. były na poziomie ponad 221,2 mld zł i ich udział

w PKB wynosił 16%, tj. był on wyższy o ok. 3% w porównaniu z 2009 r. Wartość ak-

tywów OFE w relacji do PKB w latach 2002–2010 przedstawia tabela 18.

Tabela 18. Aktywa netto OFE w relacji do PKB w latach 2004–2010


w mld zł

62,6 86,1 116,6 140,0 138,3 178,6 221,2

PKB = 100% aktywa netto OFE

7% 9% 11% 12% 11% 13% 16%

Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych z KNF i GUS.

W 2008 r. aktywa netto OFE były na poziomie ok. 138,3 mld zł, oznacza to, że

nastąpił spadek aktywów netto OFE o ok. 1,8 mld zł (o 1,3%) w porównaniu do roku

poprzedniego (w 2006 r. przyrost ten był na poziomie 30,5 mld zł, a w 2007 r. na po-

ziomie 23,5 mld zł). W tym samym czasie ZUS przekazał do OFE gotówką składki

(wraz z odsetkami) w kwocie 19,9 mld zł, w tym składki za lata ubiegłe 1,3 mld zł.

Jednocześnie po raz ostatni przekazano składki również w formie obligacji w kwocie

459 mln zł. Pomimo tego, że w 2008 r. ZUS przekazał wyższą kwotę składek do OFE

w gotówce o 3,7 mld zł (o 23%) niż w ubiegłym roku, aktywa OFE były niższe niż

w 2007 r. W 2009 r. w wyniku poprawiającej się koniunktury na giełdzie aktywa netto

OFE były na poziomie 178,6 mld zł i były wyższe o prawie 40,3 mld zł (o 29,2%)

75 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U.

z 2010 r. Nr 34, poz. 189 z późn. zm.).


107

w porównaniu do roku poprzedniego. W tym czasie ZUS przekazał gotówką składki

w kwocie 20,9 mld. zł., tj. o 934 mln zł więcej (o 4,7%) niż w ubiegłym roku. W 2010 r.

aktywa netto OFE były na poziomie prawie 221,3 mld zł i były one wyższe o prawie

42,6 mld zł (o 24%) w porównaniu do roku poprzedniego. W tym czasie ZUS przeka-

zał gotówką składki w kwocie 22,4 mld. zł., tj. o ponad 1,3 mld zł więcej (o 6,4%) niż

w ubiegłym roku.

Istotną pozycją nieuwzględnianą w wynikach finansowych OFE są opłaty, któ-

re pobierają towarzystwa emerytalne od wpłacanych składek. W 2010 r. z tego tytułu

do PTE trafiło ok. 0,8 mld zł. W porównaniu z poprzednim rokiem towarzystwa emery-

talne otrzymały mniej o ok. 499 mln zł (o 38%) z tytułu opłat od wpłaconych składek.

Tak duży spadek dochodów PTE z tytułu opłat od wpłaconych składek spowodowany

był ustawowym obniżeniem od 1 stycznia 2010 r. maksymalnej opłaty od składki

z 7% do 3,5%.

Na koniec 2010 r. odnotowano ok. 15,5 mln rachunków członków OFE, w tym

4,74% stanowiły tzw. konta martwe76. W porównaniu z analogicznym okresem roku

poprzedniego liczba rachunków wzrosła o ok. 514 tys. (tj. o 3,4%). W tym samym

czasie udział martwych rachunków spadł o 7,9%.

Podobnie jak w poprzednich latach, na rynku OFE nadal utrzymuje się duża

koncentracja: ponad 53% uczestników systemu OFE jest w trzech największych fun-

duszach, tj. ING OFE, Aviva OFE Aviva BZ WBK, OFE PZU „Złota Jesień”. W tych

funduszach zgromadzonych jest prawie 61,8% aktywów wszystkich OFE.

W 2010 r. zgromadzone przez fundusze aktywa lokowane były w obligacjach

Skarbu Państwa i bonach skarbowych (52,4% lokat), w akcjach (36,4% lokat), a także

w innych lokatach (11,2%). Na koniec 2010 r., w porównaniu z analogicznym okre-

sem roku poprzedniego, w wyniku poprawy koniunktury na giełdzie, w portfelu inwe-

stycyjnym OFE zmniejszył się udział obligacji na korzyść akcji (wzrost o 5,9%) oraz

innych lokat (wzrost o 3,3%).

Strukturę portfela inwestycyjnego OFE na koniec 2010 r. przedstawia wy-

kres 24.

76 Konta martwe – konta, na które nie wpłynęła żadna składka w danym roku.


108

52,4%

36,4%

11,2%

instrumenty dłużneSkarbu Państwa akcje

pozostałe

Wykres 24. Struktura portfela inwestycyjnego OFE (koniec grudnia 2010 r.)

Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych KNF.

Ubezpieczeni i świadczeniobiorcy

W końcu 2010 r. liczba ubezpieczonych zarejestrowanych w ZUS wyniosła

ponad 14,6 mln osób i w porównaniu ze stanem na koniec roku poprzedniego była

wyższa o ponad 121,5 tys. (tj. o 0,8%). Liczbę osób ubezpieczonych w FUS w latach

2002–2010 r. przedstawia tabela 19.

Tabela 19. Liczba osób ubezpieczonych w FUS w latach 2002–2010

Rok 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

w mln

Ubezpieczeni: 12,8 12,7 12,9 13,1 13,4 14,1 14,4 14,5 14,6

Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych ZUS.

W tym czasie było ponad 7,4 mln emerytów i rencistów otrzymujących świad-

czenia finansowane z FUS, tj. o 39 tys. mniej (o 0,5%) niż w analogicznym okresie

w 2009 r. (bez osób posiadających jednocześnie prawo do świadczenia rolniczego).

W tym samym czasie liczba emerytur77 i rent rodzinnych zwiększyła się odpowiednio

77 Nowelizacją ustawy z lipca 2005 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz

ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadzono przepis, że po osiągnięciu wieku emerytalnego osoby te mają zagwarantowane prawo do emerytury przyznawanej z urzędu w wysokości pobieranej przez nie renty.


109

o ok. 0,3%, i 0,2% podczas gdy liczba rent z tytułu niezdolności do pracy spadła

o 4,6% w porównaniu z 2009 r.

Przeciętne świadczenie emerytalno-rentowe z FUS w 2010 r. wynosiło

1581,64 zł i w porównaniu z 2009 r. było wyższe o 97,83 zł.

Liczbę emerytur i rent finansowanych z FUS oraz wysokość tych świadczeń

w ostatnich latach przedstawia tabela 20 i wykres 25.

Tabela 20. Świadczenia emerytalno-rentowe z FUS, przeciętna liczba świadczeniobior-

ców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach 2004–2010


Świadczeniobiorcy ogółem (w tys.) 7175 7184 7217 7303 7414 7445 7406

Liczba emerytów (w tys.) 3792 3940 4390 4559 4765 4980 4996

Wysokość emerytury (w zł) 1237 1257 1311 1346 1471 1596 1698

Pobierający rentę z tytułu niezdolno-ści do pracy (w tys.)

2119 1975 1556 1474 1381 1231 1175

Wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy (w zł)

875 902 989 1012 1096 1123 1200

Pobierający rentę rodziną (w tys.) 1263 1269 1271 1237 1268 1233 1236

Wysokość renty rodzinnej (w zł) 1047 1077 1159 1191 1292 1388 1472

Źródło: Informacja o świadczeniach pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz o niektórych świadczeniach z zabezpieczenia społecznego, ZUS.

Wykres 25. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z FUS w latach 2000–

–2010

Źródło: Informacja o świadczeniach pieniężnych z FUS, ZUS.

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

w tys.

pobierający emer y tury

pobierający renty rodzinne

pobierający z tytułu niezdolności do pracy


110

5.3. Świadczenia w systemie rolniczym

Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) istnieje w systemie

administracji publicznej od 1991 r.78, jako samodzielna instytucja odpowiedzialna za

realizację wyodrębnionego z ZUS kompleksowego systemu ubezpieczenia społecz-

nego rolników. System ten ostatecznie usankcjonował prawo do zabezpieczenia spo-

łecznego znacznej części ludności wiejskiej, którą jako odrębną grupę społeczno-

-zawodową długo pomijano w programach działań socjalnych państwa.

KRUS, na podstawie ww. ustawy, podejmuje rozstrzygnięcia o podleganiu

ubezpieczeniu społecznemu rolników. Ustawa ta przewiduje, iż w zależności od wa-

runków spełnianych przez osobę zainteresowaną, objęcie ubezpieczeniem następuje

w trybie obowiązkowym (z mocy ustawy) lub dobrowolnym (na wniosek).

Emerytura i renta rolnicza składają się z części składkowej i uzupełniającej.

Część składkowa uzależniona jest od okresu opłacania składek. Wypłacana jest nie-

zależnie od zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej. Część uzupełniająca

świadczenia, finansowana przede wszystkim ze środków budżetu państwa, wypłaca-

na jest po przekazaniu gospodarstwa rolnego.

W 2004 r. wprowadzono nowelizację79, która zmodyfikowała zasady ustalania

czasu trwania niezdolności do pracy. Obecnie rentę rolniczą z tytułu niezdolności do

pracy przyznaje się jako rentę stałą, jeżeli całkowita niezdolność do pracy w gospo-

darstwie rolnym ubezpieczonego jest trwała i nie orzeczono celowości przekwalifiko-

wania zawodowego. W pozostałych przypadkach renta rolnicza z tytułu niezdolności

do pracy przysługuje jako renta okresowa przez okres wskazany w decyzji Prezesa

Kasy lub do czasu objęcia rencisty innym ubezpieczeniem społecznym. Poza tym, po

osiągnięciu wieku emerytalnego, osoby te mają zagwarantowane prawo do emerytury

przyznawanej z urzędu w wysokości pobieranej przez nie renty.

Ubezpieczeni i świadczeniobiorcy

Na koniec 2010 r. w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zareje-

strowano ponad 1,5 mln osób. W porównaniu z analogicznym okresem roku po-

przedniego, liczba ubezpieczonych w KRUS zmalała o prawie 35 tys. osób (tj.

o 2,2%). W tym czasie emerytów i rencistów otrzymujących świadczenia finansowane

78 Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz.

291, z późn zm). 79 Ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmia-

nie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r. Nr 91, poz. 873).


111

z KRUS było ponad 1 374 tys. – o prawie 51 tys. mniej (tj. o 3,6%) niż w analogicz-

nym okresie 2009 r. Liczba emerytur i rent z tytułu niezdolności do pracy oraz liczba

rent rodzinnych zmniejszyła się odpowiednio o 3,6%, 4,0% i 0,1%.

Przeciętna wysokość emerytury i renty z KRUS w 2010 r. wynosiła 954,68 zł

i była wyższa od przeciętnej z roku poprzedniego o ok. 44 zł. Liczba świadczeń eme-

rytalno-rentowych finansowanych z KRUS oraz ich wysokość w latach 2004–2010

przedstawia tabela 21 i wykres 26.

Tabela 21. Świadczenia emerytalno-rentowe z KRUS, przeciętna liczba świadczenio-

biorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach 2004–2010


Świadczeniobiorcy ogółem (w tys.)

1477 1425 1374 1529 1477 1425 1374

Liczba emerytów (w tys.) 1175 1272 1 246 1209 1175 1138 1096

Wysokość emerytury (w zł) 896 951 996 852 896 951 996

Pobierający rentę z tytułu niezdolności do pracy (w tys.)

258 244 235 276 258 244 235

Wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy (w zł)

679 720 751 645 679 720 751

Pobierający rentę rodziną (w tys) 44 43 43 44 44 43 43

Wysokość renty rodzinnej (w zł) 886 954 1011 826 886 954 1011

Źródło: Kwartalna informacja statystyczna, KRUS.

Wykres 26. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z KRUS w latach 2000–

–2010

Źródło: Kwartalna informacja statystyczna – KRUS.

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

w tys. pobierający emer y tury

pobierający renty inwalidzkie pobierający renty rodzinne


112

5.4. Świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym

Świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym przysługują żołnierzom zawo-

dowym, funkcjonariuszom służb mundurowych oraz sędziom i prokuratorom. Człon-

kom ich rodzin przysługuje świadczenie w przypadku śmierci żywiciela.

Wypłatą świadczeń dla tych służb zajmują się biura emerytalno-rentowe od-

powiednich resortów. W przypadku prokuratorów i sędziów płatnikiem są jednostki

organizacyjne wymiaru sprawiedliwości właściwe dla miejsca zamieszkania świad-

czeniobiorcy. Ok. 50% ogólnej liczby świadczeń o charakterze zaopatrzeniowym pod-

lega MSWiA, ok. 42,5% MON i ok. 7,5% MS (wykres 27).

Wykres 27. Struktura świadczeń emerytalno-rentowych tzw. służb mundurowych,

wg. płatników

Źródło: Obliczenia własne DUS MPiPS na podstawie danych ZUS. W 2010 r. emerytów i rencistów tzw. służb mundurowych było 377 tys. Prze-

ciętna wysokość ich świadczeń wynosiła ok. 2740 zł (tabela 22, wykres 28).

Tabela 22. Zaopatrzenie emerytalno-rentowe w latach 2005–2010

Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Świadczeniobiorcy ogółem (w tys.) 342 350 358 365 372 377

Przeciętna wysokość świadczenia (w zł) 2080 2209 2266 2373 2571 2740

Liczba emerytów (w tys.) 232 238 245 252 258 259

Pobierający rentę z tyt. niezdolności do pracy (w tys.)

36 36 36 35 34 37

Pobierający rentę rodziną (w tys.) 74 76 77 79 80 81

Dane dotyczą świadczeń z MON, MSWiA oraz MS (funkcjonariuszy służby więziennej). Źródło: Informacja o świadczeniach pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i Funduszu Ali-mentacyjnego, ZUS.

49,9%

7,5%

42,5%

MSWiA MS MON Świadczenia wypłacane przez:


113

Wykres 28. Przeciętna liczba pobierających świadczenia o charakterze zaopatrzenio-wym (w tys.) w latach 2000–2010

Źródło: Obliczenia własne DUS MPiPS na podstawie danych MON, ZER MSWiA oraz Biura Emerytalnego CZSW.

Świadczenia dla sędziów i prokuratorów

Według przepisów ustawy o ustroju sądów powszechnych80, sędzia powinien

przejść w stan spoczynku z dniem ukończenia 65 roku życia. Jeśli Krajowa Rada

Sądownictwa, na wniosek sędziego i po zasięgnięciu opinii kolegium właściwego

sądu, wyrazi zgodę na dalsze zajmowanie stanowiska, sędzia może pełnić obowiązki,

nie dłużej jednak niż do ukończenia 70 roku życia.

Sędzia może przejść w stan spoczynku na swój wniosek, z zachowaniem

prawa do uposażenia po ukończeniu 55 lat przez kobietę, jeżeli przepracowała

na stanowisku sędziego nie mniej niż 25 lat, a 60 lat przez mężczyznę, jeżeli prze-

pracował na stanowisku sędziego nie mniej niż 30 lat.

Sędziemu oraz prokuratorowi, który został przeniesiony w stan Spiczyn-

ku z powodu wieku, choroby lub utraty sił, przysługuje uposażenie w wysokości

75% otrzymywanej stawki wynagrodzenia zasadniczego81 i dodatku za wysługę lat.

80 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (op. cit.). 81 W myśl przepisów ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów pow-

szechnych, ustawy o prokuraturze, ustawy – Prawo o ustroju sądów wojskowych oraz niektórych innych ustaw, po siedmiu latach pracy na danym stanowisku sędziowskim lub na innym, odpowiednio równo-rzędnym, stanowisku sędziego lub prokuratora z dniem 1 stycznia 2003 r. stawkę wynagrodzenia zasadniczego podwyższa się do wysokości stawki pierwszej awansowej (tj. do 107%), zaś z dniem 1 stycznia 2004 r. po przepracowaniu co najmniej 14 lat na powyższych stanowiskach stawkę wynagrodzenia zasadniczego podwyższa się do wysokości stawki drugiej awansowej (tj. do 115%). Osobom, które były już w stanie spoczynku przeliczono otrzymywane świadczenie według powyższych zasad.

0

50

100

150

200

250

300

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

w tys. emer y tury renty z tytułu niezdolności

do pracy

renty rodzinne

pobierający:


114

W sytuacji zmiany ustroju sądów lub zmiany okręgów sądowych, sędzi bądź prokura-

torowi do momentu osiągnięcia wieku 65 lat przysługuje uposażenie w wysokości

wynagrodzenia pobieranego na ostatnio zajmowanym stanowisku.

Świadczenie emerytalno-rentowe sędziów i prokuratorów jest waloryzowane

stosownie do zmian wynagrodzeń sędziów i prokuratorów czynnych zawodowo.

W razie śmierci sędziego lub prokuratora w stanie spoczynku członkom jego

rodziny spełniającym warunki do uzyskania renty rodzinnej, w myśl przepisów o za-

opatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, przysługuje uposażenie rodzinne

w wysokości:

a. dla jednej osoby uprawnionej – 85%;

b. dla dwóch osób uprawnionych – 90%;

c. dla trzech lub więcej osób uprawnionych – 95% uposażenia jakie otrzymywałby

sędzia (prokurator) w stanie spoczynku.

Według statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości, na koniec 2010 r. uprawnio-

nych do uposażeń było ok. 4158 osób, tj. o 3,7% więcej niż na koniec 2009 r. W tym

samym czasie, liczba prokuratorów i sędziów, którzy przeszli w stan spoczynku

zwiększyła się o ok. 5%. Natomiast liczba osób pobierających uposażenia rodzinne

pozostała bez zmian. Ok. 53% uposażeń w stanie spoczynku ogółem pobierali sę-

dziowie, resztę stanowiły świadczenia prokuratorskie.

Ok. 73% ogólnej liczby świadczeniobiorców stanowili prokuratorzy i sędzio-

wie, którzy przeszli w stan spoczynku (3039 osób), zaś ok. 27% osoby pobierające

uposażenia rodzinne (1119 osób). W 2010 r. wysokość przeciętnego świadczenia

z tytułu przejścia w stan spoczynku wynosiła ok. 6619 zł i była ona wyższa o 280 zł

niż w 2009 r. (tabela 23).

Tabela 23. Miesięczna liczba osób pobierających uposażenie oraz wysokość przecięt-

nego miesięcznego uposażenia brutto sędziów i prokuratorów w latach 2005–2010 (stan na koniec roku)


Świadczeniobiorcy ogółem 3417 3615 3824 3901 4011 4158

Pobierający uposażenie w stanie spoczynku

2441 2618 2795 2850 2892 3039

Wysokość uposażenia w stanie spoczynku (w zł)

4725 5121 5124 5309 6339 6619

Pobierający uposażenie rodzinne 976 997 1029 1051 1119 1119

Wysokość uposażenia rodzinnego (w zł) 4016 4356 4356 4513 5389 5626

Źródło: Obliczenia własne DUS MPiPS na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Generalnej.


115

Tabela 24. Wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto sędziów i proku-ratorów (w zł) w latach 2004–2010

Instytucja 2004 2005 2006–2007 2008 2009 2010

Sądy rejonowe 4 181 4 271 4 335 4 435 5 445 5 685

Sądy okręgowe 4 856 5 048 5 124 5 309 6 268 6 545

Sądy apelacyjne 5 935 5 954 6 043 6 290 7 304 7 626

Sąd Najwyższy 8 916 8 931 9 065 9 475 10 970 11 453

Źródło: Dane Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Generalnej. Wysoki wzrost wynagrodzeń w 2009 r. był spowodowany ustawowo zmienio-

ną od stycznia tego roku podstawą ustalania wynagrodzenia zasadniczego dla sę-

dziów i prokuratorów. Do grudnia 2008 r. podstawę wynagrodzenia zasadniczego dla

tych osób stanowiła kwota bazowa zapisana w ustawie budżetowej. Po zmianie, pod-

stawa równa jest wysokości przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodar-

ce narodowej z II kw. poprzedniego roku. W efekcie wprowadzonych zmian średnie

uposażenie dla sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku szczebla rejonowego

wzrosło o prawie 23% w porównaniu z 2008 r., a świadczenia w przypadku pozosta-

łych sędziów i prokuratorów wzrosły od 15,8% do 18,1%.

5.5. Świadczenia wypadkowe

Obok ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i chorobowego, w systemie

ubezpieczeń społecznych funkcjonuje ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy

i chorób zawodowych. W systemach pozarolniczych zakres świadczeń z tego ubez-

pieczenia jest określony w przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych82. Świadczenia z tytułu wypadków przy

pracy i chorób finansowane są z Funduszu Wypadkowego.

Regulacje odnoszące się do ubezpieczenia wypadkowego rolników indywidu-

alnych zawarte są w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników83. Świadczenia

z tytułu ubezpieczenia wypadkowego wypłacane są przez KRUS z Funduszu Skład-

kowego Ubezpieczenia Społecznego Rolników (FS).

Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego są w pełni samofinansujące się,

tzn. są opłacane wyłącznie ze składek ubezpieczonych. W 2010 r. wypłacono ok.

82 Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy

i chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, z późn. zm.). 83 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników (op. cit. z późn. zm.).


116

96,1 tys. odszkodowań powypadkowych na sumę 380 mln zł. W porównaniu z rokiem

poprzednim, liczba odszkodowań spadła o ok. 0,6%, a wydatki z tytułu ich wypłat

wzrosły o 13 mln zł (o ok. 3,6%). Jednocześnie wysokość przeciętnego odszko-

dowanie była wyższa o ponad 158 zł (ok. 4,2%) i wynosiła 3 955,50 zł.

W 2010 r., w porównaniu z 2009 r., liczba odszkodowań wypłacanych przez

ZUS wzrosła o 162 (o ok. 0,2%), a wydatki na nie wzrosły o 16 mln zł (o ok. 5,2%).

W tym samym czasie liczba odszkodowań wypłacanych przez KRUS spadła o 744

(o ok. 4,2%), a wydatki na nie spadły o 2,8 mln zł (ok. 4,7%) (tabela 25, wykres 29).

Tabela 25. Odszkodowania powypadkowe wg systemów w latach 2004–2010


Odszkodowania powypadkowe razem

Liczba odszkodowań (w tys.) 101,3 91,8 97,7 97,9 98,3 96,7 96,1

Przeciętna wysokość odszkodowania (w zł)

3334 3245 3261 3390 3574 3797 3955

System pozarolniczy



3090 3148 3214 3386 3606 3880 4073

System rolniczy



3964 3570 3433 3405 3429 3429 3412

Źródło: Obliczenia DAE MPiPS na podstawie danych ZUS i KRUS.

Wykres 29. Przeciętna liczba odszkodowań według systemów w latach 2000–2010

Źródło: Informacja o świadczeniach pieniężnych z FUS i Funduszu Alimentacyjnego, ZUS.

887979 807977

7173

9181 86

17 18 1819212128

3232 3133

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

licz

ba o

dszk

odow

ań w

tys.

wypłacane przez FUS wypłacane przez KRUS


117

5.6. Świadczenia chorobowe i macierzyńskie

Od 1 stycznia 2003 r., w oparciu o przepisy Kodeksu Pracy, pracodawca wy-

płaca pracownikowi wynagrodzenie za łącznie 33 dni niezdolności do pracy w ciągu

roku. Od 34 dnia wypłacane są zasiłki chorobowe ze środków FUS.

Nowelizacją z 2008 r.84 wprowadzono następujące zmiany:

a. skrócono okres oczekiwania na zasiłek chorobowy dla osób dobrowolnie ubez-

pieczonych ze 180 dni do 90 dni;

b. podwyższono wymiar okresu zasiłkowego dla kobiet w ciąży ze 182 dni do

270 dni. W wyniku nowelizacji kobiety w ciąży nie będą musiały, po wyczerpaniu

dotychczasowego, zbyt krótkiego dla wielu z nich 182 dniowego okresu zasiłko-

wego, korzystać ze świadczenia rehabilitacyjnego;

c. wprowadzono dodatkowy zasiłek opiekuńczy dla ubezpieczonego ojca dziecka,

jeżeli ojciec ten przerwie zatrudnienie, aby zająć się dzieckiem, którego matka,

uprawniona do urlopu macierzyńskiego, wymaga opieki szpitalnej.

Wysokość zasiłku chorobowego wynosi 80% wynagrodzenia lub przychodu

stanowiącego podstawę jego wymiaru. Zasiłek chorobowy za okres pobytu w szpitalu

przysługuje w wysokości 70% podstawy wymiaru.

Od 1 stycznia 2011 r. w przypadku pracownika, który ukończył 50 rok życia,

począwszy od następnego roku kalendarzowego po roku, w którym ukończył 50 rok

życia, miesięczny zasiłek chorobowy za okres pobytu w szpitalu od 15 do 33 dnia

niezdolności do pracy w roku kalendarzowym wynosi 80% podstawy wymiaru za-

siłku.

Jeżeli przyczyną niezdolności do pracy jest wypadek przy pracy, w drodze

do pracy lub z pracy albo choroba zawodowa lub też przypada na okres ciąży,

a także jeżeli niezdolność do pracy powstała wskutek poddania się niezbędnym

badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek

i narządów albo zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów – zasiłek choro-

bowy przysługuje w wysokości 100% podstawy wymiaru (także za okres pobytu

w szpitalu).

W 2010 r. 82,7% liczby świadczeń przysługujących z tytułu absencji chorobo-

wej stanowiły świadczenia w systemie pozarolniczym (w tym 63,6% tych świadczeń

84 Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.

z 2008 r. Nr 237, poz. 1654).


118

finansowało FUS, a 36,4% fundusz zakładów pracy FZP). Świadczenia w systemie

rolniczym stanowiły 17,3%.

W 2010 r. przeciętna miesięczna absencja chorobowa w systemie poza-

rolniczym była na poziomie 15,6 mln dni, o ponad 1,4 mln dni (8%) mniej niż

w 2009 r. W tym samym czasie, liczba absencji chorobowych finansowana przez

FZP spadła o 881 tys. dni (o 13%), a finansowana z FUS spadła o 554 tys. dni

(5%). Przeciętne świadczenie z ubezpieczenia chorobowego wynosiło 54,32 zł za

1 dzień.

Jednocześnie przeciętna miesięczna absencja chorobowa w systemie rolni-

czym była na poziomie 3,3 mln dni, tj. o 72 tys. dni (2,2%) więcej niż w analogicz-

nym okresie w 2009 r. Przeciętne świadczenie wyniosło 10 zł za 1 dzień (tabela 26,

wykres 29).

Tabela 26. Dane dotyczące przeciętnej miesięcznej absencji chorobowej w latach 2004–

–2010


Absencja chorobowa razem

liczba dni (w mln) 15,3 16,4 16,5 17,1 19,3 20,3 18,9

Absencja finansowana z systemu pozarolniczego

liczba dni (w mln) 12,7 13,4 13,4 14,1 16,2 17,1 15,7

dzienna wysokość (w zł) 39,89 40,00 40,73 43,59 47,44 54,32 59,34

w tym:

Absencja finansowana z funduszu zakładów pracy

liczba dni (w mln) 4,7 5,2 5,5 6,1 7,1 6,6 5,7


Absencja finansowana z FUS

liczba dni (w mln) 8,1 8,3 8,0 8,0 9,1 10,5 9,9


Absencja finansowana z systemu rolniczego

(KRUS)

liczba dni (w mln) 2,6 3,0 3,0 2,9 3,0 3,2 3,3




119

Wykres 30. Przeciętna miesięczna liczba dni absencji chorobowej według płatników w latach 2000–2010


Zasiłki macierzyńskie finansowane w ramach ubezpieczenia chorobowego

z FUS

Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpiecze-

nia chorobowego lub w okresie urlopu wychowawczego:

a. urodziła dziecko;

b. przyjęła dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka wobec którego

podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, w wieku do 10 roku życia,

na wychowanie i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia;

c. przyjęła dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka wobec którego

podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, w wieku do 10 roku życia,

na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej

zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem.

Zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po usta-

niu ubezpieczenia chorobowego (zatrudnienia), gdy ubezpieczenie to ustało w okre-

sie ciąży wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z naruszeniem

przepisów prawa, jeżeli zostało to stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu.

W tym przypadku, jeżeli pracownicy nie zapewniono innego zatrudnienia, przysługuje

jej do dnia porodu zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego.

Zasiłek macierzyński przysługuje także pracownicy zatrudnionej na podstawie

umowy o pracę na czas określony, na czas wykonania określonej pracy albo na okres

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

w tys.

funduszu zakładów pracy FUS systemu rolniczego (KRUS) finansowana z:


120

próbny przekraczający jeden miesiąc, z którą umowa o pracę została przedłużona

do dnia porodu.

Ponadto, prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje ubezpieczonemu,

który przyjmuje dziecko na wychowanie, na takich samych zasadach, które dotyczą

ubezpieczonej. Również w razie śmierci ubezpieczonej lub porzucenia przez nią

dziecka, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu – ojcu dziecka lub inne-

mu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny – jeżeli przerwą zatrudnienie lub

inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Matka dziecka, po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres co naj-

mniej 14 tygodni po porodzie, może zrezygnować z dalszego pobierania zasiłku

i wcześniej wrócić do pracy. W takim przypadku pozostałą część okresu pobierania

zasiłku macierzyńskiego wykorzystuje ubezpieczony ojciec dziecka.

W przypadku, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej, ubezpieczona może po

wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego przez okres co najmniej 8 tygodni po po-

rodzie, przerwać okres pobierania zasiłku macierzyńskiego, a pozostałą jego część

wykorzystać w terminie późniejszym, po wypisaniu dziecka ze szpitala.

Od 1 stycznia 2009 r., w przypadku gdy matka wymaga opieki szpitalnej, po

wykorzystaniu przez nią zasiłku macierzyńskiego w wymiarze 8 tygodni po porodzie,

ubezpieczona może przerwać pobieranie zasiłku macierzyńskiego, natomiast ubez-

pieczony ojciec dziecka ma prawo do zasiłku macierzyńskiego w części odpowiada-

jącej okresowi pobytu ubezpieczonej w szpitalu. Łączny wymiar zasiłku macierzyń-

skiego wykorzystanego przez oboje rodziców dziecka nie może jednak przekraczać

wymiaru określonego przepisami Kodeksu pracy.

Od stycznia 2010 r. zasiłek macierzyński jest wypłacany w okresie urlopu ma-

cierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz urlopu ojcowskiego.

Zasiłek macierzyński jest wypłacany przez okres ustalony przepisami Kodek-

su pracy jako okres urlopu macierzyńskiego lub okres urlopu na warunkach urlopu

macierzyńskiego.

W latach 2007–2008 okres ten wynosił:

a. 18 tygodni przy pierwszym porodzie;

b. 20 tygodni przy każdym następnym porodzie;

c. 28 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym po-

rodzie.

Od 1 stycznia 2009 r. długość urlopu macierzyńskiego, w zależności od

liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie, przedstawiała się następująco:


121

a. 20 tygodni (140 dni) – w przypadku urodzenia jednego dziecka;

b. 31 tygodni (217 dni) – w przypadku urodzenia dwojga dzieci;

c. 33 tygodnie (231 dni) – w przypadku urodzenia trojga dzieci;

d. 35 tygodni (245 dni) – w przypadku urodzenia czworga dzieci;

e. 37 tygodni (259 dni) – w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci.

Zasiłek macierzyński z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie przysługuje

nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka wo-

bec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do

ukończenia przez dziecko 10 roku życia. Okres wypłaty zasiłku macierzyńskiego

w takim przypadku nie może być krótszy niż 9 tygodni (63 dni).

W razie urodzenia dziecka po ustaniu zatrudnienia lub w czasie urlopu wy-

chowawczego, zasiłek macierzyński przysługuje przez okres skrócony o 2 tygodnie,

tj. odpowiednio przez okres 18, 29, 31, 33 lub 35 tygodni liczonych od dnia porodu.

Zasiłek macierzyński w czasie urlopu wychowawczego przysługuje przez okres skró-

cony o 2 tygodnie tylko wówczas, gdy pełny wymiar urlopu macierzyńskiego przypada

w całości w czasie udzielonego urlopu wychowawczego. Jeżeli pełny wymiar urlopu

macierzyńskiego wykracza poza udzielony pracownicy urlop wychowawczy, pracow-

nicy przysługuje zasiłek macierzyński w pełnym wymiarze.

W przypadku urodzenia martwego dziecka lub zgonu dziecka przed upływem

8 tygodni życia, ubezpieczona ma prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres

8 tygodni (56 dni) po porodzie, nie krócej niż przez okres 7 dni od dnia zgonu dziec-

ka. W razie śmierci dziecka po upływie 8 tygodni życia, ubezpieczona zachowuje

prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres 7 dni od dnia zgonu dziecka.

Od 1 stycznia 2010 r. wprowadzono dodatkowy okres urlopu macierzyńskie-

go, którego wymiar wynosi:

a. przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie:

- od 1 stycznia 2010 r. do 31 grudnia 2011 r. – do 2 tygodni,


- od 1 stycznia 2014 r. – do 6 tygodni,

b. przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie:



- od 1 stycznia 2014 r. – do 8 tygodni.


122

Ponadto, od 1 stycznia 2010 r. ubezpieczony ojciec wychowujący dziecko ma

prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres określony przepisami Kodeksu pracy

jako okres urlopu ojcowskiego w wymiarze 1 tygodnia, a od 1 stycznia 2012 r. –

w wymiarze 2 tygodni, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 12 miesięcy

życia. Od 1 stycznia 2011 r. ubezpieczony – ojciec wychowujący dziecko przysposo-

bione będzie miał prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres ustalony przepisami

Kodeksu pracy jako okres urlopu ojcowskiego, w wymiarze 1 tygodnia, a od 1 stycz-

nia 2012 r. – w wymiarze 2 tygodni, nie dłużej niż do upływu 12 miesięcy od dnia

uprawomocnienia się postanowienia sądu orzekającego przysposobienie i nie dłużej

niż do ukończenia przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego

podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia

przez dziecko 10 roku życia.

Podstawę wymiaru zasiłku dla pracownika stanowi przeciętne miesięczne

wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających

powstanie niezdolności do pracy albo z faktycznego okresu zatrudnienia za pełne

kalendarzowe miesiące, jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem tego

okresu. Do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się przychód stanowiący podstawę

wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniu potrąconych przez

pracodawcę składek na ubezpieczenia społeczne. Jeżeli w okresie, z którego wyna-

grodzenie przyjmowane jest do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku pracownik nie

osiągnął pełnego wynagrodzenia z przyczyn usprawiedliwionych, przy obliczaniu

podstawy wymiaru zasiłku:

a. wyłącza się wynagrodzenie za miesiące, w których pracownik przepracował mniej

niż połowę obowiązującego go w tym miesiącu czasu pracy;

b. przyjmuje się – po uzupełnieniu – wynagrodzenie za miesiące, w których pra-

cownik przepracował co najmniej połowę obowiązującego go w tym miesiącu

czasu pracy.

Jeżeli pracownik w każdym miesiącu przepracował mniej niż połowę obowią-

zującego go czasu pracy z przyczyn usprawiedliwionych, przy ustalaniu podstawy

wymiaru zasiłku uwzględnia się wynagrodzenie za wszystkie miesiące, uzupełnione

do pełnej wysokości.

Dla pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy podstawa

wymiaru nie może być niższa od minimalnego wynagrodzenia, po odliczeniu kwoty

odpowiadającej:


123

a. 18,71% tego wynagrodzenia jeżeli zasiłek przysługuje pracownikowi za okres do

30 czerwca 2007 r.;

b. 15,71% tego wynagrodzenia, jeżeli zasiłek przysługuje pracownikowi za okres od

1 lipca 2007 r. do 31 grudnia 2007 r.;

c. 13,71% tego wynagrodzenia jeżeli zasiłek przysługuje pracownikowi za okres po

dniu 31 grudnia 2007 r.

Natomiast podstawę wymiaru zasiłku przysługującego ubezpieczonemu,

który nie jest pracownikiem, stanowi przeciętny miesięczny przychód, od którego

opłacana jest składka na ubezpieczenie chorobowe za okres 12 miesięcy kalenda-

rzowych poprzedzających powstanie niezdolności do pracy. Gdy niezdolność do

pracy powstała przed upływem tego okresu, podstawę wymiaru stanowi przeciętny

miesięczny przychód za pełne kalendarzowe miesiące ubezpieczenia, po odliczeniu

kwoty odpowiadającej:

a. 18,71% podstawy wymiaru składek na to ubezpieczenie – w przypadku przycho-

du za okres do 30 czerwca 2007 r.;

b. 15,71% podstawy wymiaru składek na to ubezpieczenie – w przypadku przycho-

du za okres od dnia 1 lipca 2007 r. do dnia 31 grudnia 2007 r.;

c. 13,71% podstawy wymiaru składek na to ubezpieczenie – w przypadku przycho-

du za okres po dniu 31 grudnia 2007 r.

Zasiłek macierzyński wynosi 100% wynagrodzenia lub przychodu stanowią-

cego podstawę jego wymiaru.

W 2010 r. na zasiłki macierzyńskie wydano 2,9 mld zł, tj. o ponad 532 mln zł

(22,1%) więcej niż w roku poprzednim. Wzrost tych wydatków w dużej mierze spowo-

dowany był zwiększeniem wymiaru urlopu macierzyńskiego.

W 2010 r. przeciętny miesięczny okres wypłaty zasiłków macierzyńskich

z FUS wynosił 3552 tys. dni, tj. o 251,4 tys. dni (7,6%) więcej niż w 2009 r. Przeciętne

świadczenie było na poziomie 68,95 zł za 1 dzień (tabela 27).

Tabela 27. Zasiłki macierzyńskie finansowane z FUS w latach 2004–2010


Przeciętna miesięczna liczba dni (w tys.)

1855 1970 2069 2500 2927 3300 3552

Przeciętna miesięczna dzienna wysokość (w zł)

41,1 42,5 44,2 46,7 51,6 60,8 69,0

Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych ZUS.


124

Zasiłki macierzyńskie finansowane z Funduszu Składkowego

Ubezpieczenia Społecznego Rolników

Zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, rolni-

kowi (jego małżonkowi, domownikowi) ubezpieczonemu w KRUS w trybie obowiąz-

kowym, z tytułu urodzenia dziecka, a także z tytułu przyjęcia dziecka w wieku do

jednego roku na wychowanie, jeżeli w tym czasie został złożony wniosek o przyspo-

sobienie, przysługuje zasiłek macierzyński. Zasiłek ten jest przyznawany i wypłacany

przez placówki terenowe i oddziały regionalne KRUS.

W przypadku rolników ubezpieczonych w Kasie w trybie dobrowolnym, zasiłek

ten przysługuje, jeśli okres podlegania temu ubezpieczeniu wynosi co najmniej 1 rok

bezpośrednio przed wystąpieniem zdarzenia uzasadniającego nabycie prawa do

świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego. Jeżeli

ubezpieczeniu podlegają oboje rodzice, zasiłek ten przysługuje im łącznie.

Do grudnia 2008 r. zasiłek macierzyński wypłacany był jednorazowo i wynosił

trzyipółkrotność najniższej emerytury obowiązującej w dniu porodu. Natomiast zgod-

nie z nowelizacją ustawy z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy

oraz niektórych innych ustaw ustalono, że od stycznia 2009 r. jest to czteroipółkrot-

ność najniższej emerytury85.

Poza zasiłkiem macierzyńskim z tytułu urodzenia dziecka, osobom uprawnio-

nym do zasiłku rodzinnego przysługuje z tytułu urodzenia dziecka tzw. becikowe

(świadczenie jednorazowe).

Niezależnie natomiast od osiąganych dochodów w rodzinie, matce, ojcu albo

opiekunowi prawnemu przysługuje z tytułu urodzenia się dziecka jednorazowa zapo-

moga zwana drugim becikowym. Wniosek o zapomogę należy składać w urzędzie

gminy, w nieprzekraczalnym terminie 3 miesięcy od dnia narodzin dziecka. W 2010 r.

na zasiłki macierzyńskie wydano ponad 99 mln zł, tj. o ok. 959 tys. zł (1%) więcej niż

w roku poprzednim.

W 2010 r. 35,9 tys. osób otrzymało jednorazowo zasiłek macierzyński

z KRUS tj. o 1700 osób (4,5%) mniej niż w analogicznym okresie 2009 r. Przeciętne

świadczenie było na poziomie 2765,80 zł i było ono wyższe o 151 zł (105,8%) niż

2009 r. (tabela 28).

85 Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.

z 2008 r. Nr 237, poz. 1654).


125

Tabela 28. Zasiłki macierzyńskie finansowane z Funduszu Składkowego (KRUS)


Liczba osób (w tys.) 38,9 38,5 38,7 38,4 37,7 35,9

Przeciętne świadczenie (w zł) 1944 2045 2076 2181 2615 2766

Źródło: Dane KRUS. 5.7. Świadczenia dla kombatantów

Świadczenia wypłacane kombatantom i osobom deportowanym są finanso-

wane ze środków budżetu państwa. Oprócz ZUS, świadczenia dla kombatantów są

realizowane przez KRUS oraz jednostki emerytalno-rentowe MON, MSWiA oraz MS,

przy czym większość wydatków z tego tytułu ponosi ZUS.

W 2010 r. na świadczenia dla kombatantów wydano łącznie ok. 4 mld zł.

Największe wydatki ponoszone są w systemie pozarolniczym z tytułu wypłat

rent dla inwalidów wojennych i wojskowych (mogą z nich korzystać również kombatan-

ci, osoby represjonowane oraz żołnierze-górnicy). W 2010 r. wydatki na ten cel wynosi-

ły ponad 2,5 mld zł, z tego prawie 2,3 mld zł wypłacono przez ZUS. W 2010 r. ok.

94 tys. osób otrzymywało renty dla inwalidów wojennych i wojskowych (ZUS – 83 tys.,

KRUS – 11 tys.). W porównaniu z rokiem poprzednim, liczba tych osób zmniejszyła się

o 5,6 tys. osób (tj. o 5,6%), a wydatki z tego tytułu spadły o 35,5 mln zł (1,4%).

W 2010 r. na ryczałty energetyczne dla kombatantów (mogą z nich korzystać

również żołnierze-górnicy) wydano prawie 673,8 mln zł (ZUS – 532,6 mln zł, KRUS

– 34,5 mln zł). W stosunku do roku poprzedniego, nastąpiło zwiększenie wydatków

o 0,3%. Z ryczałtu tego, przeciętnie miesięcznie, skorzystało ponad 454 tys. komba-

tantów, ok. 6,4% mniej niż w 2009 r.

W 2010 r. na dodatki kombatanckie wydano ponad 378 mln zł (ZUS –

283,4 mln zł, KRUS – 95 mln zł). W porównaniu z rokiem poprzednim, na te świadczenia

przeznaczono mniej o 17,3 mln zł (4,4%). Przeciętnie miesięcznie dodatki kombatanckie

pobierało ponad 175,6 tys. osób, tj. o prawie 8,8% mniej niż w roku poprzednim.

W 2010 r. wypłacono miesięcznie prawie 39 tys. świadczeń dla żołnierzy gór-

ników (z ZUS – 28,5 tys.) i żołnierzy zastępczej służy wojskowej (z KRUS – 10,4 tys.),

tj. o 2,7 tys. (6,5%) mniej niż w 2009 r. Kwota wydatkowana na ten cel wyniosła

prawie 73 mln zł (ZUS – 53,5 mln zł, KRUS – 19,4 mln zł) i była o 1,4 mln zł (1,9%)

niższa niż w 2009 r.

W 2010 r. na świadczenia dla osób deportowanych wydano ok. 274 mln zł

(ZUS – 208,6 mln zł, KRUS – 65,5 mln zł). W porównaniu z rokiem 2009 r., nastąpił


126

spadek tych wydatków o ponad 8,2 mln zł (o 2,9%). Przeciętna miesięczna liczba

świadczeniobiorców wynosiła ponad 140,3 tys. osób i była o 11,2 tys. (o ok. 7,4%)

niższa niż w 2009 r.

5.8. Renty socjalne

Do końca września 2003 r. organami właściwymi do przyznania i wypłaty ren-

ty socjalnej były ośrodki pomocy społecznej. Na podstawie ustawy o rencie socjal-

nej86 od 1 października 2003 r. organem przyznającym i wypłacającym renty socjalne

jest właściwa jednostka organizacyjna ZUS. W szczególnych przypadkach renta ta

jest wypłacana także przez inne organy emerytalno-rentowe, w tym np. KRUS.

Renta socjalna jest świadczeniem, którego przyznanie jest uzależnione od

zamieszkania osoby uprawnionej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Przysługu-

je osobie, która jest pełnoletnia oraz jest całkowicie niezdolna do pracy z powodu

naruszenia sprawności organizmu, które powstało przed ukończeniem 18 roku życia,

albo w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej (przed ukończeniem 25 r.ż.), albo

w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej.

Renta socjalna przyznawana jest w stałej wysokości, wynoszącej 84% kwoty

najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Podlega waloryzacji na

zasadach i w trybie określonym w przepisach ustawy emerytalnej. Renta socjalna jest

finansowane ze środków budżetu państwa.

W 2010 r. ok. 248 tys. osób miesięcznie pobierało rentę socjalną, w tym 3,9%

stanowili świadczeniobiorcy z KRUS. W porównaniu z rokiem 2009 r., liczba osób

pobierających rentę socjalną wzrosła o 3,8 tys. osób (1,6%). Wydatki z tytułu wypłat

rent socjalnych wynosiły ponad 1,7 mld zł i były wyższe o prawie 104 mln zł (o 6,3%)

niż w analogicznym okresie poprzedniego roku (tabela 29).

Tabela 29. Miesięczna liczba osób pobierających renty socjalne(stan na koniec roku)

oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach 2004–2010


Pobierający rentę socjalną (w tys.) 240 238 236 238 240 244 248

Wysokość renty socjalnej (w zł) 471 473 495 502 529 562 589

Źródło: Dane ZUS.

86 Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. z 2010 r. Nr 40, poz. 229, z późn. zm.).

Rozdział 6. Polityka rodzinna

127

Rozdział 6. POLITYKA RODZINNA


Zmiany wprowadzone w systemie świadczeń rodzinnych w 2010 r.

Zmiany w systemie świadczeń rodzinnych wynikały z wejścia w życie nastę-

pujących dokumentów:

1. ustawy o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją wydatków budżeto-

wych87, w wyniku której od 1 stycznia 2010 r. zniesiono kryterium dochodowe

przy ubieganiu się o świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji lub niepodej-

mowania zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania opieki nad nie-

pełnosprawnym członkiem rodziny. Oznacza to również nabycie przez osoby

otrzymujące świadczenie pielęgnacyjne, bez kryterium dochodowego, prawa do

opłacanych z budżetu państwa składek na ubezpieczenia (emerytalne, rentowe

i zdrowotne).

2. ustawy o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy o świadcze-

niach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych88, w wyniku której:

a. od dnia 31 marca 2010 r. pozostawanie matki dziecka pod opieką medyczną,

(od czego uzależnione jest przyznanie prawa do dodatku do zasiłku rodzin-

nego z tytułu urodzenia dziecka oraz jednorazowej zapomogi z tytułu urodze-

nia się dziecka) może być potwierdzone nie tylko zaświadczeniem lekarskim,

ale także zaświadczeniem wystawionym przez położną;

b. do 31 grudnia 2011 r. zawieszony został warunek pozostawania matki dziec-

ka pod opieką medyczną nie później niż od 10 tygodnia ciąży do porodu, od

spełnienia którego uzależnione było prawo do dodatku do zasiłku rodzinnego

z tytułu urodzenia dziecka oraz jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się

dziecka. Do 31 grudnia 2011 r., aby uzyskać prawo do ww. świadczeń, wy-

starczy przedstawić zaświadczenie lekarskie lub zaświadczenie wystawione

przez położną, potwierdzające co najmniej jedno badanie kobiety w okresie

ciąży przeprowadzone przez lekarza ginekologa lub położną.

87 Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją wydatków

budżetowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 219, poz. 1706). 88 Ustawa z dnia 5 marca 2010 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy o świad-

czeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 50, poz. 301).


128

6.2. System świadczeń rodzinnych

System świadczeń rodzinnych jest systemem pozaubezpieczeniowym, finan-

sowanym przede wszystkim z budżetu państwa oraz – uzupełniająco – ze środków

własnych gmin. Reguluje go ustawa o świadczeniach rodzinnych89, której przepisy

weszły w życie 1 maja 2004 r.

Świadczeniami rodzinnymi, zgodnie z ustawą, są:

a. zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego;

b. świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne;

c. jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka wypłacana przez gminę ze

środków własnych, na podstawie uchwały rady gminy;

d. jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka.

Kryterium dochodowe przy ustalaniu prawa do świadczeń rodzinnych

Obok posiadania dziecka na utrzymaniu90, głównym warunkiem nabycia pra-

wa do świadczeń rodzinnych jest wysokość osiągniętego przez członków rodziny

miesięcznego dochodu w przeliczeniu na osobę w rodzinie z roku kalendarzowe-

go poprzedzającego okres zasiłkowy. Kryterium dochodowe warunkujące prawo

do świadczeń rodzinnych dotyczy dochodu netto, tj. po odliczeniu należnego po-

datku dochodowego, składek na ubezpieczenia społeczne oraz składek na ubez-

pieczenie zdrowotne. Wynosi ono 504 zł na osobę lub 583 zł na osobę, jeśli w ro-

dzinie wychowuje się dziecko niepełnosprawne. W określonych w ustawie przypad-

kach, dochód rodziny pomniejsza się o dochód utracony lub powiększa o dochód

uzyskany w stosunku do wykazanego w roku kalendarzowym poprzedzającym

okres zasiłkowy.

Rodziny ubiegające się o zasiłek rodzinny oraz dodatki do niego, powinny

spełnić określone w ustawie kryterium dochodowe. Do 31 grudnia 2009 r. dotyczyło to

również świadczenia pielęgnacyjnego. Natomiast niezależnie od wysokości dochodu

rodziny, przyznawane są: jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka,

zasiłek pielęgnacyjny oraz – od 1 stycznia 2010 r. – świadczenie pielęgnacyjne91.

89 Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r., o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992,

z późn. zm.). 90 Dziecko do ukończenia 18 roku życia lub do ukończenia 21 roku życia, gdy kontynuuje naukę. W przy-

padku uczącego się dziecka niepełnosprawnego kryterium wieku obowiązuje do ukończenia 24 roku życia. 91 Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją wydatków

budżetowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 219, poz. 1706).


129

Prawo do świadczeń rodzinnych zależnych od kryterium dochodowego ustala

się na okres zasiłkowy, tj. od 1 listopada do 31 października następnego roku kalen-

darzowego92.

Zasady weryfikacji kwot świadczeń rodzinnych i wysokości kryteriów

dochodowych do nich uprawniających

W ustawie o świadczeniach rodzinnych określone zostały wysokości po-

szczególnych świadczeń rodzinnych oraz kwoty kryteriów dochodowych do nich

uprawniających. Podlegają one weryfikacji co trzy lata i uwzględniają wyniki badań

progu wsparcia dochodowego rodzin, przeprowadzanych przez Instytut Pracy i Spraw

Socjalnych. Pierwsza weryfikacja ww. kwot świadczeń i wysokości kryteriów miała

miejsce 1 września 2006 r., zaś kolejna – 1 listopada 2009 r. Data najbliższej weryfi-

kacji przypada na dzień 1 listopada 2012 r.

Do 31 sierpnia 2006 r. zasiłek przysługiwał w wysokości zależnej od liczby

dzieci w rodzinie. Po tym okresie kwoty zasiłku rodzinnego różnicowane są w zależ-

ności od wieku dziecka.

Zasiłek rodzinny i dodatki do zasiłku

System świadczeń rodzinnych oparty jest o zasadę pomocniczości, uwzględ-

niającą regułę, że osobami w pierwszej kolejności zobowiązanymi do łożenia na

utrzymanie dzieci są ich rodzice. W przypadku, gdy ich środki i uprawnienia są nie-

wystarczające do wychowania i utrzymania dzieci, przysługuje im pomoc państwa

w postaci świadczeń rodzinnych. W sytuacji osób samotnie wychowujących dzieci,

dla uzyskania prawa do zasiłku rodzinnego i dodatków do niego, poza wymienionymi

w ustawie przypadkami, konieczne jest również zasądzenie alimentów na rzecz

dziecka od drugiego z rodziców.

Podstawowym instrumentem wsparcia rodzin z dziećmi na utrzymaniu jest

zasiłek rodzinny. Kwoty zasiłku rodzinnego różnicowane są w zależności od wieku

dziecka i od 1 listopada 2009 r.93 wynoszą:

92 Zmiana od 1 listopada 2009 r. wynikająca z przesunięcia na 1 listopada danego roku terminu roz-

poczęcia nowego okresu zasiłkowego – ustawa z dnia 17 października 2008 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2009 r. Nr 223, poz. 1456).

93 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2009 r. w sprawie wysokości dochodu rodziny albo dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości świadczeń rodzinnych (Dz.U. z 2009 r. Nr 129, poz. 1058).


130

a. 68 zł miesięcznie na dziecko w wieku do ukończenia 5 roku życia;

b. 91 zł miesięcznie na dziecko w wieku od 5 do 18 roku życia;

c. 98 zł miesięcznie na dziecko w wieku od 18 do 24 roku życia.

Do zasiłku rodzinnego przysługują dodatki z następujących tytułów:

a. urodzenia dziecka (1000 zł na dziecko) – świadczenie jednorazowe;

b. opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego (400 zł

miesięcznie);

c. samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na

skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania (400 zł miesięcznie; dodatek

zlikwidowany z dniem 31 sierpnia 2005 r. – obecnie realizowany wyłącznie na

podstawie praw nabytych przed dniem 1 września 2005 r.);

d. samotnego wychowywania dziecka (170 zł miesięcznie na dziecko, ale nie więcej

niż 340 zł na wszystkie dzieci, w przypadku dzieci niepełnosprawnych kwotę do-

datku zwiększa się o 80 zł, ale nie więcej niż o 160 zł na wszystkie dzieci; doda-

tek ten przyznawany jest w sytuacjach określonych w ustawie o świadczeniach

rodzinnych, gdy nie ma możliwości zasądzenia alimentów na rzecz dziecka od

drugiego z rodziców dziecka);

e. wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej (80 zł miesięcznie) – przysługuje

na trzecie i kolejne dziecko w rodzinie;

f. kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego (miesięcznie: 60 zł na

dziecko do 5 roku życia, 80 zł – na dziecko od 5 do 24 roku życia);

g. rozpoczęcia roku szkolnego (100 zł; świadczenie to przysługuje raz w roku);

h. podjęcia przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania (90 zł na inter-

nat/stancję lub 50 zł na dojazd do szkoły, świadczenie przysługuje w okresie

nauki szkolnej – wrzesień–czerwiec).

Podstawowym warunkiem skorzystania z prawa do ww. dodatków jest na-

bycie prawa do zasiłku rodzinnego. Ponadto, do każdego z dodatków wymagane jest

spełnienie szczególnych warunków związanych z powodem przyznania danego do-

datku. Jednocześnie można pobierać kilka rodzajów dodatków.

Świadczenia z tytułu urodzenia się dziecka

Do katalogu świadczeń rodzinnych zaliczają się również dwa rodzaje

zapomóg wypłacanych w związku z urodzeniem się dziecka, tj.:


131

a. jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka (tzw. „becikowe”) w wy-

sokości 1000 zł, przysługująca niezależnie od dochodów rodziny; zapomoga ta

finansowana jest ze środków budżetu państwa;

b. zapomoga z tytułu urodzenia dziecka wypłacana przez gminę ze środków wła-

snych (świadczenie uznaniowe); gmina sama decyduje w drodze uchwały rady

gminy, czy będzie dodatkowo realizować tego rodzaju świadczenie, ustala kryte-

ria nabycia prawa do świadczenia oraz jego wysokość.

Dane statystyczne dotyczące świadczeń rodzinnych94

W 2010 r. ze świadczeń rodzinnych korzystało 2,2 mln rodzin, co oznacza

spadek o 3,7% w porównaniu do 2009 r. (2,3 mln rodzin). W 2010 r., wśród rodzin

pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od dochodu, rodziny pełne stano-

wiły 77%, a 23% stanowiły rodziny niepełne. Większość rodzin, tj. 77,1% pobie-

rających świadczenia rodzinne uzależnione od dochodu stanowiły rodziny wycho-

wujące 1 lub 2 dzieci. Rodziny wielodzietne (wychowujące troje lub więcej dzieci)

stanowiły 22,9% ogółu rodzin, przy czym odsetek ten był niższy w przypadku rodzin

niepełnych (osoby samotnie wychowujące troje i więcej dzieci stanowiły 15,1% rodzin

niepełnych) niż w przypadku rodzin pełnych (25,3%).

Ogółem w 2010 r. ze świadczeń rodzinnych korzystało 166,6 tys. rodzin

z dziećmi niepełnosprawnymi, co stanowi 10,8% wszystkich rodzin korzystających

ze świadczeń uzależnionych od dochodu. Rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym

wśród rodzin pełnych stanowiły 10,9%, natomiast wśród rodziny niepełnych odsetek

ten wyniósł 10,6%.

Wśród rodzin wychowujących dzieci niepełnosprawne większość, tj. 66,8%,

stanowiły rodziny wychowujące 1 lub 2 dzieci. Rodziny wielodzietne stanowiły 33,2%

ogółu rodzin z dziećmi (w przypadku rodzin bez dzieci niepełnosprawnych odsetek

rodzin wielodzietnych był niższy i wynosił 21,7%).

Spośród 1,5 mln rodzin pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od

spełnienia kryterium dochodowego 47,8% uzyskiwało dochód nie przekraczający

połowy kryterium dochodowego, tj. 252 zł na osobę lub 291,50 zł w przypadku rodzin

z dziećmi niepełnosprawnymi. Uzyskiwanie tak niskiego dochodu związane jest

z liczbą dzieci w rodzinie i występowaniem w jej składzie dziecka niepełnosprawnego.

Dochody najniższe uzyskiwało 51,3% rodzin z 3 dzieci i aż 64,5% rodzin z 4 i więcej

dzieci. Wśród rodzin wielodzietnych wychowujących dzieci niepełnosprawne odsetek

94 Dane Departamentu Polityki Rodzinnej MPiPS, „Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych

w 2010 r.”, czerwiec 2011 r.


132

ten był dużo wyższy i kształtował się na poziomie odpowiednio 58,1% i 73,5%. W tej

kategorii dochodowej niskie dochody uzyskiwało 46,4% rodzin pełnych i 52,6% rodzin

niepełnych. Wśród rodzin wychowujących dzieci niepełnosprawne odsetek rodzin

relatywnie uboższych był wyższy i kształtował się na poziomie odpowiednio 53,1%

(rodziny pełne) i 61% (rodziny niepełne).

W 2010 r. ponad 65%, tj. 1 953,9 tys. wszystkich dzieci, na które wypłacany

był zasiłek rodzinny, stanowiły dzieci pomiędzy 5 a 18 rokiem życia. Ponad 25,6%

(768,1 tys.) stanowiły dzieci do 5 roku życia. Natomiast dzieci powyżej 18 roku życia

do ukończenia 24 roku życia, na które był pobierany zasiłek rodzinny było 281,3 tys.

(z tego w grupie 18–21 lat 275,6 tys. (9,2%), a w grupie 21–24 lata 5,7 tys. (0,19%).

Podobnie jak w latach ubiegłych, w 2010 r. najliczniej przyznanym dodat-

kiem do zasiłku rodzinnego był dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego, z któ-

rego skorzystało 2 135,4 tys. dzieci i młodzieży (tj. o 10,9% mniej niż w 2009 r.

– 2 395,7 tys.). W przypadku drugiego z dodatków ściśle związanych z edukacją

dziecka, tj. dodatku z tytułu podjęcia nauki poza miejscem zamieszkania, przeciętnie

miesięcznie wypłacano ich 326 tys., z tego 300,3 tys. dodatków przeznaczonych było

na dofinansowanie dojazdów do szkoły poza rodzinną miejscowością i 25,8 tys. do-

datków związanych z dofinansowaniem kosztów zamieszkania w miejscowości,

w której znajduje się siedziba szkoły. Przeciętna miesięczna liczba dodatków na ten

cel spadła o 9,8% w porównaniu z 2009 r. (wtedy wypłacono 361,4 tys. dodatków).

Dodatków z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego w 2010 r.

przeciętnie miesięcznie wypłacano 172,9 tys., z czego 28,9 tys. na dzieci do ukończe-

nia 5 roku życia oraz 144 tys. na dzieci powyżej 5 roku życia. Oznacza to, w porówna-

niu do 2009 r. (kiedy wypłacono 186,3 tys.), spadek liczby dodatków na ten cel o 7,2%.

W 2010 r. wypłacano przeciętnie miesięcznie 504,7 tys. dodatków z tytułu wy-

chowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, co oznacza spadek o 9,7% w stosunku

do 2009 r. (z 558,9 tys.).

W 2010 r. wypłacano przeciętnie miesięcznie 139,4 tys. dodatków z tytułu

samotnego wychowywania dziecka (tj. o 6,6% mniej niż w 2009 r. – 149,3 tys.).

Większość dodatków (95,8 tys.) została wypłacona w związku ze śmiercią drugiego

z rodziców, a najmniej (393) osobie uczącej się, której oboje rodziców nie żyje.

W 2010 r. wypłacono: 182,5 tys. dodatków z tytułu urodzenia dziecka,

412,8 tys. jednorazowych zapomóg z tytułu urodzenia się dziecka oraz 19,3 tys. za-

pomóg z tytułu urodzenia dziecka finansowanych ze środków własnych gminy.

W 2009 r. liczby te ukształtowały się odpowiednio na poziomie: 195,4 tys., 413,9 tys.

oraz 18,6 tys.


133

Jednocześnie osobom, które po urodzeniu dziecka zdecydowały się na przej-

ście na urlop wychowawczy wypłacano przeciętnie miesięcznie 111,9 tys. dodatków

z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, tj.

o 7,6% mniej niż w 2009 r. (121,2 tys.) (patrz: wykres 31).

W 2010 r. wypłacano przeciętnie miesięcznie 873 tys. zasiłków pielęgnacyj-

nych, co oznacza wzrost w stosunku do 2009 r. o 4,4% (tj. 836 tys.) oraz 108,4 tys.

świadczeń pielęgnacyjnych (o 59,6% więcej niż w 2009 r. – tj. 67,9 tys.).Tak znaczny

wzrost liczby świadczeń pielęgnacyjnych wynika ze zniesienia kryterium dochodowe-

go przy przyznawaniu tego świadczenia.

Wykres 31. Struktura korzystających z dodatków do zasiłku rodzinnego (w tys.) w la-

tach 2009–2010

Źródło: DAE na podstawie „Informacji o realizacji świadczeń rodzinnych w 2010 r.”, Dep. Polityki Rodzinnej w MPiPS, czerwiec 2011 r.

19

5,4

12

1,2

0,0

22

14

9,3

55

8,9

18

6,3

2 3

95

,70

36

1,4

18

2,5

11

1,9

0,0

01

13

9,4

50

4,7

17

2,9

2 1

35

,4

32

6,0

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

uro

dze

nie

dzi

eck

a

op

ieka

na

d d

zie

ckie

m w

okr

esi

e k

orz

ysta

nia

zu

rlo

pu

wyc

ho

wa

wcz

eg

o

sam

otn

e w

ych

ow

ywa

nie

dzi

eck

a i

utr

ata

pra

wa

do

zasiłk

u d

la b

ezr

ob

otn

ych

sam

otn

e w

ych

ow

ywa

nie

dzi

eck

a

wyc

ho

wyw

an

ie d

zie

cka

w r

od

zin

ie w

ielo

dzi

etn

ej

kszt

ałc

en

ie i

reh

ab

ilita

cja

dzi

eck

an

iep

ełn

osp

raw

ne

go

rozp

oczę

cie

ro

ku s

zko

lne

go

po

dję

cie

prz

ez

dzi

eck

o n

au

ki p

oza

mie

jsce

mza

mie

szka

nia

2009 rok

2010 rok


134

6.3. Świadczenia opiekuńcze

Świadczenia opiekuńcze w ramach świadczeń rodzinnych

Poza zasiłkiem rodzinnym i przysługującymi do niego dodatkami, w ramach

świadczeń rodzinnych realizowane są dwa rodzaje świadczeń opiekuńczych:

a. zasiłek pielęgnacyjny;

b. świadczenie pielęgnacyjne.

Zasiłek pielęgnacyjny (153 zł miesięcznie) przysługuje niezależnie od do-

chodu rodziny i osoby. Jego celem jest częściowe pokrycie wydatków wynikających

z konieczności zapewnienia opieki i pomocy innej osoby w związku z niezdolnością

do samodzielnej egzystencji. Przysługuje on niepełnosprawnym dzieciom i niepełno-

sprawnym osobom dorosłym legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu

niepełnosprawności (w niektórych przypadkach również o umiarkowanym stopniu

niepełnoprawności) oraz osobom, które ukończyły 75 lat. Do zasiłku pielęgnacyjnego

nie mają prawa osoby, które nabyły uprawnienie do dodatku pielęgnacyjnego wy-

płacanego przy emeryturze lub rencie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W związ-

ku z tym, iż nabycie prawa do zasiłku pielęgnacyjnego nie jest warunkowane

spełnieniem kryterium dochodowego, przyznawany jest on nie na okres zasiłkowy,

lecz na okres ważności orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełno-

sprawności.

Świadczenie pielęgnacyjne (520 zł miesięcznie95) przyznawane jest osobom,

na których zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego96 ciąży obowiązek alimen-

tacyjny (rodzice, krewni w linii prostej, rodzeństwo, rodzina zastępcza spokrewniona

z dzieckiem), a także opiekunowi faktycznemu dziecka (osoba, która sprawując opie-

kę nad dzieckiem wystąpiła do sądu o jego przysposobienie). Osoby te rezygnują

z pracy zawodowej, by zająć się dzieckiem niepełnosprawnym wymagającym szcze-

gólnej opieki lub w związku z opieką nad osobą dorosłą, wobec której opiekun

rezygnujący z pracy jest zobowiązany do alimentacji. W związku ze zniesieniem

z dniem 1 styczna 2010 r. kryterium dochodowego przy ubieganiu się o nabycie

prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, przyznawane jest ono nie na okres zasił-

95 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2009 r. w sprawie wysokości dochodu rodziny albo

dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości świadczeń rodzinnych (Dz.U. z 2009 r. Nr 129, poz. 1058).

96 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59, z późn. zm.).


135

kowy, lecz na okres ważności orzeczenia o niepełnosprawności lub znacznego stop-

nia niepełnosprawności.

Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie

zdrowotne

Za osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne opłacane są składki na

ubezpieczenia emerytalne i rentowe przez okres niezbędny do uzyskania okresu ubez-

pieczenia (składkowego i nieskładkowego) koniecznego do otrzymania emerytury. Okres

ten wynosi 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, jednak nie dłużej niż przez 20 lat97.

Podstawą wymiaru składki jest kwota świadczenia pielęgnacyjnego (520 zł).

Za osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne, a także dodatek do zasiłku

rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla

bezrobotnych, opłacane są składki na ubezpieczenie zdrowotne98, których podstawą

również jest kwota świadczenia pielęgnacyjnego.

6.4. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego

Dla rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej w związku z niesku-

teczną egzekucją zasądzonych kwot alimentów, wypłacane jest z budżetu państwa

stosowne świadczenie. Obecnie jest nim świadczenie z funduszu alimentacyjnego99

(do dnia 30 września 2008 r. była to zaliczka alimentacyjna). Dłużnik alimentacyjny

jest zobowiązany do zwrotu tego świadczenia.

Świadczenie z funduszu alimentacyjnego przysługuje osobie uprawnionej

w przypadku bezskuteczności egzekucji zasądzonych alimentów. Bezskuteczność

egzekucji ma miejsce wówczas, gdy w okresie dwóch ostatnich miesięcy nie wy-

egzekwowano pełnej kwoty należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań

alimentacyjnych. Za bezskuteczność egzekucji uznaje się również sytuacje nie-

możności wszczęcia lub prowadzenia egzekucji alimentów, ze względu na przeby-

wanie dłużnika poza granicami Polski, albo gdy nieznane jest jego miejsce za-

mieszkania.

97 Składki, opłacane są nie dłużej niż przez 20 lat, jedynie za te osoby, które nie podlegają ubezpieczeniu

z innego tytułu. 98 Składki opłacane są jedynie za te osoby, które nie podlegają ubezpieczeniu z innego tytułu. 99 Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2009 r. Nr 1,

poz. 7, z późn. zm).


136

Świadczenie z funduszu alimentacyjnego przysługuje do ukończenia 18 roku

życia lub do ukończenia 25 roku życia, jeżeli dziecko uczy się w szkole lub szkole wyż-

szej. W przypadku posiadania przez osobę uprawnioną orzeczenia o znacznym stopniu

niepełnosprawności, świadczenie z funduszu alimentacyjnego przysługuje bez względu

na jej wiek. Warunkiem nabycia prawa do świadczenia jest spełnianie określonego

ustawowo kryterium dochodowego, wynoszącego 725 zł netto (po odliczeniu należnego

podatku dochodowego oraz składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie

zdrowotne). Wymaganą przeciętną miesięczną wysokość dochodu w przeliczeniu na

osobę w rodzinie, ustala się na podstawie dochodów osiągniętych w roku kalendarzo-

wym poprzedzającym okres świadczeniowy. W określonych w ustawie przypadkach

dochód rodziny pomniejsza się o dochód utracony lub powiększa o dochód uzyskany

w stosunku do wykazanego w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy.

Kwota świadczenia z funduszu alimentacyjnego jest limitowana. Świadczenie

to przysługuje w wysokości bieżąco zasądzonego świadczenia alimentacyjnego, jed-

nakże nie więcej niż 500 zł na osobę.

Prawo do świadczenia z funduszu alimentacyjnego ustala się na okres świad-

czeniowy, trwający od 1 października do 30 września następnego roku kalendarzowego.

Dane statystyczne dotyczące świadczeń z funduszu alimentacyjnego100

W 2010 r. wypłacano przeciętnie miesięcznie 327,2 tys. świadczeń z fun-

duszu alimentacyjnego (tj. o 2,9% więcej niż przeciętnie miesięcznie w 2009 r. –

318 tys.). Najwięcej z nich (83,7%) wypłacano na osoby w wieku od 0 do 18 roku

życia. Na osoby w wieku 18–24 lata wypłacano 16,2% świadczeń, zaś 0,1% stanowiły

osoby w wieku 25 i więcej lat (osoby niepełnosprawne w wieku 25 i więcej lat).

Wśród osób pobierających świadczenia z funduszu alimentacyjnego przewa-

żały osoby wychowywane w rodzinach niepełnych, tj. wychowywane przez rodzi-

ca niepozostającego w związku małżeńskim (72,1%). Drugą co do wielkości grupę

świadczeniobiorców świadczeń z funduszu alimentacyjnego stanowiły osoby wycho-

wywane przez rodzica pozostającego w związku małżeńskim z dłużnikiem alimenta-

cyjnym (12,4% ogółu świadczeniobiorców), a trzecią – osoby wychowywane przez

rodzica, który ponownie zawarł związek małżeński (7,7%). W stosunku do 2009 r.,

w 2010 r. zauważalny jest nieznaczny spadek (o 2,9 pkt proc.) odsetka osób wycho-

wywanych przez rodzica niepozostającego w związku małżeńskim oraz nieznaczny

wzrost (o 2,9 pkt proc.) odsetka osób wychowywanych przez rodzica pozostającego

w związku małżeńskim z dłużnikiem alimentacyjnym.

100 Dane Departamentu Polityki Rodzinnej MPiPS, Informacja o realizacji ustawy o pomocy osobom

uprawnionym do alimentów w 2010 r., czerwiec 2011 r.


137

Tabela 30. Liczba świadczeń rodzinnych i świadczeń z funduszu alimentacyjnego wy-płaconych w latach 2009–2010

Przeciętna miesięczna liczba świadczeń

2009 2010 2010 Wyszczególnienie w tys.

(z wyjątkiem*) rok 2009 = 100

w %

Zasiłek rodzinny 3315,0 3003,3 90,6

Dodatki do zasiłków rodzinnych z tytułu:

urodzenia dziecka** 195,4 182,5 93,4

opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego

121,2 111,9 92,3

samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych

22* 1* 4,5

samotnego wychowywania dziecka 149,3 139,4 93,4

kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego:

186,3 172,9 92,8

do 5 roku życia 31,8 28,9 90,8

powyżej 5 roku życia 154,5 144,0 93,2

rozpoczęcia roku szkolnego** 2395,7 2135,4 89,1

podjęcia nauki poza miejscem zamieszkania: 361,4 326,0 90,2

na zamieszkanie 27,6 25,8 93,3

na dojazd 333,7 300,3 90,0

wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej

558,9 504,7 90,3

Świadczenia opiekuńcze:

zasiłek pielęgnacyjny 836,0 873,0 104,4

świadczenie pielęgnacyjne 67,9 108,4 159,6

Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka

413,9 34,4 8,3

Zapomoga wypłacana przez gminy (ze środków własnych)

18,6 1,6 8,7

Świadczenie z funduszu alimentacyjnego 318,0 327,2 102,9

Składki

na ubezpieczenie emerytalne i rentowe 48,1 69,6 144,6

na ubezpieczenie zdrowotne 25,9 41,6 160,7

* Rzeczywista liczba osób (nie w tysiącach). ** Świadczenia jednorazowe, tu dane nie zostały przeliczone na przeciętne miesięczne wielkości. Źródło: Departament Polityki Rodzinnej, MPiPS, „Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych w 2010 r.”, czerwiec 2011 r.


138

Ogółem w 2010 r. ze świadczeń z funduszu alimentacyjnego korzystały oso-

by wychowywane w 208,2 tys. rodzin, tj. o 5,4% więcej w porównaniu z 2009 r.

(197,5 tys.). W większości przypadków (65,3%) świadczenie wypłacane było na

1 osobę w rodzinie. Drugą co do wielkości grupę stanowiły rodziny z dwiema osoba-

mi uprawnionymi (24,5%), natomiast rodziny wielodzietne (z trojgiem i więcej osób

uprawnionych) stanowiły 10,2% ogółu rodzin osób pobierających świadczenie z fun-

duszu alimentacyjnego.

Większość rodzin osób pobierających świadczenia z funduszu alimentacyjne-

go to rodziny o bardzo niskim lub niskim dochodzie w przeliczeniu na osobę w rodzi-

nie. Aż 13,3% rodzin nie uzyskiwało jakiegokolwiek dochodu w rozumieniu przepisów

ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, zaś dochód nieprzekraczający

kwoty 252 zł na osobę uzyskiwało 43,3% rodzin osób uprawnionych do świadczenia.

Dochód poniżej 504 zł (kryterium dochodowe uprawniające do świadczeń rodzinnych)

uzyskiwało nieco ponad 86,2% rodzin osób korzystających ze świadczeń z funduszu

alimentacyjnego. Zatem były to rodziny, które równocześnie spełniały kryterium do-

chodowe uprawniające do korzystania ze świadczeń rodzinnych.

Ze względu na fakt, że kwota kryterium dochodowego warunkująca prawo do

świadczeń rodzinnych pozostaje na niezmienionym poziomie począwszy od 1 maja

2004 r., to przy jednoczesnym powolnym wzroście zamożności polskich rodzin,

zmniejsza się liczba osób uprawnionych do świadczeń rodzinnych. Na spadek liczby

korzystających wpływa również zmniejszanie się liczby dzieci w wieku uprawniającym

do zasiłku rodzinnego. Wydatki na świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu

alimentacyjnego w latach 2009–2010 prezentuje poniższa tabela.

Tabela 31. Wydatki na świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu alimentacyjnego

w latach 2009–2010

2009 2010 2010 Wyszczególnienie

w mln zł rok 2009 = 100

w %

Zasiłek rodzinny 2553,2 3090,9 121,1

Dodatki do zasiłków rodzinnych z tytułu: 2246,5 2056,6 91,5

urodzenia dziecka 195,4 182,5 93,4

opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego

561,0 517,0 92,2

samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych

0,06 0,02 33,3


139

2009 2010 2010 Wyszczególnienie

w mln zł rok 2009 = 100

w %

samotnego wychowywania dziecka 312,6 292,0 93,4

kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego:

171,2 159,0 92,9

do 5 roku życia 22,9 20,8 90,8

powyżej 5 roku życia 148,3 138,2 93,2

rozpoczęcia roku szkolnego 239,6 213,5 89,1

podjęcia nauki poza miejscem zamieszkania: 230,1 208,0 90,4

na zamieszkanie 29,8 27,8 93,3

na dojazd 200,2 180,2 90,0

wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej 536,5 484,5 90,3

Świadczenia opiekuńcze: 1 884,2 2 269,9 120,5

zasiłek pielęgnacyjny 1 534,7 1602,8 104,4

świadczenie pielęgnacyjne 349,5 667,1 190,9

Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka

413,8 412,8 99,8

Zapomoga wypłacana przez gminy (ze środków własnych)

15,8 16,5 104,4

Świadczenie z funduszu alimentacyjnego 1 100,3 1 200,0 109,1

Składki: 75,0 128,8 171,7

na ubezpieczenie emerytalne i rentowe 63,0 108,0 171,4

na ubezpieczenie zdrowotne 12,0 20,9 174,2

Łącznie wydatki z budżetu państwa* 8 261,0 8 162,0 98,8

* na świadczenia rodzinne, świadczenia z funduszu alimentacyjnego oraz składki na ubezpieczenie eme-rytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie społeczne.

Źródło: Departament Polityki Rodzinnej, MPiPS, „Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych w 2010”, czerwiec 2011 r.


140

6.5. Rozwiązania podatkowe

Wsparcie rodzin poprzez rozwiązania podatkowe

Od 2007 r. w Polsce funkcjonuje ulga podatkowa związana z posiadaniem

dzieci101. Prawo do odpisania od podatku określonej kwoty mają: jedno z rodziców

– podatnik będący opiekunem prawnym dziecka (jeśli to dziecko z nim zamieszkuje)

lub podatnik sprawujący opiekę poprzez pełnienie funkcji rodziny zastępczej (lub obo-

je z ww. wymienionych, łącznie do wysokości ulgi). Warunkiem dokonania odpisu jest

płacenie podatku od dochodów w skali progresywnej102. Rozwiązanie to funkcjonuje

na zasadach ulgi, a nie kredytu podatkowego – tym samym osoby, które w danym

roku zapłaciły podatek w kwocie mniejszej niż wysokość ulgi, nie mogą odliczyć jej

w całości. Z tego względu ulga ta zapewnia relatywnie większe wsparcie rodzinom

o wyższych zarobkach, płacącym najwyższe podatki103.

W rozliczeniach za rok podatkowy 2010, wysokość ulgi mogła maksymalnie

wynieść 1 112,04 zł na jedno dziecko W 2010 r. z ulgi z tytułu wychowywania dziecka

skorzystało 4,3 mln, tj. 17,52% ogółu podatników PIT (w 2009 r. – 4,3 mln podat-

ników, tj. 17,8% ogółu podatników PIT), na łączną sumę 5,7 mld zł (w 2009 r.

– 5,6 mld zł). Przeciętna kwota ulgi odliczona przez podatnika wyniosła 1 321 zł

(w 2009 r. – 1 299 zł), zaś przeciętna kwota odliczenia na dziecko wyniosła 904 zł

(w 2009 r. – 898 zł). Ogółem w 2010 r. (podobnie jak w 2009 r.), zostało objętych ulgą

6,3 mln dzieci podatników PIT104.

101 Ustawa dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 51,

poz. 307 z późn. zm.). 102 Tym samym ulga nie przysługuje rodzicom rozliczającym się wg stawki liniowej, ryczałtem, a także np.

rolnikom, którzy nie płacą podatku dochodowego. 103 Dostępne analizy (Myck i Morawski, Analizy polskiego systemu podatkowo-zasiłkowego z wykorzysta-

niem modelu mikrosymulacyjnego SIMPL, 2008, www.simpl.pl) potwierdzają, że jej wprowadzenie miało niewielki wpływ na dochody rodzin z najniższych grup (decyli) dochodowych.

104 Informacja dotycząca rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych za 2009 rok, Ministerstwo Finansów, Warszawa, sierpień 2010 r. oraz Informacja dotycząca rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych za 2010 rok, Ministerstwo Finansów, Warszawa, sierpień 2011 r.


141

6.6. Godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych

Godzenie pracy ze sprawowaniem obowiązków rodzicielskich – udo-

godnienia dla młodych rodziców

Poza działaniami mającymi na celu pomoc materialną rodzinom z dziećmi

(poprzez system świadczeń rodzinnych), Ministerstwo podjęło prace nad rozwiąza-

niami ułatwiającymi godzenie życia zawodowego z rodzinnym i tym samym ułatwiają-

ce decyzje o posiadaniu dzieci. Ich rezultatem jest tzw. ustawa rodzinna105, której

zapisy weszły w życie od 1 stycznia 2009 r. Nowe regulacje stanowią m.in. o:

a. Stopniowym wydłużeniu urlopu macierzyńskiego. Na nowe uprawnienia dotyczą-

ce urlopu macierzyńskiego składa się część obligatoryjna, która wzrosła z 18 do

20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie (31 ty-

godni w przypadku urodzenia dwojga, 33 tygodni w przypadku urodzenia trojga,

35 tygodni w przypadku urodzenia czworga, 37 tygodni w przypadku urodzenia

pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie);

b. Wprowadzeniu dodatkowego urlopu macierzyńskiego o charakterze fakulta-

tywnym. Urlop ten docelowo w 2014 r. wyniesie 6 tygodni, a w przypadku ciąży

mnogiej 8 tygodni i stanowić będzie przedłużenie obligatoryjnego wymiaru urlopu

macierzyńskiego. Wymiar tego urlopu systematycznie wzrasta od 2010 r. o 2 ty-

godnie (3 tygodnie w przypadku ciąży mnogiej);

c. Możliwości łączenia dodatkowego urlopu macierzyńskiego z pracą. Od 2010 r.,

kiedy weszły w życie uprawnienia z pierwszego etapu wdrażania dodatkowe-

go urlopu macierzyńskiego, pracownicy mogą łączyć go z pracą na minimum

1/2 etatu, zachowując prawo do wynagrodzenia oraz zasiłku macierzyńskiego,

a także świadczeń (składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne) w wymia-

rze proporcjonalnym;

d. Wprowadzeniu urlopu ojcowskiego. W 2010 r. ojcowie nabyli po raz pierwszy

uprawnienia do urlopu ojcowskiego w wymiarze 1 tygodnia, a od 2012 r. – 2 ty-

godni;

e. Stopniowym podniesieniu podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne

osób przebywających na urlopach wychowawczych. Składka na ubezpieczenie

społeczne opłacana jest z budżetu państwa, a jej podstawą była kwota świad-

105 Ustawa o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw, (Dz.U. z 2011 r. Nr 237, poz. 1654).


142

czenia pielęgnacyjnego, obecnie – minimalne wynagrodzenie za pracę, a od

2012 r. będzie to otrzymywane wynagrodzenie (nie więcej jednak niż do wyso-

kości 60% przeciętnego wynagrodzenia);

f. Ochronie przed zwolnieniem z pracy. Osoby podejmujące zatrudnienie w niepeł-

nym wymiarze czasu w okresie przysługującego im urlopu wychowawczego

w okresie 12 miesięcy podlegają ochronie przed zwolnieniem z pracy.

Ważnym dorobkiem tych regulacji jest zrównanie rodziców adopcyjnych

z rodzicami naturalnymi w uprawnieniach wynikających z rodzicielstwa.

W ramach wspomnianej ustawy „rodzinnej” wprowadzono możliwość finanso-

wania i dofinansowania z zakładowego funduszu świadczeń pracowniczych usług

opiekuńczych, z których korzystają pracownicy, a także tworzenia żłobków, przed-

szkoli lub innych form opieki nad dziećmi.

Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3

Wynikiem prowadzonych przez Ministerstwo prac w zakresie stworzenia pod-

staw prawnych dla rozwoju zróżnicowanych form opieki nad małymi dziećmi, jest

ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3106. Ustawa weszła w życie 4 kwietnia

2011 r., z wyłączeniem regulacji dotyczących niań, które weszły w życie 1 październi-

ka 2011 r.

Ustawa określa:

a. zasady organizowania i funkcjonowania opieki nad dziećmi w wieku do lat 3;

b. warunki świadczonych usług;

c. kwalifikacje osób sprawujących opiekę;

d. zasady finansowania opieki;

e. nadzór nad warunkami i jakością sprawowanej opieki.

Ustawa wprowadza cztery formy opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 gwaran-

tując w ten sposób dostęp do zróżnicowanej opieki znacznie większej liczbie rodzin

i podnosząc jakość oferowanych usług. Zgodnie z ustawą opieka nad dziećmi w wie-

ku do lat 3 może być sprawowana w następujących formach:

106 Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz.U. z 2011 r. Nr 45, poz. 245,

z późn. zm.).


143

a. żłobek – opieka nad dziećmi od ukończenia 20 tygodnia życia do ukończenia

roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia, sprawowana w wymiarze

do 10 godzin dziennie względem każdego dziecka (w szczególnie uzasadnionych

przypadkach wymiar ten może być, na wniosek rodzica dziecka, wydłużony, za

dodatkową opłatą);

b. klub dziecięcy – opieka nad dziećmi od ukończenia 1 roku życia do ukończenia

roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia, sprawowana w wymiarze

nie większym niż 5 godzin dziennie względem każdego dziecka;

c. dzienny opiekun – opieka nad dziećmi od ukończenia 20 tygodnia życia do

ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia, prowadzona

przez osobę fizyczną zatrudnioną przez gminę w jej domu lub mieszkaniu speł-

niającym warunki zapewniające bezpieczną opiekę nad dziećmi (gmina może

udostępnić lub wyposażyć lokal w celu sprawowania opieki przez dziennego

opiekuna);

d. niania – opieka indywidualna nad dziećmi od ukończenia 20 tygodnia życia do

ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia, sprawowana

przez osobę zatrudnioną w tym celu przez rodziców dziecka na podstawie umo-

wy uaktywniającej.

W przypadku, gdy niemożliwe lub utrudnione jest objęcie dziecka wychowa-

niem przedszkolnym, opieka nad dzieckiem we wskazanych wyżej formach może być

sprawowana do ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 4 rok życia.

Od dnia 4 kwietnia 2011 r. żłobki i kluby dziecięce mogą tworzyć gminy, oso-

by fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości

prawnej. Oznacza to przyznanie możliwości tworzenia żłobków większej liczbie pod-

miotów różnego rodzaju, a tym samym zwiększenia liczby żłobków.

Zachętą dla legalizacji zatrudnienia niań, jest możliwość opłacania przez ZUS

(z budżetu państwa) składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne za nianię

z którą zawarto umowę uaktywniającą. Składki opłacane są od podstawy stanowiącej

kwotę nie wyższą niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego

zgodnie z przepisami o minimalnym wynagrodzeniu za pracę. Warunkiem skorzysta-

nia z tego świadczenia jest praca zawodowa obojga rodziców dziecka (lub rodzica,

w przypadku osoby samotnie wychowującej dziecko) oraz sprawowanie opieki nad

dzieckiem w wieku do lat 3 (wyjątkowo – w przypadkach wskazanych w ustawie, do

4 lat).

Rozdział 7. System pomocy społecznej

144

Rozdział 7. SYSTEM POMOCY SPOŁECZNEJ


Kwestie związane z pomocą społeczną są w polskim systemie prawnym ure-

gulowane ustawą o pomocy społecznej107. Zgodnie z jej postanowieniami, pomoc

społeczna jest instytucją polityki państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i ro-

dzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są oni w stanie

pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Jest to odzwier-

ciedleniem zasady pomocniczości, która zakłada, że państwo interweniuje wtedy, gdy

zainteresowany wykorzystał dostępne sposoby wyjścia z trudnej sytuacji i okazały się

one nieskuteczne, bądź też nie miał możliwości ich wykorzystać.

Interwencja państwa powinna odbywać się w sposób odpowiadający potrze-

bom osób zainteresowanych, które z kolei zobowiązane są do współpracy z organami

państwa przy rozwiązywaniu problemów. Obowiązek udzielania pomocy spoczywa na

instytucjach państwowych i samorządowych, które współdziałają w tej materii z orga-

nizacjami społecznymi i pozarządowymi. Organy samorządowe niższych szczebli,

czyli gmina i powiat, nie mogą odmówić udzielenia pomocy osobie potrzebującej. Tak

samo jest w przypadku instytucji, którym zlecono realizację zadań w omawianym

zakresie.

Jednostki samorządu terytorialnego niższych szczebli realizują zadania bez-

pośrednio na rzecz osób objętych pomocą, takie jak wypłata zasiłków, organizowanie

lokalnych placówek wsparcia itd.

Do obowiązków jednostek wyższych szczebli samorządu należy m.in. prowa-

dzenie regionalnych placówek realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej,

nadzór nad realizacją ww. zadań na szczeblu lokalnym oraz tworzenie bardziej ogól-

nych strategii pomocy społecznej.

Rolą administracji rządowej jest realizacja działań w skali makro, takich jak

określanie koncepcji i kierunków rozwoju pomocy społecznej, zlecanie i finanso-

wanie badań i ekspertyz, monitorowanie ogólnokrajowego systemu pomocy spo-

łecznej, analiza jego skuteczności, inspirowanie i promowanie nowych metod dzia-

łania, nadzór merytoryczny nad szkoleniem w zakresie organizacji i specjalizacji

107 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz.1362, z późn. zm.).


145

w zawodzie pracownik socjalny oraz opracowywanie i finansowanie programów

osłonowych.

Ustawa określa katalog sytuacji, które kwalifikują do otrzymania pomocy. Mo-

gą być to powody zdrowotne (długotrwała lub ciężka choroba, niepełnosprawność,

potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności), powody związane z występo-

waniem zjawisk przemocy (przemoc w rodzinie, handel ludźmi), lub inne, które powo-

dują bezradność w funkcjonowaniu w społeczności – alkoholizm lub narkomania,

bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, ubóstwo, sieroctwo, trudność

w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego, bezrobocie, bezdom-

ność, czy wreszcie zdarzenia losowe, czy klęski żywiołowe.

Pomoc mogą otrzymać osoby lub rodziny, spełniające określone kryterium

dochodowe, czyli osiągające łączny dochód poniżej granicy wymienionej w ustawie.

Kwoty ustawowe mogą zostać podwyższone przez radę właściwej gminy w drodze

uchwały. Kryterium dochodowe podlega weryfikacji co trzy lata przez Komisję Trój-

stronną ds. Społeczno-Gospodarczych.

Pomoc społeczna polega jednak nie tylko na przyznawaniu świadczeń pie-

niężnych. Swym zakresem obejmuje również pracę socjalną, prowadzenie i rozwój

niezbędnej infrastruktury społecznej, analizę i ocenę zjawisk rodzących zapotrzebo-

wanie na świadczenia, rozwijanie nowych form pomocy.

Państwo prowadząc politykę społeczną ma do dyspozycji instrumenty o róż-

norodnym charakterze. Formami pomocy są świadczenia pieniężne, rzeczowe, świad-

czenia w formie usług oraz aktywne formy pomocy społecznej.

7.2. Świadczenia z pomocy społecznej

Świadczenia finansowane ze środków budżetu państwa

(zadania zlecone gminie)

Administracja rządowa zleca gminom zadania związane ze specjalistyczną

opieką nad osobami z zaburzeniami psychicznymi, pomocą cudzoziemcom, realiza-

cją rządowych programów pomocy społecznej, a także świadczeń związanych z klę-

ską żywiołową lub ekologiczną. W 2010 r. zadania te razem objęły ok. 11 tys. osób,

a koszt wykonywanych zadań wyniósł ponad 63 mln zł.

Zasiłek celowy na pokrycie wydatków związanych z klęską żywiołową lub

ekologiczną może być przyznany bezzwrotnie, niezależnie od dochodu – kwota zasił-

ku nie jest ograniczona przepisami.


146

Wysokość wydatków na ten cel jest ściśle zależna od skutków zdarzeń lo-

sowych, w związku z czym w kolejnych latach może przybierać różne rozmiary.

W 2010 r. świadczenie otrzymało około 0,5 tys. osób (2009: 4,6 tys.), a na wypłatę

zasiłków przeznaczono 1 031 tys. zł (2009: 10 763 tys. zł).

Liczbę osób pobierających poszczególne świadczenia z sytemu pomocy spo-

łecznej w ramach zadań zleconych gminom w latach 2009 i 2010 oraz wydatki z nimi

związane prezentuje tabela 32.

Tabela 32. Świadczenia z pomocy społecznej w latach 2009–2010 – zadania zlecone

gminom

Liczba osób, którym przyznano

decyzją świadczenia (w tys.)

Kwota świadczeń (w tys. zł) Formy pomocy

2009 2010 2009 2010

Zasiłki celowe na pokrycie wydatków związanych z klęską żywiołową lub ekologiczną

4,6 0,5 10 763 1 031

Specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania osób z zaburzeniami psychicznymi

10,1 10,1 58 697 62 216

Pomoc cudzoziemcom 0,097 0,080 148 187

RAZEM 14,8 10,6 69 608 63 434

Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03, Departament Pomocy i Integracji Społecznej, MPiPS.

Świadczenia finansowane ze środków budżetu gminy

(zadania własne gminy)

Zasiłek stały gminy wypłacają osobom całkowicie niezdolnym do pracy z po-

wodu wieku lub niepełnosprawności. Świadczenie wypłacane jest w kwocie stano-

wiącej różnicę między poziomem kryterium dochodowego na osobę a osiąganym

dochodem. W związku z tym osoba samotna może otrzymać maksymalnie 444 zł

zasiłku stałego (jeżeli nie posiadała żadnego dochodu), zaś osoba w rodzinie

– 351 zł. W przypadku posiadania dochodu z innego źródła otrzymywane świadcze-

nie ma charakter wyrównawczy, przy czym minimalna kwota zasiłku nie może być

mniejsza niż 30 zł.

W 2010 r. udzielono około 190 tys. osobom (2009 r. 184 tys.) zasiłków stałych

w łącznej wysokości 648 296 tys. zł (2009 r. 622 214 tys. zł).


147

Zasiłek okresowy w wysokości od 20 do 418 zł przyznawany jest ze wzglę-

du na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzy-

mania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpiecze-

nia społecznego. Świadczenie to stanowi różnicę między posiadanym dochodem,

a przyjętym kryterium uprawniającym do świadczeń z pomocy społecznej, przy

czym ustalona została minimalna gwarantowana wysokość tego świadczenia, doce-

lowo na poziomie:

a. dla osób samotnych – w wysokości nie niższej niż 50% kwoty różnicy między

kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej, a posiadanym docho-

dem;

b. dla rodziny – w wysokości nie niższej niż 50% różnicy między kryterium docho-

dowym rodziny a posiadanym dochodem.

W 2010 r. zasiłek okresowy przyznany został 464 tys. osób (2009 r. 460 tys.)

na łączną kwotę 636 858 tys. zł (2009 r. 645 403 tys. zł).

Zasiłek celowy przyznawany jest na pokrycie kosztów zakupu żywności, le-

ków i leczenia, opału, odzieży, drobnych remontów. W uzasadnionych przypadkach

osobie lub rodzinie o dochodach przekraczających kryteria dochodowe może być

przyznany:

a. specjalny zasiłek celowy – w wysokości do 477 zł (nie podlega zwrotowi);

b. zasiłek okresowy, zasiłek celowy lub pomoc rzeczowa, pod warunkiem zwrotu

części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową.

Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie może zostać przyznana osobie

lub rodzinie, w formie pieniężnej lub rzeczowej. Pomoc przyznaje się w formie jedno-

razowego zasiłku celowego lub nieoprocentowanej pożyczki, a wszelkie jej warunki

określane są w umowie zawieranej z gminą. W przypadku osiągnięcia przez wnio-

skodawcę zamierzonych celów, pożyczka może zostać umorzona w części lub

w całości. W 2010 r. z tej formy pomocy skorzystało 10 osób (2009 r. 108 osób), które

łącznie otrzymały 13,5 tys. zł (2009 r. 54 tys. zł).

Informacje na temat świadczeń i świadczeniobiorców przedstawione zostały

w tabeli 33.


148

Tabela 33. Świadczenia z pomocy społecznej w latach 2009–2010 – zadania własne gmin

Liczba osób, którym przyznano

świadczenia (w tys.)

Kwota świadczeń (w tys. zł) Formy pomocy

2009 2010 2009 2010

Zasiłek stały 184,2 189,1 622 214 648 296

Zasiłki okresowe – ogółem 459,6 464,4 645 403 636 858

Schronienie 14,0 14,2 30 326 35 599

Posiłek 896,1 865,3 416 477 425 162

Ubranie 10,9 10,2 2 345 2 679

Usługi opiekuńcze – ogółem 91,3 89,3 366 026 378 817

Zasiłek celowy na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne osobom niemającym dochodu i możliwości uzyskania świadczeń na podstawie przepisów o powszechnym ubezpie-czeniu w NFZ

0,8 0,8 203 232

Zasiłki celowe na pokrycie wydatków powstałych w wyniku zdarzenia losowego

8,6 13,8 17 923 20 324

Zasiłki celowe w formie biletu kredytowanego

1,3 1,4 56 74

Sprawienie pogrzebu 4,4 4,4 9 236 9 734

Inne zasiłki celowe i w naturze – ogółem

976,1 994,3 746 648 767 928

Pomoc na ekonomiczne usamodziel-nienie – ogółem

0,108 0,01 54 14

RAZEM 2 124,1 1 998,5 2 846 913 2 925 719


Świadczenia usługowe

Oprócz świadczeń finansowych gminy udzielają także pomocy w postaci rze-

czowej, pracy socjalnej, specjalistycznego poradnictwa, usług opiekuńczych i specja-

listycznych usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania lub w ośrodkach wsparcia.

Do zadań własnych gminy o charakterze usługowym należą również sprawienie

pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa oraz praca socjalna,

a także zapewnienie każdej osobie potrzebującej schronienia, posiłku i ubrania.

Szczegółowe dane zawiera tabela 34.


149

Tabela 34. Ośrodki wsparcia i osoby z nich korzystające w latach 2004–2010

Liczba ośrodków wsparcia

Liczba miejsc

Liczba osób korzystających Ośrodki wsparcia

gmina powiat gmina powiat gmina powiat

2004 307 106 9 069 3 406 9 896 4 345

2005 359 131 10 594 4 197 11 362 4 643

2006 388 156 11 532 5 165 12 517 5 482

2007 406 167 12 468 5 608 13 527 6 037

2008 425 180 13 144 6 155 14 004 6 511

2009 452 188 13 979 6 455 14 687 7 066

Środowiskowe domy samopomocy

2010 467 194 14 556 6 852 15 823 7 644

2004 232 3 13 242 51 18 939 94

2005 234 6 13 723 150 22 162 159

2006 241 3 13 920 70 20 131 75

2007 244 6 13 701 164 19 376 157

2008 234 12 13 511 605 18 322 613

2009 235 3 13 649 55 19 117 49

Dzienne domy pomocy

2010 235 1 14 395 20 18 733 25

2004 193 5 6 675 292 21 890 603

2005 209 8 7 774 435 15 234 909

2006 217 5 7 515 274 14 218 335

2007 197 4 7 251 214 15 251 185

2008 215 2 8 071 68 16 792 98

2009 204 1 7 923 38 16 563 38

Noclegownie, schroniska, domy dla bezdomnych

2010 201 2 7 878 48 21 256 51

2009 123 - 14 592 - 20 639 - Jadłodajnie

2010 123 - 14 246 23 338 -

2004 45 - 1 193 - 1 416 -

2005 66 - 1 615 - 3 300 -

2006 76 - 2 407 - 3 080 -

2007 48 - 2 028 - 2 717 -

2008 48 - 1 797 - 2 486 -

2009 56 - 2 380 - 3 997 -

Kluby samopomocy

2010 42 - 1 265 2 507 -

2009 228 33 8 916 605 15 505 4 325 Inne ośrodki wsparcia 2010 231 34 8 261 696 14 735 5 818



150

Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze przysługują osobie sa-

motnej, która z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności wymaga pomocy

innych osób. Mogą być przyznane także osobie w rodzinie, która wymaga pomocy

innych osób, a rodzina, także wspólnie – zamieszkujący małżonek, wstępni i zstępni

nie są w stanie takiej pomocy zapewnić.

Usługi opiekuńcze obejmują: zaspokajanie codziennych potrzeb życiowych

(sprzątanie, pranie, zakupy, sporządzanie posiłków), opiekę higieniczną, zaleconą

przez lekarza pielęgnację, zapewnianie kontaktów z otoczeniem. Usługi te są reali-

zowane jako zadanie własne gminy i są finansowane z jej budżetu.

Specjalistyczne usługi opiekuńcze są usługami dostosowanymi do szcze-

gólnych potrzeb wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności i są

świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym.

W 2010 r. usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze przyznano

ponad 89 tys. osób (2009: 91 tys.). Ze specjalistycznych usług opiekuńczych skorzy-

stało prawie 4,7 tys. osób (2009: 5,2 tys.).

Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze mogą być świadczone

także w ośrodkach wsparcia, które pełnią również inne funkcje. Ośrodek wsparcia jest

dzienną formą pomocy instytucjonalnej, w ramach której świadczone są usługi dosto-

sowane do specyficznych potrzeb osób korzystających z tej formy pomocy, w tym

usługi żywieniowe. Przy ośrodkach wsparcia mogą być prowadzone całodobowe

miejsca okresowego pobytu.

Ośrodkami wsparcia są: środowiskowy dom samopomocy, dzienny dom

pomocy społecznej, dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, schronisko

i dom dla bezdomnych, kluby samopomocy (tabela 34). Tworzenie i finansowanie

ośrodków wsparcia jest zadaniem własnym gminy lub powiatu. Ośrodki mogą być

przeznaczone dla różnych kategorii osób, w tym dzieci, w zależności od potrzeb wy-

stępujących na danym terenie.

Z ośrodków wsparcia dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży

(2010 r. – 14 ośrodków na 247 miejsc, 2009: 10 ośrodków na 198 miejsc,) w 2010 r.

w sumie skorzystało 494 osób (2009 – 391).

Środowiskowe domy samopomocy są domami dziennego pobytu dla osób

z zaburzeniami psychicznymi i są finansowane z budżetu państwa. Na rozwój ich sieci

corocznie planowana jest rezerwa celowa, która pozostaje w gestii ministra właściwego

ds. zabezpieczenia społecznego. W 2010 r. uruchomiono 974 nowych miejsc w środo-

wiskowych domach samopomocy, podczas gdy w 2009 r. – 825. Formą wsparcia dla

osób z zaburzeniami psychicznymi mogą być również kluby samopomocy.


151

Szczególną formą pomocy udzielanej przez Powiatowe Centra Pomocy Spo-

łecznej jest pomoc dla uchodźców, mająca na celu wspieranie procesu integracji

i realizowana jest w ramach indywidualnego programu integracji. Szczegóły tej formy

wsparcia zostały opisane w rozdziale – Uchodźcy.

7.3. Aktywne formy pomocy społecznej

W praktyce niesienia pomocy osobom znajdującym się w trudnej sytuacji ży-

ciowej zmienia się charakter udzielanej pomocy i wsparcia na rzecz aktywnych form

(praca zamiast zasiłku). W praktyce stosowania aktywnych form pomocy wyróżnia

się108:

Instytucjonalne aktywne formy pomocy:

a. Centra Integracji Społecznej;

b. Kluby Integracji Społecznej;

c. Organizacje pozarządowe, spółdzielnie socjalne w tym Ośrodki Wsparcia Spół-

dzielni Socjalnych.

Indywidualne aktywne formy pomocy:

a. Kontrakt socjalny;

b. Indywidualny program zatrudnienia socjalnego;

c. Indywidualny program wychodzenia z bezdomności;

d. Indywidualne programy zatrudnienia wspieranego, jako element zatrudnienia

socjalnego.

Programowe aktywne formy pomocy:

a. Prace społecznie użyteczne na terenie gminy inicjowane przez samorząd gminy;

b. Roboty publiczne na terenie gminy;

c. Staż i inne formy aktywizacji zawodowej, ujęte w instrumentach rynku pracy.

W 2010 r. kontynuowane były działania w zakresie wspierania i promowania

aktywnych form pomocy przewidziane w Krajowym Planie Działań na Rzecz Integracji Społecznej na lata 2008–2010.

108 Program Aktywne formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Edycja 2011, listopad 2010,

MPiPS.


152

Spółdzielnie socjalne to podmioty społeczno-gospodarcze, które tworzone

są przez osoby bezrobotne na bazie przepisów prawnych z trzech podstawowych

aktów prawnych. Najważniejszy to ustawa o spółdzielniach socjalnych109, a uzupeł-

niające to: ustawa o zatrudnieniu socjalnym110 oraz ustawa o promocji zatrudnienia

i instytucjach rynku pracy111.

Centra i Kluby Integracji Społecznej – to podmioty, które działają na bazie

przepisów ustawy o zatrudnieniu socjalnym, których zadaniem jest świadczenie usług

dla osób, zaliczanych do grup szczególnego ryzyka na rynku pracy i zagrożonych

wykluczeniem społecznym.

Na koniec 2010 r. w Polsce funkcjonowało 70 centrów, ponad 286 klubów

oraz około 320 spółdzielni socjalnych. Kontraktami socjalnymi objęto ponad 112,5 tys.

osób.

Domy pomocy społecznej

Osoby wymagające całodobowej opieki ze względu na wiek, chorobę lub nie-

pełnosprawność mają prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej. Jest to

placówka całodobowego, stałego pobytu, zapewniająca usługi bytowe, opiekuńcze,

wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu.

Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, prowadzenie i rozwój infrastruktury

domów pomocy społecznej o zasięgu ponadgminnym oraz umieszczanie w nich skie-

rowanych osób jest zadaniem własnym powiatu (w tym gmin na prawach powiatu)

dofinansowywanym z budżetu państwa. Gminy także mogą prowadzić domy pomocy

społecznej o zasięgu gminnym. Domy pomocy społecznej o zasięgu regionalnym

i specjalistyczne mogą być prowadzone przez samorząd wojewódzki.

Obok wyżej wymienionych jednostek samorządu terytorialnego, domy mo-

gą być prowadzone przez Kościół Katolicki, inne kościoły, związki wyznaniowe, orga-

nizacje społeczne, fundacje, stowarzyszenia, osoby fizyczne i inne osoby prawne.

W porównaniu z wcześniejszymi regulacjami, obecnie nie ma przeszkód prawnych

w zakładaniu komercyjnych domów pomocy społecznej, prowadzonych w oparciu

o przepisy o działalności gospodarczej lub w ramach działalności statutowej.

109 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 28, poz. 146,

z późn. zm.). 110 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. z 2009 r. Nr 157, poz. 1241,

z późn. zm.). 111 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2010 r.

Nr 81, poz. 531, z późn. zm.).


153

O ile w 2005 r. odnotowano poważny spadek liczby domów pomocy społecz-

nej w stosunku do roku poprzedniego, o tyle w latach 2006–2010 ich liczba ustabili-

zowała się. Jednocześnie systematycznie zmniejszała się liczba miejsc w domach

pomocy społecznej (tabela 35).

Tabela 35. Ponadgminne domy pomocy społecznej i miejsca w latach 2004–2010


Liczba domów 813 795 793 794 792 793 790

Liczba miejsc 80 633 80 226 78 918 78 377 77 998 77 711 76 927

Źródło: Wybrane informacje o ponadgminnych domach pomocy społecznej, środowiskowych domach samopomocy, mieszkaniach chronionych i placówkach całodobowej opieki prowadzonych w ramach dzia-łalności gospodarczej i statutowej, Departament Pomocy i Integracji Społecznej MPiPS.

7.4. Programy rządowe i resortowe

Obok ustawy o pomocy społecznej i ustaw, kształtujących system pomocy

społecznej w Polsce, istnieją programy rządowe i resortowe. Mają one charakter uzu-

pełniający wobec przepisów systemowych. Kwestie wymagające szczególnej uwagi,

bądź o doniosłym znaczeniu społecznym mogą być objęte specjalnymi programami

(najczęściej mającymi charakter wieloletni). Są one ukierunkowane wyłącznie na

realizację zawartych w nich celów i posiadają odrębne środki na finansowanie.

Programy rządowe

Aktualne informacje nt. programów realizowanych przez Ministerstwo można

uzyskać pod adresem internetowym www.mpips.gov.pl, w zakładce Pomoc Społecz-

na – Programy. Pomoc Państwa w zakresie dożywiania

Zapewnienie posiłku oraz dożywianie dzieci jest zadaniem własnym gmi-

ny, o charakterze obowiązkowym. Jednakże problem dożywiania dzieci i młodzie-

ży przekraczał możliwości wielu gmin, więc Minister Pracy i Polityki Społecznej od

1996 r. wspiera – ze środków rezerwy celowej budżetu państwa – samorządy gminne

w realizacji tego zadania.

W 2005 r. uchwalono ustawę o ustanowieniu programu wieloletniego „Pomoc

państwa w zakresie dożywiania”112. Program realizowany będzie do końca 2013 r.

112 Ustawę o ustanowieniu programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (Dz.U.

z 2009 r. Nr 219, poz. 1706, z późn. zm.).


154

Jego celem jest wspomaganie gmin w dożywianiu dzieci, głównie z terenów wiejskich

oraz dotkniętych znacznym bezrobociem. Programem objęte są dzieci do siódmego

roku życia, uczniowie do czasu skończenia szkoły ponadgimnazjalnej, a także osoby

i rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej, zwłaszcza osoby samotne,

chore, niepełnosprawne bądź w podeszłym wieku. Do pomocy uprawnione są osoby,

osiągające maksimum 150% kryterium dochodowego określonego w ustawie o po-

mocy społecznej.

Pomoc w ramach programu udzielana jest w formie zasiłku celowego na za-

kup żywności, a przede wszystkim poprzez zapewnienie gorącego posiłku. Poza tym

wspierane jest tworzenie nowych lub doposażania już funkcjonujących punktów przy-

gotowywania lub wydawania posiłków, jak również dowóz posiłków.

Realizacja tego zadania w 2010 r. kosztowała 830,3 mln zł (64% pokryte zo-

stało z budżetu państwa, a 36% ze środków własnych gmin).

Świetlica, praca, staż – socjoterapia w środowisku wiejskim

Program służy wskazaniu oraz promowaniu dobrych wzorców współpracy

między jednostkami samorządu gminnego na obszarze powiatu, a nawet całego wo-

jewództwa. Główną ideą jest upowszechnianie sąsiedzkiej pomocy w pokonywaniu

tych samych społecznych problemów. Jest to współpraca na rzecz pomocy dzieciom

i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych oraz tworzenia nowych miejsc pracy, głównie

w gminach o wysokiej stopie bezrobocia. Uruchomienie programu ma też na celu

ograniczanie ubóstwa. W ramach programu organizowane są świetlice i kluby dla

dzieci i młodzieży oraz nowe miejsca pracy dla dorosłych.

Program ten został przekształcony w program Ministra Pracy i Polityki Spo-

łecznej pod nazwą „Świetlica, Praca i Staż – socjoterapia w środowisku gminnym”,

i od 2009 r. jest uznawany za program resortowy.

W 2010 r. w ramach programu dofinansowano 63 podmioty na kwotę ogólną

770 tys. zł.

Programy resortowe

Program wspierający powrót osób bezdomnych do społeczności

Realizowany od 2006 r. program Ministra Pracy i Polityki Społecznej pod na-

zwą „Powrót osób bezdomnych do społeczności” wspierał działania podmiotów

uprawnionych na podstawie art. 25 ustawy o pomocy społecznej w pokonywaniu bie-

żących trudności życiowych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością.


155

Od marca 2010 r. przyjęta została nowa nazwa programu wraz ze zmianami,

które zostały wprowadzone ze względu na konieczność przystosowania jego zasad

do zmienionych reguł zlecania zadań publicznych113.

Cele programu uzupełniają zadania, jakie stoją przed samorządami lokalnymi

wobec osób bezdomnych.

Główne preferencje skierowane są na działania, które przyczyniają się do

usamodzielnienia ekonomicznego osób bezdomnych. Służą temu kontrakty socjalne,

indywidualne programy wychodzenia z bezdomności, indywidualny program zatrud-

nienia socjalnego. Poza tym kolejnym celem jest poprawa standardów pobytu i noc-

legu osób bezdomnych, uwzględniająca ich udział w pracach adaptacyjnych i remon-

tach. Dotacje przyznano 59 podmiotom, na łączną kwotę 5 mln zł., w tym przyznano

dotacje 40 podmiotom spełniających specjalny priorytet na 2010 r., (które skierowane

były do osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością na obszarach gmin i powia-

tów, dotkniętych skutkami powodzi) na łączną kwotę 3,5 mln zł.

Program resortowy służący wspieraniu jednostek samorządu terytorialnego

w zakresie budowania lokalnego systemu opieki nad dzieckiem i rodziną

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej od 2000 r. ogłasza konkurs na dofi-

nansowanie z budżetu państwa samorządowych programów opieki nad dzieckiem

i rodziną. W kolejnych edycjach konkursu zmianie ulegają priorytety konkursu, któ-

re są odpowiedzią na bariery w procesie wspierania rodziny i pieczy zastępczej.

W ostatnich latach do kluczowych priorytetów należały: rozwój placówek wspar-

cia dziennego, działania na rzecz zapobiegania niedostosowaniu dzieci i młodzieży,

rozwój zawodowych rodzin zastępczych, czy też przekształcanie i dochodzenie do

standardów opieki i wychowania w całodobowych placówkach opiekuńczo-wycho-

wawczych.

Budowanie lokalnych systemów opieki nad dzieckiem i rodziną jest celem

długofalowym i zależy przede wszystkim od możliwości finansowych i aktywności

samorządu terytorialnego. Dzięki wsparciu jednostek samorządu terytorialnego

w ramach Programu, w wielu samorządach prawidłowo funkcjonuje system opieki

nad dzieckiem i rodziną, począwszy od działań profilaktycznych, poprzez rozwój nie-

spokrewnionych z dzieckiem zawodowych rodzin zastępczych, czy też dostosowanie

placówek opiekuńczo-wychowawczych do obowiązujących standardów.

113 Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wo-

lontariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U z 2010 r. Nr 28, poz. 146).


156

Zamierzonym efektem jest:

a. zahamowanie wzrostu liczby dzieci przebywających w różnych formach opieki

poza rodziną;

b. zapewnienie opieki dzieciom o szczególnych potrzebach, pozbawionych opieki

rodziców naturalnych;

c. poprawa warunków pobytu dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych;

d. zapobieganie wykluczeniu społecznemu pełnoletnich wychowanków placówek

opiekuńczo-wychowawczych i rodzin zastępczych.

W 2010 r. w ramach Programu Wspierania Jednostek Samorządu Terytorial-

nego w Budowaniu Lokalnego Systemu Opieki nad Dzieckiem i Rodziną, dofinanso-

wano 231 wniosków na łączną kwotę 7,8 mln zł. Przy ocenie projektów brano pod

uwagę innowacyjność projektów oraz uwzględnienie potrzeb środowiska lokalnego.

Program „Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi”

Celem tego programu jest umożliwienie osobom z zaburzeniami psychicznymi

(zwłaszcza osobom przewlekle psychicznie chorym i upośledzonym umysłowo oraz

ich rodzinom) przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych. Dotacji na realizację

projektów związanych z organizowaniem i funkcjonowaniem w ramach pomocy spo-

łecznej różnych ofert oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi

udziela Minister Pracy i Polityki Społecznej. W ramach tego zadania, w 2010 r. wy-

asygnowana została kwota 3 mln zł.

W ramach programu wsparciem objęto 73 projekty wyłonione w drodze kon-

kursowej (w 2009: 114). W projektach przewidziano następujące działania na rzecz

osób niepełnosprawnych: rozwijanie kompetencji społecznych i zawodowych pozwa-

lających na uczestnictwo na rynku pracy, wspomaganie uczestnictwa w terapii gru-

powej, promowanie aktywnych form spędzania wolnego czasu, zapewnienie dostępu

do różnych form poradnictwa.

Przeciętna kwota wsparcia jednego projektu wyniosła 40 tys. zł (w 2009:

26,3 tys. zł).

Wspieranie rozwoju spółdzielczości socjalnej

W latach 2005–2010 realizowana była inicjatywa programowa Ministra Pracy

i Polityki Społecznej Wspieranie rozwoju spółdzielczości socjalnej, (prowadzona od

II połowy 2005 r. najpierw jako regionalne fundusze ekonomii społecznej), co pozwoli-

ło na działanie przez kolejne lata Ośrodkom Wsparcia Spółdzielczości Socjalnej.


157

Ośrodki Wsparcia Spółdzielni Socjalnych (OWSS) stały się bardzo wysoko

cenionym elementem systemu wsparcia, dostarczając szereg danych i informacji

z zakresu praktycznej działalności spółdzielni socjalnych. Ich działalność skupiała się

głównie na dwóch zadaniach:

Zadanie 1. Działalność doradcza – obejmująca usługi doradcze w zakresie:

a. restrukturyzacji profilu działalności spółdzielni socjalnych dla uzyskania poprawy

ich sytuacji finansowej;

b. poradnictwo prawne oraz księgowo-finansowe;

c. doradztwo w tworzeniu lokalnych grup producenckich, związków rewizyjnych

spółdzielni socjalnych oraz partnerstw lokalnych dla pokonywania barier margina-

lizacji społecznej.

Zadanie 2. Udzielanie wsparcia finansowego spółdzielniom socjalnym prze-

znaczanego na:

a. poręczenia – w przypadku wspierania osób bezrobotnych zamierzających utwo-

rzyć spółdzielnię socjalną i ubiegających o środki na ten cel z Funduszu Pracy;

b. pożyczki – na opłatę składek ubezpieczeniowych spółdzielców, którym Fun-

dusz Pracy będzie je refundował na podstawie ustawy o spółdzielniach socjal-

nych114;

c. pożyczki – na zakup materiałów i narzędzi niezbędnych do wykonania udzielone-

go zamówienia publicznego lub wykonania powierzonej realizacji zadania pu-

blicznego zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontaria-

cie115;

d. pożyczki – na wadium składane podczas uczestnictwa w przetargu oraz na wnie-

sienie zabezpieczenia należytego wykonania umowy, o których mowa w ustawie

Prawo zamówień publicznych116;

e. granty dla działających spółdzielni socjalnych, które podejmą proces restruktury-

zacji profilu swojej działalności oraz dla nowo powstałych grup założycielskich,

f. granty na przeprowadzenie lustracji.

114 Na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U.

z 2010 r. Nr 28, poz. 146, z późn. zm.). 115 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2010 r.

Nr 127, poz. 857, z późn zm.). 116 Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 161, poz. 1078,

z późn. zm.).


158

7.5. System wsparcia rodzin i pieczy zastępczej

Pomoc społeczna kierowana jest do wszystkich osób potrzebujących wspar-

cia w wyniku wystąpienia jednego lub więcej zdarzeń wymienionych w ustawie o po-

mocy społecznej. Jednak znaczną część klientów pomocy stanowią osoby, których

sytuacja wymaga dodatkowych rozwiązań prawnych, bądź których problemy dotyczą

całego społeczeństwa.

Schemat 1. Struktura systemu pieczy zastępczej

Źródło: Opracowanie DAE, MPiPS.

Schemat 2. Struktura systemu wsparcia rodzin

Źródło: Opracowanie DAE, MPiPS.

CAŁODOBOWE PLACÓWKI OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE

PLACÓWKA INTERWENCYJNA

PLACÓWKA SOCJALIZACYJNA

PLACÓWKA WIELOFUNKCYJNA

PLACÓWKA RODZINNA

SPOKREWNIONE Z DZIECKIEM

NIESPOKREWNIONEZ DZIECKIEM

ZA WODOWE NIESPOKREWNIONE

Z DZIECKIEM

RODZINYZASTĘPCZE

WIELODZIETNE SPECJALISTYCZNE O CHARAKTERZE

POGOTOWIA R O DZINNEGO


159

Opieka nad dzieckiem w środowisku

W świetle ustawy o pomocy społecznej, do tworzenia systemu profilaktyki

i opieki nad dziećmi, w tym do zapewnienia miejsc w placówkach opiekuńczo-wy-

chowawczych wsparcia dziennego, są zobowiązane zarówno gmina (art. 17 ust. 1

pkt 12 i 13), jak i powiat (art. 19 pkt 4) w ramach zadań własnych. Oznacza to, że

samorządy gminne i powiatowe w pełni odpowiadają za funkcjonowanie lokalnego

systemu opieki nad dzieckiem, w tym również finansują działania z tego zakresu

z dochodów własnych.

Tabela 36. Placówki wsparcia dziennego w latach 2004–2010

Placówki wsparcia dziennego

w gminie w powiecie ogółem Rok

publ. niepubl. razem publ. niepubl. razem publ. niepubl. razem

2004 204 132 336 139 523 662 343 655 998

2005 207 183 390 100 470 570 307 653 960

2006 241 227 468 100 346 446 341 573 914

2007 235 150 385 108 363 471 343 513 856

2008 218 222 440 85 328 413 303 550 853

2009 230 246 476 69 327 396 299 573 872

2010 187 309 496 64 329 393 251 638 889

Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03, Departament Pomocy i Integracji Społecznej oraz Departament Polityki Rodzinnej, MPiPS.

Ustawa o pomocy społecznej wymienia na pierwszym miejscu środowiskową

pomoc rodzinie w opiece i wychowaniu dzieci. Rozwiązania ustawowe jako priorytet

wyznaczają rozwój środowiskowych form opieki nad dzieckiem i poradnictwa rodzin-

nego. Zarówno gminy, jak i powiaty powinny rozwijać różnego rodzaju formy pomocy

dla rodzin naturalnych, mających trudności w wypełnianiu swoich funkcji opiekuńczo-

-wychowawczych. Są to działania profilaktyczne, których celem jest zapobieganie

umieszczaniu dziecka poza rodziną. Rodzina powinna otrzymać daleko idącą po-

moc w formie poradnictwa, terapii, pracy socjalnej, wsparcia w wypełnianiu funkcji

opiekuńczo-wychowawczej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dzien-

nego. Wsparcie rodziny w wypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczej następu-

je poprzez rozwój placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego (świe-

tlice, kluby, ogniska wychowawcze) oraz wprowadzanie innych form wspierania dzieci

i młodzieży w środowisku takich jak np. różne formy wypoczynku letniego i zimowego


160

(kolonie, zimowiska, obozy) z elementami socjoterapii, organizowanie w ciągu całego

roku zajęć profilaktycznych, teatralnych, plastycznych, sportowych, informatycznych,

socjoterapeutycznych, z zakresu profilaktyki uzależnień, organizowanie różnego ro-

dzaju imprez plenerowych, wycieczek itp., kawiarenek internetowych, czytelni interne-

towych, warsztatów komunikacji interpersonalnej, działalności pedagogów ulicznych,

prowadzenia telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży itp. (tabela 36).

Rodziny zastępcze

Rodzina zastępcza jest formą całkowitej, bądź okresowej opieki nad dziec-

kiem osieroconym lub z innych przyczyn pozbawionym opieki rodziców. Rodziny za-

stępcze ze względu na więzi prawno-emocjonalne dzielą się na:

a. spokrewnione z dzieckiem;

b. niespokrewnione z dzieckiem;

c. zawodowe niespokrewnione z dzieckiem:

wielodzietne,

specjalistyczne,

charakterze pogotowia rodzinnego.

W ustawie o pomocy społecznej, szczególny nacisk położono na tworzenie

niespokrewnionych z dzieckiem zawodowych rodzin zastępczych. Rodziny te, poza

wymogami ustalonymi dla wszystkich rodzin zastępczych, muszą spełniać dodatkowe

kryteria, np. uzyskanie pozytywnej opinii ośrodka pomocy społecznej oraz odbycie

dodatkowego szkolenia i uzyskanie zaświadczenia kwalifikacyjnego.

Zawodowe rodziny zastępcze są tworzone przez powiat, a dane o takich ro-

dzinach powinny być udostępniane sądom.

Jako pierwsze zawodowe rodziny zastępcze zaczęto tworzyć już w 2000 r.

rodziny zastępcze pełniące funkcje pogotowia rodzinnego. Odnotowano znaczący

rozwój tych rodzin. Są to rodziny, do których trafiają dzieci w sytuacjach kryzysowych,

głównie małe (do lat 10).

Obok pogotowia rodzinnego tworzone są rodziny wielodzietne, w których

przebywać mogą liczne rodzeństwa.

W specjalistycznych rodzinach opiekę i wychowanie powinny znaleźć dzie-

ci, które z powodów zdrowotnych wymagają stałej opieki i pielęgnacji oraz dzieci nie-

dostosowane społecznie.


161

W spokrewnionych i niespokrewnionych z dzieckiem rodzinach zastępczych

umieszcza się do trójki dzieci – liczba ta może ulec zwiększeniu w przypadku

umieszczenia licznego rodzeństwa.

Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne rodziny zastępcze

są formą pomocy zwłaszcza dla licznego rodzeństwa. W rodzinach tych umieszcza

się od trzech do sześciorga dzieci.

Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem specjalistyczne rodziny za-

stępcze są przeznaczone dla dzieci chorych, a także dla dzieci niedostosowanych

społecznie. W rodzinach tych może wychowywać się do trójki dzieci.

W zawodowych niespokrewnionych rodzinach zastępczych o charakte-

rze pogotowia rodzinnego umieszczane są dzieci w sytuacjach kryzysowych do

czasu uregulowania sytuacji prawnej dziecka. Maksymalny czas pobytu dziecka

w pogotowiu rodzinnym to 15 miesięcy.

Dynamikę rozwoju rodzin zastępczych obrazują następujące statystyki zbie-

rane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (tabela 37).

Tabela 37. Liczba rodzin zastępczych oraz dzieci w nich przebywających w Polsce

w latach 2007–2010

Liczba rodzin Liczba dzieci w rodzinach Rodziny zastępcze 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010

Ogółem, w tym:

43 996 44 417 44 335 44 417 64 995 65 624 65 590 65 950

spokrewnione z dzieckiem

36 788 36 880 36 762 36 673 48 488 48 450 48 111 47 981

niespokrewnione z dzieckiem

6 267 6 326 6 200 6 242 10 198 10 134 9 852 9 809

zawodowe, w tym:

1 102 1 321 1 494 1 674 6 313 7 371 7 918 8 569

wielodzietne 495 661 777 902 2 397 3 370 4 018 4 516

specjalistyczne 86 115 167 208 203 278 387 428

o char. pogotowia rodzinnego

542 547 550 574 3 803 3 785 3 608 3 673

Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03, Departament Pomocy i Integracji Społecznej oraz Departament Polityki Rodzinnej, MPiPS.

Koszty utrzymania dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych po

1 stycznia 2004 r. ponosi powiat właściwy dla miejsca zamieszkania dziecka przed


162

umieszczeniem w rodzinie zastępczej, przy czym wypłaty dokonuje powiat zamiesz-

kania rodziny zastępczej, a powiat zamieszkania dziecka przed umieszczeniem

w rodzinie zastępczej, w oparciu o zawarte porozumienie, zwraca koszty utrzymania.

Finansowanie rodzin zastępczych można podzielić na świadczenia obligato-

ryjne, do których należą:

a. pomoc na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka w rodzinach zastęp-

czych;

b. wynagrodzenie dla zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastęp-

czych;

c. oraz na świadczenia fakultatywne, w skład których wchodzą:

jednorazowe świadczenie z tytułu przyjęcia dziecka do rodziny,

jednorazowa lub okresowa pomoc z powodu zdarzenia losowego.

Świadczenia dla rodzin zastępczych obliczane są w oparciu o rozporządzenie

Rady Ministrów w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świad-

czeń pieniężnych z pomocy społecznej117.

Podstawą naliczania wszystkich świadczeń dla rodzin zastępczych jest kwo-

ta 1647 zł.

Miesięczna pomoc pieniężna na częściowe pokrycie kosztów utrzymania

dziecka w rodzinie zastępczej wynosi 40% podstawy (658,80 zł) pomniejszoną o kwo-

tę odpowiadającą 50% dochodu dziecka, nie mniej jednak niż 10% podstawy. Świad-

czenie to jest zwiększane, w zależności od wieku dziecka, stanu zdrowia, stopnia

niedostosowania społecznego.

Rodziny zastępcze, wychowujące dzieci o szczególnych potrzebach otrzymu-

ją pomoc pieniężną na dziecko w wysokości nie niższej niż:

a. 60% podstawy dla dzieci do 7 lat oraz, dla dzieci 7–18 lat posiadających orze-

czenie o niepełnosprawności i dla dzieci 7–18 lat umieszczonych na podstawie

ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich: 988,20 zł;

b. 80% podstawy dla dzieci do 7 lat posiadających orzeczenie o niepełnosprawności

oraz dla dzieci 7–18 lat umieszczonych na podstawie ustawy o postępowaniu

w sprawach nieletnich i pobierających zasiłek pielęgnacyjny: 1317,60 zł.

pomniejszoną o kwotę odpowiadającą 50% dochodu dziecka, nie mniej jednak niż

20% podstawy.

117 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 lipca 2007 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodo-

wych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (Dz.U. z 2007 r. Nr 127, poz. 1055).


163

Rodziny niespokrewnione z dzieckiem otrzymują dodatkowo 10% podstawy,

tj. 164,70 zł.

Niespokrewnione z dzieckiem zawodowe wielodzietne i specjalistyczne rodzi-

ny zastępcze, obok świadczeń dla dzieci, otrzymują wynagrodzenie w wysokości do

160% podstawy tj. do 2 635,20 zł, nie mniej jednak niż 95% podstawy.

Niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze o charakterze

pogotowia rodzinnego obok świadczeń dla dzieci otrzymują wynagrodzenie:

a. za sprawowaną opiekę i wychowanie w wysokości 160% podstawy (2635 zł);

b. za pozostawanie w gotowości w wysokości 95% podstawy (1564,65 zł).

Placówki opiekuńczo-wychowawcze

W Polsce działają publiczne placówki opiekuńczo-wychowawcze prowadzone

przez samorządy – przede wszystkim powiaty, ale również gminy i samorządy woje-

wódzkie oraz niepubliczne placówki opiekuńczo-wychowawcze prowadzone przez

organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje), Kościół Katolicki i inne Kościo-

ły oraz organizacje kościelne (np. CARITAS).

Dzieci, które z różnych względów (wiek, zaburzenia w zachowaniu, trauma-

tyczne doświadczenia w rodzinie itp.) nie mogą być wychowywane w rodzinach za-

stępczych, umieszczane są w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowaw-

czych. Do placówki opiekuńczo-wychowawczej na pobyt całodobowy dziecko może

trafić dopiero po wyczerpaniu możliwości udzielenia pomocy w rodzinie naturalnej lub

umieszczenia w rodzinie zastępczej. Ustawa o pomocy społecznej przewiduje nastę-

pujące typy placówek opiekuńczo-wychowawczych:

a. placówka interwencyjna (doraźna, całodobowa opieka, trwająca nie dłużej niż

3 miesiące);

b. placówka rodzinna (jedna wielodzietna rodzina dla 4–8 dzieci w różnym wieku,

które nie mogą być umieszczane w rodzinie zastępczej lub przysposobione);

c. placówka socjalizacyjna (zapewniają nie więcej niż 30 dzieciom całodobową

opiekę i wychowanie oraz zaspokajają ich niezbędne potrzeby; zapewniają dzie-

ciom kształcenie, wyrównanie opóźnień rozwojowych i szkolnych, podejmują

działania w celu powrotu dziecka do rodziny lub znalezienia rodziny przysposa-

biającej);

d. placówka wielofunkcyjna (może łączyć działania interwencyjne, socjalizacyjne

i inne działania na rzecz pomocy dziecku i rodzinie).


164

Tabela 38. Liczba całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych w Polsce w latach 2007–2010

Liczba placówek Liczba dzieci korzystających Placówki opiekuńczo-

-wychowawcze 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010

Ogółem 735 741 762 766 31 619 29 815 29 712 28 566

interwencyjne 44 37 38 35 4 619 2 955 2 628 2 058

rodzinne 274 279 267 282 2 261 2 226 2 242 2 495

socjalizacyjne 263 259 268 277 12 505 11 343 11 106 10 660

wielofunkcyjne 154 166 189 177 12 234 13 291 13 736 13 404


Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze

Tworzenie i prowadzenie ośrodka adopcyjno-opiekuńczego jest zadaniem

własnym powiatu. Ośrodek adopcyjno-opiekuńczy jest specjalistyczną placówką o cha-

rakterze diagnostyczno-konsultacyjnym, inicjującą i wspomagającą zastępcze formy

wychowania rodzinnego.

Do głównych zadań ośrodka należą:

a. pozyskiwanie i kwalifikowanie osób wyrażających gotowość zapewnienia dziecku

zastępczego wychowania rodzinnego w formie: przysposobienia, rodziny zastęp-

czej (ew. rodzinnego domu dziecka);

b. kwalifikowanie dzieci do umieszczenia w rodzinnych środowiskach zastępczych,

c. pomoc w regulowaniu sytuacji prawnej dzieci kwalifikujących się do umieszczenia

w zastępczych środowiskach rodzinnych;

d. poradnictwo i pomoc pedagogiczna dla rodziców przysposabiających, zastęp-

czych (i ew. prowadzących rodzinne domy dziecka);

e. pośrednictwo adopcyjne i pomoc w zakresie przygotowywania wniosków do sądu

o przysposobienie (procedury adopcyjne);

f. pomoc dla rodzin naturalnych w zakresie wychowania i opieki nad dziećmi.

Ośrodek realizuje swoje zadania poprzez:

a. prowadzenie procedur adopcyjnych;

b. szkolenie i kwalifikowanie osób zgłaszających gotowość przysposobienia dziecka;

c. szkolenie i kwalifikowanie kandydatów zgłaszających gotowość do pełnienia funkcji

rodzin zastępczych (oraz ew. do prowadzenia rodzinnych domów dziecka);


165

d. pracę z rodzinami biologicznymi dzieci przebywających w rodzinnej opiece za-

stępczej;

e. dokonywanie okresowej oceny sytuacji dzieci przebywających w rodzinnych do-

mach dziecka oraz pomoc w sporządzaniu indywidualnych planów pracy z tym

dzieckiem;

f. opracowywanie programów szkoleniowych dla rodzin przysposabiających i rodzin

zastępczych;

g. prowadzenie banków danych o dzieciach oczekujących na przysposobienie oraz

o rodzinach zakwalifikowanych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej i zgłasza-

jących gotowość przysposobienia dziecka (wojewódzkie banki danych i centralny

bank danych).

Tabela 39. Liczba ośrodków adopcyjno-opiekuńczych oraz osób z nich korzystających

w Polsce w latach 2007–2010

Liczba ośrodków

Liczba osób korzystających (w tys.)

Ośrodki adopcyjno- -opiekuńcze 2007 2008 2009 2010 2007 2008 2009 2010

Ogółem 90 91 94 93 32,5 33,7 33,2 32,5

W tym prowadzące pracę z:

rodziną naturalną 66 78 73 78 7,7 7,5 7,9 7,6

rodziną zastępczą 71 79 74 79 12,6 11,6 11,0 10,5

rodziną adopcyjną 66 78 79 80 12,1 14,6 14,3 14,3


Osoby usamodzielniające się

Zgodnie z obowiązującymi aktami prawnymi osoba, która osiągnęła pełnolet-

niość w rodzinie zastępczej oraz osoba pełnoletnia opuszczająca placówkę opiekuń-

czo-wychowawczą typu rodzinnego i socjalizacyjnego, dom pomocy społecznej dla

dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, dom dla matek z małoletnimi

dziećmi i kobiet w ciąży, schronisko dla nieletnich, zakład poprawczy, specjalny ośro-

dek szkolno-wychowawczy, specjalny ośrodek wychowawczy, młodzieżowy ośrodek

socjoterapii zapewniający całodobową opiekę i młodzieżowy ośrodek wychowawczy,

zwana „osobą usamodzielnianą, zostaje objęta pomocą mającą na celu jej życiowe

usamodzielnienie i integrację ze środowiskiem przez pracę socjalną, a także pomocą:

a. pieniężną na usamodzielnienie;

b. pieniężną na kontynuowanie nauki;


166

c. w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu

chronionym;

d. w uzyskaniu zatrudnienia;

e. na zagospodarowanie w formie rzeczowej.

Pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki przysługuje pełnoletnim wy-

chowankom rodzin zastępczych oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych, jeżeli

kontynuują naukę w gimnazjum, szkole ponadpodstawowej, szkole ponadgimnazjal-

nej lub w szkole wyższej, a ich dochód nie przekracza 200% kryterium dochodowego

określonego w ustawie o pomocy społecznej. Jeśli wychowanek zamieszkuje z rodzi-

ną dochód na osobę w rodzinie nie może przekraczać 200% kryterium dochodowego

na osobę w rodzinie.

Pomoc pieniężna na usamodzielnienie może być przyznana na zaspokoje-

nie ważnej potrzeby życiowej osoby usamodzielnianej, tj. w szczególności na:

a. polepszenie warunków mieszkaniowych;

b. stworzenie warunków do działalności zarobkowej w tym podniesienie kwalifikacji

zawodowych;

c. pokrycie wydatków związanych z nauką osoby usamodzielnianej.

Wysokość świadczeń z tytułu usamodzielnienia uzależniona jest od czasu

przebywania dziecka poza rodziną oraz od form udzielonej pomocy.

Pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej jest przyznawana na

zakup:

materiałów niezbędnych do przeprowadzenia remontu i wyposażenia mieszkania

a. niezbędnych urządzeń domowych;

b. pomocy naukowych;

c. sprzętu rehabilitacyjnego;

d. sprzętu, który może służyć do podjęcia zatrudnienia.

Pozostała pomoc udzielana pełnoletnim wychowankom rodzin zastępczych

i placówek opiekuńczo-wychowawczych to:

a. pomoc w uzyskaniu wykształcenia zgodnego z możliwościami i aspiracjami osoby

usamodzielnianej;

b. pomoc w uzyskaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych;

c. całkowite lub częściowe pokrycie wydatków związanych z wynajmem pokoju;

d. ułatwienie uzyskania mieszkania socjalnego z zasobów gminy;


167

e. umożliwienie osobie usamodzielnianej zamieszkania w internacie i w akademiku

oraz pokrycie kosztów z tym związanych;

f. pomoc w podjęciu zatrudnienia.

Takie działania mają na celu zapobieganie wykluczeniu społecznemu osób

opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze.

Osoby usamodzielniane otrzymują następujące świadczenia pieniężne:

a. świadczenie miesięczne na kontynuowanie nauki – 30% podstawy;

b. świadczenie jednorazowe na usamodzielnienie:

w przypadku, gdy osoba usamodzielniana przebywała przez okres powyżej

3 lat w rodzinie zastępczej niespokrewnionej z dzieckiem, zawodowej nie-

spokrewnionej z dzieckiem, rodzinie zastępczej, placówce opiekuńczo-wy-

chowawczej typu socjalizacyjnego, rodzinnego lub domu pomocy społecznej

dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie oraz domu dla matek

z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, wtedy otrzymuje świadczenie w wyso-

kości 400%, przez okres od dwóch do trzech lat – 200% podstawy, przez

okres od roku do dwóch lat – 100% podstawy;

w przypadku, gdy osoba usamodzielniana przebywała przez okres powyżej

3 lat w rodzinie zastępczej spokrewnionej z dzieckiem lub opuszczającej mło-

dzieżowy ośrodek wychowawczy, młodzieżowym ośrodku socjoterapii zapew-

niającym całodobową opiekę, specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym,

zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich, wtedy otrzymuje świad-

czenie w wysokości 300% podstawy, 200% podstawy przez okres od dwóch do

trzech lat, 100% podstawy przez okres od roku do dwóch lat;

c. świadczenie jednorazowe na zagospodarowanie w formie rzeczowej w wysokości

do 300% podstawy lub 300% podstawy dla pełnoletnich wychowanków rodzin

zastępczych z umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności. Tabela 40. Liczba osób usamodzielnianych w latach 2006–2010

Liczba osób usamodzielnianych Rodzaj pomocy w usamodzielnieniu 2006 2007 2008 2009 2010

Pomoc pieniężna na usamodzielnienie 2 266 3 345 4 025 4 227 4 303

Pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki 26 354 25 544 23 493 22 526 22 477

Pomoc rzeczowa 3 921 4 338 4 644 4 686 4 573

Pomoc mieszkaniowa 1 004 948 947 961 1 043

Pomoc w zatrudnieniu 675 637 782 599 304



168

7.6. Uchodźcy

Na mocy ustawy o pomocy społecznej, uchodźcom udziela się pomocy ma-

jącej na celu wspieranie procesu jego indywidualnej integracji. Pomoc uchodźcom

w zakresie indywidualnego programu integracji oraz opłacanie za te osoby składek na

ubezpieczenie zdrowotne należy do zadań z zakresu administracji rządowej realizo-

wanych przez powiat.

Indywidualny program integracji uzgadniany jest między powiatowym centrum

pomocy rodzinie a uchodźcą, określa się w nim wysokość, zakres i formy pomocy

oraz zobowiązania zarówno powiatowego centrum pomocy rodzinie jak i uchodźcy.

Pomoc integracyjna udzielana jest przez okres nie dłuższy niż 12 miesięcy i obejmuje

świadczenia pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języ-

ka polskiego, w wysokości od 446 zł do 1175 zł miesięcznie na osobę, opłacanie

składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz specjalistyczne poradnictwo socjalne. Od-

powiednie regulacje znajdują się w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecz-

nej w sprawie udzielania pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej

Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą118.

Po zakończeniu indywidualnego programu integracji cudzoziemcy ci mogą ko-

rzystać ze świadczeń na zasadach ogólnych przewidzianych ustawą o pomocy spo-

łecznej.

Ze świadczeń pomocy społecznej w ramach indywidualnych programów inte-

gracji w 2006 r. skorzystały 652 osoby, w 2007 – 521, w 2008 r. beneficjentami

świadczeń zostało 1366 uchodźców, natomiast w 2009 r. pomocą objęto 270 uchodź-

ców, a 3118 cudzoziemców objęto ochroną uzupełniającą. W 2010 r. pomocą objęto

142 uchodźców, a uzupełniającą 1939.

118 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 marca 2009 r. w sprawie udzielania

pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali na terenie Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą (DZ.U. z 2009 r. Nr 45, poz. 366).

Rozdział 8. Fundusz Inicjatyw Obywatelskich

169

Rozdział 8. FUNDUSZ INICJATYW OBYWATELSKICH


Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009–2013

(PO FIO) został ustanowiony na podstawie przepisów ustawy o zasadach prowadze-

nia polityki rozwoju119 oraz sektorowej Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa

Obywatelskiego na lata 2009–2015 (SWRSO) (dostosowanej do Strategii Rozwoju

Kraju na lata 2007–2015), a także na bazie doświadczenia zdobytego podczas wdra-

żania Programu FIO w latach 2005–2007 i jego kontynuacji w 2008 r.

PO FIO w nowej formule, w perspektywie finansowej 2009–2013, stanowi

przedsięwzięcie komplementarne w stosunku do Programu Operacyjnego Kapitał

Ludzki na lata 2007–2013 (PO KL).

Dokumenty programowe służyły jako podstawa do stworzenia dokumentu Za-sady przyznawania i rozliczania dotacji w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich w 2010 r., w którym opisano warunki przyznawania i rozli-

czania dotacji w ramach FIO, w tym procedurę składania wniosków w ramach ogło-

szonego konkursu oraz zasady ich oceniania (określono również kryteria oceny for-

malnej i merytorycznej wniosku). Dokumenty były upublicznione poprzez zamiesz-

czenie na stronie internetowej Departamentu Pożytku Publicznego w Ministerstwie

Pracy i Polityki Społecznej – www.pozytek.gov.pl.

Warunki uczestnictwa w konkursie organizowanym w ramach FIO

Podmioty uprawnione

Podmiotami uprawnionymi do korzystania ze środków finansowych przezna-

czonych na realizację Programu FIO były:

a. organizacje pozarządowe, o których mowa w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwiet-

nia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie;

b. kościelne osoby prawne i jednostki organizacyjne, o których mowa w ustawie

o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie120 (w art. 3 ust. 3 pkt 1);

119 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. z 2009 r. Nr 157,

poz. 1241, z późn. zm.). 120 Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (op. cit.).


170

c. spółdzielnie socjalne, o których mowa w ustawie o spółdzielniach socjalnych121

(w zakresie działalności społecznie użytecznej w sferze zadań publicznych).

Podmiotami nieuprawnionymi do składania wniosków o dofinansowanie reali-

zacji zadania w ramach FIO były:

a. stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, o których mowa w art. 3

ust. 3 pkt 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,

b. podmioty wskazane w art. 3 ust. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego

i o wolontariacie, tj. partie polityczne, związki zawodowe i organizacje pracodaw-

ców, samorządy zawodowe, fundacje, których jedynym fundatorem jest Skarb

Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego (z zastrzeżeniem ppkt a, b i c

ww. artykułu), a także fundacje utworzone przez partie polityczne oraz kluby

sportowe będące spółkami prawa handlowego.

Kryteria strategiczne w procedurze przyznawania dotacji

W 2010 r. PO FIO realizowany był na podstawie dokumentu Zasady przyzna-wania i rozliczania dotacji w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich w 2010 r. W dokumencie tym określono kryteria strategiczne, stwo-

rzone w związku z koniecznością zapewnienia realizacji celów szczegółowych

PO FIO. Spełnienie kryteriów strategicznych nie było obowiązkowe do zakwalifikowa-

nia projektu do dofinansowania i realizacji. Informacje o kryteriach strategicznych są

zaprezentowane w tabeli 41.

W przypadku wniosków dofinansowanych, trzecie kryterium spełniało 57,5%

z nich, pierwsze kryterium – 48%, drugie – 35,9%. Wszystkie trzy kryteria strategicz-

ne spełniało 11,8% dofinansowanych wniosków.

121 Ustawa o spółdzielniach socjalnych (op. cit.).


171

Tabela 41. Kryteria strategiczne w 2010 r.

Kryteria strategiczne w 2010 r.

I (identyczne dla

każdego Priorytetów)

II (inne dla

poszczególnych Priorytetów)

III (inne dla

poszczególnych Priorytetów)

Priorytety

5 pkt 5 pkt 10 pkt

Priorytet I Aktywni świadomi

obywatele, aktywne wspólnoty lokalnej

Projekt ukierunkowany

na rozwój wolonta-riatu

Organizacja założona po

1 stycznia 2008 r. i wnioskująca o nie

więcej niż 100 tys. zł

Projekt realizowany przez organizację

mającą swoją siedzibę w gminie poniżej 100 tys.

mieszkańców

Priorytet II Sprawne organizacje

pozarządowe w dobrym państwie


na rozwój wolontariatu

Organizacja założona po 1 stycznia 2008 r. i wnioskująca o nie



mającą swoją siedzibę w województwie o niskim

uczestnictwie NGO, tj. w województwach świętokrzyskim lub

lubuskim122

Priorytet III Integracja

i aktywizacja społeczna,

zabezpieczenie społeczne



Organizacja założona przed 1 stycznia 2008 r.

i wnioskująca o nie więcej niż 100 tys. zł

Projekt adresowany jest do dzieci i młodzieży do 18 roku życia lub

osób po 60 roku życia

Priorytet IV Rozwój

przedsiębiorczości społecznej



Organizacja założona po 1 stycznia 2008 r. i wnioskująca o nie



mającą swoją siedzibę w województwie

o wysokim wskaźniku zagrożenia ubóstwem, tj. w województwach świętokrzyskim lub

lubelskim123

Źródło: Materiały Departamentu Pożytku Publicznego, MPiPS.

122 Województwa zostały wskazane na podstawie danych własnych MPiPS (liczba projektów dofinan-

sowanych w ramach FIO 2007–2008) oraz REGON (liczba podmiotów trzeciego sektora w podziale na województwa w liczbach bezwzględnych oraz w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w 2007 r.).

123 Województwa zostały wskazane na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego: wojewódz- twa o najwyższym wskaźniku zagrożenia ubóstwem (Warunki życia ludności Polski w latach 2004– –2005, GUS, Departament Statystyki Społecznej, Warszawa 2007).


172

8.2. Priorytety wsparcia

Realizacja programu przebiegała w zakresie czterech Priorytetów skorelowa-

nych z celami szczegółowymi PO FIO na lata 2009–2013 w ramach priorytetów wy-

znaczone zostały obszary działań (tabela 42).

Tabela 42. Obszary działań w ramach poszczególnych priorytetów

Priorytet 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne

1.1 Kształtowanie wiedzy i umiejętności pozwalających na aktywne uczestnictwo w życiu publicznym

Programy edukacyjne związane ze wzmacnianiem świadomo-ści społecznej i obywatelskiej

1.2 Aktywizacja obywateli w sprawach publicznych

Programy na rzecz obywatelskiego zaangażowania w sprawy publiczne, np. poprzez udział w debatach publicznych, konsul-tacjach społecznych, udział w wyborach, wolontariat, filantro-pię, członkostwo w stowarzyszeniach

1.3 Rozwój poradnictwa i rzecznictwa obywatelskiego

Rzecznictwo interesów osób i rodzin wobec: instytucji publicz-nych sektora administracji, wymiaru sprawiedliwości i gospo-darki; inicjatywy skierowane do środowisk zagrożonych wyklu-czeniem społecznym oraz wykluczone społecznie, w związku z niską świadomością prawną i niedostatkiem aktywności ad-ministracji publicznej w tym zakresie, zwiększające dostęp do tego rodzaju poradnictwa

1.4 Ochrona i upowszechnianie praw dziecka

Działania na rzecz zapewnienia dziecku pełnego i harmonijne-go rozwoju z poszanowaniem jego godności i podmiotowości

1.5 Ochrona praw konsumenta

Działania promujące rozwój ruchu konsumenckiego w lokal-nych środowiskach, działania promujące sprawiedliwy handel (rozumiany jako wyraz partnerstwa między producentami a odbiorcami oraz jako przejaw uczciwej konkurencji, uwzględ-niający interes społeczny, poddany społecznej kontroli), wal- kę z wszelkimi praktykami o charakterze monopolistycznym, w tym w odniesieniu do funkcjonowania wąskich grup interesu, a także nierzetelnych i nielegalnych praktyk marketingowych, w tym stosowaniem reklamy w sposób niezgodny z prawem oraz interesem publicznym

1.6 Zwiększenie dostępu do informacji publicznej

Edukacja i promocja w zakresie praw obywateli i obowiązków służb publicznych w kwestii dostępu do informacji publicznej (w tym także upowszechniania w społeczeństwie nawyku wykorzystywania publicznych usług i treści udostępnianych w formie elektronicznej), wsparcie dla inicjatyw na rzecz infor-macyjnego ładu na poziomie lokalnym i regionalnym


173

1.7 Aktywizacja kobiet w życiu publicznym

Podniesienie poziomu podmiotowości społecznej kobiet, akty-wizacja kobiet do pełnienia istotnych ról społecznych w życiu publicznym

1.8 Pielęgnowanie tożsamo-ści narodowej i kulturowej

Promocja rodzimej tradycji, ze szczególnym uwzględnie- niem podtrzymywania, popularyzowania szeroko pojętego dzie- dzictwa narodowego, wspieranie inicjatyw będących efektem współpracy różnorodnych środowisk, instytucji publicznych oraz organizacji pozarządowych w sferze tradycji oraz lokalnej, re-gionalnej i narodowej kultury

1.9 Wspieranie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska

Tworzenie lokalnych programów ekologicznych oraz progra-mów na rzecz ochrony zwierząt

1.10 Upowszechnianie kultury fizycznej i sportu w środowisku lokalnym

Wspieranie inicjatyw w zakresie sportu powszechnego i kultury fizycznej dla wszystkich

1.11 Edukacja i promocja w zakresie obronności i bezpieczeństwa narodowego oraz bezpieczeństwa publicznego

Kształtowanie patriotycznych i proobronnych postaw społeczeń- stwa, przygotowanie młodzieży do służby wojskowej i służby w innych formacjach obronnych, działania służące upowszech-nianiu tradycji i historii oręża polskiego, szkolenia i akcje profi-laktyczne dotyczące zagadnień z zakresu bezpieczeństwa powszechnego, wspieranie i upowszechnianie działań na rzecz ratownictwa i ochrony ludności (m.in. edukacja i promocja za-gadnień z zakresu bezpieczeństwa powszechnego, ratownic-twa i ochrony ludności, bezpiecznych zachowań w obliczu klęsk żywiołowych i katastrof, bezpiecznych zachowań w gó-rach i nad wodami, aktywizacja społeczności lokalnych na rzecz społecznego wsparcia służb publicznych w zakresie ra-townictwa)

Priorytet 2. Sprawne organizacje pozarządowe w dobrym państwie

2.1 Rozwój potencjału organizacji pozarządowych

Działania nakierowane na wyrównywanie szans organizacji słabo rozwiniętych infrastrukturalnie poprzez pomoc w formie szkoleniowej, informacyjnej, konsultacyjnej i doradczej

2.2 Wolontariat w organizacjach pozarządowych

W szczególności inicjatywy łączące bezinteresowne działanie z kształtowaniem więzi społecznych opartych na zaufaniu i solidarności społecznej

Priorytet 3. Integracja i aktywizacja społeczna. Zabezpieczenie społeczne

3.1 Wspieranie podstawowych funkcji rodziny

Kształtowanie postaw i wartości rodzinnych, propagowanie wzorców życia rodzinnego, aktywizacja społeczna i ekono-miczna rodzin, wspomaganie rodzin pracowników migrują-cych za granicę, działania na rzecz przystosowania lokalnego środowiska gospodarczego i społecznego oraz infrastruktury instytucjonalnej do potrzeb godzenia aktywności zawodowej rodziców z wychowywaniem dzieci, działania na rzecz zmiany społecznego przyzwolenia na niewywiązywanie się z obo-wiązków alimentacyjnych, a także na rzecz tworzenia możli-wości wyboru aktywnych form przeciwdziałania ubóstwu ro-dzin z dziećmi zamiast biernych form (świadczenia)


174

3.2 Rozwiązywanie problemów dzieci i młodzieży

W szczególności rozwijanie form wyrównywania szans eduka-cyjnych oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i pato-logiom, aktywizujących rozwój intelektualny poprzez zwiększe-nie dostępności do sektora usług społecznych (m.in. edukacji, kultury, turystyki), przeciwdziałanie przemocy w szkołach i pla-cówkach oraz środowiskach rówieśniczych dzieci i młodzieży, aktywizacja społeczna i kulturowa dzieci i młodzieży, programy terapeutyczne i profilaktyczne dla dzieci i młodzieży zagrożo-nych wykluczeniem społecznym

3.3 Tworzenie równych szans dla dyskryminowanych oraz najsłabszych grup społecznych

Działania na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji i ochrony praw grup dyskryminowanych, zmarginalizowanych i społecz-nie naznaczonych, w tym na rzecz integracji osób bezdomnych ze społeczeństwem i ich powrotu do głównego nurtu życia spo-łecznego, wspieranie autorskich pomysłów na rzecz likwido- wania przyczyn zróżnicowań społecznych i ekonomicznych, prowadzenie edukacji informatycznej i przeciwdziałanie wyklu-czeniu cyfrowemu

3.4 Porozumienia na rzecz integracji wspólnot i społeczności lokalnych

Ze szczególnym uwzględnieniem partnerskich relacji między różnymi grupami społecznymi w tym zróżnicowanymi ze względu na narodowość, pochodzenie etniczne, język, kulturę, wyznanie

3.5 Przeciwdziałanie zjawiskom patologii społecznej, stanowiącym zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego

Metody przeciwdziałania zjawiskom patologii społecznej, wyko-rzystujące społeczną współodpowiedzialność za stan bezpie-czeństwa publicznego, działania przeciw przemocy, ze szcze-gólnym uwzględnieniem przemocy wobec dzieci i w rodzinie

3.6 Aktywizacja ludzi starych, integracja międzypokoleniowa

W szczególności rozwijanie form uczestnictwa ludzi starych, wzmacniających ich podmiotowość społeczną w środowis- ku lokalnym, rozwój solidarności międzypokoleniowej, działania integrujące seniorów i młodych, wykorzystujące różne poten-cjały tych dwóch grup społecznych

3.7 Promocja zdrowia Rozwój inicjatyw służących promocji zdrowego stylu życia oraz upowszechnianiu edukacji zdrowotnej

3.8 Integracja i aktywizacja osób niepełnosprawnych

Działania ograniczające wykluczanie społeczne osób niepełno-sprawnych, ze względu na ich funkcjonowanie w nieprzyjaznym otoczeniu społecznym oraz trudną sytuację ekonomiczną

3.9 Działania na rzecz środowisk kombatanckich i osób represjonowanych

Włączenie przedstawicieli grup do inicjatyw związanych z pie-lęgnowaniem tradycji historycznej, wychowania patriotycznego i historycznej więzi międzypokoleniowej

3.10 Integracja repatriantów w środowiskach lokalnych

Inicjatywy na rzecz aktywizacji zawodowej i społecznej repa-triantów i ich rodzin; tworzenie przyjaznego otoczenia społecz-nego i ekonomicznego do integracji repatriantów

3.11 Integracja i aktywizacja zawodowa cudzoziemców

Działania wspierające skuteczną integrację cudzoziemców na polskim rynku pracy i w społeczeństwie, przeciwdziałanie zjawiskom wykorzystywania cudzoziemców, pracy nielegalnej i niezarejestrowanej, pomoc cudzoziemcom w korzystaniu z instytucji społecznych i prawnych


175

3.12 Działania na rzecz zachowania przez Polonię więzi kulturowej z Polską

Wspieranie działań mających na celu nauczanie języka pol-skiego, poznawanie polskiej kultury, organizowanie akcji letnich dla dzieci i młodzieży; wspieranie akcji charytatywnych, wspie-ranie organizacji staży i wolontariatu dla polskiej młodzieży, prezentacja wkładu Polaków w rozwój kulturalny i gospodarczy państwa zasiedlenia, informowanie i poprawa dostępu do in-formacji nt. Polski i Polaków wśród obcokrajowców w skupi-skach Polonii

3.13 Wypoczynek dzieci i młodzieży, krajoznawstwo i turystyka społeczna

Promocja krajoznawstwa poprzez turystykę wśród dzieci i młodzieży, w szczególności w ramach letniego i zimowego wypoczynku, wspieranie inicjatyw związanych z projektami turystycznymi mającymi na celu podniesienie atrakcyjności turystycznej i kulturowej obszarów oraz wpływ na rozwój lo-kalny

3.14 Inicjatywy na rzecz udzielania pomocy humanitarnej

Przedsięwzięcia mające na celu przygotowanie do niesienia oraz organizację pomocy humanitarnej, przygotowanie wolon-tariuszy w zakresie udzielania pomocy humanitarnej na tere-nach dotkniętych klęskami, katastrofami i konfliktami zbrojnym

Priorytet 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej

4.1 Przedsiębiorczość społeczna i upowszechnianie idei partnerstwa trójsektorowego

Szkoleniowo-doradcze wsparcie rozwoju różnych form przed-siębiorczości społecznej inicjowanej i prowadzonej przez organizacje pozarządowe, promowanie i upowszechnianie idei przedsiębiorczości społecznej oraz dobrych praktyk w tym ob-szarze, promowanie i upowszechnianie idei społecznego zaan-gażowania przedsiębiorców oraz współpracy organizacji poza-rządowych, biznesu i administracji publicznej, promowanie nowych form gospodarowania i tworzenia własnych miejsc pracy – spółdzielczość socjalna

4.2 Wolontariat pracowniczy

Rozumiany jako formy bezinteresownej i nieodpłatnej aktywno-ści społeczno-zawodowej pracowników realizowane w oparciu o koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu we współpracy z organizacjami pozarządowymi – w szczególności inicjatywy łączące bezinteresowne działanie z kształtowaniem więzi społecznych opartych na zaufaniu i solidarności społecz-nej



176

Liczbę dofinansowanych wniosków w podziale na obszary prezentuje tabe-

la 43.

Tabela 43. Liczba wniosków dofinansowanych w ramach FIO 2010 w podziale na prio-

rytety i obszary

Priorytet 1 2 3 4

Liczba dofinansowanych wniosków ogółem

202 125 163 86

1.1 17 2.1 85 3.1 3 4.1 82

1.2 13 2.2 40 3.2 79 4.2 4

1.3 8 3.3 6

1.4 4 3.4 0

1.5 0 3.5 1

1.6 2 3.6 19

1.7 12 3.7 8

1.8 60 3.8 22

1.9 21 3.9 1

1.10 50 3.10 0

1.11 15 3.11 0

3.12 4

3.13 20

w podziale na obszary i priorytety

3.14 0


Najwięcej dofinansowanych wniosków (30,97%) dotyczyło zadań realizowa-

nych w ramach priorytetu nr 1. Najmniej projektów przeprowadzonych zostało w prio-

rytecie nr 4 (17,41%).

Nie wszystkie organizacje uzyskują pełną, wnioskowaną kwotę dotacji. Nie-

mniej mechanizm taki, podyktowany również praktyką działań organizacji pozarządo-

wych (m. in. brak ostrych wycen dóbr i usług), umożliwia sfinansowanie większej licz-

by projektów. W przypadku nie wydania wszystkich środków finansowych, podmioty

zobligowane są do zwrócenia nadwyżki. Wysokość środków przyznanych na dofi-

nansowanie poszczególnych priorytetów przedstawione zostało w tabeli 44 oraz

wykresie 32.


177

Tabela 44. Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 – kwoty dotacji w podziale na priorytety i obszary wsparcia

Obszar wsparcia Kwota z umów (w zł)

1.1 1 724 093,00

1.2 1 341 538,06

1.3 1 368 422,84

1.4 386 089,50

1.5 00,00

1.6 44 636,33

1.7 744 779,00

1.8 4 197 909,02

1.9 1 396 192,59

1.10 4 177 596,24

1.11 1 221 622,00

Suma 16 602 878,58

2.1 7 542 123,98

2.2 3 922 577,39

Suma 11 464 701,37

3.1 388 790,00

3.2 8 030 606,71

3.3 883 770,70

3.4 00,00

3.5 28 520,00

3.6 1 036 258,51

3.7 699 278,90

3.8 2 770 955,39

3.9 78 992,00

3.10 00,00

3.11 00,00

3.12 554 130,72

3.13 1 899 661,54

3.14 00,00

Suma 16 370 964,47

4.1 8 940 972,06

4.2 426 850

Suma 9 367 822,06

Suma całkowita (100%)

53 806 366,48



178

Wykres 32. Środki przyznane na dotacje w ramach poszczególnych priorytetów (zgod-nie z wysokością kwot przyznanych w umowach)


Priorytet 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne

Spośród priorytetu nr 1, najliczniej reprezentowany był obszar 1.8, skupiający

się na Pielęgnowaniu tożsamości narodowej i kulturowej (60 wniosków; 29,70% liczby

dofinansowanych wniosków priorytetu nr 1; kwota dotacji 4198 tys. zł).

Drugie, pod względem liczebności, były projekty z obszaru 1.10 dotyczące

Upowszechniania kultury fizycznej i sportu w środowisku lokalnym (50 wniosków;

24,75%; 4178 tys. zł). Następne były działania z obszaru nr 1.1 Kształtowanie wiedzy i umiejętności pozwalających na aktywne uczestnictwo w życiu publicznym (17 wnio-

sków; 8,42%; 1724 tys. zł).

Najmniej projektów otrzymało dofinansowanie w obszarach 1.4 Ochrona i upowszechnianie praw dziecka (4 wnioski; 1,99%; 386 089,50 zł) oraz 1.6 Zwięk-szanie dostępu do informacji publicznej (2 wnioski; 0,99%; 44,6 tys. zł).

Na realizację projektów z priorytetu nr 1 wyasygnowano ok. 31% kwoty prze-

znaczonej na dotacje FIO 2010, czyli ponad 16 mln zł.

Priorytet 2. Sprawne organizacje pozarządowe w dobrym państwie

W ramach priorytetu nr 2 dofinansowano wnioski w dwóch obszarach dzia-

łań. Największa liczba wspartych projektów dotyczyła obszaru 2.1 Rozwój potencjału organizacji pozarządowych (85 wniosków; 68% liczby dofinansowanych wniosków

0 2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

14 000

16 000

18 000

1 2 3 4

Kwota z umów (w tys. zł)


179

priorytetu nr 2; kwota dotacji 7 542 tys. zł). Znacznie mniej wniosków otrzymało dofi-

nansowanie w ramach obszaru 2.2 Wolontariat w organizacjach pozarządowych

(40 wniosków; 32%; 3 923 tys zł).

Na sfinansowanie projektów w tym priorytecie przekazano nieco ponad

21% kwoty przeznaczonej na FIO 2010, co daje ponad 11 mln zł.

Priorytet 3. Integracja i aktywizacja społeczna. Zabezpieczenie społeczne

Spośród 163 wniosków dofinansowanych w priorytecie nr 3, prawie połowa

dotyczyła obszaru 3.2 Rozwiązywanie problemów dzieci i młodzieży (79 wniosków;

48,47% liczby dofinansowanych wniosków priorytetu 3.; kwota dotacji 8 031 tys. zł).

Kolejnymi grupami, pod względem liczebności wniosków, były projekty z obszarów:

3.8 Integracja i aktywizacja osób niepełnosprawnych (22 wnioski; 13,5%; 2 771 tys. zł),

3.13 Wypoczynek dzieci i młodzieży, krajoznawstwo i turystyka społeczna (20 wnio-

sków; 12,27%; 1 900 tys. zł), oraz 3.6 Aktywizacja ludzi starych, integracja międzypo-koleniowa (19 wniosków; 11,66%; 1 016 tys. zł).

Mniej licznie reprezentowane były działania m.in. w ramach obszaru nr 3.7

Promocja zdrowia (8 wniosków; 4,91%; 699 tys. zł).

Dofinansowania nie otrzymały żadne wnioski z obszaru 3.4 Porozumienia na rzecz integracji wspólnot i społeczności lokalnych, 3.10 Integracja repatriantów w środowiskach lokalnych, 3.11 Integracja i aktywizacja zawodowa cudzoziemców

oraz 3.14 Inicjatywy na rzecz udzielania pomocy humanitarnej. Realizacja projektów priorytetu nr 3 wymagała przekazania ponad 30% środ-

ków finansowych FIO 2010, czyli niewiele powyżej 16 mln zł.

Priorytet 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej

W ramach priorytetu nr 4 można było składać wnioski w dwóch obszarach

wsparcia. Ogromną część projektów zrealizowanych zostało w obszarze 4.1 Przed-siębiorczość społeczna i upowszechnianie idei partnerstwa trójsektorowego (82 wnio-

ski; 95,35% liczby dofinansowanych wniosków priorytetu nr 4; kwota dotacji 8 941 tys. zł).

Niewielki procent dofinansowanych wniosków dotyczył obszaru 4.2 Wolontariat pra-cowniczy (4 wnioski; 4,65%; 427 tys. zł).

Przekazana dotacja na realizację przytoczonych obszarów wyniosła ponad

17,41% środków finansowych na FIO 2010, czyli ponad 9 mln zł.


180

8.3. Środki na realizację FIO

W latach 2005–2007 corocznie z budżetu państwa na realizację Programu

FIO przeznaczano 30 mln zł. Dodatkowo, w roku 2007 na kontynuację Programu FIO

przeznaczono 20 mln zł. W sumie, w okresie 2005–2007 na program przeznaczono

kwotę 110 mln zł (2,2 mln zł przeznaczono na obsługę techniczną Programu, w tym

wynagrodzenia ekspertów dokonujących oceny merytorycznej wniosków).

Środki na realizację FIO w 2008 r. zostały zapewnione w ustawie budżetowej

w kwocie 60 mln zł (z tego 2,4 mln na obsługę FIO), natomiast w 2009 r. 62,75 mln zł

(z tego 2,51 mln zł na obsługę techniczną).

W 2010 r. PO FIO dysponowało kwotą 60 mln zł, pomniejszoną o koszty po-

mocy technicznej w kwocie 2,4 mln zł (4% kwoty ogółem) oraz zobowiązania Ministra

Pracy i Polityki Społecznej, związane z koniecznością przekazania II transzy dotacji

podmiotom realizującym projekty dwuletnie zapoczątkowane w 2009 r., w kwocie ok.

17,7 mln zł. Tym samym kwota na dotacje w konkursie w 2010 r. wynosiła prawie

40 mln zł.

8.4. Liczba wniosków zarejestrowanych oraz dofinansowanych

W 2010 r. w ramach FIO zarejestrowano 3734 wnioski, z czego 129 nie speł-

niło wymogów formalnych.

Ocenie merytorycznej zostało poddanych 3605 wniosków. Spośród nich:

a. 576 wniosków znalazło się na liście wniosków ocenionych merytorycznie pozy-

tywnie, przeznaczonych do dofinansowania;

b. 2759 wniosków znalazło się na liście wniosków ocenionych merytorycznie pozy-

tywnie, niedofinansowanych;

c. 270 na liście wniosków ocenionych merytorycznie negatywnie.

Dziesięć podmiotów, które otrzymały dofinansowanie, zrezygnowało z reali-

zacji zadania. Zgodnie z tym, ostateczna liczba dofinansowanych projektów w 2010 r.

wyniosła 576. Jest to 15% spośród wszystkich złożonych wniosków.

Minister Pracy i Polityki Społecznej dofinansował wszystkie projekty, ocenione

merytorycznie pozytywnie w przedziale 145–219 punktów, w zależności od priorytetu.


181

8.5. Dofinansowane wnioski – podział na województwa

Najwięcej wniosków zostało dofinansowanych w województwie mazowieckim

(88 wniosków, stanowiących 15% wszystkich projektów). Na kolejnych miejscach

znalazły się województwa: małopolskie oraz lubelskie (odpowiednio 63 i 56 wnio-

sków, stanowiące po 10 i 11% wszystkich wniosków).

Najmniej projektów zostało zrealizowanych w województwie opolskim

(12 wniosków, stanowiących 2% dofinansowanych działań).

Tabela 45. Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 – podział na województwa

Województwo Liczba

wniosków

Odsetek wszystkich wniosków

(w %)

Kwota przekazanych środków na realizację

projektów (w tys. zł)

Mazowieckie 88 15 10 403,6

Dolnośląskie 53 9 5 094,3

Śląskie 44 8 3 689,8

Małopolskie 63 11 5 867,2

Podkarpackie 40 15 2 649,6

Wielkopolskie 52 9 5 069,7

Lubelskie 56 10 5 079,6

Pomorskie 29 5 3 324,4

Warmińsko-mazurskie 30 5 2 128,0

Zachodniopomorskie 19 3 1 914,7

Kujawsko-pomorskie 22 4 1 460,8

Łódzkie 17 3 1 412,1

Podlaskie 16 3 1 425,0

Lubuskie 19 3 2 093,3

Świętokrzyskie 16 3 1 594,6

Opolskie 12 2 658,4

ŁĄCZNIE 576 100 53 865,0


Znaczna część dofinansowanych wniosków realizowana była w najwięk-

szych ośrodkach miejskich danego województwa. Największa liczba dofinansowa-

nych wniosków (62) dotyczyła organizacji działających w Warszawie (na 88 wniosków


182

w całym województwie mazowieckim). Na drugim miejscu znalazł się Wrocław (22),

a kolejne miejsca zajęły: Kraków (21), Lublin (17), Poznań (13), Gdańsk i Zamość (9)

oraz Białystok (6).

Większość beneficjentów (445 podmiotów; 77%) funkcjonuje i prowadzi swoją

działalność na terenach miast. Pozostała część stowarzyszeń, fundacji oraz innych

organizacji (131 podmiotów; 23%) ma swoją siedzibę na obszarach wiejskich.

Aneks – Wydatki Socjalne Państwa

183

Aneks – WYDATKI SOCJALNE PAŃSTWA

W 2010 r. wydatki budżetu państwa ogółem wyniosły ok. 294 mld zł. Na

wydatki socjalne przeznaczona została kwota prawie 96 mld zł, co stanowiło 32,5%

ogółu wydatków z budżetu państwa.

Podstawowym celem wydatków socjalnych jest wsparcie ludności w sytuacji

różnych rodzajów ryzyka, które powodują pogorszenie ich warunków życia, bądź ograni-

czają możliwość samodzielnego przezwyciężania trudności. W ramach różnych syste-

mów państwo zabezpiecza realizację prawa obywateli do wsparcia, przy czym ciężar

tego zabezpieczenia został podzielony pomiędzy głównych uczestników polityki spo-

łecznej – państwo (finansowanie z budżetu państwa) oraz obywateli i pracodawców

(składki wynikające ze stosunku pracy). Część systemu wsparcia oparta jest na formule

ubezpieczeniowej, dotyczy to głównie emerytur, rent oraz wydarzeń związanych z cho-

robą, macierzyństwem i wypadkami przy pracy. Świadczenia z tych tytułów są finanso-

wane z budżetu państwa oraz ze składek pobieranych w różnych częściach od ubezpie-

czonych i płatników (pracodawców). Inne elementy systemu wsparcia (stricte socjalne)

towarzyszą wystąpieniu sytuacji takich jak np. bezrobocie, ubóstwo czy trudności z po-

kryciem wydatków związanych z wychowywaniem dziecka. Te kategorie wydatków są

finansowane ze środków budżetowych oraz ze składek płatników (pracodawców).

W 2010 r. wydatki socjalne ogółem wyniosły 245 mld zł, z czego 39% zostało

sfinansowane z budżetu państwa. Budżet państwa w całości pokrył wydatki na inne

świadczenia124, rentę socjalną, uposażenia służb mundurowych oraz sędziów i proku-

ratorów w stanie spoczynku, pomoc społeczną oraz świadczenia rodzinne. W naj-

większym zakresie ze środków budżetowych zostały sfinansowane świadczenia dla

rolników (w ramach KRUS – 87%) oraz pozostałe socjalne125 (98%). Szczegółowe

124 Emerytury i renty na mocy umów międzynarodowych, nauczycielskie świadczenia kompensacyjne,

zasiłki pogrzebowe po emerytach i rencistach i członkach ich rodzin oraz innych ubezpieczonych, od-szkodowania powypadkowe, ryczałty energetyczne dla kombatantów, dodatki kombatanckie, świad-czenia pieniężne w wysokości dodatku kombatanckiego, świadczenia pieniężne dla żołnierzy górników, świadczenia pieniężne dla osób deportowanych, dodatki kompensacyjne, świadczenia rentowe inwali-dów wojennych, wojskowych i osób represjonowanych, renty z tytułu niezdolności do pracy, renty ro-dzinne, świadczenia emerytalno rentowe kombatantów, emerytury wyjątkowe, renty wyjątkowe, renty rodzinne wyjątkowe, świadczenia rentowe powypadkowe, pozostałe świadczenia.

125 Wydatki na edukację (m.in. Narodowy Program Stypendialny, kredyty studencki itp.), dopłaty do ulgo-wych przejazdów autobusowych i kolejowych, refundacja premii gwarancyjnych oraz premii za syste-matyczne oszczędzanie, wykup odsetek od kredytów mieszkaniowych, posiłki w barach mlecznych, równoważniki wypłat za brak lub za remont lokalu oraz gratyfikacje urlopowe i dopłaty do wypoczynku, składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz świadczenia osób nieobjętych obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego, Fundusz Kombatantów.


184

kwoty wydatków na poszczególne kategorie wydatków socjalnych zaprezentowane są

w tabeli.

Tabela 46. Wydatki socjalne126 finansowane z budżetu państwa w 2010 r.

Z tego: Wydatki

socjalne ogółem finansowane z budżetu państwa

2:1

1 2 3

Wyszczególnienie

w tys. zł w %

Razem 245 620 077 9 945 870 39

Ubezpieczenie i zabezpieczenie społeczne:

Pracowników (FUS) 170 844 746 38 111 650 22

Inne świadczenia (FUS) 5 642 421 5 642 421 100

Renta socjalna 1 752 886 1 752 886 100

Rolników (KRUS) 17 205 250 14 941 764 87

Pomostowe 73 093 4 600 6

Tzw. służb mundurowych oraz sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku

12 871 151 12 871 151 100

Działania związane z zadaniami socjalnymi państwa na rzecz:

Wychodzenia z bezrobocia (Fundusz Pracy – FP)

12 234 486 1 598 516 13

Osłona Pracowników upadających przedsiębiorstw (Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych)

194 600 0 0

Wspierania osób niepełnosprawnych (PFRON)

4 320 324 659 000 15

Wspierania rodzin 9 535 492 9 535 492 100

Pomocy społecznej 4 016 026 4 016 026 100

Pozostałe 6 929 602 6 812 364 98

Źródło: obliczenia własne DAE MPiPS, na podstawie Sprawozdania z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r.

W 2010 r. wydatki socjalne kształtowały się na poziomie 17,3% produktu kra-

jowego brutto. Większość tych wydatków dotyczyła świadczeń pracowniczych wypła-

canych z FUS (świadczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe, stanowiły

126 Nie uwzględnia kosztów instytucjonalnych i obsługi.


185

one 12% PKB). Drugie pod względem wielkości były wydatki na świadczenia ubez-

pieczeniowe dla rolników (KRUS, 1,22% PKB). Pozostałe kategorie wydatków socjal-

nych wyniosły poniżej 1% PKB.

Wydatki na cele socjalne w części finansowanej z budżetu państwa w 2010 r.

ukształtowały się na poziomie 6,78% PKB. Szczegółowe wartości wskaźników doty-

czących udziału wydatków na cele socjalne znajdują się w tabeli 47.

Tabela 47. Wydatki na cele socjalne (ogółem i finansowane z budżetu państwa) w rela-

cji do PKB w 2010 roku

Z tego:

Wyszczególnienie Wydatki socjalne

ogółem finansowane

z budżetu państwa

PKB w 2010 r. 1415,4 mld zł

% PKB

Razem 17,35 6,78

Ubezpieczenie i zabezpieczenie społeczne:

Pracowników (Fundusz Ubezpieczeń Społecznych – FUS)

12,07 2,69

Inne świadczenia (FUS) 0,40 0,40

Renta socjalna 0,12 0,12

Rolników (KRUS) 1,22 1,06

Pomostowe 0,01 0,00

Tzw. służb mundurowych oraz sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku

0,91 0,91

Działania związane z zadaniami socjalnymi państwa na rzecz:

Wychodzenia z bezrobocia (Fundusz Pracy – FP)

0,86 0,11

Osłona Pracowników upadających przedsiębiorstw (Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych)

0,01 0,00

Wspierania osób niepełnosprawnych (PFRON)

0,31 0,05

Wspierania rodzin 0,67 0,67

Pomocy społecznej 0,28 0,28

Pozostałe 0,49 0,48

Źródło: obliczenia własne DAE MPiPS, na podstawie Sprawozdania z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r.


186

raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu...

Documents