1. a) Rimski pravnici u doba Rimske Republike (VETERES)

Pravnici klasičnog perioda, svoje prethodnike iz prethodnog perioda nazivaju veteres – stari. Ni jedno pravničko djelo iz ovog perioda nije sačuvano. Najvažniji izvor saznanja o važnim pravničkim imenima predklasičnog perioda, jeste klasični pravnik Pomponije, koji je smatrao veoma važnim da se pokaže razvoj prava od početka.

2. Apije Klaudije

Appius Claudius Caecus – u rimskoj istoriji bio je poznat kao veliki državnik, cenzor, konzul, vojskovođa, književnik, poznata je njegova zbirka Senteniae – iz koje sljedi ona poznata izreka – ''fabrum esse suae quemque fortunae - svako je svoje sreće kovač'', bavio se pitanjima gramatike i reforme pravopisa, . On je takođe, sagradio prvi veliki rimski vodovod aqua Appia, i još danas sačuvan rimski drum via Appia.1 Za njega se takođe kaže da je prvi doprinjeo rušenju svećeničkog monopola nad znanjem o pravu. Naime, on je vjerovatno, prećutno dozvolio svome sekretaru (Gneius Flavius) da ukrade legisakcione forumule i da objavi zbirku koja će biti poznata kao Ius civile Flavianus - ,,Flavijevo pravo građana''. Takođe, smatra se da je Flavije objavio i vjerski kalendar, koji su do tada znali samo svećenici.2

3. Prvi pravnik

Tiberius Coruncanius – bio je prvi pontifeks maksimus iz reda plebejaca, komandovao je kao konzul rimskom vojskom u ratovima protiv Eturaca i epirskog kralja Pira. Prema pravniku Pomponiju, prvi je počeo davati građanima, javno, pravne savjete, tumačiti pravne pouke, i mišljenja. 3 Tiberije Korunkanije je bio prvi pravnik ,,uz njegovo ime u istoriji rimskog prava ide i priznanje prvog rimskog pravnika'' 4

4. Sekst Elije

Sextus Aelius Petus Catus – njemu su dodjelili nadimak ,,catus'' ili ,,pametan'' što nam sugeriše o njegovoj oštroumnosti, velikoj pameti. Poticao je iz plebejske porodice, koja je vremenom napredovala, uzdigla se i obogatila. Smatraju da je njegoc otac (Kvint Elije) bio jedan od pet pretora koji su ubijeni u bici kod Kane (znamenita bitka u kojoj je Hanibal5, znatno brojčano inferioran,

1 http://sr.wikipedia.org/wiki/Апије_Клаудије2 N. Mojović, Istorija Rimskog prava, Banja Luka, 2008., 286-287.3 A. Romac, Rječnik Rimskog prava, Zagreb, 1975., 138.4 N. Mojović, Nav. djelo., 286.5 http://sh.wikipedia.org/wiki/Bitka_kod_Kane

razbio i nanio jedan od najtežih poraza rimskoj vojsci u istoriji6). Sekst Elije je bio i kurulski edil, brinuo se o raspodjeli žita koja je stizala iz Afrike, a kasnije i cenzor. Pošto se tokom svog mandata nije nešto posebno istakao, sva slava je otišla njegovom kolegi Titu Flamininu – koji je izašao kao pobjednik iz grčkog rata (Drugi makedonski rat, Makedonce je predvodio Filip V Makedonski. Rat je trajao od 200. p.n.e. do 196. Kao povod poslužila je ekspanzija Makedonaca u Iliriku i nekim teritorijama grčkih polisa koje su smatrali svojim. Polisi, zaveznici Rima, pozvali su Rimljane u pomoć, što je na kraju završilo pobjedom Rima)7. Međutim, Sekst Elije mnogo više se istakao kao pravnik i mislilac. Sekst Elije, prvi je objavio pravnu knjigu o privatnom rimskom pravu.8 Sastojala se od tri djela: 1. Zakon XII tablica, 2. zatim tumačenje pojedinih odredaba, 3. i legisakcije vezane za primjenu Zakona XII tablica. Zbog ovih svojih karakteristika, nazavana je Tripertita ,a što znači trodjelna.9 Kasnije zbirka počinje da bude prozivana imenom svog autora, kao Ius Aelianum, za koju Pomponije kaže da predstavlja kolijevku rimskog prava.

5. Marko Porcije Katon

Marcus Porcius Cato Censtorius – rodonačelnik porodice Porcija. Klasični predstavnik zemljoradničkog i zemljoposjedničkog Rima, protivio se helenističkom načinu života, luksuza i korupcije. On je takođe napisao djelo De Agri Cultura10 – najstariji sačuvani prozni spis na latinskom jeziku. Njega smatraju najboljim poznavaocem rimskog prava svog vremena. Zalagao se za jasan rimski, koncizan stil, nastojeći da mu riječi ne odudaraju od žviota. Takođe, u pravnoj istoriji ostao je poznat i njegov istoimeni sin pod nadimkom Licinianus.

6. Marko Porcije Licinijan

Marcus Procius Cato Licinianus – je sin prethodnog, pomenutog, veoma poznatog rimskog pravnika. Ime je dobio po očevoj ženi, svojoj majci, iz prvog braka, Liciniji za razliku od svog istoimenog brata koji dobio ime po njegovog oca drugoj ženi – Saloniji. Licinijanov otac je mnogo držao do obrazovanja, pa je i svome učenom robu zabranio da podučava njegovog starijeg sina, jer je smatrao da bi tako na njega mogao prenijeti neke robovske manire. Umjesto toga, sam je napisao neke knjige iz kojih je Licinije trebao naučiti sve ono što je važno za njegov život. 11 U javni žviot je zakoračio 173. god. p.n.e. u pohodu na Liguriju. Međutim, legija

6 http://www.roman-empire.net/army/cannae.html7 http://sh.wikipedia.org/wiki/Drugi_makedonski_rat8 N. Mojović, Nav. djelo., 288. 9 A. Romac, Rimsko pavo, Zagreb, 1975., 27.10 N. Mojović, Nav. djelo., 289.11 http://sh.wikipedia.org/wiki/Marko_Porcije_Katon_Licinijan

kojoj je služio raspištena je prije samog pohoda. Pet godina kasnije, pod komandom konzula Lucija Emilija Paula stupio je u vojsku i učestovao u Trećem makedonskom ratu (posle Drugog makedonskog rata, poraženi Filip V, morao je pristati na neka uslovljavanja koja bi trebala ostaviti Makedoniju slabom, a kao garant poslao je svog sina Demetrija kao taoca u Rim. Posle izvjesnog vremena, poboljšavaju se odnosi između Makedonije i Rima, te Rimljani puštaju Demetrija kući. Demetrije je u Makedoniji došao u suparnički sukob sa svojim bratom Perzejom, koji ubjeđuje oca da je ovaj špijun i nagovara da ga pogubi. Posle očeve smrti Perzej dolazi na vlast i vodi antirimsku politiku, i sklapa saveze sa rimskim protivnicima. Odlučujuća bitka se odigrala kod Pidne 168. p.n.e.,12 gdje su Makedonci potučeni do nogu, a Perzej, njegova porodica i dvorjani su se predali Rimljanima. Posledice po Makedoniju su bile takve, da je podjeljena na četri odvojene klijentske republike sa zabranom međusobne komunikacije. U ovoj presudnoj bici rimskom vojskom je komandovao konzul Lucij Emil Paul, a Marko Porcije Licinijan se istakao svojim junaštvom na ovom bojonm polju gdje je bio i ranjen. Posle ove bitke ženi se Lucija (Emilija) Paula ćerkom Emilijom Tercijom, povlači se u miran život i posvećuje pravnim pitanjima.13) Postao je uglednim pravnikom svoga doba, objavio je poznato djelo De iuris disciplina, smatraju da je od njega potekla poznata regula rimskog prava, regula catoniana…

7. Trojica velikih pravnika

Krajem 2. vijeka p.n.e. djelovala su trojica poznatih pravnika: Iunius Brutus, Manus Manilius, Publius Mucius Scaevola., za koje tvrde da su utemeljili rimsko civilno pravo.

8. Kvint Mucije Scevola

Pontifici u Rimu su još uvijek blizu važnih društvenih tokova. Kasnije, najpoznatiji među njima je bio Quintus Mucius Scaevola koji je bio pontifeks maksimius, tribun, konzul, prokonzul,. Zajedno sa svojim prijateljom Licijem Licinijem Krasom u Senatu je uspio ,,progurati'' zakon Lex Licia Mucia14 ,a kojim je bilo zabranjeno davanje državljanstva određenim kategorijama rimskih podanika – Latina i Italijana, čime je prouzrokovan ,,Saveznički rat'' .Rat je poznat još pod imenom ,,Marsijski rat'', desio se između 91. i 88. god. p.n.e. ( oružani sukob Rimljana sa jedne strane, i brojnih italijanskih gradova-država sa druge strane. Pobjedu su odnjeli Rimljani, ali su kasnije morali početi popuštati pred zahtjevima pobunjenika.)15… Kvint Mucije je ubijen u Vestalskom hramu, a ubile

12 http://sh.wikipedia.org/wiki/Treći_makedonski_rat13 http://sh.wikipedia.org/wiki/Marko_Porcije_Katon_Licinijan14 http://sh.wikipedia.org/wiki/Kvint_Mucije_Scevola_Pontifeks15 http://sh.wikipedia.org/wiki/Saveznički_rat_u_Rimu

su ga Marijeve pristalice (sukobi optimata i populara). Prvi je rimski pravnik koji je napisao sistematizovano djelo o privatnom pravu u 18. knjiga Libris iuris civili. Njegovo djelo uživalo je veliki ugled, jer su i kasniji pravnici svoja djela zvali ,,Libri ad Q. Mucium'', a zaslužan je za uvođenje u rimsko pravo i cautio Muciana, te presumptio Muciana. Ovaj pravnik je bio učitelj mnogim uglednim Rimljania, Ciceronu, Sulpiciju Rufu, Gaju Akviliju Gaju.16

9. Gaj Akvilije Gal

Gaius Aquilius Gallus – Kao rimski pretor uveo je novo pravno sredsrvo actio de dolo, potom se kaže da je uveo i poznatu stipulatio Aquiliana. Djelovao je kao pravnik praktičar na polju kautelarne jurisprudencije. 17

10. Servije Sulpicije Ruf

Bio pravnik praktičar, konzul, a i napisao je mnogo pravničkih djela (oko 180 knjiga – svitaka) koje nisu sačuvane. Smatra se za osnivača pravne dijalektike, u tome mu je pomoglo široko pravničko obrazovanje, prvi je koristio pretorski edikt kao svoj referentni okvir a ne ius civile. Smatra se da je on inicijator prijedloga da se u rimsko pravo uvede tzv. actio Serviana, fikticijska tužba koju je mogao podići kupac prezadužene imovine (bonorum emptor), pod fikcijom da je naslednik (fictio se herede). Poznati njegovi učenici, a kasnije ugledni pravnici su bili: Auolo Ofelije, te Alfen Var.

11. Aulo Ofelije

Aulus Ofilius – sarađivao je sa Cezarom, trebao je da radi na njegovom planu kodifikacije rimskog prava, ali je, vjerovatno, omela ih Cezarova nasilna smrt.18

12. Alfen Var

Publius Alfenus Varus – Rufov učenik, koji je od svih ostalih njegovih učenika, stekao najveći ugled. Za razliku od prethodnih pravnika, bio je nižeg porijekla, pa su mu to ostali prebacivali. Bio je prijatelj pjesnika Horacija, koji kaže za njega da je u mladosti bio obućar. Prvi je bio rimski pravnik koji je pisao djelo pod imenom ,,Digesta'' , a koje je sadržavalo response prethodnih pravnika.19 Smatra se da je ovo djelo, pored istoimenog djela klasičnog pravnika Salvija Julijana, poslužilo Justinijanu kao inspiracija da svojoj zbirci pravničkog prava, sastavljeno iz odlomaka djela klasičnih pravnika, dadne ime Digesta.

16 N. Mojović, Nav. djelo., 289.17 A. Romac, Rimsko Pravo, 1975., 27.18 Isto,.19 Isto,. 28.

Pomponije kaže da je on prvi dao komentar pretorskog edikta o sudovanju, bio je prijatelj pjesnika Vergilija koji mu je posvetio i jednu pjesmu, pored svog niskog porijekla bio je sahranjen na državni račun.20

13. Trebacije Testa

Trebatius Testa – zauzima veoma visoko mjesto u pravnoj nauci, posebno zbog činjenice da je veliki Labeon bio njegov učenik. Radovi su mu posvećeni sakralnom i civilnom pravu. O ovom pravniku najviše podataka je sačuvano u Ciceronovim i Horacijevim tekstovima.21

14. b.) Klasično pravo (klasična jurisprudencija)22

Sledeći tekst je u potpunosti preuzet iz Romčevog rječnika za predmet Rimsko pravo.

Klasično pravo je razdoblje rimske pravne istorije koja počinje sa principatom (27. godine prije n.e.) ,a završava se smrću Aleksandra Severa (235. godine n.e.). Osnovno obilježije tog razdoblja jeste opsežna i značajna djelatnost rimskih pravnika (iurisprudentia), koji su davanjem pravnih savejta (responsa) i velikom literarnom djelatnošću razdjelili rimsko pravo, prilagođavajući ga potrebama vremena, u kojem je, zbog relativnog mira i sređenih unutrašnjih prilika, došlo do velikog razvitka trgovine i razmjene dobara. Klasični period predstavlja najviši domet u stvaralačkom razvitku rimskog prava, jer je ono, upravo zbog razrađenosti i usavršavanju u tom razdoblju, dobilo one bitne karakteristike koje su mu omogućile da preživi pad države u kojoj je nastalo i da putem recepcije ponovo postane pozitivnim pravom niza evropskih zemalja.

Na početku klasičnog perioda pojavile su se dvije pravne škole: prokulovska i sabinovska, za koje se pouzdano ne mogu utvrditi ni politički ,a ni pravni razlozi razdvajanja. Po svoj prilici, radilo se o grupi pravnika koji su, povodeći se za jednim autoritetom, imali različite pogleda na neka sporna pitanja. Upravo zbog ne postojanja dubljih razloga tog podvajanja, opreka između te dvije škole relativno brzo nestaje, tako da se od Hadrijana pa na dalje više i ne pojavljuje. Klasično doba ima izrazito dvije odvojene faze, ranu i kasniju. Za prvo vrijeme karakteristično je djelovanje pomenutih škola. Najugledniji prokulovci su bili: Antistius Labeo (osnivač), Proculus (po kojem je škola dobila ime), Nerva otac i sin, Pegasus, Neratius, kao i Celsus otac i sin. Kao najvažniji predstavnici druge škole pominju se: Gaius Ateius Capito (osnivač), te njegov naslednik Massurius Sabinus (po kojem je škola dobila ime), a zatim Cassius

20 N. Mojović, Nav. djelo., 293.

21 Isto., 294.22 A. Romac, Rječnik Rimskog prava, Zagreb, 1975., 280 – 281, 282.

Longinus (po njemu se nekada pravnici škole nazivaju i Cassiani), Iavolenus Priscus, i najveći pravnik tog čitavog doba – Salvius Iulianus.

Nakon prelaznog perioda, za vrijeme vladavine Hadrijana i ostalih careva iz kuće Antonina, u kojem su djelovali kao istaknutiji pravnici Pomponius, Africanus, nastupio je novi procvat klasične jurisprudencije potkraj 2. vijeka i na početku 3. vijeka n.e. za vladavine careva iz kuće Severa. U to vrijeme su žvijeli i djelovali najugledniji rimski pravnici Ameilius Papinianus, i njegovi pomoćnici odnosno naslednici u službi, Domitius Ulpianius, Iulius Paulus, poslednji ugledni pravnik iz tog doba jeste Herrenius Modestinus, sa kojim se završava period klasičnog rimskog prava.

Sve veća koncentracija vlasti u rukama careva, koja je istodobno bila propraćena i prelaženjem gotovo svih zakonodavnih ovlaštenja na cara, postepeno je gasila i onemogućavala plodnu djelatnost pravnika. Istovremeno se odvijao proces prodiranja stranih elemenata u rimsko pravo, prvenstveno nekih ustanova grčkog i orijentalnog prava, što se tumači okolnošću ne samo da je političko težište carstva bilo na Istoku, nego da je i privredna aktivnost u tom dijelu carstva i dalje bila relativno življa i intezivnija.

Najvažniji izvor podataka o klasičnom pravu jesu Justinijanova Digesta, koja su sastavljana od odlomaka djela rimskih pravnika, uglavnom iz klasičnog doba , jer je broj djela koja su izvorno sačuvala malen (najvažnije su Gajeve Institucije). Budući da su Justinijanovi saradnici u toku kodifikacije vršili brojne preinake dodajući i ispravljajući štošta u fragmentima djela klasičnih pravnika, pronalaženjem tih interpolacija jest najvažniji put i najvažnija metoda rekonstrukcije sadržaja pojedinih institucija rimskog klasičnog prava.

15. Pravne škole23

Sledeći tekst, takođe, u potpunosti je preuzet iz Romčevog rječnika za predmet Rimsko pravo.

Razvitak rimskog prava, njegova teoretska razrada i sistematizacija, kao i pripremanje stručnih kadrova za obavljane parktične djelatnosti, zavisili su u velikoj mjeri od djelovanja pravnih škola. U dugotrajnom istorijskom razvitku, uloga te organizacija tih pravnih škola znatno su se razlikovali, jer se djelovanje pojedinih pravnih škola u rimsko doba (mada i tu postoji znatna razlika između perioda republike i principata na jednoj, te dominata i ranovizantijskog doba na drugoj strani) bitno razlikuje od načina funkcionisanja i svrhe pravnih škola u srednjem vijeku (glosatori i postglosatori), od škola u kasnijem periodu ( škola elegantne jurisprudencije, škole prirodnog

23 Isto,. 443, 444 – 445.

prava, istorijskopravne škole) a posebno od moderne romanističke škole.

Pravne škole u Rimu

Koliko je poznato, u Rimu sve do klasičnog doba nije bilo posebnih pravnih škola. Zainteresovani pojedinci obraćali su se poznatim pravnicima svog doba, pridruživali im se i na taj način izučavali pravo. Zna se da su neki ugledni pravnici (Q. Mucius Scaevola, Servius Sulpicius Rufus, Aulus Ofilius, Gaius Trebatius Testa, i dr.) imali oko sebe veliki broj učenika.

Početkom principata formirane su dvije posebne grupe pravnika: prokulovci i sabinovci, koje su se razlikovale u znatnom broju pojedinim pitanjima i pogleda na pojedine probleme prava. Premda se tu ne može govoriti o školama u doslovnom smislu riječi, nema sumnje da se tu radilo o stvarnim zajednicama učitelja i učenika koje su imale svoj sistem učenja, pa i određene tradicije, a u skladu s tim i posebna shvatanja o nekim pitanjima pravne teorije i prakse. Međutim, budući da se te opreke nisu zasnivale na nekim bitnijim i principijelnim razlozima, razlike između tih škola nestaju već u Hadrijanovo doba. Nakon toga, u poslednjem periodu klasičnog prava, ponovo se poukom bave istaknuti pojedinci. Najistaknutiji učitelj tog doba je bio Quintus Cervidius Scaevola24, koji je, pored ostalih, podučavao i Julija Paulusa, a vjerovatno i Emilija Papinijana. U postklasično doba, zbog potrebe za pravničkim kadrovima, neophodnim u birokratskim, centralistički organizovanom, upravnom aparatu, osnivane su privatne i državne pravne škole, od kojih su najpoznatije i najuglednije bile u Beyrutu, Rimu i Kostantinopolju. Profesore tih škola birao je Senat, a potvrđivao car. Nastava je trajala četiri godine (Justinijan ju je produžio na pet), a studenti su bili dužni završiti u roku studije jer bi u suprotnom bili prognani iz mjesta školovanja. Po planu nastave, kako ga je utvrdio Justinijan u konstituciji ,,Omenm rei publice'' prihvatajući, uglavnom, sistem koji je postojao od ranije, u prvoj godini studija izučavale su se Institucije, i prvi djelovi (prota) Digesta. U drugoj, trećoj i četvrtoj godini studenti su proučavali djelove Digesta u kojima su se obrađivala pitanja organizacije sudova, stvarno pravo, porodično i nasledno pravo. Pored toga, u trećoj su počeli ,a u četvrtoj nastavili izučavanje obligacionog prava, dok je u petoj izučavan Codex Iustinianus.

16. Labeo i Capito

Marcus Antistius Labeo – je bio osnivač prokulovske pravne škole, sin takođe ugledna pravnika Pakuvija Labeona. Labeon nije bio naklonjen novom Avugustovom političkom sistemu, pa je odbio

24 Sakupio je veliki broj responsa i napisao Digeste: 40 knjiga, Responsa: 6, Questiones 20, Regulae: 4

princepsovu ponudu da bude konzul, obavljao je samo funkciju pretora. Pola godine provodio bi u Rimu kao učitelj i pravnik, a drugu polovicu porovodio bi na svom poljskom imanju, pišući. Iza sebe je ostavio veliko djelo, koje je obuhvatalo oko 400 knjiga, najviše je pisao o pontifikalnom pravu, komentare pretorovg edikta, zbirke responsa i sl. Bavio se istorijom latinskog jezika, etimologijom, gramatikom i filozofijom. Gaius Ateius Capito – je osnivač sabinovske škole, Labeov je istovremenik i nadživio ga je deset godina. Obavljao je funkciju konzula, i za razliku od Labeoa bio je režimski čovjek i na sve načine se dodvoravao caru. Prema Tacitu, toliko se ualagivao Tiberiju, da je i njemu samom bilo nelagodno. Pisao je djela o sakralnom pravu, a i ostavio je jednu zbirku različitih pravnih problema pod nazivom Coniectanea.25 U daljem izlaganju, prvo će se govoriti o prokulovcima, pa tek onda o pripadnicima sabinovske škole.

17. Nerva Kokcej, pater

Marcus Cocceius Nerva – pod ovim imenom su bila dvojica pravnika otac (Nerva pater) i sin (Nerva filius). Nerva Pater je bio veoma blizak caru Tiberiju, u koga se razočarao 33. god. n.e. i izvršio samoubistvo gladovanjem. Tacit kaže da je Nerva, odličan poznavalac ,,ljudskog i božanskog prava'' zgrožen i užasnut gledajući strahote kroz koje prolazi država, odlučio da umre časno, neokaljan. Nalazio se na visokim funkcijama, upravnik rimskih vodovoda – curator aquarum.26

18. Prokul

Proculus – posle Nervine smrti, na čelo škole dolazi Prokul, po kojem škola i dobija ime. Ne znamo nazive njegovih djela, osim jedne zbirke pod nazivom Epistulae u 12 knjiga. Međutim, kasniji pravnici cijene ga, i rado citiraju njegova mišljenja. 27

19. Pegaz

Pegasus -Na čelu prokulovske škole nalazio se i Pegaz, a za njegovo ime se veže donošenje konsulte vezane za neka pitanja iz naslednog prava (SC Pegasianum).28

20. Juvencije Celz, otac i sin

Publius Iventius Celsus pater et filius – vodstvo prokuelanske škole krajem prvog vijeka bilo je u rukama dvojice pravnika, oca i sina,

25 A. Romac, Rimsko Pravo, Zagreb, 1975., 35 – 36.26 N. Mojović, Nav. djelo., 342.27 Isto,.28 Isto,.

pod istoimenim nazivom Juvencije Celz. Sin je vjerovatno izučavao pravo kod svog oca (čija djela nisu poznata), kojeg je nadmašio i stekao veću slavu. Celsus filius učestovao je uspješno u javnom životu, nakon što je u mlađim danima jedva preživio nakon što je učestovao u zavjeri protiv cara Domicijana. Obavljao je mnoge, važne državničke funkcije kao što su: pretura, konzul, člana carskog vijeća. Napisao je više djela iz oblasti privatnog prava, najvažnije su mu Digeste (39 knjiga). Citira ranije pisce, kritikuje ih takođe, i time jasno ističe svoju nezavisnost povodom nekih pravnih pitanja. Poznata su mu djela Epistulae, Libri questionum, Comentarii. Donešena je jedna važna senatska konsulta na njegovo mišljenje (SC Iuventianum, 129. godine n.e.). Ostao je i poznat po svojoj izreci, koja se nalazi na samom početku Justinijanovih Digesta, da je: ,,Ius est ars boni et aequi'' ... 29

21. Lucije Neracije Priskus

Lucius Neratius Priscus – je zamjenio Celza, bio je uspješan i u obavljanu državničkih poslova. Bio je sufektni konzul, upravnik državne blagajne smještene u Saturnovom hramu, i dva puta bio član carskog savjeta. Poznata su mu djela Responsa, Epistulae, te monografija o braku – De nuptias, i djelo pod nazivom Membranae... 30

22. Mazurije Sabin

Masurius Sabinus – preuzeo je vodstvo škole posle Kapitonove smrti. Škola je po njemu dobila ime, bez obzira što nije njen osnivač. Nije bio pripadnik senatorskog staleža, i nije izgradio veliku karijeru u politici. Veoma je poznat po svome djelu Libri tres iuris civilis, a koje je napisao po ugledu sličnog djela K. Mucija Scevole. Kasniji pravnici svoje komentare civilnog prava su nazivali ,,Libri ad Sabinum''. Napisao je monografiju o krađi, komentare pretorskom ediktu, zbirka responsa, djelo Memoriala – zbirka o sakralnom pravu, rimskim starinama i javnopravnim pitanjima.31

24. Gaj Kasije Longin

Gaius Cassius Longinus – obavljao je značajne političke funkcije, pretor, sufektni konzul, upravnik provincija nekoliko puta. Zbog svog pravničkog znanja zasjenivao je često sve ostale juriste, pa su se zbog toga često, učenici sabinovske škole naizvali ,,kasinijani'' ... Jedva je izbjegao propast za vrijeme Kaligule, bio je direktan potomak Cezarovog istoimenog ubice, hvalio se da je preko majke praunuk poznatog republikanskog pravnika Sulpicija Rufa. Longin je

29 N. Mojović, Nav. djelo., 343 - 344.30 Isto,.31 Isto,.

bio pristalica republikanskog poretka, konzervativac, odan starini. Zbog sve ovog carevi na njega su gledali sa podzrenjem, Neron je ga protjerao na Sardiniju, da bi ga posle pet godina Vespazijan vratio. Važio je za konzervativnog, i često prestrogog u vršenju svojih dužnosti. Poznato je njegovo učestovanje u pružanju potpore da se primjeni jedna konsulta (SC Silanianum) u slučaju prefekta Predija, kojeg je ubio jedan njegov rob, a u znak odmazde trebalo je pobiti sve robove pod krovom njegove kuće (400 robova) ... Kada je se protivio prevelikom uzdizanju cara, nastupao je sa ,,mjerom''. U literaturi se često navodi primjer kako se usprotivio Senatu da se u kalendar uvrste novi dies fasti (dani za svetkovanje), jer, napominje on, čitava godina dana ne bi bila dovoljna da bi se bogovima izrazila zahvalnost za dobročinstva koje oni čine ljudima. Zbog toga se radni dani, kaže Longin, moraju odvojiti od neradnih da se bogovima oda poštovanje, a da se ne smeta uobičajeno obavljanje ljudskih poslova i obaveza. Napisao je djela Libri iuris civilis u 10 knjiga, Libri responsarum i 15 knjiga posmrtno objavljenih, izdanje koje je priredio Javolen ,a pod imenom Libri ex Cassio.32

25. Gnej Aurulen Celije Sabin

Gnaeius Arulenus Caelius Sabinus – je sabinski pravnik o kome se ne zna mnogo. Poznato djelo mu je komentar edikta kurulskih edila.33

26. Javolen Prisk

Octavius Titus Iavolenus Priscus – obavljao je raznorazne funkcije širom imperije, sve do onih najviših., čak je ostvario i vojnu karijeru kao komadant legija, bio i član pontifikalnog kolegijma, što znači da se bavio i sakrlanim pavom, koje je pravnike sve manje interesovalo. Imao je i ius respondendi. Za Javolenusa se ističe da je bio nezavisan pravni mislilac, kritikovao je, ali je znao i prihvatiti tuđe mišljenje. Poznato je njegova misao o definisanju pojmova u pravu: ,,Omnis definitio in iure civili periculosa est, parum est enim ut non subverit potest'' - Svaka definicja u građanskom pravu je opasna, jer se lako može izigrati. Pisao je Epistulae u 14 knjiga.34

27. Aburnije Valens

Fluvius Aburnius Valens – za kojega Pomponije kaže da je nasljedio vodstvo škole, više podataka o njemu ne postoji, sem da je napisao opširno djelo o fideokomisima.35

28. Salvije Julijan

32 N. Mojović, Nav. djelo., 345 - 346.33 Isto,. 34 Isto,. 346. 35 Isto,. 347.

(oko 100 – 170. godine ), jedan od najuglednijih rimskih pravnika ali ne i najvažniji. Rođen je u Sjevernoj Africi, današnji Tunis, gdje je nađen natpis koji govori o njegovom životu i u službenoj karijeri – bio je jako uspješan. Bio je pretor, konzul, prokonzul, i član stalnog carskog konzilijuma. Veliki ugled kao pravnik je uživao i u mlađim danima, sa dvadest pet godina starosti, Hadrijan mu je povjerio da donese Edictum Perpetuum. Kasnije Julijan, od drugih pravnika, biva mnogo puta citiran zbog svoje jednostavnosti na neke poglede problema pravnih pitanja, te je sve više pomirivao razlike među pravnicima, i vodio daljem razvoju pravo. Njegovo najznačajnije djelo, jesu Digeste, u 90 knjiga, za koje se kaže da predstavljaju jedno od najboljih djela u čitavoj rimskoj literaturi. Ostala njegova poznata djela poput: Ad Urseium Ferocem (u kome je komentarisao radove pravnika Ureseja Feroksa), potom Libri VI ex Minicio (komentari djela pravnika Minicija),.36

29. Pedije Sekst

Pedius sextus – pored pomenutih pravnika, postojali su i niki ,,znalci'' za koje nemamo odgovarajuće izvore podataka na osvnou kojih bi mogli utvrditi da li su pripadali jednoj od škola ili su djelovali nezavisno. Jedan od njih je i pomenuti Pedije. Za njih znamo zbog toga zato što se drugi pravnici često pozivaju na njih, u pojedinim svojim djelima. Veoma je važan jedan Ulpijanov fragment, a koji je ušao u Digeste, gdje Ulpijan citira Pedija koji kaže da je sama saglasnost suština svakog kontrakta. Takođe, kaže se da je to prvi put u istoriji rimskog prava, i prava uopšte, poznato da se zapaža da je u osnovi svakog ugovora consensus.37

30. Afrikan

Sextus Caecilius Africanus – Autor je zbirka responsa, objavljenih pod nazivom Questiones u 9 knjiga. Takođe, on je autor djela Epistulae u 20 knjiga. Auolo Gelije, kaže da Afrikan autor vrijednih disputationes koje se odnose na sudske sporove po Zakonu XII tablica, koje je uradio zajedno sa filozofom Favorinom.38

31. Pomponije

Sextus Pomponius – Smatra se da je pripadao akademskom pravcu jurisprudencije, jer se bavio pravnom obukom mladih ljudi, sutudenata. Zna se da nije bio politički angažovan, nije pripadao nijednoj školi (sabinovci ili prokuleanci), te da je stvorio veliki opus od oko 400 knjiga. U pisanju su ga samo nadmašili Ulpijan i Paul. Od

36 A. Romac, Rječnik Rimskog prava, Zagreb, 1975., 257 – 258. 37 N. Mojović, Nav. djelo., 349 - 350.38 Isto,.

neprocjenjivog je značaja njegovo djelo (školski udžbenik) Liber singularis enchiridii. Pomoponije ističe, da smatra da je važno, da se studenti upoznaju sa pravom od njegovog početka pa do razvoja. Dakle, pisao je i o istoriji rimskog prava od perioda monarihije pa do njegovog doba. Spada u rijetke rimske pravnike kojisu se posvetili izučavanju istorije. Nije imao ius respondendi. Autor je opširong djela komentara pretorovog edikta oko 150 knjiga, 39 knjiga posvetio je civilnom pravu, pod naizov: Ad Quintum Mucium. 39

32. Gaj

Gaius – pravnik iz sredine 2. vijeka n.e. Za života, gotovo, bio je nepoznat, jer mu se ne zna ni puno ime, ni porijeklo, ni zanimanje, ali je kasnije stekao veliki ugled i priznanje. Iako nije imao ius respondendi, Zakon o citiranju (lex citationis) ubraja ga u iurs aucotores, zajedno sa Papinijanom, Paulom, Ulpinijanom, i Modestijanom. Najpoznatije Gajevo djelo jesu Institutiones, četiri knjige, u kojima se na pregledan i jasan način, izlažu osnove rimskog prava (sistematizovano na statusno, stvarno, i procesno pravo). Po uzoru nato Gajevo djelo, nastale su i Justinijanove Institucije.

Rukopis Gajevih Institucija pronašao je, gotovo slučajno, Neibuhr 1816. gidine na jednom palmipsestu kapitolske biblioteke u Veroni, a izvjesni djelovi koji se nisu mogli pročitati, dopunjeni su nekim djelovima papirusa koji su pronađeni u Egiptu. Važnost ovog njegovog djela, ogleda se i u tome što je ono možda jedino došlo do nas nepromjenjeno, a koje potiče iz perioda klasične jurisprudencije. O nekim pitanjima (kao što su legisakcije), Gajeve Institucije su jedini izvor podataka. Iz Digesta se zna, da je pored Institucija, Gaj napisao još komentare Zakonika XII ploča, komentare pretorovog edikta (gradskog i provincijalnog), te nekoliko monografija.

Pod Gajevim imenom pominje se još i djelo, Res quottidianae, za koje se može reći, na osnovu uporedbe za njegovim Institucijama, da ih Gaj uopšte nije pisao, ili je u postklasičnom periodu pomenuto djelo sasvim izmjenjeno.40

33. Emilije Papinijan

Aemilius Papinianus – U istoriji rimskog prava je ostao zapaćen, ne po obimu svog djela, jer je napisao manje od drugih pravnika, nego po svojim orginalnim gledanjima na pavo i čvrstim moralnim

39 Isto, 351.40 A. Romac, Istorija Rimskog prava, Zagreb, 1975., 210.

načelima kojima je odbio nepravedan zahtjev cara Karakale. Kada je vlastoljubivi Karakala ubio svoga brata Geta, odmah je tražio od Papinijana da to opravda razlogom ,,zavjere'' ... Papinijan je odbio ovaj zahtjev, i Karakala je naredio da se isti pogubi. Kazao je ,,Ne može se zločin ubistva opravdati tako lako, kako je ga lako počiniti – Non tam facile parricidium excusari posse quam fieri'' . Papinijan je davao pravnička mišljenja dugo godina, i ona su sakupljena u različite knjige. Napisao je: Questiones u 37 knjiga, potom Responsa u 19 knjiga, a autor je i monografije ,,De adulteris'' i omanje djelo ,,Definitiones'' ... 41

34. Julije Paul

Iulius Paulus – Posle završenog školovanja radio je kao advokat, potom je nastavio kao pravni savjetnik prefekta pretoria, bio je pretor te član carskog konzilijuma. Nakon Karakaline smrti, novi car Elagabal ga je protjerao. Elagabala kasnije ubijaju preatorijanci, na vlast dolazi Septimije Sever, i vraća Paula.

Paulovo djelo je bilo veliko, napisao je preko 320 knjiga. I ona bi se mogla svrstati na sledeći način: komentari pretorskog i civilnog prava, tumačenje pojedinih pravnih propisa i specijalne monografije, respondiranje i djela namjenjena praksi, obrada tuđih djela, i nastavno – pedagogška djela. Posebno, za današnje izučavanje rimskog prava, značajne su Paulove Sentencije – Sententiarum ad filium libri quinque.42

35. Domicije Ulpinijan

Domitius Ulpianus – je bio jedan od najuglednijih pravnika klasičnog perioda rimskog prava. Bio je veoma plodan pravni pisac, slično kao i Paul, ali dosta precizniji i jezgrovitiji od njega. U njegovim djelima više izbija sklonost ka kompilacijama, i razradi nego što bi se moglo reći da je to bio orginalan mislilac, prem da se ne može tvrditi da se slojepo držao tuđih stavova. Njegov opus obuhvata ukupno 280 knjiga, kojima su se veoma često koristili Justinijanovi kodifikatori, tako da je jedna trećina teksta Digesta sastavljeno od odlomaka iz Ulpinijanovih djela.

Nejveće njegovo djelo, jeste komentar pretorovom ediktu: Ad edictum u 81 knjizi, pa potome nezavršeno djelo o civilnom pravu Libri ad Sabinum, u 51 knjizi, pa njegove Institucije u 2 knjige,

41 N. Mojović, Nav. djelo., 358 – 359. 42 Isto., 360 – 361.

Regulae u 7 knjiga. Takođe, autor je nekih monografija sa područija privatnog i javnog prava. Pod njegovim imenom sačuvano je i djelo Tituli ex corpore Ulpiani – iako je problematično da li je baš Ulpijan autor teksta. 43

36. Modestin

Herrenius Mondestinus – poslednji veliki pravnik klasične jurisprudencije, bio je Ulpijanov učenik, za koga se smatra da je porijeklom iz Dalmacije. Obavljao je veoma važne poslove u samom gradu Rimu, u provinciji Dalmaciji bio upravnik. Bio je učitelj sinu cara Maksimina i savjetnik car Gordijanu.

Napisao je zbirke responsa u 19 knjiga, zbirku spornih pitanja pod nazivom Differentiae u 9 knjiga, Regulae u 10 knjiga. Njegovo sistemsko djelo je Pandectae u 12 knjiga, te veći broj monografija iz nužnog naslednog prava, o manimusijama, zaključenju braka i o kaznama u rimskom pravu.44

36. c) Postklasično pravo45

Sledeći tekst je preuzet iz Romčevog udžbenika, uz određene ,,rekompozicije'' i drugačiju sistematizaciju.

Za rimsko pravo ovo posebno razdoblje razvitka obično se smatra, a to u velikoj mjeri i jest, periodom njegova opadanja. Ipak, taj proces nije istosmjeran, jer se, uz nazadovanje, pokazao na nekim područijima i određeni stvaralački napredak. Taj napredak prije svega osjećao se pod uticajem, Aristotelove, neoplatonske i stoičke filozofije. Neke ideje grčke filozofije pomogle su da se dođe i do shvatanja o prirodnom pravu, odn. prirodnim, naravnim obavezama. Gubili su se i neki arhaični pravni poslovi koji nisu imali svog smisla (mancipatio, in iure cessio i sl. ), a drugi gube svoj strogi formalistički karakter i usmenosti npr. stipulatio... Od posebnog je, međutim, značaja da je ovo period kodifikacija, prepisivanja i sređivanja, a upravo je to razlog zašto se rimsko pravo sačuvalo budućim generacijama.

Djela klasičnih pravnika i u ovo doba su korištena u praksi, posebno pred sudovima, i nazvana su ius vetus, ius antiquum (za razliku od novijih carskih konstitucija, a koje su nazvane, ius novum). Razlog tome jeste veliki ugled koji su uživali, i ta okolnost da su klasični pravnici, sve izvore (leges, edicta, Senatus consulta) komentarisali i obradili, pa ih je u praksi bilo lako primjenjivati na ovaj posredan način. Međutim, veliku je teškoću pri tome činila ogromna masa klasične pravne književnosti, koja uz to, zbog brojnih prerada i

43 A. Romac, Rječnik Rimskog prava, Zagreb, 1975., 592 – 593.44 N. Mojović, Nav. djelo., 366.45 A. Romac, Rimsko pravo, Zagreb, 1975., 50 – 51, 52 – 53, 54.

skraćivanja – nije bila sasvim ni pouzdana. Takvo stanje znali su koristiti okretni advokati, pa je uspjeh u parnici često više zavisio od spretnosti stranke ili njezina zastupnika, tj. od toga koje će pravno mišljenje prezentirati sudcu, nego da li stranke imaju ili ne pravo u konkretnom sporu.

Veoma važna intervencija je izvršena 426. godine kada je za vrijeme careva Teodozija II i Valentijan III, donešen Zakon o citiranju (Lex citationis). Prema tom Zakonu, pred sudovima su se mogli citirati samo, pa prema tome za sudca imati obaveznu snagu, samo djela petorice klasičnih pravnika: Papinijana, Paula, Ulpinijana, Modestina i Gaja. Nije se tražila suglasnost njihovih mišljenja, nego je odlučivao broj, većina. Ako su stavovi bili različiti, važno je mišljenje koje zastupa Papinijan. Ako ni on sam nije iznio mišljene povodom dotičnog pitanja, sudac je imao slobodno pravo da odluči kako će postupiti. Što se tiče djela starijih pravnika na koja se ova petorica pozivaju, zakon je propisao (postoje i mišljenja da je to kasnija interpolacija) da se i ona mogu upotrjebiti, ali pod uslvom da se može izvršiti uvid u orginalan kodeks.Zakon o citiranju ujedno je dokaz duhovnog siromaštva postklasičnog perioda, jer umjesto orginalnom pravničkom stvaralaštvu davala se prednost brojenju mišljenja, doduše velikih, ali starih autoriteta.

Djelatnost pravnika u smislu stvaralačkog razvijanja rimskog prava zamire. Iz ovog perioda poznata su samo dva značajnija pravnička imena, i to: 37. Archadisu Charisius, kojem se pripisuje da je tvorac nekoliko monografija ( o dužnostima prefekta pretorija, o svjedocima, o javnim nametima)., 38. Hermogenianus, od kojega potiču Iuris eptiomae , 6 knjiga, pretpostavlja se da bi ovaj poslednji mogao biti autor istoimenog kodeksa, zbirke carskih konstitucija. Nepostojanje stvaralačke aktivnosti pravnika ne znači nestanak tog poziva. Neprotiv, postklasični period je doba u kojem važnost i utjecaj pravnika, pa i njihov broj, dobiva najveće značenje zbog opšte birokratizacije društva u kojem su oni igrali najvažniju ulogu u svojstvu visokih državničkih službenika. Pravnici koji nisu bili isključivo okupirani upravnim ili sličnim poslovima, bavili su se i dalje rimskim pravom. S obzirom na bitno promjenjene prilike, bogastvo klasične jurisprudencije nije se moglo koristiti u cjelini s punim razumijavanjem. Pravnici, većinom anonimni, pripremali su različite skraćene preglede, često i ne razumijevajući pravni smisao klasičnog teksta, pa se od takva rada nisu mogla oečivati velika djela.

39. O pravnim školama postklasičnog perioda46

Spomenutom razvitku rimskog prava u ovo doba, posebno njegovom prikupljanju, uređivanju i prepisivanju, veoma su pomogle

46 Najveći dio teksta preuzet iz Romčevog udžbebnika rimskog prava strane 52 i 53.

novoosnovane pravne škole. ,, ... pravnim školama u Bejrutu i Konstantinopolju, postojala je izgrađena i sačuvana tradicija sakupljanja i proučavanja radova klasičnih rimskih pravnika. Davali su im značajno mjesto u nastavnom programu. Zbog toga su pravne škole bile riznica znanja o klasičnom pravu.''47 Za razliku od prakse iz doba republike i principata, kada institucionalno organizovanih škola nije ni bilo, nego su pojedini ugledni pravnici poučavali grupu učenika , uglavnom obavljajući svoju praktičku djelatnost, posebno respondiranje. U postklasično doba osnovane su školske ustanove sa svojim nastavnim planom i programom, studentima i nastavnicima. Najstarija, i najuglednija takva škola bila je u Bejrutu (današnji Bejrut u Libanonu), koja je uživala mnogobrojne privilegije. Osnovana je oko 239. godine n.e. Od 4. vijeka, slična škola postojala je i u Rimu, ali propašću Zapadnog carstva, prestaje djelovati. U Konstantinopolju, škola je osnovana u 5. (425. god.) vijeku. To su bile državne pravne škole. Nastavnike (doctores) postavljao je sam car ili Senat odnosnog mjesta. Plaćala ih je država ili grad, a uživali su i različite privilegije, među kojim i oslobađanje od nekih javnih obaveza. Pored navedenih, postojale su i brojne privatne škole, koje nisu uživali ni ugled, a ni privilegije kao nabrojane državne škole. Privatne škole su postojale u Aleksandriji, Antiohiji, Cezariji, a bilo ih je i u Italiji prije 476. godine, te i u Galiji. Justinijan je, u skladu sa svojom centralističkom politikom u namjeri da se njegova reforma studija što bolje provede, zabranio rad i djelovanje privatnih škola. Korist od osnivanja i rada pravnih škola nije bila samo u tome što su one stvarale stručni kadar za potrebe državne uprave i sudovanja (kako je poznato te funkcije nisu bile odvojene), nego se u njima stvaralo i određeno naučno zanimanje za rimsko pravo, posebno za klasičnu jurisprudneciju. U ovo doba nisu stvorena neka velika pravnička djela, ali proučavanjem, sistematizacijom, slaganjem, i skraćivanjem djela klasične jurisprudencije, radnje koje su se odvijale u više stotina godina, stvoreni su uslovi za velike kodifikacije. Ovo su bili uslovi za izradu, u tako kratkom roku, Justinijavnog Corpus iuris civils.

40. d) Recepcija rimskog prava48

Sledeći tekst, u potpunosti, preuzet je iz udžbenika Obrada Stanojevića – Rimsko pravo.

Recepcijom rimskog prava naziva se prihvatanje rimskog prava u srednjovijekovnoj Evropi kao važećeg, pozitivnog prava. To je jedinstven slučaj u historiji da se pravni sistem jedne civilizacije koja više ne postoji primjenjuje više stoljeća posle njene propasti.

Osnovni razlozi za recepciju su trgovina, pojava gradova, i građanskog staleža. Sve je to pred pravni sistem stavljalo zadatke

47 N. Mojović, Nav. djelo., 411.48 O. Stanojević, Rimsko pravo, Sarajevo, 2000., 105-106.

koje to, feudalno pravo, nije bilo u stanju riješiti. Rimsko pravo, međutim, imalo je gotova rješenja za većinu problema koja su se odnosila na življi promet i procvat gradova. Nekada je ta recepcija bila putem uticaja, naročito školovanih pravnika,(posredna recepcija), a nekada je bila posljedica odluke vladara(neposredna recepcija).

Kada je 476. godine propala Zapadno Rimsko Carstvo, nije prestala historija rimskog prava niti je Justinijanova kodifikacija označila kraj pravnog poredka starih Rimljana.

U Bizantiji, sve do njene propasti 1453. neprekidno je primjenjivano rimsko pravo, ali je ono, kao tipično robovlasničko pravo, sve više prilagođavalo potrebama jednog feudalnog društva. Sa opadanjem robo-novčane privrede sve je manja potreba za razvijenim obligacionim pravom i za svim onim institutima koje poznaje rimsko stvarno pravo.

Na Zapadu, posle najezde barbara, i uspostavljana ranofeudalnih država, osim izvjesnih tragova u gradovima, naročito Italije i južne Francuske, rimsko pravo je tokom vremena praktično iščezlo iz upotrebe. Katolička crkva, koja je preuzela državnu organizaciju Rimskog Carstva, prenjela je evropskom srednjem vijeku latinski jezik, koji postaje neka vrsta esperanta učenih ljudi Evrope, dok se Bizantija vratila, ili tačnije, ostala vjerna grčkom. Na ruševinama antike u Evropi su nastale ranofeudalne države sa jednim potpuno novim sistemom. Potrebno je bilo da prođu stoljeća, da se javi trgovina i gradovi i da kultura dostigne neki nivo da potomci onih istih barbara, koji su sa mržnjom uništavali jednu dekadentnu civilizaciju, shvatili neke njene vrijednosti. Oni nastoje ponovo uspostaviti ono što su preci uništavali, otkopati ono što je zemlja prekrila, pročitati prvobitne tekstove na palimpsestima. Tako nastaje renesansa, a pravna renesansa je najraniji i najtipičniji vid ovog preobražaja, koji će Evropu, od zaostalog, pretvoriti u tehnološki i kulturno najnapredniji dio svijeta. Ovdje postoji diskontinuitet u primjeni rimskog prava, jer ono, poslije više stoljeća zaborava, ponovo postalo predmet interesovanja, i počelo se ponovo primjenjivati.

Na Zapadu je rimsko pravo bilo u službi, u prvom redu, robonovčanim odnosima i građanskom staležu u nastajanju. Otuda je najveća pažnja posvećena privatnom pravu u cjelini, a posebno obligacionom pravu. Politički trijumf buržoazije bio je i trijumf rimskog prava.

Zbog ovog naziv ius civile (što u starom Rimu znači: pravo građana grada Rima) dobija novo značenje – civilno pravo počinje značiti: imovinsko, privatno, građansko pravo u širem smislu.

41. Romac o recepciji49

Proces recepcije nije tekao ni brzo, ni podjednako. Počeo je – što je s obzirom na stanje privrede, geografski položaj, djelovanje pravnih škola, pa i tradiciju, posve razumljivo u sjevernoj Italiji, i to već krajem 11. i u 12. vijeku. Ubrzo se nastavio i u južnoj Francuskoj, čime Justinijanovo pravo konačno potisnulo dugo upotrebljivani Breviarium Alaricianum. Kasnije proces recepcije proširio se po čitavoj zapadnoj (izuzev Engleske) i srednjoj Evropi, pa bi se moglo reći da je u 16. vijeku većim dijelom bio završen.

Recepcirano pravo nije bilo potpuno čisto, ni potpuno rimsko pravo. Prije svega, u njemu je bilo dosta primjesa langobardskog i drugih germanskih prava, zatim kanonskog, i izvjesnih elemenata običajnog prava. To je i razumljivo ako se ima na umu ogroman prostor na kojem se to pravo i primjenjivalo, ranije tradicije i utjecaj te djelatnost pravnih škola, koje su izvršile pripremu za recepciju, posebno posglosatorske. Uz to valja uzeti u obzir da se nije primjenjivao čitav Corpus iuris civilis, nego uglavnom, samo Digesta, pa je to pravo upravo po ovom dijelu Justinijanove kodifikacije i nazvano pandektnim. Također u praksi sudova vrijedilo je načelo da se rimsko pravo primjenjuje samo u onom opsegu u kojem je bilo obuhvaćeno glosama, pri čemu se uzimala Akurzijeva Glossa magistralis.

Bez obzira na utiacj lokalnog, običajnog, kanonskog rimsko pravo pod imenom pandektnog prava, stvorilo je u znatnoj mjeri ujdnačenu praksu, olakšalo razvijanje robo-novčanih odnosa i pomoglo stvaranju temelja kapitalističkog načina proizvodnje. Istovremeno je teorija, pojedine pavne škole, i prakse sudova, stvorile uslove da se u ovim nacionalnim državama nakon francuske revolucije izvrše velike kodifikacije građanskog prava. Kodifikacije su, doduše, zamijenile neposrednu primjenu pandektnog prava, ali su zadržale osnovna pravila i načela što ih je rimsko pravo stvorilo u svojem više nego 2500-godišnjem razvoju.

42. Rimsko pravo u zapadnoj Evropi50

Sledeći tekst, u potpunosti je preuzet iz udžbenika rimskog prava Obrada Stanojevića.

Feudalizam, čiji se korijeni već naziru u poznoj Rimskoj Imperiji, bio je u mnogome čemu suprotan antičkoj civilizaciji. Selo je vladalo nad gradom, poljoprivreda nad ostalim privrednim djelatnostima, promet zamire, ne samo dobra, već i ljudi. Prema nekim statistikama ogromna većina ljudi (preko 80%) rađala se, živjela i umirala, a da nije otišla iz svog sela dalje od 20-30 km, koliko je rastojanje od 49 A. Romac, Rimsko pravo, Zagreb, 1975., 73-74.50 O. Stanojević, Rimsko pravo, Sarajevo, 2000., 108-109.

najbližeg pijačnog mjesta. To je, uopšte uzev, statično društvo u kojem je položaj ljudi u socijalnoj hijerarhiji određen rođenjem, i sem u bajkama, uglavnom nepromjenljiv.

Ipak je bilo nekog napretka. Novi poredak je humaniji, seljak (kmet) nije više stvar, već je čovjek. Bilo je promjena i u privredi: uveden je teži, gvozdeni plug, umjesto ''dvopoljnog'' primjenjuje se ''tropoljni'' način obrade zemlje. Dok se sva proizvodnja u antici temelji na mišićima roba ili životinje, sada se sve više koristi snaga vode i vjetra. Vodenice i vjetrenjače, koje su samo malo korištene u starom Rimu i Grčkoj, sada postaju dio svakodnevnog života.

Međutim, u pogledu kulture, čiji je dio i pravo, ovo vrijeme je ne korak, već skok unazad. Evropa je nekoliko stoljeća po padu Rima bila ''tamni vilajet'' u odnosu na Bizantiju i islamski svijet. Istok zna za svilu, kompas, barut, rakete, papir i neku vrstu štampe (Kina). Arapske (ustvari ''indijske'' cifre) su dale silan podstrek matematici. U to vrijeme u Evropi čak i vladari nose grube tkanine, spavaju na slamaricama i gotovo ne znaju za ličnu higijenu. Jelo se rukama ,a od pribora je upotrebljavan samo nož ili kašika. Prvu viljušku Zapad je vidio kada je bizantijska princeza gostovala u Veneciji. Arapski svijet je znao za bolji čelik (sablja ''dimiskija'' tj. iz Damaska), bio je vojnički superiorni. Arapi su osvojili Španiju i tamo ostali sedam stoljeća, a dolazili su i mnogo dublje, do srca Francuske. Turci su pokorili Balkan, držali ga pet stoljeća a u dva navrata su opsjedali Beč. Arapska filozofija i medicina su bila na višem stupnju nego na Zapadu. Posle bitke kod Poitiersa/Poatje/(732.g.) Francuzi su otkrili uzengije kao dio konjičke opreme, sitnicu koja je davala mnogo veću stabilnost u sedlu. I neke riječi arapskog porijekla svjedoče o ovoj nadmoći Istoka nad Zapadom: alkohol (na arapskom napitak), magazin, admiral. Konstantinopolj, Bagdad i Damask bili su pravi velegradovi u odnosu na Pariz, Minhen, London, koji su imali veličinu i atmosferu palanki. Jedino je stanje u Italiji bilo nešto bolje i to iz dva razloga: zbog većih ostataka antike i dodira sa Istokom. Na posredovanju između Evrope i istočnih zemalja (Bizantija, Indija, Kina, kasnije arapske zemlje) Venecija je izgradila svoje bogatstvo i uticaj. Slični razlozi su doveli do procvata Đenove, Napulja, Firence. Prva banka u Evropi javlja se u Veneciji polovinom XII stoljeća, a nešto kasnije i u Đenovi (''Banka Svetog Đorđa'') koja i danas postoji. Zato je međunarodni bankarski rječnik pun italijanskih termina (banka, bankrot, konto) uz poneku arapsku riječ (tarifa).

Šta je izazvalo preokret i od Evrope stvorilo rasadnik ideja, predvodnika u naučnoj i tehnološkoj revoluciji ? To je onaj duhovni preporod koji se naziva ''preobražaj'' renesansa. On se posebno osjeća poslije krstaških ratova, te prilike za masovni dodir sa Istokom. Renesansa je ponovo rađanje antičkog uzora, povratak idejama i idealima Grčke i Rima. Grčkoj toj ''vječitoj mladosti ljudskog duha'', kada se radilo o umjetnosti i filozofiji, a Rimu, kada

je riječ o državi i pravu. Jedan od prvih oblika ovog preobražaja bila je pravna renesansa, koja je počela u gradovima Italije krajem XI i početkom XII stoljeća proučavanjem Digesta, i drugih djela Justinijanove kodifikacije.

43. Pravne škole u srednjem i novom vijeku51

Tekst preuzet iz Romčevog riječnika za rimsko pravo.

Propašću zapadnog dijela Rimskog Carstva prestao je rad pravnih škola u tom dijelu države. Do obnavljana školovanja pravnika došlo je najprije u sjevernoj Italiji, i to krajem 10. stoljeća u Paviji, gdje je se uz Justinijanovo izučavalo i langobardsko pravo. Međutim, mnogo je važnija škola glosatora koja se pojavljuje i djeljuje krajem 11. vijeka u Bolonji, zaslugom njenog osnivača Irneriusa, odnosno škola postglosatora, koja je u Bolonji i nekim drugim mjestima sjeverne i srednje Italije djelovala od sredine 13. do kraja 16. vijeka. Te dvije škole izgradile su i poseban sistem predavanja i izučavanja rimskog prava, zasnovane na metodima rane skolastike, koji je davao prednost izučavanju pojedinih normi, nazvan mos docendi italicus (italijanski način izučavanja, nastave), inače, dugo cijenjen u čitavoj Evropi.

Kao reakcija na taj način proučavanja rimskog prava javlja se, pod uticajem humanizma, škola tzv. elegantne jurisprudencije (na pravnoj školi u Bourges-u u srednjoj Francuskoj), koja nastoji otkriti pravo rimsko pravo od glosatorski i postglosatorski dodataka. Uporedo s tim i s nastojanjem da se pravo izučava sistemtski, kao cjelina, i to uz pomoć historije, uvodi se nova metoda rada i učenja, nazvana mos docendi gallicus (francuski način izučavanja, nastave). Glavni predstavnici ove škole bili su Iacobus Cuiacius, Dionysuis Gothofredus, Hugo Donellus. Djelom kao nastavljač (u pogledu nastojanja za historijskim izučavanja rimskog prava), a dijelom kao reakcija na školu elgante jurisprudencije, javlja se početkom 17. vijeka u Nizozemskoj škola prirodnog prava. Njenim osnivačame se smatra poznati pravnik, stručnjak za međunarodno pravo, Hugo Grotius. Zasluga je te škole, prije svega, što je od pravne historije učinila samostalnu nauku, odvojivši je od rimskog prava, za koje je ju škola elegantne jurisprudencije, usko vezala, i što je, s druge strane, u rimskom pravu, tada već očišćenom od feudalnih naslaga,tražila elemente prirodnog prava i uzdigla ga na nivo ''pisanog razuma''(ratio scripta). Pod uticajem ove škole izvršene su mnogobrojne kodifikacije građanskog prava krajem 18. i početkom 19. vijeka, sa znatnim elementima rimskog prava, koji su tim povodom recipirani.

Početak 19. vijeka doveo je do pojave jedne nove škole, koja se suprotno racionalizmu škole prirodnog prava, okreće tzv. narodnom

51 A. Romac, Rječnik rimskog prava, Zagreb, 1975., 445 – 446.

duhu, smatrajući da je on u dugotrajnom evolutivnom procesu osnovni tvorac i stvaralac prava svakog pojedinog naroda. Očito je da je to u uskoj vezi sa romantizmom, kao reakcija na zbivanja napoleanskog doba i sve posljedice koje je ono donijelo. Tvorac je ove nove škole veliki njemački pravnik Carl Friedrich Savigny. Iako je po teoretskim pogledima ove škole, nazvane historijsko-pravnom školom, trebalo očekivati da će ona zapostaviti izučavanje rimskog prava, to se nije dogodilo. I sam Savigny, a pogtovo mnogobojni njegovi učenici i sljedbenici (Theodor Mommsen, Georg Bruns, Rudolf Ihering, Otto Lenel, te Girard, Cuq, Ferrini, Bonfante Riccobono i dr., koji se već ubrajaju u pripadnike moderne romanističke škole), dali su izvanredno veliki doprinos razvitku romanističke nauke, posebno u rješavanju mnogih do tada spornih problema, utvrđivanju te kritici izvora i sl., primjenom modernih sredstava istraživanja, a naročito uvođenjem pomoćnih historijskih i drugih nauka u izučavanje rimskog prava.

Prvi evropski univerziteti52

Prvi evropski uiverziteti su bili posljedica intelektualne radoznalosti, pobuđene renesansom. Oni nisu nastali odlukom vladara ili crkve, već spontanim organizovanjem profesora i studenata, što je dalo od samog početka jedan pečat autonomnosti.

Studije su isprava išle u tri pavca: teologija, medicina, i pravo. Centar za teologiju bio je Pariz, za medicinu Salerno na Siciliji (uticaj Arapa) i Monpelje u Francuskoj. Pravo je, kako smo vidjeli, imalo Bolonju.

Bolonja je bila model za evropske univerzitete. U početku se studiralo samo rimsko pravo, i to Justinijanova kodifikacija, a ubrzo, već u XII stoljeću, dodatko je i kanonsko pravo. To se desilo pošto je monah Gracijan sakupio crkveno pravo pod nazivom ''Gracijanov dekret'' (Decretum Gratiani oko 1140.g.). Onaj koji završi studije oba prava dobijao je titulu doctor iuris utriusque (doktor oba prava).

Ubrzo su vladari uvidjeli kakvu korist donose studije i univerziteti, pa su počeli davati privilegije. Jedan od prvih bio je Fridrih Barbarosa koji je oko 1150. g. studentima i profesroima Bolonje ustanovio sledeće povlastice: imunitet na putu od kuće do fakulteta, izuzeće od sudske nadležnosti redovnih sudova (mogli su za sudije izabrati profesore ili biskupe), zabrana da se studenti uzmu kao taoci za dugove svojih sugrađana (što je inače, bila redovna, pojava u to vrijeme). Vremenom se zabranjuje ulazak policije na teren univerziteta. Ukratko, univerzitet dobija autonomiju, koja je jedna od tekovina kulturne historije, postaju oaza samoupravljana inače u opresivnom društvu.

52 O. Stanojević, Rimsko pravo, Sarajevo, 2000., 112.

Broj studenata je rastao. Bolonja je krajem XIII stoljeća imala oko 1000 studenata, ne samo iz Italije, već i drugih zemalja Evrope.

Posloje Bolonje, počinju sa radom Cambridge/Kembridž/(1209.g.), potom Padova (1224.g. ,a iste godine i Napulj), zatim Sijena, Salamanka u Španiji (oko 1220.g.), Toulouse/Tuluz/(1229.g.). U sljedećem stoljeću osnivaju se univerziteti u Parizu, Pragu, Krakovu, Kelnu.

Univerziteti postaju žarište ne samo intelektualne,već i političke djelatnosti, njihov uticaj je sve veći i oni pripremaju novo razdoblje u kome će demokracija, sloboda stvaralaštva biti one buktinje koje će razbijati srednjovijekovni mrak.

44. Glosatorska škola

,,Toskanska markgrofica Matilda, koja je imala dvor u Bolonji, namjeravala je da osnivanjem pravne škole u ovom gradu, napravi konkurenciju školi u Raveni i da pomogne stranci pape Grgura VII koja se borila protiv pretenzija njemačkog cara Henrika IV, kojem je Ravena bila naklonjena. Bolonji je kao slobodnoj gradskoj komuni trebalo pravno obrazovanje za njene funkcionere i gradske službe.''53 Ova škola djelovala je u Bolonju u periodu od kraja 11. do sredine 13. vijeka. ,, ...Glosatorska škola je dobila ime po načinu rada svojih pripadnika, koji se, uglavnom, sastojao u pisanju objašnjena, tumačenja (lat. glossa) teksta kodifikacije (Corpus iuris civilis). Ako je trebalo protumačiti jednu riječ, onda je objašnjene upisivano između redaka rukopisa (tzv. glossa interlinearis), a ako je objašnjavan smisao nekog odlomka, onda se to upisivalo na rubu teksta (tzv. glossa marginalis).''54

Osnovna obiležija ove škole su bila: a) skolastički metod55 i b) veliko poštovanje prema rimskom pravu.

Ranoj skolastici je temelj dao Augustin , a konačan oblik Toma Akvinski (XII stoljeće). U očima crkvenih mislilaca znanje predstavlja skladan i zaokružen sistem do kojeg se dolazi formalno-logičkim putem. ''Prema skolastičarima, ne postoji neka istina koju bi trebalo tražiti, koja ne bi već bila dana; jer sve što je valjalo reći već je bilo predmetom božanske objave i sadržano je u Svetom pismu. Stari i Novi zavjet, neposredna riječ Božja, predstavljaju najveći među svim autoritetima; oni su dogma koja ne može biti predmetom diskusije a da se ne zapadne u grijeh ili herezu…''56

Ovakvim metodom glosatori su prilazili rimskom pravu koji je za njih

53 N. Mojović, Nav. djelo., 462.54 A. Romac, Rimsko pravo, Zagreb, 1975., 68.55 http://sh.wikipedia.org/wiki/Skolastika56 Isto.

''pisani razum'' (ratio scripta), jedna harmonična cjelina. Oni u njemu ne vide historijske naslage, niti protivriječnosti.57

Autoritet rimskog prava je bio toliki da je nekada dovodio do nategnutih rješenja i pogrešnih rezultata. Glosatori su, polazeći od načela rimskog prava svojine kao potpune vlasti nad stvari, suočavajući se sa feudalnom rascjepkanošću svog vremena, stvorili ustanovu podjeljene svojine: domium utile, dominium directum, i dominium eminens. Ponekad, glosatori su pogrešno čitali latinski original i stvorili nove pojmove, od kojih su neki bili pozitivni. Tako je u XII stoljeću uveden pojam ''pozitivno pravo'' koji je nastao pogrešnim čitanjem izraza ius positum.58

Prvaši glosatorske škole

Kao prvi predavač prava u Bolonji, prije Irnerija, spominje se profesor po imenu 45. Pepo59 (ipak, kao osnivač glosatorske škole, u literaturi, navodi se ime Irnerija). Pepo je bio pravnik i advokat, a svoju poduku je zasnivao na tekstovima Kodeksa i Institucijama. Kao zastupnik, na sudu, bili su mu poznati tekstovi Digesta, a vjerovatno je bio i Irnerijev učitelj. 46. Irnerije – Guarnerius, pravničko znanje (najverovatnije) stekao je u Rimu, najveći dio svog života proveo je u Bolonji, gdje je djelovao kao sudac, a bavio se proučavanjem rimskog prava, počeo je objašnjavati Corpus iuris civilis, uključujući i novele. Time je on, Irnerije, udario temelje ne samo Bolonjskom pravnom fakultetu, nego i modernoj pravnoj nastavi uopšte. Irenerije je, kasnije, zbog svog velikog ugleda dobio i titulu: laterna iuris tj. svjetnik prava. Irnerijevim stazama nastavila su i četvorica njegovih učenika, poznata još pod nazivom quattuor doctores, a koji su bili: 47. Bulgar – Bulgarus, koji je smatran tada najboljim od ,,četiri doktora'', bio je slavan i poznat kao ,,zlatousti'', napisao je i knjigu De regulis iuris. 48. Martin – Martinus, bio je slobodniji u interpretaciji tekstova. Zatim, slijede 49. Jakob – Iacobus, te 50.Hugo – Hugo. Od kasnijih pravnika ove škole, posebno se ističe 51. Aco – Azzo, poznat je po tome i što je napisao veliko djela glosa Digesta, i kružila je izreka: Ko nema Aca, ne može da ide na sud. 52. Placentin – Piacentino, napustio Bolonji i prešao da predaje rimsko pravo u Monpeljeu. 53. Vakarije – Vaccarius, takođe napustio Bolonji, i otišao da predaje rimsko pravo u Oksford. Učenik Aca bio je 54. Akurzije – Franciscus Accursius, sa kojim se polako zaokružava bogati rad glosatorske škole načina bavljena pravom, jer glosatorski rad je sa njim doživio svoj uspon i završetak. Najpoznatije mu je djelo Glosa magistralis seu ordinaria (nekada je nazivaju i Velika glosa – Glossa magna) u kojoj je glosatorskim metodom obrađena cjelokupna Justinijanova kodifikacija. Glosatori

57 O. Stanojević., Nav. djelo, Sarajevo, 2000., 110.58 Isto.59 N. Mojović, Nav. djelo., 462.

su veoma poštovani, čak mnogo kasnije, i onda kada je njihov metod rada već bio napušten.

55. Postglosatori ili komentatori

Od sredine 13. vijeka na pravnim fakultetima u sjevernoj Italiji, Peruđa, Pavija, Padova, Piza, Bolonja, djeluje druga škola koja će kasnije dobiti ime postglosatorska. Njihov rad, prije sve polazeći od Akurzijeve glose, razvija se nova varijanta ''italijanskog načina izučavanja'' (mos docendi italicus). ,,Njima je bio bliži tekst glose od Justinijanova originala, jer su glosatori prilagodili rimsko pravo duhu vremena. Postglosatori su nastavnom i naučnom djelatnošću doprinjeli širenju uticaja rimskog prava, ali su, pored toga, u većoj mjeri nego glosatori, bili usmjereni ka praksi. Oni su nastavili posao glosatora, dodajući ono što su rimski pravnici svjesno izbjegavali: uopštavanja, izvalčenja nečela iz konkretnih rješenja. Pored toga, upoređivali su rimsko pravo sa važećim pravom, sa gradskim statutima, feudalnim običajima, i kanonskim pravom. Mnoge definicije i pravne izreke, koje se pripisuju Rimljanima, ustvari su nastale tumačenjem od strane glosatora i potonjih srednjovijekovnih pravnika.''60 Dakle, glosatori su prešli na glosiranje glosa, služeći se istim metodama, deduktivnim zaključivnjem, po principima skolastike, raščlanujući pojmove i izvodeći, analogijom i tumačenjima, šire zaključke. ,,Postglosatori su uveli presumciju da ljudski život traje najduže sto godina, iz čega je izvedena mogućnost proglašenja nestalih za umrle''61 Međutim, ni postglsatori nisu odstupili od dogmatskog shvatanja prava, nisu uzimali u obzir njegov istorijski karakter, što je ograničavalo mogućnost saznanja i tumačenja rimskog prava.

Prvaši postglosatorske škole

Najpoznatiji postglosatori su bili 56. Ćino iz Pistoje – Cinus de Pistoia, inače prijatelj pjesnika Dantea i Pretrarke. On je, vjerovatno pod uticajem škole iz Orleana, uradio komentar prvih devet knjiga Kodeksa na nov način. Dobro je poznavao rad glosatora, jer se na njihovoj nauci i školovao. Kao profesor predavao je na Trevizu, Sieni, Peruđi, i Firenci. Njegov učenik je bio poznati 57. Bartol iz Sasoferata – Bartolus de Sassoferato, takođe predavao u Pizi i Peruđi. Za njegovo ime kao osnivača, veže se nauka o međunarodnom privatnom pravu u kojoj je poznata ,,teorija statuta'' ... Povećano kretanje ljudi iz jednog grada u drugi, boravak u njima, njihova međusobna trgovina i zaključivanje ugovora, ženidba i

60 O. Stanojević., Nav. djelo, Sarajevo, 2000., 112 – 113. 61 A. Romac, Rimsko pravo, Zagreb, 1975., 69.

udaja, nasleđivanja i razna druga pitanja postala su aktuelna i tražila odgovor učenih pravnika. Bartol je postavio određena pravila tzv. kolizione norme, po kojima se mogu riješiti suprotnosti i razna pitanja koja su nametnuta ovakvom pravnom situacijom u njihovo doba. Bartol je kod narednih generacija uživao veliki ugled, a njegov komentar cijele Justinijanove kodifikacije bio je popularniji čak i od Akurzijeve Glose. Zato se među pravnicima kasnije javilo mišljene da se ne može biti dobar pravnik ako se ne slijedi Bartol - ,,nemo iurista nisi Bartolista'' . Bartolov učenik 58. Baldo – Baldo de Ubaldis, spada u poslednje veće komentatore. Bio je poznat po komentaru Justinijanove kodifikacije, ali i po svojoj zbirci consilia (mišljenja) kojih je ostalo oko 2500. Predavao je studentima u Peruđi, Paviji, Pizi, i Firenci.

59. Škola elegantne jurisprudencije

,,Italija, kulturna predvodnica Evrope i kolevka renesanse, početkom XVI veka doživljava sumrak: pohodi kralja Šarla VIII i cara Karla V su je izložili pljačkanjima i razaranjima, a geografska otkrića su joj oduzela monopol trgovine začinima. Mnogi znameniti stvaraoci kao Leonardo da Vinči, nalaze bolje uslove u drugim zemljama. Pravnik Andrea Alcijat našao se u Francuskoj među osnivačima Univerziteta u Buržu, gde će pokrenuti novi način izučavanja rimskog prava. U ovom centru renesansnih pravnih studija okupljali su se pravnici-romanisti, filolozi i poznavaoci nacionalnog prava. U načelu su i oni, kao i svi evropski pravnici od početka recepcije, bili usmereni prema praksi, ali sa ciljem da umesto glosa i komentara primenjuju izvorno rimsko pravo. Vrlo brzo su shvatili da nije dovoljno da se oslobode glosa: i sami Justinijanovi zbornici su bili rezultat vekovnih promena u rimskom pravu.’’62

U 16. vijeku nestaje posglosatorski način rada, s obzirom na to, pojavila se nova škola sa posve drugačijim pristupom izučavanja rimskog prava. To je historijska škola (tzv. elegantne jurisprudencije), koja je odpočela svoje djelovanje u Francuskoj, i to na Pravnom fakultetu u Bourgesu (Buržu).Za novu školu je karakteristično da je napustila egzegetičke metode rada skolastike, koje su bile osnova za djelovanje glosatora i postglosatora, i da je ostavila glose i vratila se produbljivanjem analitičkog i sintetičkog izučavanja originalnih izvora rimskog prava u Justinijanovoj kodifikaciji. Pripadnici ove škole, uz filološka, gramatička pomoagala, počeli su koristit i istorijskim te arheološkim podacima, pri čemu su brzo došli do zaključka da Justinijanovo pavno nije jedinstvena cjelina niti pisani razum, nego proizvod dugotrajnog istorijskog razvoja, s različitim slojevima, shvaćanjima, i gledanjima pojedinih pravnika.

62 http://sr.wikipedia.org/wiki/Škola_elegantne_jurisprudencije

Prvaši škole elegantne jurisprudencije

Najvažniji predstavnici ove škole bili su: 60. Andrej Alcijat – Andreas Alciatus, doselio se u Francusku iz Milana, prvo predavao u Avinjonu, a onda u Buržu. Na ovom univerzitetu se formira novni način izučavanja rimskog prava (koji će se širiti i dalje). Alcijat je studirao pravo u Paviji. Nastojao je da poveže studije prava sa humanističkim studijama. 61. Žak Kiža – Cuiacius, veliki pravni istoričar, Alcijatov učenik, pravi osnivaš francusko-istorijske pravne škole. Potom, u ovu grupu se ubraja 62. Antoan Favr – Anotnius Faber, koji je počeo istraživati interpolacije u tekstovima Justinijanove kodifikacije, čije se djelo (Rationalia ad Pandectas) još koristi u današnjoj pravnoj nauci i još uvijek veoma cijeni i citira. 63. Hugo Donel – Hugo Donellus, izbjegao je strahote obračuna sa katoličkom reakcijom (,,Vartolomjeska noć’’), hugeonota i otišao iz Francuske. Bio je profesor u Lajdenu, Nirbergu. Napisao je obimne komentare civilnog prava (Comentarii iuris civilis)… 64. Dionizije Godfora – Dionisius Gothofredus, slavni izdavač Justinijanove kodifikacije pod nazivom Corpus iuris civilis. 65. Žak Godfora – Jacobus Gothofredus, sin istoimenog Dionizija, značajan, prije svega po tome što je rekonstruisao Codex Theodosianus i objavio ga sa do danas slavnim i nenadmašenim komentarima.

66. Škola prirodnog prava63

Sljedeći pokret, poslije humanizma i renesanse, bio je racionalizam, koji se temelji u vjerovanju u razum (ratio), u prosvjećivanje. S jedne strane čovjek je shvatio da nije centar kosmosa (heliocentrizam), ali je s druge strane sebe i razum stavio u centar ideja. Francuz Dekart, Englez Bekon, su utrili put jednom novom naučnom metodu čiji sljedbenici su bili: Hobs, Lok, Monteskje, Žan-Žak Ruso. Napredak matematike, i Njutnovo otkrića mehanizma svemira silno su učvrstili ljudsko samopouzdanje, vjeru u snagu razuma. Vjerovanje u razum je staro. Šta su grčki filozofi do racionalisti ? I sam naziv filozofija znači ljubav prema mudrosti.

Jedan od prvih koji je ovaj metod primjenio, znazno prije Njutina, samo na društveni i pravni fenomen, a ne na prirodne pojave, bio je Holanđanin 67. Hugo Grocijus – Hugo Grotius. Njegovo djelo ''O pravu rata i miru'' (De iure belli ac pacias) je temelj učenja o prirodnom pravu i prva knjiga međunarodnog javnog prava. Uz Grociusa, u važne predstavnike ove škole ubrajaju se: 68. Pufendorf, 69. Lajbnic, 70. Tomazius.

Teorija prirodnog prava se zasniva na diobi prava na pozitivno, dato istorijom i odnosom snaga, i prirodno, dato razumom. Prvo je nesavršeno, a drugo savršeno, jer se temelji na razumu i prirodi. Ova ideja, koja ima zametak u učenjima grčkih filozofa, našla je

63 Iz udžbenika Obrada Stanojevića; stranice: 117-118.

plodno tlo u historijskom trenutku u kome je građanstvo težilo ka promjeni postojećeg pravnog i političkog sistema, koji je osuđivan kao protivan prirodi. U te razumom date ideje spadalo je shvatanje o svetosti privatne svojine, slobode kretanja ljudi i dobara, mogućnost građana da sami odlučuju svoj politički sistem. Drugim riječima, filozofija prirodnog prava je bila poklič na pobunu, jer je jedno od prirodnih prava čovjeka da i silom, ako treba, zamjeni nesavršeni poredak i uvede savršeni.

Na prvi pogled ovakvo polazno stanovište bilo je protiv svih naslaga istorije, pa i protiv rimskog prava. Ali nije bilo tako. U rimskom pravu, upravo u jednom njegovom dijelu (privatno pravo) pripadnici ove škole su našli punu potvrdu svog učenja, kao da su se vratili na stav glosatora da je to ratio scripta. Ali nisu prihvatili neke druge institute rimskog prava, u prvom redu ropstvo, a većina je odbacivala državno uređene principata i dominata, dok su bili pune hvale za republiku (Montsquieu).

Prve građanske kodifikacije, a naročito francuski Građanski zakonik (Code Civil) iz 1804. godine rezultat su učenja škole prirodnog prava.

U Njemačkoj je takođe bio jak uticaj ovih ideja, ali je došlo do nastanka dvije škole: historijskopravne i pandektističke, od kojih je prva bila zasnovana na apstraktnim idejama ,a druga okrenuta praksi.

71. Njemačka istorijsko-pravna škola

Po mišljenju ove škole, pravo je dugotrajan proizvod narodnog duha i shvaćanja, dakle, plod posebne evolucije, koja se može utvrditi samo izučavanjem istorijskog razvoja. Stoga ono ne može biti rezultat postojanja nekog zakonodavca, jer on svojom arbitrarnošću kida tu vezu prava sa narodnim duhom. U skladu sa tim, istorijsko-pravna škola je bila protivnik kodifikacija. Istorijsko-pravna škola nije mogla do kraja izvesti svoje planove o proučavanju rimskog prava, iz jednostavnog razloga, zato što je to pravo bilo pozitivno pravo u velikom dijelu Njemačke. Osnivačem ove škole se smatra 72. Karl Fridrih von Savinji, mada je osnovne poglede (već ranije) i shvatanje donio 73. Gustav Hugo. Sljedbenici ove škole su bili: 74. Momzen, 75. Kriger, 76. Aplton, 78. Žirar, 79. Levi-Bril, 80. Bonfante, 81. Aranđo-Ruiz.

82. Pandektisti

Na primjeni rimskog prava u praksi i na potrebama teorijske obrade ove primjene nastala je u Njemačkoj i u nekim drugim zemljama škola koja se naziva, prema grčkom nazivu digesta – pandektisti.

Njoj je prethodila škola kameralista, koja je dobila naziv prema sudu koji je uveo Maksimilijan II (Rechskammergericht). Oni su najprije tumačili Akursijevu Glosu, a zatim su se vratili originalnim tekstovima Justinijanove kodifikacije.

Pandektisti su tumačili pravo sa gledišta prakse, ali uz primjenu novih dostignuća pravne nauke, logike i dogmatike. Za njih je pravni sistem zatvorena i skladna cjelina na koju treba primjeniti zakone logike i naučne metode tumačenja. 64 ,, Iz djela pandektista proizilazi da su više naginjali rimskom klasičnom pravu, nego pravu Justinijanovog perioda. Njih nisu interesovale kasnije srednjovijekovne izmjene rimskog prava ... Pandektisti su isticali da su politički neutralni i da im je najveća briga privatno pravo, naglašavajući posebno važnost slobode ugovaranja i pravo privatne svojine kao u rimskom pravu. ''65

Istaknuti pandektisti, i predstavnici ovog pravca su bili 83. Puhta, 84. Dernburg, 85. Vindšajd. Ovaj pravac je imao svojih pristalica i u drugim zemljama Holandiji, Francuskoj, Austriji, Italiji, i Engleskoj, poznati 86. Džon Ostin, koji je primjenio metod pandektista na englesko precedentno pravo.

64 O. Stanojević., Nav. djelo, Sarajevo, 2000., 120 .65 N. Mojović, Nav. djelo., 400.