RENÉ GROUSSET

5 Ey lül 1885’te Fran sa’n›n Gard böl ge sin de ki Au ba is ka sa­ba s›n da do€ du. Mon t pel lier Üni ver si te si’n de ta rih ö€ re ni mi gör dü. Bi rin ci Dün ya Sa va ş›’na ka t›l d›. Do €u sa nat la r› ala­n›n da uz man laş t›k tan son ra Pa ris’te ki Do €u Dil le ri ve Si ya sal Bi lgi le r oku llar›nda co€ raf ya ve ta rih ders le ri ver di. Guimet ile Cer nusc hi mü ze le rin de mü dür yar d›m c› l› €›, mü dür lük gibi gö rev le r de bu lun du. Jo ur nal asi ati que der gi si nin ya y›n ku ru lu ve Fran sa Ulu sal Mü ze ler Kon se yi üyeliklerini yürüttü. 1946 y› l›n da Fran sa Bi lim ler Aka de mi si üye li €i ne se çil di. 12 Ey lül 1952’de öl dü.Başl›ca eserleri:L’Épopée des croisades, Paris, 1926.Histoire de l’Extrême-Orient, Paris, 1929.Sur les traces du Bouddha, Paris, 1929.Histoire des croisades et du royaume franc de Jérusalem, Paris, 1936.L’Empire des steppes. Atilla, Gengis Khan, Tamerlan, Paris, 1939.Le Conquérant du monde. Vie de Gengis Khan, Paris, 1944.Bilan de l’Histoire, Paris, 1946.L’Empire du Levant, Paris, 1946.Histoire de l’Arménie, Paris, 1947.De la Grèce à la Chine, Monaco, 1948.Pour un nouvel humanisme, Boudry-Neucâtel, 1949.Figures de proue. D’Alexandre le Grand au Grand Mogol, Paris, 1949.Les Civilisations de l’Orient. L‘Inde, Paris, 1949.De l’Inde au Cambodge, Monaco, 1950.De la Chine au Japon, Monaco, 1951.Les Civilisations de l’Orient. La Chine et son art, Paris, 1951.L’Âme de l’Iran, Paris, 1951.

u s u l g e r e € iBu kitap Frans›z tarihçi René Grousset’nin ilk bas›m›

1947’de Paris’te yap›lan Histoire de l’Arménie (Ermenistan’›n Tarihi) adl› çal›şmas›n›n Türkçe çevirisidir. Eserin daha sonraki Frans›zca

bas›mlar› 1984 ve 1995 y›llar›nda yap›lm›şt›r.Türkçe bas›mda çevirmen taraf›ndan metne birtak›m aç›klay›c›

notlar eklenmiş, bunlar (*) işaretiyle gösterilmiş ve sayfa altlar›nda aç›klamalar› yap›lm›şt›r. Yazar›n bibliyografik at›flar› ise rakamla

gösterilmiş ve metnin sonundaki “Notlar” bölümünde verilmiştir.Çeviride, özel adlar›n yaz›m›nda yazar›n kulland›€› transliterasyon

sistemine uyulmam›ş, özellikle Ermenice adlar›n yaz›m›nda,Türkçe genel yaz›m kurallar› da dikkate al›narak, sözcüklerin

okundu€u gibi yaz›lmas›na dikkat edilmiştir. Yazar›n özel adlar›n farkl› dillerdeki karş›l›klar› ve farkl› yaz›l›şlar› konusundaki önerileri

metinde korunmuş ve bunlar›n kolayl›kla takip edilebilmesi için dizinde bu farkl›l›klar›n her biri gösterilmeye çal›ş›lm›şt›r. Özellikle yer adlar›nda, yazar›n kullanmay› tercih etti€i ço€u Grekçe kökenli adlar korunmuş, Türkçeleri –e€er yazar taraf›ndan verilmemişse–

ulaş›labildi€i ölçüde, her bölümde bu adlar›n ilk geçti€i yerde köşeli ayraç içinde verilmiştir.

Kitapta yer alan haritalar, Frans›zca özgün bas›mda yazar taraf›ndan verilen haritalard›r; ancak harita üzerindeki adlar›n yaz›m›nda

yukar›da aç›klanan yol takip edilmiştir.Kitapta yer alan foto€raflar ve yazar›n eserlerinden yararland›€› ortaça€ Ermeni tarihçileri hakk›nda k›sa biyografik bilgilerin yer ald›€› bölüm

taraf›m›zca eklenmiştir. Türkçe yaz›mda, Adam Yay›nlar›’n›n Ana Yaz›m K›lavuzu’na

uyulmaya çal›ş›lm›şt›r.Kitapta kullan›lan k› salt ma la r›n aç› l›m la r› şöy le dir:

a.g.e. : ad› geçen esera.y. : ayn› yerdebkz. : bak›n›zc. : ciltçev. : çevirenç.n. : çevirenin notuErm. : ErmeniceLat. : Latincekm. : kilometrekrş. : karş›laşt›r›n›zm. : metreMÖ : Milattan Önce

MS : Milattan Sonrano : numara, say›ö. : ölümüR.É.A. : Revue des Études

Arménienness. : sayfasic. : aynenTür. : Türkçe/Türkçesiyay. haz. : yay›na haz›rlayanvs. : vesairey.o. : yaklaş›k olarakyy. : yüzy›l

y a y › n c › n › n n o t u

B A Ş L A N G I C I N D A N 1 0 7 1 ’ E

ERMEN‹LER‹N TAR‹H‹

Aras Ya y›n c› l›k‹s tik lal Cad de si, H› div yal Pa las 231/Z

34430 Tü nel, Be yo€ lu-‹s tan bulTel: (0212) 252 65 18 - 243 06 02

Fax: (0212) 252 65 19in fo@aras ya yin ci lik.comwww.aras ya yin ci lik.com

Sertifika No: 44967

––––––––––––––––ARAS - ԱՐԱՍ 68––––––––––––––––

Başlang›c›ndan 1071’e Ermenilerin Tarihi

René Grousset

Orijinal Ad›Histoire de l’Arménie

d e s o r i g i n e s à 1 0 7 1

Yay›ma Haz›rlayanRo ber Kop taş

Ka pak Ta sa r› m›Melisa Arsenyan

Ka pak Foto€raf›Ön Kapak: Norair Chahinian, Ahtamar, 2013

Arka Kapak: Dickran Kouymjian, Surp Haç Kilisesi’nin batı cephesindeki Davut ve Golyat kabartması, Ahtamar.

© 2005, Aras Yay›nc›l›k© 1984, Editions Payot, © 1995, Editions Payot & Rivages

ISBN 9756052100561

Bas k› ve CiltSena Ofset, 2. Matbaacılar Sitesi 4NB7-9-11 Topkap-İstanbul

Tel: (0212) 613 38 46 / Sertifika No: 45030

Birinci Baskı: Mart 2005, İstanbulİkinci Baskı: Kasım 2019, İstanbul

B A Ş L A N G I C I N D A N 1 0 7 1 ’ E

ERMEN‹LER‹N TAR‹H‹

RENÉ GROUSSET

FRANSIZCADAN ÇEV‹RENSOS‹ DOLANO⁄LU

Büyük şairARŞAG ÇOBANYAN’a

hayranl›€›m›n ifadesi olarak.

Bu kitab› haz›rlarken bilgilerine ve dostluklar›na çok şey borçlu oldu€um Peder L. MARIÈS ileFRÉDÉRIC FEYDIT’ye şükran duygular›mla.

‹çindekiler

Bölüm I: ERMEN‹STAN CO⁄RAFYASI ve TAR‹HErmenistan co€rafyas›n›n genel özellikleri ..............................................................................................17Ermeni kalesinin savunmas›: Kuzeydeki s›rada€lar ...................................................................17Ermeni kalesinin savunmas›: Güneydeki s›rada€lar ..................................................................19Ermeni kalesinin içi: Doruklar ................................................................................................................................21Yaylalar .......................................................................................................................................................................................................22Verimli Ermeni topra€› ......................................................................................................................................................23Kuzeybat› eyaletlerinin zirai ve k›rsal zenginli€i..............................................................................24Güneydeki ve do€udaki havzalar›n üstünlü€ü ...................................................................................25Orta Aras havzas› ........................................................................................................................................................................26Van yöresi ..............................................................................................................................................................................................28

Bölüm II: TAR‹HÖNCES‹ ERMEN‹STANNeolitik devri ve Eneolitik devri sanayileri ...........................................................................................30Arakadz’daki megalitik an›tlar ..................................................................................................................................31Vişablar ve protohistorik sulama ...........................................................................................................................32Madencilik merkezleri: Lalvar öbe€i ................................................................................................................34Gence ve Karaba€ öbe€i ....................................................................................................................................................36Sevan gölü öbe€i...........................................................................................................................................................................37Protohistorik kronoloji .......................................................................................................................................................41Sevan’daki arkaik yaz›lar ...................................................................................................................................................42

Bölüm III: ERMEN‹-ÖNCES‹ ERMEN‹STANErmeni-öncesi Ermenistan ve Hurri varsay›m› ................................................................................43Hitit kaynaklar›na göre bat› Ermenistan ...................................................................................................44Asur kaynaklar›na göre Ermenistan: Nayiri .........................................................................................47Urartu krall›€›n›n kuruluşu / Aram’›n saltanat› ...............................................................................47I. Sardur’un saltanat› ..............................................................................................................................................................50‹şpuini ve Menua’n›n saltanatlar› ........................................................................................................................51I. Argistis’in saltanat› .............................................................................................................................................................53II. Sardur’un saltanat› ...........................................................................................................................................................54I. Rusa’n›n saltanat› .................................................................................................................................................................57II. Argistis’in saltanat› ..........................................................................................................................................................59II. Rusa’n›n saltanat› ..............................................................................................................................................................60III. Sarduri ve III. Rusa .....................................................................................................................................................62Urartu uygarl›€› ..............................................................................................................................................................................62

7

Bölüm IV: “HAYASDAN”IN ‹LK YÜZYILLARIErmenicenin Hint-Avrupa dilleri aras›ndaki konumu .........................................................65 Ermeni halk›n›n Trak-Frig kökeni ....................................................................................................................66Ermenistan’›n Ermenileştirilmesi.........................................................................................................................68Ermeni dilinde Kafkas temeli....................................................................................................................................71Akaman›ş egemenli€i alt›ndaki Ermenistan .........................................................................................72Ksenophon’un Ermenistan’› tasviri ..................................................................................................................75

Bölüm V: HELEN‹ST‹K DÖNEMDE ERMEN‹STAN ARDAŞESYAN HANEDANI

Makedon fethinin sonuçlar›.........................................................................................................................................77Ermeni krall›€›n›n kurucusu I. Arkaksias/Ardaşes ....................................................................78Büyük Dikran: Ermeni ‹mparatorlu€u ........................................................................................................81Dikran’›n Romal›larla anlaşmazl›€› ....................................................................................................................90Ermenistan’›n yeni yönelimi: Romal›lar›n müttefiki Büyük Dikran ................95III. Ardavazt, Crassus ve Antonius ...................................................................................................................98Ardaşesyan hanedan›n›n son zamanlar› .................................................................................................101

Bölüm VI: ROMA PROTEKTORASI ve ERMEN‹STAN’IN ARŞAGUN‹ KRALLARI

Hanedandaki istikrars›zl›k /Küçük evlad›n soyundan gelen Arşaguniler ve ‹beryal›lar ................103

Ermeni dengesi ve Rhandeia anlaşmas› ..................................................................................................106Trajanus ve Roma ilhak› ...............................................................................................................................................107Arşaguni hanedan›na ve Rhandeia’n›n dengesine dönüş .............................................108Son Antoniuslar ve Severuslar devrinde Ermenistan ........................................................109Ermenistan ve ilk Sasanîler / III. D›rtad’›n tahta ç›k›ş› ....................................................110 Ermeni kültüründeki Part etkisi........................................................................................................................113Ermeni paganizmi ...................................................................................................................................................................114

Bölüm VII: HIR‹ST‹YAN ARŞAGUN‹LERErmenistan’›n H›ristiyanl›€› kabulü .............................................................................................................118‹lk Ermeni H›ristiyan topluluklar›n›n Arami-Part niteli€i..........................................122III. D›rtad, II. Khosrov ve feodal muhalefet ..................................................................................123Kuzeydo€u eyaletlerinin Ermenileşmesi: Sünik ..........................................................................127VII. Dikran: Krall›k ile patriklik aras›nda kopma ...................................................................128Ermeni sözlü gelene€inde II. Arşag / Aziz Nerses ..................................................................130II. Arşag Roma ile Sasaniler aras›nda .......................................................................................................133Kral Bab ve Roma protektoras› ..........................................................................................................................139Kral Bab’›n düşüşü ................................................................................................................................................................143

8

Varaztad’›n saltanat› ............................................................................................................................................................148Isbarabed Manuel Mamigonyan’›n yönetimi .....................................................................................152

Bölüm VIII: SASAN‹ HEGEMONYASI ALTINDAK‹ ERMEN‹STAN MAM‹GONYANLAR DESTANI

Ermenistan’›n taksimi .......................................................................................................................................................158III. Khosrov’un saltanat› ...............................................................................................................................................162Vramşabuh’un saltanat› / Mesrop Maşdots’un Ermeni alfabesini bulmas› ....166Helen kültürünü Ermenistan’a taş›ma arac›: H›ristiyanl›k .........................................171Sasanilerin kraliyete el koymas› ve Ermeni kraliyet yönetiminin

ilgas›na do€ru ......................................................................................................................................................173Son Arşaguni IV. Ardaşes / Ermeni kraliyet yönetiminin ilgas› .........................176V. Vahram ve Ermeni H›ristiyanl›€›n› Süryani Kilisesi’ne

ba€lama teşebbüsü .......................................................................................................................................178V. Vahram’›n saltanat›n›n sonunda Ermenistan’›n durumu ...................................182II. Yezdgerd / Ermeni H›ristiyanl›€›na bask› ....................................................................................183H›ristiyan inanc› ile Sasanilere ba€l›l›k aras›nda kalan nakhararlar ...............185Ermenistan’da Mazdeizm bask›s› ......................................................................................................................187Mazdeizme karş› Ermeni isyan› ...........................................................................................................................188Ermeni direnişinin önderi Vartan Mamigonyan .......................................................................189Vartan Mamigonyan ve Sünikli Vasak ....................................................................................................193Sünikli Vasak ve ‹ransever politika ..............................................................................................................195451’deki Pers istilas› ...........................................................................................................................................................196Avarayr muharebesi / Vartan Mamigonyan’›n kahramanca ölümü ................197Ermeni gerillas› ve H›mayag Mamigonyan ........................................................................................199Adhur-Hürmüz’ün marzbanl›€› / Sünikli Vasak’›n düşüşü ........................................201“⁄evontçu”lar›n şehit edilmesi ............................................................................................................................204Firuz’un saltanat› devrinde Ermenistan ..................................................................................................207Vahan Mamigonyan’›n isyan› ................................................................................................................................209Agori muharebesi ....................................................................................................................................................................211Nersesabad muharebesi ..................................................................................................................................................213Ah›ska muharebesi ................................................................................................................................................................214Reyli Şahpur’un marzbanl›€› / Vahan Mamigonyan ve Ermeni direnişi .......217Ermeni özerkli€inin tan›nmas›:

Ermenistan marzban› Vahan Mamigonyan .............................................................219Ermeni özerkli€inin kald›r›lmas› .......................................................................................................................225Ermeni Kilisesi ile Grek Kilisesi aras›ndaki kopuş .................................................................226‹ustinianos devrinde Ermenistan .....................................................................................................................229II. Vartan Mamigonyan’›n isyan› .....................................................................................................................234‹mparator Maurikios devrinde Bizansl›lar›n Persarmenia’ya dönüşü .........239

9

591 anlaşmas›nda Bizans’›n Ermenistan’dan ald›klar› ......................................................242Muşe€ Mamigonyan Persler ile Bizansl›lar aras›nda ............................................................244‹mparator Maurikios’un Ermeni niteli€ini kaybettirme politikas› ...................246Perslere ve Bizansl›lara karş› Ermeni isyanlar› ..............................................................................247S›mpat Pakraduni, Pazmaha€t, Hyrkania marzban› ................................................................251‹mparator Maurikios devrinde din işleri /

Yirmi y›ll›k dini bölünme (590-610) .............................................................................. 255Ermeni Kilisesi ile Gürcü Kilisesi aras›nda kopuş ...................................................................257Hüsrev Perviz’in Bizans Ermenistan›’n› fethi ................................................................................260Herakleios’un Perslere karş› seferleri ve Ermenistan .........................................................262Daron’un tarihi roman›: Kurt Vahan destan› ................................................................................266‹mparator Herakleios devrinde Bizans Ermenistan› ............................................................270Sasani döneminde Ermeni feodalitesi .......................................................................................................276

Bölüm IX: ERMEN‹STAN VE ARAP HEGEMONYASI

Arap istilas› / Teotoros R›şduni ve patrik III. Nerses .........................................................285‹mparator II. Konstas’›n Ermeni politikas› .......................................................................................287II. Konstas’›n Ermenistan seferi ........................................................................................................................290Teotoros R›şduni ve Araplarla işbirli€i politikas› .....................................................................291Bir sükûnet dönemi: Krikor Mamigonyan .........................................................................................293681’deki Ermeni-Gürcü isyan› ve Hazar istilas› .........................................................................294II. ‹ustinianos ve Araplar aras›nda Ermenistan ........................................................................295Vartanagerd’deki Ermeni zaferi .........................................................................................................................297Patrik III. Sahak’›n ölümünden sonraki elçili€i .........................................................................298Nahçivan’daki hunharl›klar / Nakhararlar›n kökünün kaz›nmas› ......................300Patrik Otzunlu III. Hovhannes ve Manazgerd ruhani konseyi ............................301Hazar tehlikesi karş›s›nda Arap-Ermeni dayan›şmas› ........................................................303Son Emevi halifeleri ve Pakradunilerle Mamigonyanlar›n rekabeti ..............305Abbasi hanedan›n›n başa geçmesi ve bunun Ermenistan’la

ilgili sonuçlar› .............................................................................................................................................................307Ardz›runiler, Vasburagan’›n efendileri ....................................................................................................309771’deki Ermeni ayaklanmas› ...............................................................................................................................310Arceş ve Pakrevant muharebeleri ....................................................................................................................314Pakrevant muharebesinin toprakla ilgili sonuçlar› ..................................................................316Dacad Antzevatsi .....................................................................................................................................................................320Ardz›runi prenslerinin şehit olmas› (785) ...........................................................................................3228. yüzy›l›n son y›llar›nda do€rudan Arap yönetimi................................................................323

10

Bölüm X: PAKRADUN‹ PRENSL‹⁄‹

Aşod M›sager’in prensli€i .............................................................................................................................................326Yeni Sünik sülalesinin başlang›c› .....................................................................................................................331 Daronlu Pakarat ve S›mpat Aplapas ...........................................................................................................333 Ermenilerin yarar sa€lad›€› Müslümanlar aras› anlaşmazl›klar ..............................334Gürcistanl› Pakraduniler: Kuropalates Aşod .....................................................................................335‹mparator Theophilos devrinde Ermenistan’a Bizans ak›nlar› ..............................336Halife Mütevekkil devrinde Arap bask›s› ............................................................................................338Emir Yusuf’un Vasburagan’a ve Daron’a seferi .........................................................................339Emir Bo€a’n›n Vasburagan’daki seferleri ............................................................................................341Arzen ve Tiflis emirlerine karş› Bo€a’n›n seferi / Tzanarlar›n direnişi ..........345Bo€a’n›n A€van ve Sünik seferi ........................................................................................................................346“Apupelc’in o€lu”nun ilk günleri ....................................................................................................................347Emir Bo€a’n›n S›mpat Aplapas’a ihaneti .............................................................................................348Ermeni prenslerinin Samarra’ya sürgün edilmesi ....................................................................349Prenslerin sürgüne götürülmesi s›ras›nda Ermeni direnişi /

Apupelc’in o€lu Kurken ve Vasburagan’›n kalk›nmas› .........................350Vasburagan’da aile rekabetleri: Krikor-Terenig ile Apupelc’in o€lu .............352Büyük Aşod, prenslerin prensi ............................................................................................................................353Pakrevant Mamigonyanlardan Büyük Aşod’a geçiyor.......................................................354Büyük Aşod ve Vasburagan meseleleri /

Krikor-Terenig’in Sopya Pakraduni’yle evlili€i.................................................355Büyük Aşod ve Sünik sülalesi ..............................................................................................................................356Büyük Aşod ve Manazgerd emirli€i .............................................................................................................357Sürgündeki prenslerin dönüşü ............................................................................................................................358Apupelc’in o€lu ve Antzevatsik miras› ....................................................................................................359Vasburaganl› Aşod’un dönüşü ve son y›llar› ...................................................................................360Photios’un teklifleri ve Şiragavan ruhani konseyi ...................................................................363Büyük Aşod ve Ermeni-Arap feodalitesi..............................................................................................364Vasburagan prensi Krikor-Terenig’in son maceralar› ve ölümü ........................367Vasburagan naibi Gagik Ebu-Morvan ......................................................................................................368Büyük Aşod’un Sünik ve A€van politikas› .......................................................................................369Büyük Aşod’un Gürcistan politikas› ...........................................................................................................370

Bölüm XI: PAKRADUN‹ KRALLI⁄I

Ermenistan kral› Büyük Aşod ..............................................................................................................................373Şehit I. S›mpat’›n tahta ç›k›ş› (890-914) ..............................................................................................376Isbarabed Apas’›n rekabeti ..........................................................................................................................................377I. S›mpat ve imparator VI. Leon / Emir Afşin’le ilk s›k›nt›lar ..............................378

11

D›vin’in Ermeniler taraf›ndan al›nmas› /I. S›mpat’›n saltanat›n›n doruk noktas› ........................................................................379

I. S›mpat ile emir Afşin aras›ndaki ilk savaş ...................................................................................381Vasburagan meseleleri: Naip Ebu-Morvan ve prens Sarkis-Aşod ...................382Vasburaganl› Sarkis-Aşod’un emir Afşin’le gizlice anlaşmas› ................................384[Ek: Foto€raflar].........................................................................................................................................................................385Apupelc’in o€lunun Vasburagan üstündeki son girişimi ve ölümü ..............401Ardz›runi prenslerinin hapsedilmesi /

Vasburagan’›n efendisi Ebu-Morvan ...............................................................................404I. S›mpat’›n emir Ahmed’e karş› seferi ...................................................................................................405Vasburagan saray›ndaki felaketler / Ebu-Morvan’›n öldürülmesi ve

Sarkis-Aşod’un tahta ç›k›ş› .............................................................................................................407Emir Afşin’in I. S›mpat’a karş› savaş› .......................................................................................................408Emir Afşin ve Vasburagan prensleri ...........................................................................................................411Patrik Ye€vartl› Maşdots ve patrik V. Hovhannes .................................................................413I. S›mpat’›n Kaysl›lara ve Sünik’e karş› seferleri .......................................................................414Haçik-Gagik, Vasburagan prensi ......................................................................................................................416Amuk’un Haçik-Gagik taraf›ndan al›nmas› /

Müslüman ak›nlar›na karş› mücadele ..............................................................................418 I. S›mpat devrinde Ermenistan’›n kalk›nmas› ...............................................................................420I. S›mpat ve Gürcistan meseleleri ....................................................................................................................422I. S›mpat’›n emir Yusuf’la ilk temaslar› ..................................................................................................423I. S›mpat’a karş› komplo / Gürcistanl› II. Adarnase’den kopma ........................425Vasburagan’daki Ardz›runi prensli€inin krall›k haline gelmesi ...........................426Pakraduni Ermenistan›’n›n emir Yusuf taraf›ndan istila edilmesi ..................429I. S›mpat’›n şehit edilmesi ..........................................................................................................................................432I. S›mpat’›n saltanat› üstüne hüküm ...........................................................................................................433II. Aşod Yergat’›n tahta ç›k›ş› .................................................................................................................................434II. Aşod ve Bizans ittifak› / Kral›n Konstantinopolis’i ziyareti ..............................436‹ki Aşod’un rekabeti ...........................................................................................................................................................439II. Aşod ve Ermeni feodalitesi / Udya’n›n fethi ..........................................................................443II. Aşod’a suikast girişimi ...........................................................................................................................................444II. Aşod’un Abhazlarla savaş› / Gardman’›n ilhak› .................................................................445Samşvilde’nin II. Aşod taraf›ndan al›nmas› .....................................................................................447Ermenistan krallar›n›n kral› II. Aşod .........................................................................................................448II. Aşod ve Amram Tsulig’in isyan› ..............................................................................................................450Emir Nas›r, Antzevatsik’te, Vasburagan’da ve Sünik’te .................................................451Nas›r’›n II. Aşod’a, patrik V. Hovhannes’e ve Sünikli S›mpat’a

karş› girişimlerinin başar›s›zl›€a u€ramas› ..................................................................452

12

Vasburaganl› kral Haçik-Gagik’in bar›ş y›llar› ..............................................................................454Kral Apas ............................................................................................................................................................................................457Vasburagan kral› Terenig-Aşod .........................................................................................................................458Apas devrinde dini hareket ......................................................................................................................................460Kral Apas ve Abhazlar .....................................................................................................................................................463‹slam’›n gerilemesi / Ermeni-Bizans s›n›rlar›n›n Bizans hizmetindeki

Ermeni komutanlar› taraf›ndan kurtar›lmas› ........................................................465‹nayetli III. Aşod .....................................................................................................................................................................469Sünik’teki ve A€van’daki H›ristiyanlar Ermenistan’a ba€lan›yorlar .............470III. Aşod’un takdis ayini ...............................................................................................................................................471Kars Pakraduni krall›€›n›n kuruluşu ...........................................................................................................473Vasburagan sülalesinde taksimler ....................................................................................................................474Do€u Sünik’in kraliyet olmas› ..............................................................................................................................475III. Aşod devrinde din meselesi /

Patrik Sünikli Vahan’dan I. Haçik Arşaruni’ye ...............................................476Nikephoros Phokas ve Bizans’›n Ermenistan yak›nlar›nda yapt›€›

yeniden fetihler ................................................................................................................................................479Daron’un tarihine yeniden bak›ş ......................................................................................................................480Daron’un Bizans imparatorlu€una ilhak› .............................................................................................483‹oannes Tzimiskes ve III. Aşod ..........................................................................................................................484II. S›mpat’›n saltanat› ........................................................................................................................................................489Kars kral› Muşe€’in muhalefeti / Kuropalates Daykl› Tavit’in müdahalesi .......490Kuropalates Daykl› Tavit ve iki Bardas’›n savaş› .........................................................................493Küçük evlad›n soyundan gelen kollar: Daşir’deki Pakraduni krall›€› .........496Küçük evlad›n soyundan gelen kollar: Kars’taki Pakraduni krall›€› .............497Müslümanlarla müsademeler .................................................................................................................................498‹mparator II. Basileios ile Ermeniler aras›nda geçimsizlik alametleri..........499Bardas Phokas’›n isyan› ve bunun Ermenistan’daki sonuçlar› ..............................500Daykl› Tavit, II. S›mpat ve Abhazya’da siyasi iktidar›n intikali ..........................502II. S›mpat’›n ölümü / Saltanat› üstüne hüküm .............................................................................505Kral I. Gagik ve kraliçe Gadramite / Dini yap›lar /

Sünik Kilisesi’yle bar›şma .................................................................................................................507Daşir kral› Tavit Anho€in .............................................................................................................................................508 Ermeni halk›n›n Kilikya’ya ve Antiokheia’ya yay›lmas› ..................................................510Sevanl› Sarkis’in patrikli€i..........................................................................................................................................511‹mparator II. Basileios, Ermeniler ve Bulgaristan’›n fethi ..........................................511Kuropalates Daykl› Tavit’in son y›llar› /

Manazgerd’in Müslümanlardan al›nmas› ....................................................................512Kuropalates Daykl› Tavit’in ölümü .................................................................................................................517

13

Daykl› Tavit’in miras›n›n imparator II. Basileios taraf›ndan ilhak› ...............520I. Gagik’in monarşi otoritesinin zay›flamas›na tepkisi ......................................................523Gürcistanl› III. Pakrad ile Ermenistanl› I. Gagik’in Gence emirine

karş› birleşmesi .................................................................................................................................................525‹mparator II. Basileios’un Gürcistanl› I. Giorgi’yle bozuşmas› .............................526I. Gagik devrinde Ermeni kültürü ..................................................................................................................527Kral Hovhannes-S›mpat ile prens Aşod Kaç’›n rekabeti ..............................................530Ermeni-Gürcü anlaşmas›n›n bozulmas› ..................................................................................................532‹mparator II. Basileios’un Gürcistan’a ilk seferi ........................................................................535Müslüman ak›nlar›n›n yeniden başlamas› / Vasak Pahlavuni’nin ölümü ........538Türklerin Vasburagan’da ortaya ç›k›ş› ......................................................................................................539 Vasburagan’›n Bizans imparatorlu€una devri ................................................................................540Hovhannes-S›mpat’›n meşum vasiyeti .....................................................................................................543II. Basileios’un Gürcistan’a ikinci seferi ................................................................................................545II. Basileios’un Khoy kuşatmas› ........................................................................................................................548Arceş’in, Pergri’nin ve Edessa’n›n Müslümanlardan al›nmas› ..............................549Daşir kral› Tavit Anho€in’in Müslümanlarla mücadeleleri ..........................................551Patrik Bedros Kedatartz ve kral Hovhannes-S›mpat ............................................................553II. Gagik’in tahta ç›k›ş› ....................................................................................................................................................555Vestis Sarkis’in darbe girişimi ve Ani’ye ilk Bizans sald›r›s› ....................................555II. Gagik’in taç giymesi /

Pakraduni hanedan›n›n koruyucusu Vahram Pahlavuni ....................558Bir kahramanl›k destan›ndan bir epizot / Sa€›r Haçik ve Küçük Prens .......558Konstantinos Monomakhos’un Ermenistan’a karş› suçu:

Bizans Müslümanlara başvuruyor .........................................................................................560Krikor Makistros’un gözden düşmesi ........................................................................................................561II. Gagik hile yoluyla Konstantinopolis’e çekiliyor ................................................................563Ani’nin Bizansl›lar taraf›ndan al›n›ş› ..........................................................................................................564Kral II. Gagik’in tahttan feragati ......................................................................................................................567 Parakimomenos Nikolaos ile Mikhael ‹asites’in idaresi /

Bizans’›n D›vin’deki hezimeti .....................................................................................................568Katakalon Kekaumenos’un idaresi / Patrik Bedros’un gözden düşmesi .......569

Bölüm XII: SELÇUKLU ‹ST‹LASIKutalm›ş’›n Vasburagan’a bask›n› ..................................................................................................................571Bizans, Ermeni milislerini da€›t›yor .............................................................................................................571‹brahim Y›nal’›n istilas› / Ardz›n’›n y›k›lmas› ................................................................................ 573Gabudru muharebesi ..........................................................................................................................................................575Sebasteia’taki Ardz›runi saray›na yeniden bak›ş ........................................................................576Patrik Bedros Kedatartz Konstantinopolis’te ve Sebasteia’da .................................578

14

Patrik II. Haçik ..........................................................................................................................................................................580Ba€in’de kar›ş›kl›klar / Harbig’in isyan› ve ölümü ...................................................................580‹brahim Y›nal’›n Kars ya€mas› ve katliam› ........................................................................................581Tu€rul Bey komutas›nda büyük Selçuklu istilas› /

Manazgerd’in kuşat›lmas› ve kurtar›lmas› .................................................................582Tu€rul Bey ile Ebulesvar yak›p y›k›yorlar ............................................................................................584Bask›nlar ve yak›p y›kmalar ......................................................................................................................................586Gürcü müdahalesi / ‹vane Orpelyan’›n bat› Ermenistan’›

ele geçirme teşebbüsü ...............................................................................................................................588Plur ya€mas› ve katliam› ...............................................................................................................................................589Melitene’nin y›k›l›ş›..............................................................................................................................................................591Tornig Mamigonyan / Klagavank’taki Ermeni zaferi ...........................................................592Sebasteia ya€mas› ve katliam› ................................................................................................................................593Ba€in kazas›nda katliam.................................................................................................................................................594Tavadanos ve Norman Hervé ...............................................................................................................................595Alparslan’›n Gürcistan seferi ..................................................................................................................................596Ani’nin Alparslan taraf›ndan al›n›ş› ............................................................................................................598Kars’›n Türkler taraf›ndan al›n›ş› ....................................................................................................................600Patrikli€in çöküşü ve yeniden do€uşu /

Patrik II. Haçik ve patrik II. Krikor .................................................................................602II. Gagik ve Grek Kilisesi’ne karş› Ermenili€in savunulmas› ..................................603II. Gagik ve metropolit Kaisareial› Markos .......................................................................................605Türklerin Edessa yöresindeki tahribat› ....................................................................................................607Ani’nin düşmesinin sonuçlar›:

Küçük Asya’n›n Türkler taraf›ndan istilas› .............................................................608Manazgerd’in Alparslan taraf›ndan al›n›ş› ..........................................................................................609Romanos Diogenes ve Sebasteia’daki Ermeni kolonisi ...................................................610Manazgerd muharebesi....................................................................................................................................................612 Manazgerd hezimetinin sonuçlar› ....................................................................................................................614Kral II. Gagik’in kişili€i .................................................................................................................................................615 II. Gagik’in öldürülmesi ................................................................................................................................................617 Ani’deki Pakraduni sülalesinin sonu ..........................................................................................................619II. Krikor devrinde patriklikteki çalkant›lar .....................................................................................619

Sonuç: D‹KRAN’IN EF‹J‹S‹ .............................................................................................................................622

Notlar ..............................................................................................................................................................................................................623Soya€açlar›................................................................................................................................................................................................701René Grousset’nin Ermenilerin Tarihi’ni Yazarken Başvurdu€u

Baz› Ortaça€ Ermeni Tarihçileri .............................................................................................707Dizin .................................................................................................................................................................................................................715

15

HAR‹TALAR1. Ermeni yöresinin fiziki haritas› ...........................................................................................................................202. Tarihöncesi Ermenistan ................................................................................................................................................333. Tamanyan, Toramanyan ve Kalantar’dan oluşan heyet

taraf›ndan Arakadz ve Eçmiyadzin aras›nda yap›lanprehistorik kaz›lar, 1924-1927 ......................................................................................................37

4. Delaporte’a göre 15. yüzy›ldan 10. yüzy›la Ermenistan s›n›rlar› ........................455. Urartu krall›€› ..............................................................................................................................................................................556. Büyük Dikran devrinde Ermeni imparatorlu€u .........................................................................877. 7. yüzy›l baş›nda Ermenistan ..............................................................................................................................281 8. 890’a do€ru Ermenistan ...........................................................................................................................................3839. 1000’e do€ru Ermenistan .......................................................................................................................................515

BÖLÜM I

Er me nis tan Co€ raf ya s› ve Ta rih

Er me nis tan co€ raf ya s› n›n ge nel özel lik le ri

Co€ raf ya c› R. Blanc hard’›n ta n› m› na gö re Er me nis tan, “Trans kaf­kas ya ve Me zo po tam ya çö kün tü le ri ne yük sek ten ba kan mu az zam bir da€ küt le si”dir, da ha do€ ru su “ça t› s› bir bi ri ne ek len miş k›v r›m lar dan oluş tu €u için” hem bir da€ küt le si dir, hem de “bu k›v r›m lar lav la r›n ak›n t› s› na gö mül müş ol du €u için” bir yay la d›r. K› sa ca s›, “sarp ya maç l› bü yük do €al bir ka le dir, ama sur la r› n›n ar ka s›n da düz lük ler, hav za lar ve yay la lar giz ler.” Bun dan do la y›, “d›ş ke sim de ki yük sek du var lar ile iç ke sim de ki en ge be nin nis pe ten da ha yu mu şak şe kil le ri ara s›n da çar p› c› bir te zat var d›r” (ke nar da ki da€ sil si le si nin or ta la ma yük sek li €i 3000 ila 4000 met re; iç yay la da 1500 ila 1800 met re dir). An cak şu da var ki, iç ke sim de bi le, ge ne “ç›p lak ve vah şi yük sek da€ lar ile yer le şik nü fu sun ya şa d› €›, ara la r› na Er me nis tan’›n da­€›l­m›ş ol du €u be re ket li hav za lar”1 ara s›n da da baş ka bir z›t l›k mey da na ç› kar.

Er me nis tan co€ raf ya s› n›n iki fark l› ni te li €i; bu ül ke nin Ön As ya’da ki di €er top rak la ra na za ran ala bil di €i ne öz günlü€ü ve ken di için de bö lüm­le re ay r›l m›ş l› €›, bun dan da ha iyi ifa de edi le mez di. Bu co€ ra fi ve ri ler den Er me ni ta ri hi nin iki de €iş me zi or ta ya ç› kar: Bir yan dan Er me ni mil le ti­nin güç lü “ki şi li €i,” ki bu ki şi lik onun bü tün is ti la lar dan, bü tün hâ ki mi­yet ler den, bü tün fe la ket ler den sa€ ç›k ma s› n› sa€ la m›ş t›r; di €er yan dan kök lü fe oda lizm, ki bu da es ki ça€’ dan 1064’e ka dar Er me nis tan için bir za y›f la ma ve uyuş maz l›k ne de ni ol muş tur.

Er me ni ka le si nin sa vun ma s›: Ku zey de ki s› ra da€ lar

Bu ge nel ve ri le re uy gun ola rak, Er me ni top ra €› ga yet be lir gin özel lik­le re sa hip bir kaç böl ge ye ay r› l›r.

Ön ce lik le, Er me nis tan’› ku zey de Trans kaf kas ya’dan ve özel lik le Gür­cü di yar la r›n dan, gü ney de Me zo po tam ya ova s›n dan ay› ran s› ra da€ lar. Stra bon (XI, 14, 2), da ha o za man dan, “Er me nis tan ha va li si ne re dey se tü müy le çe tin ve da€ l›k ara zi ler den mey da na ge lir” di ye be lir ti yor du.

Ermenilerin Tarihi / René Grousset F: 2 17

Ku zey de ki k›v r›m çok yük sek tir, 3000 ila 4000 met re ara s›n da. Er zin can’›n ku ze yin den Tif lis’e ka dar, Tif lis yö re sin den de Şu şa yö re­si ne ka dar, ba t› dan do €u ya, iç bü key çem ber ya y› şek lin de çu kur la şan he men he men pa ra lel üç da€ sil si le si ne ay r› l›r.

Bu böl ge nin ku zey ba t› ke si min de, Ba tum’dan Su ram ge çi di ne ka dar, Ka ra de niz dü ze ni, bol ya €›ş la r› ve ik li mi nin yu mu şak l› €›y la, da€ la r› –en az›n dan ku zey s›rt la r› n›– ha ri ka bir bit ki ör tü süy le kap lar. Bu ra s› es ki­ça€’ da La zi ka ola rak bi li nen ül ke dir. Za ten bu böl ge ler “ço ban püs kü lü, def ne, han›meli ve rho do dend ron [açalya] gi bi bit ki le rin kap la d› €› s›k ve gür bir or man ze mi ni ne sa hip kar ma ka r› ş›k zir ve ler ve uçu rum lar ha lin­de” be li rir. Ge ne de be lir te lim ki Ço ruh ›r ma €› (es ki Akamp sis) ve ko lu Ol tu ça y›, k› y› da ki da€ sil si le si ni ke sen k› s›k la r› va s› ta s›y la, içe ri ye do€ ru bir gi riş yo lu aç ma y› ba şa r›r; bu nu iler de Bi zans im pa ra to ru II. Ba si le­ios’un se fer le ri do la y› s›y la da gö re ce €iz.

Er me nis tan’› Gu ri ja’dan ve ‹meretya’dan (es ki Kolk his) ay› ran s› ra­da€ la r›n or man ör tü sü gü ney ya ma c›n da son bu lur. Ku zey ya ma c› hâ lâ kök nar ko ru la r›y la kap l›y ken, gü ney s›r t› n›n ba y›r la r› ç›p lak t›r ve bu ço rak l›k Ka ra de niz hav za s›n dan ay r› l›p Ha zar de ni zi hav za s› na yak laş t›k­ça ku zey ya ma c› na da ya y› l›r. Kars’›n ku ze yin de, Ar da han çev re sin de, es ki Ko la ver ka za s›n da ki yu ka r› Ku ra Ir ma €› Ka ra de niz ya €›ş la r›n dan hâ lâ ya rar la n›r. Da ha öte de, do €u ya do€ ru da€ lar ç›p lak la ş›r. Bu nun la bir lik te va di le rin di bi ve özel lik le bo €az lar bu ra da bi le or man ör tü le ri ni ko rur. Me se la Lo ri yö re sin de ki A€s ta fa va di si kök nar ko ru la r›, ç› nar la r› ve dev ce viz a€aç la r›y la meş hur dur.

Ku zey de ki da€ sil si le si, Er zin can’dan Ar da han’a, Ar da han’dan Se van Gö lü ’ne ka dar böl ge yi sa ra rak, es ki Dayk, Ko la ver, A€ots ve Ku kark –es ki Go ga re ne– eya let le rin den ge çe rek, iç bü key çem ber ya y› şek lin de iler ler. Se van ya k› n›n da, gö lü ku şa tan ve Ka ra ba€ eya le ti ni de (Gen ce ve Bar da yö re si) çev re le yen iki küt le ye ay r› l›r; “lav ta ba ka la r›n dan oluş muş yay la n›n yük sek top rak la r›, or man l›k alan la ra el ve riş li da€ lar ara s›n da boz k›r bit ki ör tü süy le kap l› d›r,” bu nun la be ra ber Ku ra’n›n sa€ ya ka s› n›n gü ney de ki son kol la r› ta ra f›n dan ga yet iyi akaçlan›r.

Aras neh ri, ku zey de Sü nik da€ la r› (Se van Gö lü ile Nah çi van ara s›n­da ki böl ge) ve Ka ra ba€ da€ la r›, gü ney de ‹ran Azer bay can› da€ la r› ara s›n­dan ken di ne bir yol açar ve Er me nis tan’›n ‹ran’la do€ ru dan ba€ lan t› s› n› sa€ lar. Aras’›n gü ney kol la r›n dan bi ri olan ve Azer bay can’da Khoy

18

(Er me ni cede Her) di ya r› n› su la yan K› z›l çay’›n va di si, ‹ran is ti la la r› n›n Cul fa ve Nah çi van –es ki Ko€ t›n ve ya Ko€tan ka za s›– yö nün den Er me­nis tan’a gir dik le ri yol ol muş tur da ima. Da ha do €u da, Er me nis tan’dan ç› k› ş›n da, Aras neh ri Ar ran’›n (sol ya ka s›n da) ve Mu€an’›n (sa€ ya ka s›n­da) ça y›r l› boz k›r la r› n› su lar; Ar ran ve Mu€an Türk-Mo €ol gö çe be le ri nin Er me ni ka le si ne yap t›k la r› ak›n lar da da ima men zil iş le vi gör müş tür. Bu yön de bir ç› k›n t› oluş tu ran Ka ra ba€, Sü nik ve Ko€tan, boz k›r dan ge len bu ak›n la ra kar ş› dur mak için ya ra t›l m›ş bir “Er me ni uç bey li €i” teş kil eder ade ta. An cak, ‹ran yay la s› n›n ya k›n l› €› bu ra da ken di ni Per sia’n›n ku ru boz k›r la r› n›n ik li miy le, da€ la r›n ç›p lak ve ade ta ma de ni gö rü nü­şüy le, yö re nin boş lu €uy la te zat oluş tu ran ba€ la r›n, pa muk tar la la r› n›n, yük sek ç› nar la r›n göl ge sin de ki çel tik tar la la r› n›n çev re le di €i şe hir le rin va ha ni te li €i ta ş› ma s›y la aç›k ça his set ti rir.

Er me ni ka le si nin sa vun ma s›: Gü ney de ki s› ra da€ lar

Er me nis tan’› Me zo po tam ya’dan ay› ran gü ney s› n› r› böl ge sin de do €u­dan ba t› ya uza nan s› ra da€ lar, gü ney do €u da, Asur ova s› n›n üze rin de 3000 met re yük se lir. Es ki co€ raf ya c› la r›n Mok so ene ve Kar du ene di ye ad lan­d›r d›k la r› bu ka za lar, Er me ni ce ad lar di zi nin de Mogk ve Gor cayk ola rak ge çer. Ay n› da€ sis te mi, Bit lis yö re sin den Har put’un ve Ma lat ya’n›n gü ne yi ne ka dar, ba t› ya do€ ru de vam eder. Bun lar, es ki Khoyt eya le ti ne, Sa sun [Sa son], Pa lu ve or ta ça€da ki Khan zit, Han zit ve ya Han zet eya le ti ne (ve ya Har put di ya r› na) –bu so nun cu su es ki Sop he ne’ye da hil dir– hâ kim olan “Er me ni To ros la r›”d›r. Dic le, F› rat ve kol la r›, Er me ni küt le sin den Me zo po tam ya ova s› na in mek için, bu da€ l›k k›v r›m da ha ki ki kan yon lar, “de va sa ya r›k lar” oyup açar lar. Dic le’nin do €u kol la r› n›n Khems di nan da€ sil si le sin de, Gor cayk, D› mo rik ve gü ney A€ pag eya let le rin de aç t› €› bo €az­lar gi bi. F› rat’›n es ki Kom ma ge ne ile es ki Sop he ne ara s›n da, özel lik le az ön ce ad› ge çen Han zit ve ya Han zet eya le tin de, Har put ile Ger ger ara s›n da kes kin dir sek le ri ve “sün gü şek lin de çiz gi ler”iy le aç t› €› bo €az lar gi bi.

Gü ney böl ge si nin ke na r›n da ki bu da€ la r›n gö rü nü şü ne ge lin ce; co€­raf ya c› lar bu nu bi zim Alp da€ la r› n›n gü ney böl ge siy le kar ş› laş t› r›r lar. Alp ça y›r la r› flo ra s› n›n ar d›n dan me şe or man la r› ge lir, bun la ra iyi su lan­m›ş va di ler de ya ba ni dut, in cir ve ka vak, ni ha yet, da ha al çak ba y›r lar da üzüm as ma s› hat ta pa muk ve pi rinç ek le nir. An cak, bu böl ge de, bo €az la­

19

r›n de rin li €i ve dar l› €›, y› l›n bir bö lü mün de ula ş› m› ne re dey se im kân s›z ha le ge ti rir. Bu ra da ha ki ka ten aş› la bi lir olan tek va di Bit lis Ir ma €›’ n›n va di si dir; bu va di den ge çe rek Van Er me nis tan›’na, Khoyt (Van gö lü nün gü ney ba t› s›) ve R›ş du nik (gö lün gü ne yi) eya let le ri ne ula ş› l›r.

Va di le rin bu par ça lan m›ş, ka pa l› ya p› s›, ne re dey se da ima özerk na hi­ye le re bö lün müş ül ke nin ka de ri ni be lir le miş tir. “Va di le rin yu ka r› s› na s› €›n m›ş kü çük top lu luk lar ha lin de ya ş› yor lar” di ye ya zar R. Blanc hard. “Bu tam bir ufa lan ma. Bü tün köy ler kar tal yu va s› şek lin deki sa vun ma mev ki le ri ne ku rul muş. Ev ler bir ba y›r da ba sa mak lar ha lin de di zil miş, her düz ça t› bir üst te ki evin av lu su olu yor.”

20

Er me ni yö re si nin fi zi ki ha ri ta s›