repouth sÉkatharir ÉÇe immigiricÉn arde boÓudhÁr …...16-18 februari 2014 Ór waakia Ókkol...

16-18 FEBRUARI 2014 ÓR WAAKIA ÓKKOL ÓR NOZORSÁNI MANÚS ELAKAYI KARWAYI SENTHÁR ÓT

REPOUTH SÉKATHARIR ÉÇE

IMMIGIRICÉN ARDE BOÓUDHÁR HÉFAZOTIR DIFÁRMEN


ROBERT CORNALL AO 23 MEE 2014


16-18 FEBRUARI 2014 ÓR WAAKIA ÓKKOL ÓR NOZORSÁNI

MANÚS ELAKAYI KARWAYI SENTHÁR ÓT

MOWAD ÓKKOL

Háwalar Corót ókkol 2 Amóli Húlasá 3 Mocuwara ókkol 12 Híssa 1: Juça raká 14 Híssa 2: Manús ór Elakayi Karwaiyir Senthár Kaanuni arde Idarár Entezam ókkol 15 Híssa 3: Manús ór Elakayi Karwaiyir Senthár 20 Híssa 4: Torika 23 Híssa 5: Elan 16 – 18 Februari foijjonto 26 Híssa 6: Roibar, 16 Februari 2014 41 Híssa 7: Cómbar- Mongolbar, 17 – 18 Februari 2014 47 Híssa 8: Reza Baratir Moot arde Oinno Boro Zohóm ókkol 62 Híssa 9: G4S óttu zoma gorá 69

Híssa 10: Andaz laga 81 Híssa 11: Mocuwara ókkol 86 Híssa 12: Notiza 104 Híssa 13: Monzuri ókkol 106

1


Háwala Nozorsánir Corót ókkol 16-18 Februari 2014 ór waakia ókkol ór bútore Manús elakayi karwaiyi senthár ot

Roibar 16 Februari ottu Mongolbar 18 Februari 2014 foijjonto éçe dui án luwazadé waakia ókkol óoil Manús elakayi karwaiyi senthár (RPC) ot éçe cámil aséde dhónga fósat, senthár ór cómbotti nuksan arde uggwá farír moot. PNG fulic e farí hodún óre dóri loigiyé ar ekála óla hodún é zohóm ókkol faiyé, kessú sóngin, waakia ókkol ór cómot daktori elaj zorurot foijjé sáith ot. Waakia ókkol óoilde ekkán lamba muddot ór dáiman julus ókkol ór ahéri matá Manús RPC it. Immigiricén arde boóudhar héfazotir difármen ór ségrethari, Mr Martin Bowl PSM, e nozorsáni uggwá cúru goijjé tadarot gorí bélla arde repouth di bélla waakia ókkol ór atehañsér asól maamela ókkol ór uore ar ziyán waakia ókkol ór éçe loizar, háasgorí:

mozbut fáisela gorí bélla hákikot ókkol bilkúl ki óoil de

fakkagorí bélla kide hákikot ókkol uuín faaza zehonó hókumot ókkol ollá zehonó karwaiyilla ziyán notiza yían or duara óoil

fakkagorí bélla kide difarmén óre sáf mocuwara ókkol diyé zehonó beétor gorá ókkol ór uore, ziyán óre musáda gorí bélla banai faribóu mustokbol waakia ókkol ór entezam ot.

Nozorsáni yián óre PNG Hókumot or modot loi gorá zaibou.

Yián ót cámil óibou de andaz laga, mogor hódud goijjá noó:

héfazot báñga

senthár ot rul ókkol arde zimma ókkol sáf sáf óon héfazot or entezam goróon ot ar waakia ré entezam goróon ót

rasta daháde maalumat ókkol ar jiníc ókkol ziyán é cánti báíñge ar tarfore fáçafáçi hórotal goijjé

asól esthéikhóuldhar ór munaséfi ar hédmot douyar zuab

senthár bútore hédmot douya ókkol ór kabeliyoti hórotal hórkot óre anjam di bella

torikakar ór mosólla ókkol ziyán farí ókkol ór entezam loi mutalek, éçe cámil aséde uún zará sóulot ór hótara goré

oinno zehonó maamela ókkol ziyán zoruri lage. Óit farede mujirimi hórkot or zehonó sóbut, ziyán nozorsáni ye hañsil goijjé, yián óre mutaleka hókumoti ókkol é faafán gorí diyoum. Nozorsáni ye cúwaric ókkol gorítfare senthár ót mutalek entezam ókkol óre mozbut goríbélla ar mustakbal ot honó ekku dhoilla waakia barbar óon ottu rukíbélla. Nozorsáni dasé fóuran cúru goríbélla ar Ipril 2014 yáto éndila oinno tarík ókkol ór bútore Immigiricén ór Difármen arde Boóudhar Héfazotir Ségethari ré repouth dibellá kiállahoile uggwá torki repouth loi muzakara gorít fare 31 Maarec 2014 ór bútore dibellá.


2


AMÓLI HÚLASÁ

Manús ór Elakayi Karwayi Senthár

Manús Elakayi Karwayi Senthár óilde ekkán Papua Nyú Guinear elakayi karwaiyi sóulot ziyán Lombrum Nevel

Béis ót asé PNG Hókumot e mokoror goijjéde Entezamgoróyar konthróul ór andhár ót. Australía yé hédmot

douya ókkol raikké zará Senthár ót rafáyi, daktori arde garrison (éçe héfazoti, hánar entezami, sófaiyi arde

gaádh cámil goijjá) hédmot ókkol foóñsá ar Sethár ór rasmal arde barbar hóssa ókkol beggín óre boóiza.

Taalukat ziyan Australíar Hókumot arde garrison hédmot douyar bútore asé, G4S Australía Pty Ltd, hoiyé dé

héfazoti ofísar ókkol ór 50% óttu PNG decóitta yáto mahálli hasharbar or torfóttu bazáiya wáa foribóu. Oinno

hédmot ókkol ólla (hánar entezam, sófaiyi arde bagiza gorá), zoruriyat ókkol óiyede 75%.

Senthár óre wapes 2012 ahérit toitta hísafe kúla giyé, niso héfazoti doijjar karwaiyi senthár ziyán cúrut

beçaáin, beçiáin arde fuain ókkol raká giyé. Mogor, folósi gomgóri bodolat, 19 julai 2013 ót éñttiar ór Uzire

Azom Kevin Rudd elan gorí diyé dé, Manús Dhiyat foóñsá giyéde farí ókkol óre PNG’t boicótti gorá zaibou,

Australía noó, zodi taráre refúji hísafe fáisela gorá gilé.

Elan yian ór baade:

• Manús Senthár ót aiccíl dé farí ókkol óre oinno zagat loiza giyé

• Noya folósit góille dé foóila fari ókkol 1 Ogós 2013 ót senthár ót foóñisse, ar

• Senthár ót farí ókkol ór gona bicí toratori barí aiccé tokoriban 350 ottú 400 manúic, uggwá kompón ót

rakágiyé ar 1,340 ekála farí beçaáin ókkol, sair gwá kompón ót (Delta, Foxtrot, Mike arde Oscar hísafe zanaza)

rakágiyé waakia ókkol óiyede thaim ot, tahákik ór andhár ót.

3


Yián ekkán bicí boroi bodola, Senthár ór tobiyot ot mazé, ar yían ór fúañti bazáiya hótara.

Ogós 2013 or age, Manús Senthár ót aséde farí ókkol beec híssa manoya, kiállahoilé tará zane dé yián úde kessú thaim, Australía loizaibár agortú, zodi tarár refújir dawa ókkol kobul gorá gilé. Ehón tarár bicí dhoóñr híssa re, Senthár ót rakázaibou, buniyadi yián ór uore dé, tará honódin Australía nu aibóu.

Fóuran zuab ókkol

Folósi bodolat fóuran zuab or zoruri.

Amóli tobkat, Senthár ór sóulot ókkol toratorigóri boçá giyé noya foóñsóya ókkol óre zaga dibellá. Ogós 2013 ór ahérit, Oscar kompón toiyar óiye zaga dibellá ar zobin toiyar gorágiyé Mike óre bañdí bélla, ziyán furaóiye ar bosór ahérir agortú manúic góligiyói.

Mogor, dekbal goráyar muddot e jolti dohóldiyé, 5 Ogós 2013 ót lekár maamela ókkol baade ar folósit honó kaabel torki nóo ar maali maamela ókkol bana giyé 7 Septembar 2013 ór elekcén baade foijjonto. Immigiricén arde Boóudhár Héfazotilla mukoror gorá giyéde Uzir e Operécen Baccáyi Boóudhár ókkol óre 18 Septembar 2013 ót ófan goijjé. Operecén yían or híssa hísafe, Lieutenant Jenerél Angus Campbell DCSAM e sóddari goijjéde Join Ejensi Tásk Fóus é Manús Senthár ót Fóus Héfazoti Nozorsáni uggwá zimma loiyé ziyán 14 – 18 Oktubar 2013 ór háftat entezam goijjé.

Hókumot e Tásk Fóus ór toulmafa ré kobul goijjé ar thiañ mukoror goijjé yáin ór mocuwara ókkol óre fura goríbélla. Tásk Fóus é mac harbari hótarar dubara milizoon ápdéith ókkol óre dibou ziyán é ahám héfazoti hótara ókkol óre kabár gore.

Septembar 2013 ahéri lóti, Hókumot e PNG Hókumot loi tesgorí laigga asé refúji tobka fáisela gorá arde boicóti karwaiyi jolti goróon ót mazé ar Senthár óre asór gorérde oinno muhím maamela ókkol óre hól goróon ót.

Juça ibáre kaanuni gorágiyé uggwá PNG – Australía Join Uziri Fouram or macharbari mithíng ókkol ór torfottu ziyán ót Australíar uzir Immigiricén arde Boóudhar Héfazotir ar Uzir Bideci Maamela ókkol ór, ar PNG Uzir Bidecí Maamela ókkol arde Immigiricén ór, ar Uzir Adalot arde Etárni Jenerel ór. Tin nombór Uziri Fouram oré 8 Mee 2014 ót Port Moresby’t gorágiyé.

4


Norzorsáni Yián Nozorsáni cúru gorágiye taadarot arde repouth goríbélla ahám mosólla ókkol ór uore ziyán é Manús Elakayi Kawaiyi Senthár ót duwá muhím maamela ókkol óre éçe arde dhákefasar foijjonto ageloizar 16-18 Februari 2014 ót bekaida andulon ókkol ór uggwá lamba thaim baade. Waakia ókkol ót maramari, farí uggwár moot, oinno zohóm ókkol zaráttu daktori dabai lager, Jaidat or nuksan Senthár ólla ar Papua Nuyú Guinea fulic torfóttu boóut farí ókkol ór gereftar cámil asé. 26 Januari 2014 ottu lóti muúmmikka loiza Yián nuth goríbélla zoruri dé bicí farí ókkol é Nozorsáni re hoiyé dé tará hórotal yáto maramarit ot cámil noó goré. G4S é mocuwara yián óre fakka goijjé yían ór antas loi yiánde seróf tokoriban 400, yáto 30% farí ókkol é 17 – 18 Februari 2014 ót hórotal ot mazé híssa loiyé. Senthár ót, G4S é zomá goijjéde, kimoti repouth ókkol é, barí aiyérde sinta óre monithar goijjé, Australíar Din baade, ar soktó hórotal ókkol arde maramari ré sóiyi gorí andaza goijjé, tokoriban 16, 17 arde 18 Februari 2014 ót. Kimoti moktosor ókkol é yó repouth diyé dé, kessú farí ókkol é, toitta háñtiyar ókkol toiyar gorér, agortú báfi loiyéde rukawoth ot estemal goríbélla. Thencén ziyán ói ói aiccíl, yían uggwá flác nuktát foóñissé mithíng uggwá baade sairó wá kompón ókkol ór comaji líidhar ókkol arde PNG arde Australíar immigiricén ofísar ókkol ór dormian duñíjja Roibare 16 Februari 2014 ót. Mithíng yían ot, farí ókkol óre córkari zuab diyagiyé tará 5 Februari 2014’t tuilléde súal ókkol ór, asól ót refújir tobkar fáisela, thaim or cokól ókkol ar boicóti torika ókkol ór baabote. Farí ókkol óttu laiggé dé, 12 dín foijjonto entezar gorí baade taráre honó noya maalmat diya noó zaa Roibar or mithíng ót ar yiánde tarár súal ókkol óre etminan ófan zuab diya noó zaa. Roibar, 16 Februari 2014 Farí ókkol ór maiyusi arde guccá, mithíng íbar baade, Oscar kompón ót rukawot arde maramari notiza neeillé édin or ázinná ar seéñsu hótoral ókkol óiye Foxtrot arde Mike kompón ókkol ót mazé. Tokoriban 30 ottú 35 farí ókkol Oscar ottú dáiyoi zehón rait or hána foóñsáidi bellá geith ókkol kúla giyé lékin gaádh ókkol taráre dórifélaiye ar wapes goijjé. G4S ór gaádh ókkol ó Oscar ot góli farí ókkol óre hámla goijjé ziyán é jisími zohóm arde kessú jaidat or nuksan goijjé. Zohón taré kompón ót wapes ainné, farí ekzon óre fisóttu hámla goijjé uggwá no siná PNG decóitta G4S gaádh

ze ítar golat súri maijjé ziyán é tar golat mazé 10 ottú 12 santimitar foijjonto fattóijja haça goijjé. Farí wá, zibá

gom óigiyói, íba bicí kismot wala kiállahoilé, súri mara ye sam guça síri félaile yó tar golar sam ziyán é áa goijjá

zohóm rakídiyé, éçe bútoror hóraf nóo.

5.


Añtho wá farí ókkol óre PNG fulic e gereftar goijjé ar elzam lagaiyé hórotal ot tará híssa loon or zoriya.

Cómbar – Mongolbar, 17-18 Februari 2014

Cómbare Senthár ót mazé mahóul groom aiccíl lékin din ot honó hórotal nóo. Édin kessú soñijja ókkol kompón ókkol ór bútore zaitou noó saá, ar hédmot douya ókkol é taráre mojbur noó goré éndila goríbélla. Basoya Fóus, rafáyi hédmot douya, kenthín ókkol kúille lékin honó forugram ókkol noó goré.

Éçe uggwá mockil or ummit aiccíl de ótolla, G4S é huñciyari mafaa ókkol loi raikké oitfarede mockil ókkol óre homaibár kucíc ót din or fúrantít. Kodom iín ót fottí góndhat sakka diya gadhdhá ré háli goróon, taáke íin óre mubáil ooin or dhabbar dhóilla estemal gorí nofaréfan, ar Senthár óttu dhabba ókkol, garí ókkol, fáil ókkol arde oinno sáman ókkol beggín neelaiféloon zoururi gín baade.

17 Februari 2014 ór ázinná, éçe uggwá kessú farí ókkol ór maramarir hórotal uggwá aiccíl Mike, Oscar arde Foxtrot kompón ókkol ót ( farí ókkol Delta kompón ót honó paáth noó lo). Rukawot cúru goríbar agortú zoruri noó de soñijja beggún ór Senthár ór baárkule neelai diíl.

Maramari hórotal iín ot gíra ókkol óre théli félai doon, jaidat oré nuksan goróon; ar dunú farí ókkol arde hédmot douyar soñijja ókkol zohóm óon cámil asé. G4S Waakiar Zuab or Thiím ókkol (IRT ókkol bóuli hoó) zeén gorí tará duk gorífare ham goijjé maramari ré kontróul, farí ókkol óre héfazot goríbélla ar Senthár ót nuksan arde íin ór asási cokól óre rukíbélla. Mogor, IRT ókkol óttu honó hátiyar ókkol nái. Taráttu seróf zati héfazot or giár (thufi ókkol, hoor ókkol arde dhál ókkol) aséde. Éçe uggwá húdut aiccíl tará ki háñsil gorí faribóu de zohón kompón ór gíra ókkol óre báñga giyé ar tará bicí maincór dhoóñr farí ókkol lói sámma gorá foijjíl zará théli neeli bélla kucíc goijjíl.

IRT zará yé Mike kompón ór Bor dorozat lain dóri táikke, ítaráttu ahérit fissá zaa foijjé Route Pugwash (Senthár ór baárkulor rasta) ór rastattu Geith 1 ór íkka. Mubáil esquadh, zibá Bakcáyi Papua Nuyú Guinea Konstabularir uggwá bák, tará Senthár ór baárkule hámicallá kúça maijjé, Mike arde Foxtrot ór dormian ot aséde háil zagar geith ókkol ór dháke táai giyói. Mubáil esquadh é zimma bouli buzérde seróf Senthár ór baárkulor hótara ókkol lói leenden goríbélla, bútoror rukawoth ókkol lói noó, lékin Nozorsáni ye nuth goijjéde PNG’t yián ekkán gair kaanuni jurúm Fulic Fóus membór ugwwálla zibá tar aaspas ot maramari ré no daabe, tartú munaséf bahána no take foijjonto.

IRT zaigói baade, ar honó warnín yáto G4S lói entezam sára, mubáil esquad é gíra re théli Mike ót góille. Puáin yián ót G4S ottú uggwá waakiar zuabi thiím (IRT) nu aiccíl dé ótolla, Nozorsáni’ttu bóurusa gorá foijje farír hísaf ókkol, daktori repouth ókkol, gulir ful ókkol óre saásitar uore, ar rukawoth or sáfsáf notiza ókkol ór uore age ki óiyede yían óre buzáibélla.

6


Nozorsáni ré huwa giyéde PNG decóitta ókkol arde ar ho uggwá bidecoittá ókkol, kessú siná hédmot douya hamola ókkol, mubáil esquad óre fisá goijjé Mike kompón ór bútore ar farí ókkol óre mara cúru goijjé. Ar hotúkkun baade, Foxtrot arde Mike kompón ókkol (gíra ré théliyóre) ór gírar lain or mazé raikkéde G4SIRT ekkán é PNG decóitta membór ókkol ór kontróul árai félaiye zará yó kompón ór bútore fóili giyégói.

Decóitta ókkol arde bazomotta bidecóitta arde fulic e gúmzade hamrá ókkol ót giyé Mike ot ar farí ókkol óre baárkule thani loigiyé fiçi bélla. Kessú farí ókkol é repouth goijjé dé tará marattú ottú basibár torika kinné cígereth ókkol loi, ziyán Senthár ór thiañ. Farí ókkol é aró repouth diyé dé surgóloya ókkol é tarár zati sáman ókkol sur goijjé.

Fulic e sukfuredé geés ór dhabba uggwá fáirr gojjé ziyán Entezami zagat foijjé ar honó asór noó goré hórotal óre kontróul goríbélla. Mubáil esquadh é aró hoói nofaréde édun fáirr goijjé, kessú bildhíng ór debal or bútore séñdi góille sínar éddur usol ot ar kessú manúic tákede bildhíng ókkol ot fáirr goijjé.

Fulic or dohól goróon ór zoriya Mike or hórotal bicí deri fan noó sole ar G4S kompón ót wapes góli faijjé, kessú dhoilla odhár kaayem goijjé ar zohómi manúic óre emarjensi senthár ót fargoróon ót modot goijjé ziyán Bibby Progress ór fore gáñth ot banaiyé, Bibby Progress yían ekkám soñijja ókkol tákede zaga túra cór mitár duré raikké. Ekku thaim ot, Foxtrot ade Oscar or háalot óre G4S é kontróul gorí faijjé.

Maramari beéinna sóre hótom óiye ar G4S soñijja ókkol é beec bák rait ham goijjé farí ókkol óre kompón ókkol ót wapes gorát mazé ar emarjensi gúm or entezam ókkol banaiyé Mike ot kiállahoile gúm or hamrá ókkol óre estemal gorí nofarér.

Nozorsáni ye nuth goijjé dé, maramarir cómot, G4S IRT ókkol é hímmot gorí ham goijjé ar kafí zati hótarat bicí farí ókkol óre nuksan ottú basai bélla. Tará cót cót cámil nóo de farí ókkol óre zámilat cámil óiyede tiní wá kompón óttu neelaiyé ar taráre héfazot zagat loigiyé Bravo arde Charlie kompón ót yáto dhákor Naval Base boól kélar gul ot.

Waakia iín baade, hédmot douya ókkol é ham ot raikkéde PNG decóitta ókkol óre ejazot noder kompón ót gólibellá ar taráre aijjó Senthár ór aám operécen ot wapes fúañti noó rake. Zohóm ókkol

Reza Barati yé sóbse hóraf zohóm faiyé. Mr Barati ekkán soktó demak or zohóm faiyé ziyán boóut hámla goróya ókkol ór berahám maroon or zoriya óiye ar ho ek góndha baade morigiyói.

7


Nozorsái yé Mr Baratir hámalar sukdahá gobá uggwá ré intarbyú goijjé. Íte hoiyéde hámla ré uggwá siná PNG decóitta yé negarani goijjé zibá ré Basoya Fóus é ham ot raikké ar íte boóut oinno gobá ókkol ór nam diyé zará ite hoór de tar boiyan oré sóiyi bouli hoói faribóu.

Farí uggwá yé oinno dui án sóngin zohóm faiyé, ze mair hóon or zoriya den dhákor suk árai félaiye ar farí uggwáttu mangulat guli foijjé guli íba den dhák or keñil or áñdhit góli táaigiyói.

Mr Barati arde oi oinno manúic duwa ré emarjensi senthar ot dabai gorágiyé ar elakar boro cóor Lorengau’r hóspital ót foóñsái diye.

16 – 18 Februari 2014 ór bútore, daktori hédmot douya, Intarnécenel Sehét arde Daktori Hédmot douya Pty Mahadút é homashom 69 farí ókkol óre dabai goijjé boóut dhoilla zohóm ókkol ólla, éçe háñtdhi báñga ókkol ar sam fáça ókkol cámil asé. Añctho wá biaraimma ré Port Moresby’t loigiyé ar ekzon óre Australíat aró háas daktori dabaigorálla loigiye.

Kessú farí ókkol, honó cók nái, cóñço zohóm ókkol faiye mogor daktori dían óre noó saá. Kessú farí ókkol Nozorsáni re hoiyé tará zohóm faiyé lékin IHMS ót nozai bélla fáisela goijjéde zati wajá ókkol ólla. Tadarot or andhár ór waakia ókkol ór foror din ókkol ót oinno manúic ókkol muúmmikka aiccé dabai goríbélla, háas gorí fore-tokolif or duk olla.

Waakia ókkol iín ói mottor, IHMS e oinno no wá demaki sehét ór pretís goróya lamai diyé ziyadá ham or bári ré kaabu goríbélla. Zeçé hédmot douya soñijja ókkol kessú jisími zohóm ókkol óiye, seróf ekzon óre sóngin hísafe alok gorágiyé G4S ór torfóttu.

Óon or Wajá ókkol

Waakia ókkol ziín 16 – 18 Februari 2014 ót óiye íin Senthár ót maiyusi bicí óon ór notiza ar farí ókkol ór ferecani arde sinta ré goijjé de:

• Papua Niyú Guineat anér dé yían ór guccá

• Folósi lói guccá kidé, zodi taráré refúji bóuli lootfaa, taráre PNG’t boicóti goráibou, Australíat noó

• Tarár refúji tobkar fáisela ókkol ór karwaiyi gorá deri órde yían ór maiyusi ar maalumat ókkol ór homi tarár fáisela hoóñtte fúraibóu dé yían ór baabote.

• Aró guccá arde maiyusi ziyán ór notiza sámme ki óibou hoói nofare tarár mustokbol or baabote, éçe háas gorí Manús Senthár ót hoddúr lamba rakíbou yían ó cámil asé, ar

8


• Mayusi ziyán foida óiye maalumat ókkol ór homir duara, PNG’t boicóti gorá tará arde tarár górgucci ókkol

ólla ki maáni asé yían ór baabote.

Nafóroti yé oi asol sóbob ókkol óre sóngin goijjíl ziyán kessú farí ókkol arde Senthár ót ham gorérde PNG decóitta ókkol, ar mahálli cómaj or hémayot goróya ókkol ór dormian ot boni aiccíl. Kessú farí ókkol Senthár ót hamdiya giyéde PNG decóitta ókkol óre beizzoti arde forók nozor e sólluk goré ar tarár dec óre bálabura hooíl. Repouth gwá oi farí ókkol ór baabote huwágiye ziyán é bicí hóraf gín ókkol ar dómki ókkol solasoli goijjé farí ókkol arde PNG decóitta ókkol ór bútore (Dunú Senthár ór hamola ókkol arde mahálli ókkol gírar lain ókkol loi zoma óiye). Decóitta ókkol é hoijja yián ót zuab diyé ar Nozorsáni ré hoiyedé hodún é farí ókkol óre gola haçefán gorí daháiye. Éçe oinno dhoilla buniyadi sóbob ókkol ó aiccíl ziín é waakia ókkol ór cómot kontróul áraiféloon óre modot goijjé ar dusára rait ot ferecanir muddot oré: • Senthár ót Jisími héfazoti entezam ókkol (nakafi gíra, nakafí batti ar honó CCTV nái) zoruriyat or éddur nóo uggwá boro gair-manoya farí ókkol óre entezam goríbélla.

• Ham arde zimma ókkol ót ekkán sófaiyir homi asé, elakayi Baccáyi Papua Nyú Guinea Konstabularit ziyán Lorengau’t asás goijjé ar mubáil esquadh ot ziyán Manús RPC’t estecén goijjé ar tarár amól ókkol ór taaun ot G45 lói.

16 Februari 2014 ór ázinnar mithíng é sobób iín beggín fúañti ainné uggwá flásh nuktát mazé. Mithíng yían – ar farí ókkol ór beetminani taráre diya giyéde zuab ókkol loi – dasé yíar baade waakia ókkol ólla ahéri modoti jiníc.

Hárr sóbob ókkol yáto sóbob óibar zoriya ókkol óre nozor rakí ziyán é waakiar íkka loigiyé 16 – 18 Februari 2014 ót, senthár ót difármen ofísar ókkol arde hédmot douya ókkol é munasef gorí amól goijjé zeén sinta boçí aiccé ar waakia ókkol baáir óiye kessú ekgúilla ókkol, zaré hédmot douya ókkol é ham ot raikké, tará gair kaanuni jurúm goijjé, tarár nizor morzi loi amól gorer, tarár ham-ot-rakóya yé diyéde nisíyót ór uldha ar tarár ham ot rakár corót ókkol óre báñgi. Hosúri ókkol ór zimma ziyán é moot, zohóm, zati jaidat or luksan yáto jaidat or luksan goijjé, iín hosúri goróyar uore darmadar, éçe gair decór arde farí ókkol cámil asé. Maamela íin óre fulic ottú tadarot goróon saá, zeçé munaséf ó, ar mukotdoma goráza zehón aséde sábut ókkol é hémayot goré karwaiyi yían goríbélla. Nozorsáni ye buzér dé Manús Elakat fuclic or tadarot gorá ókkol ehon bála torki óiye.

9


Yián ói nofare sóbob ekkán alok goríbélla ziyán, zodi oinno dhoilla gorí dóraza, hom zohóm arde nuksan or notiza óit faittou yáto elzam borat ói faittou, waakia ókkol dharík wáa baiye uggwá yáto bicí faáthi ókkol cámilde ótolla.

Yián tokoral gorít fare dé, zodi mubáil esquad Senthár ór baárkule tákitou, tóile farí ókkol óre PNG decóitta ókkol é hámala gorí nofaittóu ar kessú baár decóitta zará fulic loi Mike kompón ót góille zehón tará gíra báñgi góile. Mogor, notiza yían ottú kafí kiyas raká zoruri kengóri waakia boçí faijjíl dé yían ór baabote zodi yián cek agorát tákile.

Sóbse beétor mouka, mostokbol ot endila waakia ókkol abbar óibartu rukíbélla, óiyede buniyadi wajá ókkol beggín óre hól gorá sóbob ókkol óre homai bélla yáto hátta neelaifélai bélla ziín é matáhá goijjé Senthár ót ziyán ólla uggwá hótara tobka ói aiccé ar yián fakka goróon saáde jisími héfazoti dasé Senthár ór hótarar toulmafa loi borabor óiye zodi honó ferecani ói aái táke. Nozorsánir mocuwara ókkol é maamela iín óre hól goittó saár.

Tadarot Taadarot íin ór dour ot, Nozorsáni ye difármen ór arde hédmot douyar ofísar ókkol ar soñijja ókkol óre intarbyú goijjé ar cót cót repouth ókkol arde oinno enkuwari loi taaluk aséde hasbosfonna ókkol óre báfa giyé. Sair gwá Nozorsáni gorágiye, dui góndha súal arde zuab or boçók ókkol, fottí kompón óttu cómaji liídhar ókkol loi, sair zon farí ókkol óre alok alok intarbyú gorágiyé ar 270 leikká zati hísaf ókkol gosífaa giyé 300 farí ókkol óttu yá torfóttu.

Oinno Hokumot or Bebastá Difármen ór ofísar ókkol é PNG’r ofísar óre daháidiya arde modot gorér refúji dawa ókkol karwaiyi gorat ar foóila cúrur toulmafa etalá ókkol óre hát ot diya giye 28 Ipril 2014 cúrur háftat.

PNG boicótir folósi ókkol arde torika ókkol ór torki muúmmikka zar.

Disambor 2013 ót, Hókumot e kaanuni ófan goijjé agor baiththá thaim or maali entezam ókkol Manús Elekayi Karwaiyi Senthár ólla Mazgán-Bosór ór Hashabar arde Maali Nozori karwaiyi’t mazé. Difármen ottu Senthár ólla ehón gomgóri bicí thiañ óiyede ebosór ólla arde sámmor kias or uore.

10


Maali ekini yián é Difármen óre ejazot dibou Senthár ót ahám jisími buniyadi cokól beétor gorá ókkol ór amóli fura goríbélla Join Ejensi Task Fóus ór Fóus Héfazoti Nozorsáni lói borabor gorí.

Buniyadi cokól beétor gorá ókkol ót cámil ase, gíra beétor gorá, beétor batti diya, CCTV, lojístik ókkol ór muda zaga laroon farí ókkol tákede kompón ór baárkule, beétor tákibar zaga arde ekkán noya daktori senthár Manús RPC’t ar ekkán noya fore-toulmafa tákibar zagar senthár Fugor Lorengau’t mazé.

Maarec 2014 ót, Húkumot e zimma ré ekkaththá goijjé ar muhím garrison or entezam ollá, héfazoti arde rafáyi hédmot ókkol uggwá ekálar andhár ót, ekkaththá hédmot douya, Transfield Hédmot ókkol, Manús arde Nauru Elakayi Karwaiyi Senthár ókkol ólla.

11


MOCUWARA ÓKKOL Mocuwara 1: Royal Nyú Guinea Konstabularir (Fulic ofísarór fóus) taadarot ókkol óre age arde hémayot goríbélla waakia ókkol ót ziyán 16-18 Februari 2014 ót óiye, Nozorsáni ye mocuwara derdé nisor maalumat ókkol óre RPNGC ré diya zouk.

• 145 farír wapesi zuab fórom ókkol zeçé farí ókkol ór elzam ókkol asé yiánde tará jurúm ór mouzú yáto jurum ókkol óre deikké ziyán waakia ókkol ór cómot óiye tadarot or andhár ót

• Intarbyú ókkol ór lekáleki ókkol farí ókkol loi ………………………………………….., ………………………….. ar

•

Intarbyú ókkol or rekodh ókkol IHMS daktori soñijja ókkol loi

1 Mocuwara 2: Modot goríbélla farí ókkol ór rafáyir Transfield Hédmot ókkol ór entezam ar, bazu keis ókkol ót, jisími yá ruháni zohóm ókkol ziyán tará dukfaiyé 16 – 18 Februari 2014 ór waakia ókkol thaim ot, Nozors;ani ye mocuwara der dé nisor maalumat ókkol óre Transfield ót diya zouk asás yián ór uore dé yían é farí ókkol húsusiyot óre héfazot gore ar fottí farí óokol ór zati maalumat ór raazdari ré thík rake. • Hárr Farír Wapesi zuab or fórom ókkol ór Muthmath or Nozorsáni • Hárr wapesi zuab fórom ókkol Nozorsáni gán ziyán farí ókkol óttu gosí faagiyé.

• Súal arde zuab or boiçók ókkol or muthmath ókkol Nozorani gán ziyán óre entezam gorágiyé sair gwá kompón óttu fottí cómaji liídhar ókkol loi, ar

• Intarbyu ókkol ór rekódh ókkol IHMS daktori soñijja ókkol loi.

Mocuwara 3: Yián dé ehón ór toulmafa ókkl arde oinno aró cúruwaát ókkol ziyán é PNG refúji tobkar fáisela ókkol arde boicótir hótom gorá ré asán gorídibou ar neelai diya karwaiyi ré zeddúr toratori fare ófan gorá zouk munaséf modot loi.

1 Maamela yián óre Naif Fulic Komicenar Kaubar hát ót 7 Mee 2014 ót Port Moresby’t diya giyé

12


Mocuwra 4: Papa Nyú Guinear Hókumot aros gorázar ekku dhoilla kaanuni paáwar solaibélla garrison arde héfazoti douyallá zendila ehón Australíat asé.

Mocuwra 5: Transfield Hédmot ókkol (arde Wilson Héfazoti), RPNGC súbar fulic arde mubáil esquadh é sáfgori kaayem gore ar tarár nizor keradar ókkol arde zimma ókkol óre buzé, kaanun arde hókum óre thík rakár sílsilat mazé Manús Elakayi Karwaiyi Senthár ór bútore ( éçe gosái dibar karwaiyir razimondi ar waakia ekkán ór hátdiya ziyán garrison héfazot douyar konthróul ór baára ar estemal goríbélla fóus ór tobka ókkol cámil asé.) Mocuwra 6: Difármen é hótara re nozorsáni gore ziyán Manús Elakayi Karwaiyi Senthár ór salsolan or bútore cámil asé ar zari tákibou yían ór hótarar entezam or torika ókkol oré mozbut goríbélla ar Senthár ór jisími héfazoti buniyadi asás. Mocuwra 7: Transfield Hédmot ókkol é Difármen é bol ar cúruwat ókkol ór modot der mouka beec goríbélla ziyán hédmot douya ókkol ór bodola ye zaiñssé hédmot douya ókkol arde farí ókkol dormian ot biccác arde taawun oré wapes aníbélla.

Mocuwra 8: Transfield yé maalumat beggín óre ehetiyát gorí báfer ziín óre yían ot diya giyé Mocuwara 2 andhár ót fakka cek goríbélla ham goróya ókkol óre ót nofaiyoré bazái raiké né zaré hámla goréde farí ókkol bóuli sinofaazar Februari 2014, 16 – 18 ór bútore ar, zodi ó, taráre munaséf gorí dóro (éçe neelai doon ó cámil goijjá).

Mocuwra 9: Difármen arde Transfield Hédmot ókkol é farí ókkol lói taalukat beétor gorér, éçe cámil aséde boóut rai ókkol ziín repouth yián ór Híssa 11.7 ot mukoror gorágiyé. Mocuwra 10: Difármen é uggwá furafuri ar lagatar cómaji liaison forugram rakér mahálli manúic ókkol óre aró fura hóbor dibellá Elakayi Karwaiyi Senthár arde dhaarík fáaida ókkol ór baabote ziín Manús cómaj ot aiyér.

Mocuwra 11: Transfield é mocuwara ókkol óre bafér ziín oinno repouth ókkol ót bana giyé háalot ókkol ór baabote ar óit faredé beétor gorá ókkol ziín ór Senthár ót gorífare ar, zeçé amóli gorífare, rafáyi beétori uuín ókkol ófan goró ziín munaséf bóuli buzáza.

Mocuwra 12: Transfield é farí ókkol óre modot gorér áñzi giyói yáto sur e nigiyóide zati sáman ókkol óre bodoli dibellá waakia ókkol óiyede thaim ot. Mocuwra 13: Transfield é furafuri ar lagatar threinín forugram uggwá ré ófan gorér PNG decóitta soñijja ókkol ólla tarár húnor mahéri ókkol óre torki goríbélla ar tarár mustokbol ham faar emkeniyat ókkol bála óibella. 13


MANUS ELAKAI KARWAIYI ÓR SENTHÁR ÓT 16-18 FEBRUARI 2014 ÓIYEDE WAAKIA ÓKKOL ÓR NOZORSÁNI

SEKCEN 1. BAZÁ

Címar héfazot ar Immigiricén ór uzir, Janab Hon Scott Morrison MP yé yián azad nozorsáni ré 21 Februari 2014 ót elangoijjé. Uzir ór elan ór baade, Aññí címar héfazot ar immigiricén difarmén ór ségetari, Martin Bowles PSM loi nozorsáni yián ór zimma loi bellá kontek óiyilam. Nozorsáni yián cúru óilde Manus Elakai Karwaiyi ór Senthár ót 16-18 februari 2014 óiyede waakia ókkol ór duiyán bicí ahám maamela ré tahakík goríbella ziín uggwá lamba aám hórtal ókkol ór muddot fán soile. Gondhugol iín ót cámil aiccíl de, farí maúic uggwár moot, oinno zohóm ókkol ziín ót daktori elaj ór zorurót foijjé, senthár ór cómbottir nuksan ar becábicí farí manúic oré Papua Noya Guinea fulice bongoijjíl. Nozorsáni taraturí cúru óiye. Torkir rezól 31 Maarec 2014 laitou ar ségetari ré 25 Maarec 2014 ót defeçá giyé zeñte Manus dhiyartú añár waapesi óiye. Nozorsáni Mee 2014 mukómol óoil ar cúaricnama ókkol tallúk ór corót hísafe cámil óoil. Difarménortú añáre sóulot ókkol diyagiyé ar fura nozorsánir rastarlain ót modot goijjé. Háasgorí, Añáre difarmén ór 5 ofísar ókkol ór uggwá thiíme modot goijjé.

14


SEKCEN 2. MANÚS ELAKAR KARWAIYI GORÉDE SENTHÁR OR KAANUNI ARDE ENTEZAMI

ENTEZAM GORÁ ÓKKOL

2.1 Kaanuni entezam gorá ókkol Manús Elakar Karwaiyi Goréde Senthár oré dubara kúlib or agor Hókumot or fáisela re 8 Séptembor

2012 ot Asól Uzir Julia Gillard MP arde Immigiricén ar Decóittayi or Uzir Chris Bowen MP áta elan

gorá giíl. Tarár midhia ye boiyan goijjéde:

Asól Uzir Julia Gillard arde Immigiricén ar Decóittayi or Uzir Chris Bowen aijja elan goijjéde ki bóuli

hoíle

Australía arde Papua Noya Guinea ekkán Noya Buzár Yiaddác or bútore góílle zián or taaluk Manús

Dhiyar elakar uore karwaiyi gorá loi asé ….

Noya Guinear Azad Raijjor Hókumot arde Australíar Hókumot or mazé Buzár Yiaddác or moksót

óiyede, Papua Noya Guinea mazé Manúic ókkol oré Foóñsá arde Saáisiti Fáisela dibólla, ar

maamela ókkol óoilde hiín loi taaluk zura modot loi Asía- Pesifík elaka bútore manúic blék gorá arde

behañsúra híjorot gorá re boiyan goriballa. Razinoma yián or híssa hísafe, Papua Noya Guinea ekkán

saáisiti fáisela dibor senthár Manús Súbar bútore yá Papua Noya Guinear bútore arhoníkka

banaiballa raazi óiye.2

Manús Dhiya mozé foóila faná tuwoya ókkol or loiza 21 Nowambor 2012 ot óoil. E tarík loti Julai

2013 foijjonto, Elakar Karwaiyi Goréde Senthár ye dhoilla bodhoilla thaim ókkol ot, ehála dhoóñ

morot fuain ókkol arde górguccí ókkol gurúp ókkol oré zagadiya giyé.

Manús Elakar Karwaiyi Goréde Senthár estemal goríbor folósi hókumote 19 Julai 2013 ot bodoillé zehón Asól Uzir Kevin Rudd arde Peter O’Neill ye Elakar Boicóti Entezam gorá re Australía arde Papua Noya Guinea mazé, Manúic Blék gorár helaf Laráit modot goríbolla dostok goijjé.

Noya folósi boiyan goijjéde yián hóbore elan gorér: Aijja loti faná tuwoya ókkol ziín eçé buth loi víza sára aibo hiín oré honódin Australíar bútore séthel

gorá nozaibóu. Papua Noya Guinea ye aijja noya entezam or dostok goijjé – Elakar Boicóti Entezam –

ejazot sára manúic ókkol oré Papua Noya Guinea mozé saáisiti fáisela dibólla defeçá zaibóu ar zodi

refúji de yián tuaifailé éçe séthel gorá zaibóu.

Folósi bodola yián or notiza hísafe, Manús Elakar Karwaiyi Goréde Senthár or beggún farí ókkol re 25 Julai 2013 ot Australía fargorá giíl héntu 26 zon manúic baddiya giíl ziín or kerdar ot kessú jurum

okkol Papua Noya Guinea taite faa giíl. Úun 26 zon manúic oré baade Australía defeçá giíl.

15


Noya Guinear Azad Raijjor Hókumot arde Australíar Hókumot or mazé ekkán Buzár Yiaddác óiyede,

kessú Manúic ókkol oré Papua Noya Guinear bútore foóñsá, saáisiti fáisela arde séthel goríbólla, ar

maamela ókkol óoilde ziín ne Elakar Boicótir Entezam gorá re hémayot goré yián 6 Ogóst 2013 ot

dostok goijjé. Buzár Yiaddác yián ne Buzár Yiaddác uán oré bodoli diyé ziyán or uore 8 Séptembor

2012 mozé dostok gorá giíl.

2013 or Buzár Yiaddác boiyan goréde: Cámil óuya ókkol nise aséde aám buzá mozé foóñicce zeçé uggwá foóñsá, saáisiti fáisela arde séthel

gorár entezam zeçé Australía ye manúic ókkol oré Papua Noya Guinea mozé faná daawar karwaiyi

goríbolla foóñsáibóu zeçé farí ókkole maamela tulibóu ar Papua Noya Guinea ye farí úun ore séthel

goríbóu ziín or refújir mozbut fáisela óibóu.3

Buzár Yiaddác ye yián yó nuth goréde: Papua Noya Guinea ye ekkán Karwaiyi Goréde Senthár ya Karwaiyi Goréde Senthár ókkol

Manús Súbar bútore banaibóu ar óitfare Papua Noya Guinea bútore Buzár Yiaddác 4 yián or moksót

ókkol ollá oinno Karwaiyi Goréde Senthár ókkol banaibóu.

Papua Noya Guinea óitfare Farí ókkol re nise Oinno entezam ókkol goríbóu, zendila neki

cómaj-darmedar entezam ókkol, Papua Noya Guinea5 bútore dhoilla bodhoilla zaga ókkol ót, ar

Papua Noya Guinear Hókumote Farí ókkol or zimma loór zetará Buzár Yiaddác yián or

mutabek Papua Noya Guinea bútore góler ar zetarár refújir mozbut fáisela óiye hetará re Papua

Noya Guinea bútore séthel gorá zaibóu.6

Buzár Yiaddác yián hoódde ke Australíar Hókumot Buzár Yiaddác7 yián mozin beggún hóssa boddac goribóu. Elakar Karwaiyi Goréde arde boicóti goréde folósi yián oré dunú dhoóñr faáti ókkole féderel elékcen

Séptembor 2013 ófan hémayot goijjé.

Elékcen baade, aiyérde Hókumote boóudhar héfazot or folósi mozé bicí ahámiyot óla tobdil ókkol

goijjé, éçe cámil aséde: 3

Sófa 2 4

Paragaráf 11 5

Paragaráf 12 6

Paragraph 13 7

Paragraph 6

16


Immigiricén arde boóudhar or héfazot oré abbar saiyá Entezami Bondubos ókkol mozin

fúañti ek Uzir bútore ainné, ar

Immigiricén arde Boóudhar Héfazot or Uzir e Hókumot or Boóudhar or Operécen lagaiyé,

uggwá milithíri-sóddari, boóudhar or héfazot or operécen ekkán Zura Ejénsir Ham or Fóous áta gorá

giyé ziyán or sórddari Lefthinen Aám Angus Campbell DCS ÓI áta 18 Séptembor 2013 ot gorá giyé.

Doijjat karwaiyi gorár folósi arde boicóti gorá ekkán Hókumot or Boóudhar or Operécen or paáth

hísafe zari raikké. Hókumot or Boóudhar or Operécen 30 Séptembor 2013 taza maalumat or hísafe,

Uzir Morrison hoiyéde:

Zecómot añára sáañt dibólla zari rakíyum ziyán ye añárár doijjar furgram duara hémayot goré, honikka bekaanuni Australía gólito saár …… ze bekaanuni buth loi aiccé, hókumot or folósi hísaf mozin hetará re Australíar bútore boicóti gorá no zaibóu. Hetará re Manús Dhiya yá Naurú zeçé hetará karwaiyi goríbóu, ar zodi refúji hoi tuaifaiylé Australía áttu oinno dec or bútore boicóti gorá zaibóu.

Zaga yián córkari eridiya elan or bútore abbar mozbut gorá giyé, fiséfisé 22 Papua Noya Guinea – Australíar Uziri Ectema Parlimen Gór Canberra or bútore 11 Disambor 2013 ot óoil. E córkani elan ot, Australíar Hókumote barbar Elakar Boicóti Entezami Bondubos ólla waada goijjé ar Papua Noya Guinea ór doró liídhari re elakar bútore manúic blék gorár helaf larái re estekbal goijjé, háas gorí

Elakar Boicóti Entezami Bondubos fura goríbolla.8

2.2 Entezami Bondubos Ókkol Buzár Yiaddác or uore 6 Ogóst 2013 ot dostok goijjé, entezami mafa ókkol olla diyé ziyán ne Buzár

Yiaddác or moksót ókkol re Cámil óuya ókkol or mazé asórde.9

Mogor, zen neki aró mafa ókkol séthel no yó, Entezami Bondubos ókkol ziín or uore 23 Ipril 2013 ot

PNG Hókumot or torfórtu dostok goijjé ar Australíar Hókumote 30 Ipril 2013 ot foóila Buzár Yiaddác

bútore goijjé ziyán or operécen zari raikké.

Entezami Bondubos ókkol or sekcen 3 yá Manús Dhiyar Bondubos ókkol ziín Tooitta Elakar Karwaiyi Goréde Senthár ot asé hiín oré baáre goré. Buniyadi corót ókkol óide: 3.1 Senthár Australíar atá kaayem gorá zaibóu ar Entezam goróyar zoriya sóonla zaibóu, théka loi

hédmot douya ókkol or áta hémayot gorá zaibóu. Théka ókkol or Entezam Australíar Hókumot or

zimma óibóu.

8

Paragraph 16 9

Paragraph 9

17


3.8 PNG Baáror Maamela ókkol or Uzir arde Immigiricén 15D sekcen or tole PNG Híjorot or Ain 1978

yé uggwá ofísar mokoror goríbóu yian or moksót Ain yián Senthár or Entezam goróya bonibólla.

3.9 Entezam goróya din útto din or entezamiya arde Senthár uore kontróul goríbolla uggwá karwaiyílla redhí Menéjar oré nomainda goríbóu. 3.10 Australíar Hókumote uggwá Australíar ofísór Modotgoróya hísafe mokoror goríbóu zibá yé

karwaiyílla redhí Menéjar loi entezamiya arde Senthár uore kontróul goríbólla modot goríbóu.

3.11 Australíar Modot goróya beggún Australíar córkari manúic ókkol arde hédmot douya ókkol oré

soóñlibólla zimmadar óibou. Yián ot cámil óibou zamanot diye ke beggún thékadar ókkole hédmot

ókkol tarár théka mozé leká aséde miyar mozin foóñsáiye ki no. Yián karwaiyílla redhí Menéjar loi

bútore hañsé taaluk loi gorá zaibóu.

Waakia ókkol or woktót tahákik or tole, Entezam goróya PNG’r Boro Híjorot or Ofísar Mataio Rabura

aiccíl, karwaiyílla redhí Menéjar Jeffrey Kiangali aiccíl ar Wilson Kuve karwaiyír modotólla redhí

Menéjar aiccíl. Australíar Modot goróya Anthony Kneipp, uggwá difármén ór ofísar aiccíl.

Zehón Manús RPC abbar kúille, Australíar Hókumot théka ókkol ot nise aséde hédmot douya ókkol or

fúañti bútore góille:

Ekkán théka G4S Australía Pty Ltd r fúañti tarík 1 Februari 2013 ot karwaiyílla redhí ar

hédmot ókkol thíkraká zéçe cámil aséde héfazot gorá arde zomanot (ar G4S nisor-théka kessú Loda

Zomanot óttu zomanot or hédmot ókkol, Eurest óttu hána bondubos gorár hédmot ókkol ar sáfgorár

hédmot ókkol Spic ‘n óttu zibát PNG decór hamgoróya ókkol becbak estemal oó ta ke elakar

hamotraká zorurot ókkol théka yián or bútore mile fan )10

Oktubor 2012 ottu uggwá tooitta Razinomar boro ókkol soler ar ekkán fore fore aiyérde

théka 1 Februari 2013 ot Militiri Basá (Noya Uttor Wales) loi banaiyé zibá bálaiyi goríbor Cómbottir

Bórusa ar Naurú arde Manús Elakar Karwaiyi Goréde Senthár ókkol ot fargoraiyá manúic ókkol or

hédmot ókkol ór hémayot goijjé, ar

12 Séptembor 2012 ottu uggwá tooitta Razinomar boro ókkol soler ar ekkán fore fore

aiyérde théka 29 Februari 2013 ot Alomi Sehét arde Daktori Hédmot Ókkol Pty Ltd loi banaiyé zibá

Naurú arde Manús Dhiyat fargoraiyá manúic ókkol or sehét or hédmot or sáman ólla goijjé. 10

Théka lager G4S olla rakó elakar zati yáto sída yá duara nisor-thékalo loi elakar códori ot wá fiséfisé zar ebbre homot tobka ókkol: zomanot 50% ar Oinno gáthi hédmot ókkol 75%.

18


Manús Elakar Karwaiyi Goréde Senthár ot kessú górguccí ókkol oré zagadiya giyé zehón foóila dubar kúille, Hókumot yó uggwá tooitta Razinomar boro ókkol Fuain Basa Australíar fúañti bútore góille. Razinoma yián 10 Oktubor 2012 ottu 31 Julai 2013 muddot hótom o foijjonto solaiyé baade beggún beçiáin arde fuaindore Senthár ottu hóthaidiyé. Februari 2014 ot waakia ókkol or woktó ibát, hédmot douya ókkol or mazé ekkán zaga bodola óoil.

29 Januari 2014, Transfield Hédmot ókkol (Australía) Pty Ltd yé elan goijjéde ki boulihoile itarár

théka Immigiricén arde Boóudhar or Héfazot or Difarmén loi doijjar Karwaiyi Goréde Senthár ókkol

oré sóoñlibolla tooitta hísafe aró baráibóu. Transfield yé foóila loti Naurú mozé hédmot ókkol diyé.

Ehón Manús Dhiyar bálaiyi arde gáthi hédmot ókkol or zimmadarr loibóu (éçe cámil aséde keis

entezamiya, zomanot arde héfazot gorá). Australíar Hókumote nizor théka yián oré Transfield

Hédmot ókkol loi 25 Maarec 2014 ot noya fáinel goijjé.

Bálaiyir Hédmot ókkol Salvation Milithiri ottu Transfield Hédmot ókkol oré 17 Februari 2014 ot

gosáidiye. Transfield Hédmot ókkole 22 Februari 2014 loti ham iín oré fura zimma mani loiyé.

Gáthi arde zomanot or hédmot ókkol G4S óttu Transfield Hédmot ókkol (ar yián ór nisor- thékadar,

Wilson Zomanot) 10 Maarec 2014 ot gosáidiya cúru gorá giye ar 28 Maarec 2014 ot Transfield yé

fura zimma loiyé.

Milaiya bondubos yián or ekkán notiza hísafe, Manús RPC r foítto din or operécen PNG arde hédmot

douya ókkol ziín yé Immigiricén arde Boóudhar or Héfazot or Difarmén or ofísar oré mili modot

goréde itará sóoñille.

Modot goréde bondubos foíttin mithíng ókkol or rekódh or bútore aiccé ziín Senthár ot ó ar milaiyé

zuab ókkol entezami sinta ókkol oré diya giyé ziín thaim e thaim uçé ar waakia ó.

2.3 Papua Noya Guinea Fulic Fúañti Bondubos Ókkol Cáhi Papua Noya Guinear Fulic or hédh kuwathár Papua Noya Guinear bútore fulic soikkal ólla

zimmadar. RPNGC utto elakar fulic asé ziín Lorengau darmedar goré ziyán Manús Súbar razadni.

Elakayi Fulic ottu Manús Dhiyar foítto din or fulic soikkal or zimma asé, éçe Elakar Karwaiyi Goréde

Senthár yó cámil asé.

Fulic soikkal or hórkot thaim e thaim e Elakar Karwaiyi Goréde Senthár ot óitfare zéçe

tuar waarin ókkol ar mujirim or hórkot or tahákik zendila doró maramari ókkol arde cómbottir

nuksan cámil asé.

RPNGC yé Elakar Karwaiyi Goréde Senthár ot uggwá mubáil thiím yó tíyagoráiye. Yián ór rul arde

zimma ókkol Repouth yián ot baade mocuwara gorá giyé.

19


Fulic soikkal or zoriya ókkol or baabote ziín Manús Dhiya uore loizai séth goijjé hiín or fáisela ókkol or kisím arde nombór ókkol RPNGC r zimmadari. Dorja yián Uzir Morrison áta 21 Februari 2014 ot

uggwá hóbor or konferéns ot sáf gorá gíil: Aiccá PNG Fulic or fúañti bondubos ókkol yián de ke Australíar Hókumote PNG Fulic oré Poóuth Moresby r bútore uggwá hóssa de. Manús Dhiya t honnwá arde ki taakot loizai séth goijjéde karwaiyi hiín uggwá PNG Fulic or mosólla, Australíar Hókumot arde tarár thiañ defeçá ókkol or nói ar oinno jiníc ókkol PNG Fulic yé Poóuth Moresby bútore banaiyé. Tóile hendilagóri bondubos ókkol iín gorá giyé. Ehón taráre hoçé loizai séth goijjé arde kengóri taráre hañsé hañsé loizai séth goijjé, hiín mosólla ókkol ziín PNG Fulic or adalot or bútore mozbut fáisela goijjé.

SEKCEN 3. MANÚS ELAKAR KARWAIYI GORÉDE SENTHÁR

Manús Elakar Karwaiyi Goréde Senthár Doijjar Fóous or Morkos Lombrum ot Los Negros Dhiya uore

asé (háñlaké Senthár or zaga Manús Dhiya hoi aám hísafe boiyan goijjé). Los Negros Dhiya Manús

Súba r híssa ar Manús Dhiya r fóuran bazáiya, ekkán siyon fatárir fanír cóñço hál loi alok goijjé.

Senthár elakar éirpóuth ottu adá góndha gari rasta duré. Senthár or rasta órgorár bodolerdé halot ot

ar bec híssa bec yá ekdhoilla spíith loi fattór or kúñdaá arde abanaiya híssa ókkol ólla bóuli uzu farái

nofaré.

Senthár ot sofór bicí hom gorí zooñl ottu farái ó, bazumotta Bismarck Doijja r hañsa áttu za.

Elakayi razdani ottu senthár ot sofór 40 miníth yá aro lo. Ekbar tuñí Manús ottu Negros Dhiya t

farále, Lorengau ottu rasta loi éirpóuth ottu rasta loi zura hai uore aiyé.

Cót bosór ibár cúru t, Australíar Hókumote tooitta karwaiyi goréde senthár hísafe Manús Senthár oré

estemal gorá gíil ar baade bon gorídíil, É woktó ibá t ar hóno yián or estemal no accíil.

Zehón 2012 or ahérit Senthár dubara kúille, PNG Hókumot or fúañti bondubos ókkol báfisaiyé yián

ekkán tooitta11 óibou, hom zomanot or senthár zeçé farí ókkol re karwaiyi goijjé ar zodi refúji de yián

tuaifaiyé, Australíar bútore boicóti gorá giyé.

G4S or thaim theból 1.1.5 théka r tarík 1 Februari 2013 yé boiyan goré:

Elakar Karwaiyi Goréde Senthár ókkol Farí ókkol oré hom zomanot arde ekkán fakka tobka r azadi r

ejazotde. Elakar cómaj loi zurágatá re bol diya zaibóu. 11

Dorhás diyá Hámicallá sóulot or taamir baakiasé 20


Farí ókkol or elakar cómaj ókkol or bútore hamotraká, Farí PNG decóitta ókkol or fúañti taaluk ókkol

arde entezamiya r usol hótara Farí ókkol or zorurot olla báfa giyé ekbar Difarmén yé ekkán zaga t

maamela iín ókkol or uore torki goré.

Ekkán notiza hísafe, farí ókkol maalumati sofór ókkol or bútore híssa loi faijjiíl , zendila elakar thoón

ókkol or áñsurár ziyarot gorá ókkol ar Senthár or bútore gaafiçór zomanot ekkán doijjar hañsat bon

senthár óttu áro hom luwaza.

Forók yián óddur háraá daháza zéddur háraá ek zon foóñse. Gíra ókkol ehála, zonzir or sílsilá dui

mithár áttu áro hom usol yián uggwá manúicor gurúp e erada goríle asáni sáte théille faríbou. Éçe

hóno CCTV kemra ókkol nái. Éçe farí ókkol oré alok gorí rákibar sóulot ókkol becí hom aiccíl, zare neki

buragorí bebár gorá giyé yá dhoilla bodhoilla wojá ókkol olla bóuli taráre aám tákibar zagatto duré

goríbar zorurot foijjé. Zoruri asási hák fíthgorá ókkol (zendila néki bijili foóñsá) farí kompon ókkol

bútore aiccíl ar tóile liís uore zaa.

Naurú Elakar Karwaiyi Goréde Senthár ot ítar repouth or bútore, Keith Hamburger AM yé gour goijjé: Kamiyab óibolla, ‘kúla senthár’or fikira éçe bútore zagadiya manúic or uore bórusá goré zetará ítarar

háalot ókkol oré bicígorí maniza. Nozorsánilla diyá sóbut ottu, DIAC ofísar ókkol ekkán ‘kúla senthár’

kúlibar fásela gorerNaurú RPC't karwaiyi goríballa redhí moksót óiyede buzá ke senthár yián ekkán

Karwaiyi Goríbar Senthár ar ekkán Bon Senthár nói. Tará buzí faijjé de ke yián ekkán Elakar Hól or

híssa ziyán é faná tuwoya ókkol arde manúic blék goróya oré baáduri goré.12

Ekku dhoilla gour gorá farí ókkol or zorurot baabote Manús senthár or dorhás ókkol mani zaibólla.

Manús Senthár ot zomanot or tobkar sinta ókkol or baabote ziín neki hótara andaza lagade Difarmén

KPMG zimma loiyé ar C5 Entezamiyar Hól Ókkol Wilson Security yé hémayot goijjé.

Nozorsáni yé aró nuth goréde ke Transfield or fúañti noya thékat thaim theból 1.1.5 dhoilla G4S

thékar bútore ekku dhoilla ekkán corót cámil nái. Bodola, Transfield théka yé hoó:

Moojud aséde sáith ókkol ot zomanot or Asási hák ókkol beétor gorá zaibóu ar zomanot or bondubos

ókkol re bála gorá zaibóu ta ke dhoóñr frecanir nuksan or hótara re homaiballa zendila néki 19 Julai

2013 ot Naurú't óoil. Hédmot Douya ye folósi ókkol arde torika ókkol oré bútore rakíballa acá goijjé

ziyáne OPCs't zomanot bála gorá ókkol arde sinta ókkol or homaballa hémayot goré.13

Iín Manús sóulot oré dubara kúlibar elan Séptembor 2012 ot, Australíar Dofái Taakot senthár oré dubara-kaayem goríballa zimma óoil ekkán fóuran mosólla hísafe. 12

Naurú Nozorsáni 2013 – Tofsili Repouth arde Tuaifaiyede ciz ókkol or Nozorsáni 19 Julai 2013 or Maamela Naurúr Elakar Karwaiyi Goréde Senthár, 8 Nowambor 2013, sófa 13 13

Thaim theból 1, Híssa 1, Paragaráf 1.1.4

21


Kessú moojud aséde sóulot ókkol órgorá gíil ar ekkán estemal gorífarede háalot ot ainníil. Milithiri thambu

ókkol tákibar zaga áttu tuillí díil. Difármén ar hédmot douya ókkol or hamgoróya ókkol óoil, Senthár ot tákibar

zaga'r homi olla bóuli, 19 Julai 2013 or baade ekkán baiththá woktó olla HMAS Choules or uore táikkíil (ziyán

ekkán Doijjar kláss or Zaáñs lamede Zaáñs gáñça ar fúañti ho ekcót manúic tákifarede gór ókkol) ziyán nogol

maijja doijjar hañsattu duré ekkán cippuçísa rasta aiccíl.

Julai 2013 ot, Manús Dhiya'ttu górguccí ókkol re fargorá giyé, seróf ehála dhoóñr manúic morot fuain ókkol re

Elakar Karwaiyi goréde Senthár ot cúçiyere. Manúic ókkol oré óçe loigiyé zéçe age Górguccí okkol aiccíl

(ehón Foxtrot) kompón.

Ogóst 2013 or ahéri'ttu, yaa doró debal diyé tákibar zaga ziyán Oskar kompón hoói zanagiyé yián boól kélar

zaga uore boinné ziyán Senthár or bútore foóila prektís olla estemal goijjé. Zaga uián ziyán Ehála Dhoóñr

manúic Morot fuaindor kobza't aiccíl yián oré noya Mike kompón banaibor toiyari ollá sáf goijjé ziyán 2013 or

ahérit fura goijjé.

Bec híssa Senthár ot taamiri ham bákbák ot boinné, durór meél harhána'r bútore toin bóijja ecthail becábicí

gorí estemal goijjé zendila neki miçikurí neeloon ar ekkán lori ham goréde taakot oré zagadiballa banoon.

Húlasa'r bútore, éçe yaa Manús Elakar Karwaiyi goréde Senthár ot sairgán farí kompón ókkol asé

ar 15 Februari 2014 hísafe: Delta kompón 252 manúic okkol oré zagadiya giyé

Foxtrot kompón 329 manúic okkol oré zagadiya giyé

Mike kompón 417 manúic okkol oré zagadiya giyé, ekkán noya sóulot boinné ziyán oré uggwá

Australíar miçikurí neelade keém or dhízain ar tobka loi uggwá kumpani Red Seas yé banaiye, ar

Oskar kompón 339 manúic okkol oré zagadiya giyé ziyán édinna banaiyé, doró debal diyé, alok zónna

ókkol or fúañti thambu tákibar zaga ar uzubanaibor zaga ókkol Toll Logistics or áta banaiyé.

Éçe entezami zaga ókkol yó asé, intarbyu hamrá ókkol, gura daktori hóspital, ekkán hamgoróyar meés ar

duiyán cóñço kompón ókkol (Charlie ar Bravo). Charlie kompón yé farí ókkol oré zagade zetarár wapes tarár

dec ot defeçáiballa fáisela óiyé ar Bravo kompón

kisím kisím ór moksót ókkol ollá estemal óiyé (éçe cámil aséde uggwá entezar or hamrá zibá gura daktori

hóspital bazáiya).

Tinno manúic Charlie kompón or bútore aiccíl ar kullé 1,340 farí ókkol aiccíl.

Éçe Senthár ot aijó hamgoróya ókkol or tákibar zaga nái. Difármén ór ar hédmot douya hamgoróya fúañti

baiththá corót or ziyarot goróya ókkol Senthár ot ekkán tin-thala tákede zaga't táke ziyán oré Bibby Progress

gúmzaibar zaga hoó ziyán wharf ot hoek cót mithár duré.

22


SEKCEN 4. Torikakar

Nozorsáni 'r ebbre cúru't, aññí uggwá sair híssa'r tadarot or flan toiyar goijjé ziín nise fura goijjé:

Ek nombór ot (24 Februari ottu 11 Maarec 2014) cámil goijjé entezami bondubos ókkol fáinel gorá;

Taaluk goijjá habosfonna ziín Difarmén ottu asé hiín oré cúrut gour diyí (zendila néki háalot or repouth ókkol,

salák idára'r repouth ókkol, fortídin or repouth ókkol, daktori repouth ókkol ar midhia jiníc ókkol); cúru'r

enkuwari arde intarbyu ókkol gorá; Poóuth Moresby arde Manús elakayi karwaiyi'r senthár or ziyarot goríbor

toiyari.

Dui nombór or bútore (12 ottu 18 Maarec 2014), Nozorsáni yé taaluk goijjá Uzir ókkol arde Poóuth

Moresby14

bútoror córkari manúic loi mocuwara goijjé ar farí ókkol ar difármén ór ar hédmot douya'r hamgoróya ókkol ziín Manús Senthár ot asé.

Australía wapes aiyére, Tin nombór ot (19 Maarec ottu 4 Ipril 2014) intarbyu ókkol fáinel gorá cámil

aiccíl; habosfonna ókkol nozorsáni gorá ziín nozorsánilla diyé; fiséfisé aró inquari'r lain ókkol; ar Repouth yián

or tooitta gorá cúru óiye, ar

Sair nombór or bútore (5 Ipril 2014 ottu hótom fán), Nozorsáni'r thiím yé kiyas mukammel goijjé,

tadarot or cómot beggún malsáman zoma goijjé ar aró mithíng ókkol PNG Uzir arde córkari manúic ókkol olloi

entezamgoijjé. Aññí Immigiricén arde Boóudhar Héfazot or Uzir loi yó Taakot Zomanot or Nozorsáni'r

baabote hotá hoiyé ar Tesára Uziri Ectema15

ólla bondubos gorá ókkol zibá't aññí Poóuth Moresby bútore 8

Mee 2014 ot uiththílam. Tói Repouth fáinel óoil ar Ségethari ré foóñsái diyá giyé.

5 Maarec 2014 ot, aññí hédmot douya ókkol ré leikkílam ziín Manús elakayi karwaiyi senthár ot woktó ibát yá

waakia ókkol or sóddari goríboccót mosorúf aiccíl ziyán tadarot or nise asé: G4S Australía Pty Ltd, Alomi

Sehét ar Daktori Hédmot ókkol Pty Ltd ar Salvation Milithiri (Noya Uttor Wales) Cómbotti Bórusa.

Ciñçí úun or bútore, aññí taráre fusár goijjíde ke Nozorsáni'r fúañti sáañt diballa Senthár ot tarár boro ofísar

or nam de ziyáne tarár hamgoróya arde waakia ókkol or foóila-hát or hisaf or liís loi

intarbyu ókkol oré sóulot goríde faribóu.

14

Nozorsáni yián hodún enkuari ókkol or ekkán zéçe 16 – 18 Februari 2014 fan waakia ókkol óiye. Oinno enkuari ókkol PNG'r bútore

gorázar zéçe Boro Híjorot Ofísar or áta ekkán nozorsáni cámil asé , Cáhi Papua Noya Guinea'r Fulic ór hédh kuwathár or áta mujirim

tahákik gorá ókkol arde ekkán acanok moot óiyede tahákik gorá. Yián dunú Hókumote raazi óoil de ke, ekku dhoilla ar uore uçáttu basí

tákiballa, tuaifaiyede ciz ókkol ziín Nozorsáni bútore banaiyé hiín Australía ar PNG mazé cíiar óibou. 15

Uziri Ectema Immigiricén arde Boóudhar Héfazot or Uzir or áta kaayem gorá giyé ar tar PNG ekkudhoilla hamgoróya furagorá re

saáitákiballa zéçe refúji hásiyot or mozbut fáisela ar boicóti gorá'r karwaiyi ókkol ar taaluk goijjá mosólla ókkol. Ectema mace dola ó ar

Uzir ar Baáror Maamela ókkol Uzir Begum Julie Bishop MP ar PNG'r Baáror Maamela ókkol arde Immigiricén or Uzir ar Insáf arde Aám

Ukil or Uzir uiththíil.

23


Aró, aññí IHMS ottu fusár goijjí manúic ókkol or tofsil ókkol dibálla zetarár zohóm ókkol or elaj gorá giyé ziyán

waakia ókkol or notiza't óiye éçe zohóm or kísim cámil asé ar, zodi hoói faijjé , yián or sóbob.

Hédmot douya ókkol ré Nozorsáni mozé waakia ókkol or baabote ekkán lekí zoma goraidiballa doot diyé gíil ar

cúwaric ókkol oré muúmmíkka gorá gíil ziíne Karwaiyi goréde Senthár loi taaluk goijjá bondubos ókkol oré

mozbut gorí farítou ar emkan oré homai yá honó ekku dhoilla barbar waakia ókkol oré rukítou.

Aññí Transfield Hédmot ókkol oré ekku dhoilla lain híin leikkílam, hátta yiáne bálaiyi ar keis entezamiya

hédmot ókkol or uore noó lo, 22 Februari 2014 foijjonto Senthár ot ar zomanot or hédmot ókkol (itarár nisor-

thékadar or duara, Wilson Security) 28 Maarec 2014 foijjonto.

Aññí yó:

Difarmén oré ekkán lekí zoma goraidiballa doot diyí zodi hendila gorítou saáile, ar

Mr Lan Rintoul Refúji Ékcen or Ettehát or duiyán mouka ókkol or uore telifún goijjí ar ibáttu fusár goijjí

zodi ibá yá iba'r ham ór fúñaijja ókkole honó farí ókkol or nam mocuwara difarile zibáre ibá yé zane yián

añárla hotáhoóballa fáida óibou zehón aññí Manús Senthár oré ziyarot goríyum, kintu aññí dorhás yián ot

hóno ekkán zuab noó fai.

Nozorsáni'r rastarlain or cómot , aññí gosífaiyé: G4S ottu 16 Ipril 2014 ot ekkán rósomi leká.

Salvation Milithiri arde Transfield Hédmot ókkol ottu baiththá toslim goijjéde leká

Tofsil ókkol zíin IHMS utto dorhás gorá gíill, ar work

Refúji Hásiyot or Mozbut fáisela, Wapes doon, Hóthaiféloon ar Séthgoréde Difarmén ottu ekkán

muktosor gorí leká.

Waakia ókkol óiyede híin or baabote bec maalumat Nozorsáni't gosífaiyé ziín néki rósomi intharbyu ókkol or

duara aiccé, taaluk goijjá Senthár or uggwá imtahán ar oinno rekódh ókkol, farí ókkol loi súal ar zuab or

boiçók ókkol ar wapesirai or fórom ókkol nise háwala diya.

Mithíng ókkol zíin PNG'r bútore óiye híin háasgorí ahámiyot or. Manús elakayi karwaiyi senthár ekkán PNG sóulot hísafe, Papua Noya Guinea'r Hókumot becábicí tahákik gorá

ókkol bútore hañségorí cámil óiye zíin néki 16 – 18 Februari 2014 or waakia ókkol bútore óiye. Ekkán notiza

hísafe, yián añárla zoruri aiccíl ahám Uzir ókkol arde córkari manúic loi Nozorsáni yián or baabote dola óiballa

arde boiyan goríballa.

24


Aññí Mataio Rabura loi dola óiyí, PNG'r Boro Híjorot Ofísar arde Senthár Entezam goróya, zehón ibá 11

Maarec 2014 ot Canberra'r bútore aiccíl. 13 Maarec 2014 ot Poóuth Moresby bútore, aññí dola óiyí Baáror

Maamela ókkol arde Immigiricén or Uzir, Mohótorom Rimbink Pato OBE MP; Insáf arde Aám Ukil or Uzir,

Mohótorom Kerenga Kua MP loi; Asól Uzir or Hamgoróya'r Boro, Isahák Lupari; ar Naif Fulic Zimmadar, Simon

Kauba.

Nozorsáni 14 ottu 18 Maarec 2014 foijjonto Manús elakayi karwaiyi senthár ot ziyarot goijjé zeçé aññí

difármén ór ofísar arde hédmot douya hamgoróya ókkol loi hodún intharbyu ókkol goijjí. Aññí Manús Senthár

ot PNG’r Karwaiyír modotólla redhí Menéjar, Wilson Kuve, loi yó dola óiye ar Manús Súba't Lorengau'r

bútore Hókumot oré Boro Mocuwara douya.

Aññí farí ókkol loi 4 kísim or rasta't mosorúf aiccílam. Foóila, aññí sairgwá fári ókkol or intharbyu goijjí ziíne Nozorsáni yián loi taaluk goijjá háas maalumat añáre di

faribou. Itará manúic uibá cámil goijjé zibá Reza Barati uore hámla'r uggwá suk gobá aiccíl kintu ibár Australíar

ukil sára fulic loi hotáhoó té inkar goijjé ar manúic uibá zibá yé 16 Februari 2014 ot Oskar kompón bútore ibár

gola haçí díil. Ehála farí ókkol or fúañti mithíng seróf uggwá hotá báñgidoya loi gorá gíil.

Dusára, aññí sair góndha etemám goijjí, dui góndha súal arde zuab fottí zuban or gurúp oré nomainda goréde

cómaj or liídhar ókkol loi fottí sair tákibar zaga'r bútore kompon ókkol ot zoruri torjuma goróya ókkol or fuañti

boiçók ókkol goijjí. Boiçók úun or bútore 18 ottu 24 zon manúic ókkol uiththíil (zéçe fottí mouka't añcthowá

torjuma goróya ókkol cámil asé).

Tesára, boiçók úun ot, añára wapesirai'r fórom ókkol farí ókkol oré háwala goijjí ar farí ókkol oré fórom

furagoríballa doot diyí ar yián añár hát ot wapes de zodi tarár zati hísab ókkol añáre dito monehoile. Taráre

tarár kompón bútore aséde oinno farí ókkol oré fórom diballa doot diya gíil.

Ekkán notiza hísafe, Nozorsáni yé gosífaiyé uggwá bicí dhoóñr wapesirai'r fórom ókkol zehón añára Manús

Dhiya ottu neeli giyígoi. Beggún fúañti Nozorsáni yé 270'gwá hísab ókkol oré gour goijjé yá 300 ottu bicí farí

ókkol ottu nozoria ókkol gosífaiyé (zendila néki kessú wapesirai'r fórom ókkol becábicí farí ókkol yá cómaj

gurúp ókkol ottu faiyé).

Ahérittu, farí ókkol or doot ot, aññí Maike kompón oré tahákik goijjí zéçe tará añáre na seróf guli'r ful ókkol

kútha'r baárulottu daháiye kintu kútha'r hamrá ókkol or bútore oinno guli'r nicán ókkol arde ful ókkol yó

daháiye.

G4S ofísar ókkol loi becábicí mithíng ókkol goijjí tarár dorhás ot oinno manúic ókkol moujud asé (Alistair

Nicholas Weber Shandwick ottu ar, PNG bútore, Bil Neill Ashurst Ukil ókkol ottu) zendila intharbyu'r rekódh or

bútore nuth goijjé.

Nozorsáni'r thiím or duwá membór ókkole añáre sairgwá farí cómaj liídhar ókkol or fúañti mithíng ókkol ot

modot goijjé. Itará sairgwá mithíng úun or nuth ókkol yó toiyar goijjé ar añár Chris Manning or fúañti

intharbyu yó zibá néki G4S’ Entezamgorá'r Dharikthár Immigiricén Hédmot ókkol.

25


Aññí beggún telifún intharbyu ókkol ek ek zon loi alok alok goijjí (usol abas or espikar loi nogorí) ar éhon fottí

intharbyu hótom ói baade ekkán leikká rekódh toiyar goijjí.

Farí ókkol loi intharbyu ókkol baddi (hotá hoá'r mockil ókkol ólla bóuli), intharbyu or tooiatta rekódh ókkol

fottí intharbyu douya ré zoma goijjé zeçé ekkán sóiyi rekódh hísafe monzuri'r mumkin asé (ar sóiyi gorá yá

tobdil gorá, zodi lagile).

29 ar 30 Ipril 2014 ar 6 ar 7 Mee 2014 ot, aññí Nozorsáni’t tuaifaiyede ciz ókkol oré ar PNG Uzir ókkol ar boro

córkari manúic ókkol or fúañti mithíng ókkol bútore cúwaric ókkol oré wazé goijjí. Aññí 8 Mee 2014 ot tesára

Uziri Ectema't uiththílam ar añár Repouth uore ekkán tofsili hóbor peec goijjí. Mithíng úun beggún Poóuth

Moresby'r bútore óoil.

Yián nuth goróon bíci zoruri ké aññí repouth diyé zíin manúic ókkole añáre intharbyu mazé hoiyé ar farí

ókkole tarár wapesi rai or fórom ókkol or bútore hoiyé. Kintu, aññí noó tuaiyé háñsa teésgoríballa yá enfáradi

hísab or sóiye ókkol or oinno áttu áro taráre Nozorsáni 't aséde oinno beggún maalumat hélaf maf diballa.

SEKCEN 5. 16 – 18 FEBRUARI 2014 OTTU ÓFAN GOR

Waakia ókkol or fúañti leenden gorá'r fóoil zíin néki sóbse agortú néki 16 – 18 Februari 2014 ot óiye, duiyán luwazadé puáin ókkol banaibor zorurot.

5.1 Beggún farí ókkole waakia úun or bútore híssa noólo

Foóila puáin óiyede ké, zecómot beggún farí ókkol cók sára Manús elakayi karwaiyi'r senthár bútore lamba

woktó taibou de yián or baabote sinta goijjé ar ar tarár mustokbol or boicóti gorá (zodi tará refúji dé yián or

mozbut fáisela oile), farí ókkol tarár ehón ór háalot or zuabi ékcen or bútore ekkaththa noó.

Éçe aledá solasol, andaz ar bebar or alok decór arde zati'r gurúp ot forok ókkol asé zíine sóbse agortú tarár

mazé móckil ókkol, ektelaf ókkol ar ducmoni goijjé.

Bicí farí ókkole hémayot nogoré yá etaras gorá't bák nolo zíin 16 – 18 Februari 2014 ot sóbse agortú waakia

ókkol óiye. Itaráttu bec híssa cámil óito mone no hoór ar tong gorá mozé híssa no lo zíin tin din úun ot

óigiyói. Kessú yé seróf etaras gorá arde tong gorá't híssa loiyé kiállahoilé taráre oinno farí ókkole híin

goríballa dómki arde tonggoijjé.

26


Delta kompón or bútore or hóno farí ókkole waakia ókkol ot ar zíin (17-18 Februari 2014)or rait ot dhoóñr

maamela óiye híin ot bák nóolo.16

Kessú farí ókkol 17 Februari 2014 ot din or cómot G4S héfazot goróya ókkol or hañsé aiccé (éçe Oskar kompón or farí ókkol yó 1702hrs ot aiccé) tarár kompón oré héfazot óla zaga't loizaiballa fusár goijje. Oinno manúic ókkol e G4S héfazot goróya ókkol ottu wakkia ókkol or cómot taráre dhónga fósat ottu duré goríballa modot faiyé. Kessú farí ókkol waakia ókkol or cómot mockil ottu baáre taiballa tarár hamrá ókkol ór bútore táikke kintu taráre zendila fare doró maijjé. Iín alok andaz ókkol nise diyéde rai ókkol or nomuna ókkol ot dahágiyé zíin Nozorsáni mazé wapesirai or fórom ókkol or bútore diyé zeñté añára Manús Elakayi Karwaiyi Senthár or ziyarot goijjílam. Mockil or ag zehón fortídin hórotal óoil, aññí bíci dhorailam ar frecan óoilam ar hamrá'r bútore boiccigoi kiállahoilé aññí hórotal ot cámil óito no sailam …. Kintu zehón 16th

Februari't mockil cúru goijjé tói aññí

hamrá'r bútore aiccílam tarfore baáre aiccí ar ofísar yé añáre meés ot zaito hoiyé. Aññí éçe giyí. Aññí bíci dhorailam ar ofísar yé añárttu kaádh loifélaiyé ar añáre Bravo't ainné. Aññí éçe 4.00am foijjonto aiccílam ar Oskar ot wapes aigiyígoi. Tói zehón 17th

Februari 't Mike or bútore mockil cúru goijjé,añáre abbar rait or

woktó't Bravo't loigiyégoi. Zehón guli mara cúru goijjé, ofísar ókkole añáráre “oval” zaga't loigiyé. Aññí éçe kessú góndha ollá aiccílam. Zehón héntu wapes aiccí Oskar ot gólibar fóoila aññí ofísor oré hoilámde ke

aññí’Oskar or bútore héfazot ot nái kiállahoilé manúic guccá, tóile ofísar ókkole añáre Charlie kompónot loi

aiccé ar 7th Maarec ot tará añárla Delta'r bútore ekkán zaga tortif diye ar aññí eçé aiccí: , Delta Kompón.

Éksidén or din or age, añára GS4 ar TSA17 loi hotáhoíyí ar taráre hoiyéde ké añára hórotal or lorasora ibá'r híssa nói. TSA añáráre hoiyéde ké ekkán dorhás lekó ké añára hórotal ibá'r híssa nói ar G4S yé añáráre hoiyé ké waakia óile tuáñrá hamrá ókkol or bútore táikkó. Añára hókum ókkol mani añára ekkán dorhás leikkí ar waakia'r din hamrá ókkol or bútore táikkí. Mike Kompón, 20wá farí ókkol yé dostok goijjé (Buth nombór ókkol foóñsáidiyé)

Waakia'r din, aññí hamrá'r bútore táikke; honódin hórotal ot bák noloi, naá honíkka yé hóbordar goijjé,seróf hamrá'r bútore táikkí ar nizor héfazot or baabote kiyál goijjí ké yián añár ham nói: , Delta Kompón

Manús or bútore taza waakia ókkol baabote zéddur tuñí zano, añára beggún frecar or nise aiccílam manúic loi gundhagiri goríball zetaráttu monehoiyé añárá taráre Australía arde Guinea'r hélaf tíayá't modot góriballa. Aññí taráre fúañti óite inkar goijjí tói tará añár hamrá'r bútore góille ar

16 Anthony Kneipp intharbyu'r leká soó, sófa 4, lain ókkol 2-3

17 Salvation Milithiri

27


añár gór sáman ókkol beggún báñgi félaiyé: , Delta Kompón

Añára eçé héfazot maásus noó gorír. Añára haqiqot ot zehoníkka áñçite dhoñrai'r éçe cámil aséde kenthín,

thaththi ar kláss or hamrá wogáira. Añára haqiqot ot oinno dec or manúic loi hotá hoíte dhoñrai'r. Halánké

añára maramari ókkol ot bák noó loi zíin eçé óiye, oinno dec or manúic ókkol añárar loi bicí gúcca:

, Foxtrot Kompón

Aññí ódot náide hendila ekkán dec ottu híjorot goijjí ar Australía'r hókumot ottu Manús or honó hámla't

nise nozaiballa añárla modot saí; kiállahoilé éçe bicí gundhagirí'r manúic ókkol asé zetará añáttú taráre

Australía ar Guinea'r hélaf tíayáiballa modot goríballa egaza fusár goré; ar tará dorhás ot aññi modot

gorá't fél óile marifélaibar dómkide:

, Delta Kompón.

5.2 Farí ókkol arde Senthár ot ham goréde PNG decóitta ókkol or mazé ducmoni

Dui nombór or puáin yiánde ké éçe thaim ibá't kessú farí ókkol arde Senthár ot ham goréde PNG decóitta

ókkol mazé ducmoni dhoóñr óiyé.18

Honíkka'r intharbyu yé duwá gurúp ókkol or mazé dhoóñr ódde sinta ré sáf wazahát nogoré. Kessú mumkin

modot goréde sóbob ókkole Nozorsáni ré mocuwara diya híin nise diya giyé.

Farí ókkol or nozoriya'r puáin ottu (háas gorí Irani ókkol), tarátttu PNG'r bútore táito mone nohoór tará zián

oré ekkán hom tobka'r táka fúañti ekkán torki gorédde dec ar tará ze decóttu aiccé yián ottubare bicí hom

unnoti'r mouka ókkol or dec bouli kíal goijjé.

Farí ókkol loi añár mithíng ókkol or bútore, kessú yé PNG ré córom lagede hendila háwala diya. Tará jurúm or

reith or uore nozoriya diyé ar waakia'r modot ar hoiyéde ké taráre PNG cómaj or bútore baráiluwa nozaibou

yá héfazot no óiybou. Hom ot uggwá farí loi aññí hotá hoiyé ibá yé PNG ré ekkán ‘raámótsára dec’ dhaikké.

(Zare aññí Mr T1 hísafe háwala diyum) hoiyé:

Mogor Australíar Hókumote añáráre ekkán endila dec ot ainné zeçé 70% áttu bicí HIV asé,

65% TB, maléría ar oinno biaram ókkol. Tará aijó kobila ókkol or bútore táker ar yián ór razdani fura duníya'r

dui nombór héfazot sára cóor bútore. hoiyé:

18

Yián nuthgoró ké Nozorsáni ye intharbyu ókkol arde G4S yé háwalagoijjé de híin ottu ducmoni yián or baabote maalumat

háñsil goijjé. Kintu, yián G4S salák idára bútore ekkán maamela hísafe sinná noó yo ziyáin Nozorsáni'r áta cek gorá giyé.

28


… Australía'r Hókumote mumkin notiza ókkol báfasára añáráre ekkán endila dec ot defeçáiye zaçíyar

manúic ottu ekkán fisór gom tuariki monzor naí ar ar bidecóitta ókkol or fúañti tákar solasol or

bútore homi ar gorib manúic …. Foóila yián hól óiyede ké endila fisór monzor or manúic loi – zúun

100 bosór foóila maincór gusso hóyaókkol aiccíl …. taráre foóila baiththá mazé bidecóitta ókkol or

fúañti tákar solasol or fonná foróon saá; ar ÉIDS Biaram ar suri ar dhahaiti gorá hámahá dec yián

ottu dúiyere baáre gorá foríbou …

Farí úun yé PNG decóitta ókkol oré nise nozor arde hom bála fonná loi saiyé zíin Senthár ot ham ot

asé ar tará áttu áro hom mahér hísafe saiyé. PNG decóitta ókkol tarár ehón ór háalot or fúañti

naummit olla ekkán dían óiaiccé.

Uggwá boro G4S ofísar or mutabek, tará tarár nozoriya ókkol loi PNG decóitta ókkol oré beizzoti gorí

muuzará goijjé ar uggwá bakaida hísafe gura gura jiníc loi tarár matá háiyé, mesál or uore:

Béij ókkol ar tarár yunifórm ókkol ot lagaya sáman aséde híin thainne

blék méil goríballa dómki diyé ké tará Senthár ot sura mal ainne baabote, ar

Torós or uore foñsa gola félar zeñte yián sáf gorózar .19

Hodún Intharbyu douya ókkole Irani ókkol uore afzól andazenozor or nozoriya diyé oinno farí ókkol ar

PNG decóitta ókkol or íkka, taráre Senthár or laha maróya ókkol or hísafe boiyna gorér. Kessú

manúic zíin loi aññí hotá hoiyíde itará hoiyé Irani ókkol PNG decóitta ókkol oré nafosón goróya aiccíl.

Uggwá hédmot douya soñijja yé añáre hoiyéde ké Irani arde Iraqi farí ókkol ottu ekká háas gorí PNG

decóitta ókkol oré nafosón goré (Ezahár ókkol or estemalgoré zendila néki gass ókkol ot dhúloya ar

manúicór gusso hóya ókkol).

Añár uggwá hédmot douya hamgoróya membór loi intharbyu'r rekódh yé iín gour gorá ókkol

nuth goijjé:

Kessú Irani ókkol uggwá koumifosón adot ahálak or sólluk goré ar PNG decóitta ókkol oré nise saá ar

itaráre yián bicí zanai diyé. Elakar manúic ókkol yé andazenozor yián oré tarár ar tarár dec or beizzoti

buzé. Elakar manúic ókkol yé nozoriya loiyéde ké, zehón farí ókkol ottu PNG'r bútore taito mone no

hoór, PNG'ttiyó taráre éçe rákito mone no hoór.

Kessú ór Irani ókkol yé senthár or bútore oinno zati gurúp ókkol oré laha maré ar intharbyu douya

biccác goré ké yián farí ókkol or bútore ahámiyot óla frecani'r sóbob boné ztaráre gundhagiri'r nicána

banaiyé.

.19 G4S ofísar CD loi intharbyu'r rekódh sóo.

29


Elakar manúic arde farí ókkol or mazé ducmoni boinnéde ekkán notiza hísafe, PNG decóitta ókkol

ottu 17 Februari 2014 ot óiyedé waakia ókkol ot zuab zati aiccíl, húnari noó.

Darren Boyd, G4S’ Elakar Entezam gorede Uttor Pesifík or Dharikthár, raazi óiye:

Éçe Manús RPC bútore ekkán aám híyal asé, zennán ibá yé bicí manúic ottu fúinne ar zahér goijjé, ké

Irani ókkol Senthárór bútore egaza tarár kompón or bútore laha mari soillé. Yián repouth ókkol or

bútore gour gorá giyé ké tará oinno farí ókkol ‘uore tíayá’ balla kucíc goijjé ar egaza oinno farí ókkol

arde PNG decóitta ókkol oré uggwá afzól ar koumifosón adot oré zahér goijjé.20

PNG decóitta ókkol or nozoria áttu, tará beizzot yián oré nafosón goijjé ar nozoriya loiyé, zendila

uore nuth goijjé, zodi farí ókkol ottu PNG'r bútore taito mone no hoóle, toile taráttu yó itaráre éçe

rákito mone no hoór. Kessú farí ókkol yé hoiyé ké decóitta ókkol yaán oré itaráre yián hoóiyere zuab

diyé ké zentu aiccó héçe wapes zo goi, golar fóñth haçí tarár íkka icára ókkol gorér ar taráre hámala

goríbou hoí dómki der.

Manús ekkán tuanggor Súba nói ar bicí elakar manúic mockil háalot ókkol or bútore táker. Yián

Nozorsáni't mocuwara diya giyé ké kessú PNG decóitta ókkol óitfare hákikot uián nafosón goijjé

ziyán néki farí ókkol tará áttu áro beétor háalot or bútore táker, zeçé dine tin thaim or toiyar goijjá

hána loi ar daktori dekbal asán ór sáñte asé.

Zaáñ sóbob ókkol asé, yián ducmoni Senthár or bútore Australía din loti bicí barédde frecani'r

maahóul or híssa aiccíl. Yián 17 Februari 201421

ot háas gorí kessú frecan goréde arde beizzoti'r

solasol óla farí ókkol or áta bicí hóraf goijje zennán yé duwwá gurúp ókkol or bútore nafórot

uskaidiyé, zen néki G4S or Darren Boyd yé ibá'r intharbyu'r bútore hoiyé, larái gorár tobka ar hora ré

baráidiye, ziyán óiye.22

5.3 Waakia ókkol or woktó or foóila

Fisórmonzor yián or uldha, hórotal zennán 16 – 18 Februari 2014 ot óiyede waakia ókkol or bútore

matát foóñicce yián óitfare Disambor 2013 or bútore cúru óito zeñte éçe ekkán dhoóñr gorí golot hóbor

begúla óoil ké éçe Krísmás ot uggwá aám mafí óibou. Yián zahérgori acá goijjé ké aám mafí'r

notiza't farí ókkol oré Australía't ána zaibou.

G4S Salák Idára'r Macharbari Repouth Januari 2014 ot nuth goijjé:

20 Intharbyu'r ekódh sóo, sófa 3

21 Solasol yián or tofsil ókkol Sekcen 7 bútore séth gorá giyé ar Repouth yián or bútore arhoníkka

22 Intharbyu'r ekódh sóo, sófa 2

30


Farí ókkol hóbor gosífaiyé yián icára gori ké éçe Australíar Hókumot or folósi'r bútore ekkán bodola

óitfare. Yián maalumat MIRPC23

ré Farí ókkol or áta sinno goráidiye ze gór or zaga ókkol ot górguccí

ókkol loi konték ot aiccíl. Midhia dian UNHCR or Aám mafí'r Alomi repouth ókkol ot diya giyé

(dunúwa foóilar ar baader córkari repouth ókkol ot) ekkán óitfarede bodola't aró uzón diye . Kessú

salsol or Farí ókkol yé buniyadi ciz ókkol iín oré fuañti lagaiya ar óitfarede Krísmás aám mafí ókkol

mocuwara goijjé.24

Anthony Kneipp Nowambor 2013 ottu 23 Februari 2014 fojjonto Difarmén or Senthár or Modot goróya

aiccíl. Ibá yé Nozorsáni't hoiyé ké:

Aññí ziyán buzi, yián aiccíl … ekkán golot hóbor ziyán fóila doijjar hañsat cúru goijjíl ar aññí báfide

yián or ekkán dhoóñr híssa aiccíl dé ké yián ekkán bicí dec ókkol zentu farí ókkol aiccé éçiyar

salsoloon ór ciz.Yián bemouka nói tarár hókumot ókkol ólla ahámiyot óla cómot mazé aám mafí

diballa , háas gorí dini, cúthkir din ókkol … 25

Golot hóbor yé bolazuri goijjé baaujud hákikot yián de ké Uzir Morrison 26 Séptembor 2013 ot Senthár

or ziyarot ot aiccíl ar ekkán sáf poigam foóñsái díil ké farí ókkol Senthár ot tákibou zéto din foijjonto

tará gór ot nozagoi yá Australía baade oinno ekkán dec or bútore boicóti ói giyégoi.

Salvation Milithiri'r Elakar Karwaiyi goréde Senthár or Théka'r Menéjar Nozorsáni't hoiyéde ke bálaiyi'r

ofísar ókkol arde keis menéjar ókkol golot hóbor oré hótom goríbar kucíc goijjé. Tará Uzir or poigam

oré farí ókkol oré dubara hoiyé kintu tará biccác gorá noózade yián maásus goijjé.

Théka'r Menéjar yé ibár intharbyu'r bútore mocuwara diya éçe oinno sóbob ókkol aiccíl ziyán yé

tokoriban e woktó't farí ókkol or bútortu hórotal or bútore aám ehésas oré modot diyé:

Ebbre bicí zoruri gorí, éçe tarár refúji hásiyot or mozbut fáisela'r karwaiyi'r thaim ór baabote

maalumat noó aiccíl yá PNG'r bútore ki boicóti gorázaibou híin tarálla arde tarár górguccí ókkol olla

maáni óito, ar

Farí ókkol zíin Senthár ot ebbre bicí deri aiccíl édinna noya arde dorómóro Mike kompón ot

lora giyé zennán, ekkán tooittáttu áro bólke zahérgori hámicallá sóulot, ziyán yé farí ókkol oré tará

éçe muddot sára taibou dé yián asór diyé.

Zoma'r bútore úun asól sóbob ókkol, beetminani ar sinta, Théka'r Menéjar yé zati nozoriya ré zahér

goijjéde ké duiyán oinno maamela ókkol yé kessú híssa modot diyéde óitfare:

23 Manús Dhiya Elakar Karwaiyi goréde Senthár

24 Sófa 4

25 Interview transcript, page 3, lines 4-7

31


Foóila, kompon ókkol ór bútore tákibar zagar miyar ókkol ót forók ókkol asé (mesál hísafe, seróf kessú kompon ókkol ót boiyar or kondhícen aséde kessú zaga ókkol; seróf kessúttu dhaárík intharneth arde telifún ór sóulot ókkol asé; Delta kompón kutakuitta úde cippuçísa dhaárík beil ór foór aséde; ar wogáira wogáira), ar

Dui nombór ót, zecómot farí ókkol é zainné 13 Disambor 2013 ottu kide Basoya Fóus or

théka ahéri óizargói, noya rafáyi arde keis entezami hédmot douyar thaim luwa ré elan gorá noóza

sóorettu Februari 2014 ór maz foijjonto, ziyán é aró gair-ekin foida gorér tarár háalot or baabote.

Aám mafír golot hóbor kessú nu ailé yó, Nozorsáni yián ólla intarbyu diyéde manúic ókkol ór

bútortu aám razinoma óiye, kidé Krísmás thaim ot Senthár cup táka zaibou Australíar Din foijjonto.

Cómot yián ót fáçar-puáin ókkol homaibár sail ókkol ót cámil aséde fílm ókkol bicí dahóon, ziyadá

kélaa ókkol arde oinno hórkot ókkol foon, sába aró banoon ar Senthár ottu duré eskarcen ókkol ot

zoon. 26

Disambor arde Januari ahéri r bútoror fortídinna arde oinno repouth ókkol, ziín óre Nozorsánir thaim

ot cek goijjé, íin é fakka gorérde Senthár é uggwá nisor hótarat yáto Háil dómkir dorjat rakí faijjé 27

31

Januari 2014 foijjonto zehón Dhéli Repouth e rekódh goijjéde Senthár ór héfazoti dorja Émbar ar

mejas dasé mazíla thaith.28

Yián sáf nóo kiyálla mogor Australía Din e julus ókkol óre lamba muddot or cúru ré maák goijjé ziyán

é tadarot or andhár ót aséde waakia ókkol ór íkka loizar. Intarbyu douya ókkol é Nozorsáni re

hoiyéde Senthár ót sinta hót fafán boçí aiccéí tarík íba baade.

G4S ór Januari 2014 ór Macharbari Akoli Repouth é Australía Din or julus or baabote nuth goijjé:

Hákiki muuzará dahá giyéde hóraf plan goijjé ar háas entezam. Bénar ókkol 29

fura nóo ar farí ókkol e

julus oré nize-pabondi goijjé úde Oskar kompón ór senthár ót. Oinno honó kompon é bútore juáin noó

goré ar honó kucíc noó goré oinno kompon ókkol 30 ór hémayot háñsil goríbélla.

Mr Kneipp é hoiyé: 26

Dehé G4S Macharbari Zanoya Repouth ollá Januari 2014, sófa 6 27

Háil zoriya Senthár ói thándha gor, éçe ói hódud ór bútore óyiánfarede ollá hórotal yá fáçafáçi hórotal, mogor éçe ói noó

zanoya olla mocuwara doo uián honó endila solasol ói matár uore aiyérde 28

Rooñyiánhtha lal zoriya Senthár ói niyom gorí zobana, éçe ói kessú sinta, ar zanoya dahá uián hórotal

yá fáçafáçi hórotal ói óyián farede mogor noó zoruri gorí matár uore aiyérde 29

Uián ói, jándha leikká uore sandor ókkol 30

Sófa 5

32


Tóile Australía Din ot Oskar kompón ót ekkán cántir hórotal. Yián … cámil goijjéde hodún farí ókkol

zoma óiye ar guzorer, guzorer azad ollá … yían oinno hísafe hom manúic.31

G4S ór Macharbari Akoli Repouth yó hoiyé:

Aró foóila cúruwat e cámil goijjé thaimtheból óla mithíng ókkol mokoror goijjé liídhar ókkol loi

esthéikhóuldhar ókkol begun ór fúañti, DIBP32 cámilgoijjá. Iín é nobodole dé hórotal notiza uggwá

neelaidiyé, zibá loijjé seróf uggwá házinná waakia íkka. Delta kompón seróf uggwá kompón bútore

juáin noó goréde. Éçe maalumat aséde aró hórotal aijó plan goijjé ar thaim lain uggwá peec goijjé

ziyán é icára dahár bazumotta 15th ottu 20th … DIBP loi mithíng ókkol óttu notiza ókkol neelar uore

darmedar.33

Mr Kneipp fakka goijjé dé, foóilar muuzará baade, julus ókkol zari táikke fortídin hísáfe:

Yián ekkán fortídinna, ar yían cúru goijjé duñíjja deri gorí ar tafore, aññí báfir de, foóila mótta yían

cúru goijjé tokoriban duñíjja 3.00 ot ar fore bodoillé duñíjja 5.00 ar tarfore yían bodoillé 9.00 arde

10.00 or bútore raitta … Tóile zendila julus age giyé tará sáf sáf gorí tarár nuksan óre guzoijjé ar

tarfore gadir sandor ókkol estemal goijjé jándha hísafe ar tarár cékayot ókkol óre sandor ókkol uore

raikké…. sandor ókkol ór uore jiníc ókkol raikké zendila ‘azadi’.34

Maahóul thaith ói aiyóon duwara, mithíng uggwá goijjé 5 Februari 2014 ot Senthár menéjar ókkol arde farí cómaj liídhar ókkol ór bútore sinta ókkol óre sófai goríbélla ziyán tarár julus ór fisé asé. Sinta úun óre 11 wán súal ot thani ainné ziín óre PNG Immigiricén arde Decóyiántayi Hédmot ókkol Adikar arde Immigiricén arde Boóudhar Héfazotir Difármen e 12 din ór bútore zuab dibellá razi óiye.

5 Februari 2014 tarík ór Dhéli Repouth iméil ot, Musáda Senthár Kuodhineithar, Katrina

Neuss, Difarmén óre mocuwara diyé íba:

… aijja cómaj liídhar ókkol loi dola óiye tarár súal ókkol óre rekódh goríbélla ar uormikká tulí bélla. Súal iín ór kúlasa ré Canberra foóñsai diyagiyé zuab olla.

G4S akoli repouth ókkol é nuth gorér dé sinta ókkol arde julus ókkol boçér 12 Februari 2014 foijjonto

zecómot farí ókkol e tarár súal ókkol ór zuab ókkol ólla soñi goijjé. 31

Intarbyu leikká, sófa 3, lain ókkol 14-16 32

Immigiricén arde boóudhar héfazotir difármen 33

Sófa 6 34

Intarbyu leikká, sófa 4, lain ókkol 40-42 ar sófa 5, lain ókkol 19-25

33


Háfta bari akoli mafa, 3 ottu 9 Februari 2014 nuth ókkol ollá:

Háas tuar waarin uggwá amól gorá giyé Oskar kompón ót 9th

Februari’t bekaanuni jiníc ókkol, óit

farede hátiyar ókkol tuai bélla ar aró modot gorí bélla sinta ókkol homi zagói fán MIRPC beggúla.

Gair kaanuni mal kessú, éçe cámil goijjá sóloi ókkol arde cók gorázade gair kaanuni dabi ókkol óre

tuai faiyé lékin hátiyar hísafe estemal gorá zade jiníc ókkol nái. Tua gán óre bála gorí gorá giyé ar

modot goijjé paramitar ókkol óre dubara-kaayem goríbélla kompón yían ólla bebáar ór ummit ókkol

ót. Yián ó acá gorá giyé bála sola taki bellá asór gorát MIRPC beggúla.

10 Februari 2014 ór G4S Akoli Maafa ye nuth goijjé:

Akoli ye mocuwara der dé éçe uggwá hórafir gul uçíbou DIBP mithíng (05.02.2014) baade kessú din

ókkol ot zodi mithíng fél ó maamela ókkol hól goríbélla Oskar kompón ór farí ókkol ólla. …. Boóut

dhoilla zoriya ókkol óttu aijó maalumat ókkol peec gorá zar kide muuzara ókkol lagatar tákibou ar

ekkán dhoóñr waakiat hótom goríbou. Dui háfta thaim lain sinno faa giyé óifare muhím de, ótolla

17/18 Februari 2014 ór age aiyérde din ókkol óre lagatar háasgorí gour gorá zar.35

17 Februari 2014 ór íkka zardé cómot, G4S soñijja ókkol é zóra cíl arde fatór ókkol óre sáf goijjé

kompon ókkol óttu ou ciz gún homai bélla ziín óre hátiyar hísafe estemal gorí fare zodi fisé zai

maamela ókkol óile.36

Mike kompón ór súal arde zuab ókkol ór jolsat, farí ókkol é fakka goijjé de cíl arde fattór ókkol neela

tokoriban waakia ókkol óibar ek háfta agortú óiye.

G4S Akoli Mafa 12 Februari 201437

ollá yé ziyadá goijjé:

… maalumat óre yó repouth diyagiyé … Oskar kompón ór soñijjar’ttu yían é mocuwara derdé farí

ókkol é bidecóitta soñijja ókkol óre dhónga fósat goríbou 16, 17 arde 18 Februarit. Maalumate

mocuwara der dé tará nize hátiyar loibellá ereda gorér ar maramari gorí bélla. Aró tará ereda goér

gírar lain báñgi bellá notiza neelai bélla áijjo fáisela gorí bélla. Yíar baade yó, tará ereda gorér kóudh

koól hodún goríbella eljam bicí óde mukoror goijjá thaim ot soñijja ókkol óre sederbéder goríbélla

kompon hodun ót mazé. Maalumat e mocuwara der dé Fulic Espicél Ham Fóus óre tará bála zane,

35

Sófa 3 36

Dehé rekódh goré ór intarbyu loi G4S ofísar AB 37

Yián zanoya mafa ói tarík diya 11 Februari 2014 mogor yián dahá zar uián yián bútore hákikot taaluk goré olla 12 Februari 2014

34


ar yián de morizaigói faradé taakot loi lagi tákoon ór kíal e taráre frecan no gorér. Éçe fóuran ham soler maalumat yián ór sóiyi kessú kaayem goríbella.

Fortídin ór repouth ókkol arde G4S Akoli Andaz laga ókkol é rekódh gorér de éçe honó julus ókkol nái 13, 14 yáto 15 Februari 2014 ót.

Éçe becábicí muámíkka maramir G4S Waakiar Repouth ókkol asé uggwá farí arde uggwá hédmot

douyar bútore foóila Februari 2014 ór addók ór cómot. Tarár bútottu ek zon e kessú midhiar dían

thainné Australíat ar Uzir e zuab diyé de Nozorsáni yián é yó waakia gán óre tadarot gorér .

Hoórde waakia gán 14 Februari 2014 ót óiye. Nise aiyérde waakiar húlasa ré Waakiar Repouth

MI057038

ór uore buniyait goijjé:

Tokoriban 1230 góndhat Cúkkubar 14 Februari 2014 ot, farí dasé

Oskar kompónór meés ót. Te hédmot or lain ot tíai táikke uggwá PNG decór Eurest39 soñijja

membór ottu tar duñíjjar hána gosí loibellá ar G4S ofísar é gour goijjé de tará

uggwá gorom barábarit lagi táikke.

gobá diyé de farí ye hédmot or mes ekkán óre ekdháikka théli raikké, muúmmíkka júk

diyé soñijja membór or íkka ar kúla tallwa hát loi muk sái suar maijjé taré. Soñijja membór é fóuran

bodola loiyé ar farí ré te uggwá bon gúca loi gúca maijjé ekbar tar gal ór kesir bandhák ottu.

théng gólaidiye. Íte dhaikké: ‘Kaafi! Yián tía gorá!’ uggwá boro, sáf abas ot ar

farí ré sibi dóijje tar hát ókkol óre berár dóuri ar taré pabondi gorér. Te tói farí ré mockil ottú

baáre áñçai loigiyé ar taré eskót di daktori klínik loigiyé zeçé tare elaj goijjé cóñço haçallá bóuli tar

gal ór keñsir lain or bandhák ottu .

Soñijja membór e zehonó daktori dian óre inkar goijjé mogor boiyan goijjéde tar muk zohóm óiye.

Dunú zon é waakia ókkol ór baabote muké nobonerdé núsha ókkol diye ar bol diyagiyé

leikká boiyan ókkol dibellá waakiar sóbob hísafe. Soñijja membór óre Oskar kompón ottu

hóthaidiyé ar bútoror tadarot or mouzú. Farí é cúrut ekála raikké mogor fore fore gorí Oskar

kompón ot wapes loi ainné zeçé tar bebáar óre G4S soñijja membór ókkol é negarani goríbou.

38

Nuth uián yián thani neela ottu Maamela Repouth asé aiccíl tobdil goijjé olla lariféla zati maalumat ór manúic cámil

goijjé 39

hána bondubos gorér hédmot douya

35


Oinno cóñço duizon or hánar bondubos or waakia ókkol tokoriban thaim ibát (éçe cámil aséde ekkán 16

Februari 2014’r beéinna) na ettefáki ókkol cámil asé hána diyar sáñiz or baabote.40

5 Februari 2014 ór mithíng baade, PNG Immigiricén ar Decóyiántayi Hédmot or Adikar arde Difarmén

é ham goijjé ar farí ókkol ór súal or zuab ókkol óre séthel goijjé. G4S é añáre hoiyéde yián óre

mocuwara gorá noóza zuab ókkol ór baabote.

G4S ór zanar andaz ókkol 15 arde 16 Februari 2014 ólla duní án rekódh gorá giyé:

Aksér óifarede kéthelíst zehonó julus dhoóñr óibar, MIRPC’r bútore, baki táikke DIBP/PNG zuab súal

ókkol olla kidé farí ókkol é 05.02.2014 ót súal ókkol tuillé DIBP mithíng ot; mithíng óre thaim bodoli

diyé 16.02.2014 ót óibella.

Farí ókkol lói fisáli mithíng 16 Februari 2014 ót óibou zendila nuth gorá giyé aholi andaz laga ókkol ót.

Yián raazi wáa giyé Difarmén arde PNG ICSA’r bútore kidé Jeffrey Kiangali, Senthár Soladé Menéjar, dasé munaséf manúic farí ókkol óre zuab ókkol dibellá.

Plan óiyede íte toiyar goijjá zuab ókkol óre foríbou ar mithíng ahérit mazé óibou. Súal ókkol arde

leikké zuab ókkol óre nise daháiye.

FARÍR SÚAL ÓKKOL ÓR ZUAB ÓKKOL

1. Éçe karwaiyi uggwá asé né? Yían ki?

Baiththát, karwaiyit cámil aséde:

a. Foóilar farír intarbyu ókkol – maalumat ókkol háñsil gorí bélla tuñí arde tuáñr sofór ór b. Daawa ókkol ór Musáda Douya intarbyu ókkol – tuáñre modot gorí bélla tuáñr refúji daawa ókkol or habosfonna’llá c. Refúji Hásiyot Fáiselar intarbyu ókkol – aró maalumat ókkol háñsil gorí bélla PNG Hókumot oré musáda gorí fare fán tuñi uggwá refúji ó ne yá noó d. Nozorsáni – tuáñr daawa ókkol ór azad mafa ar foóila mafar nozorsáni ou maincólla zará ré refúji ókkol noó bóuli mafaza e. Fáisela – Tuáñr refúji hásiyot or ahéri fáisela Baáror Maamela ókkol arde Immigiricén ór PNG Uzir or torfóttu.

Manúic ókkol zaráre refúji ókkol bóuli fáisela gorá giyé, taráre PNG’t boicóti gorí bélla ejazot

diya zaibou. 40

Dehé G4S Maamela Repouth ókkol MI0567 ar MI0577

41The International Organisation for Migration

37


Manúic ókkol zará ré refúji noó bóuli fásela gorá giye taráttu hámahá nizor dec ót wapes zaa

foribóu yáto oinno arekkán dec ót zeçé tuáñrtu lamba tákibar hók asé zehonó thaim ot.

2. Añára eçé hotódin táikkoum?

Tuñí azad PNG’ttú neeli zaibellá ar tuáñr nizor dec ót mazé wapes zaibellá yáto oinno ar honó dec ót

zeçé tuáñrtu zehonó thaim ot lamba thaim tákibella hók asé. IOM41

e yián ór baabote tuáñre modot gorí faribóu.

Zodi tuñí tákibellá ektiar goró, yián dasé ekkán lamba karwaiyi. Éçe honó dóijja thaim or cokol nái tuáñrtu hotódin Manús elakayi karwaiyi senthár ót taka foribóu de. Tuáñr daawa ré mafazaibou tuáñr foóñsár tortib loi ar honíkka ré honó torji diya no zaibóu refúji daawa yián ór karwaiyit mazé.

3. Añárar azadi hoñótte óibou de?

Tuñí asé azadi olla neel PNG ar wapesi olla tuáñr gór dec yá oinno uggwá dec hoçé tuñí asé ekkán sóiyi ór lamba corót tákede zaga ot honó woktó. IOM ói fare olla musáda gor tuñí loi yián.

Zodi tuáñrtu PNG’t baki tákitou mone hoó, tuáñrtú PNG’r kaanun mozin zoruri dé Senthár ót táki bellá zetódin lage tuáñr refújri daawa ókkol óre karwaiyi gorí bélla. Yián óit farede de ekkán lamba karwaiyi.

Tuáñr 30 din alok rakár muddot baade, tuáñre baárkule neeli bélla ejazot dibou eskódh diya hórkot

ókkol ót Senthár ór baárkule.

4. Farí ókkol zará oinno dec ókkol ót refúji óiye taráre karwaiyit torji dibou né?

Noó. Tuáñr daawa ré mafa zaibou tuáñr foóñsar siriel mozin ar honíkka ré honó torji diya no zaibóu

refújir daawar karwaiyi yián ót mazé.

Zodi tuáñre honíkka refúji tobka diya giyé, tuáñr habosfonna ókkol óre UNHCR ot foóñsái zaibou cek goríbélla. Tuañrtu mocuwara doon saá tuáñr Daawa ókkol ór modot douya ré zodi tuáñre ar honíkka refúji tobka diya giyé.

Zodi tuáñrtu lamba muddot tákibellá asé ou dec ót zeçé tuáñre refúji bóuli maafa giyé tuñí é dec ót

wapes zaibella azad.

5. Eçé kiálla honó PNG pathnárcíp nái?

Senthár oré entezam goré PNG’r Hókumot e PNG’r kaanun or andhár ót, soloon arde Australíar Hókumot or thiañ modot loi. PNG’r Hókumot ór Ofísár ókkol hámicá háñzir táke ar entezam oré fura furi thík raké ar Senthár óre kontróul goré.

38


Zodi tuñí asé honó súal ókkol uián lager añár dian, meérbanigorí gor noó córma olla

muúmmíkka taráre olla añáre zoriya hédmot douya ókkol.

6. Kessú thaim agortú farí hodún óre intarbyu goijjé. Añárár karwaiyi ki ór? Dóri raká íba ki?

Refúji Hásiyot Mozbut fáisela karwaiyi ói cíak goijjá ar lamba. Éçe ói noó zana thaim ór hót kengóri lamba yián saá lo. Tuáñr daawa gor saá ó mafaza bútore hokúm ór tuáñr foóñsibar ar noó torji ói diya giyé olla honíkka bútore yián refúji dawa karwaiyi.

Tuñí ói azad olla neel PNG ar wapesi olla tuáñr gór dec yá oinno uggwá dec hoçé tuñí asé ekkán sóiyi ór lamba corót tákede zaga ot honó woktó. IOM ói fare olla musáda gor tuñí loi yián.

7. Manús PNG yá Australíat añárálla honnwá zimma (farí ókkol zará Darwin ot foóñisse)

Manús RPC ói kaayem goijjé nise PNG ain ar Hókumot ór PNG ói zimmadar ollá entezamiya,

entezam ar kontróul ór Senthár.

Hókumot ór Australía douya thiañ der ar solibélla redhí hémayot, éçe cámil aséde duara théka

loiye hédmot douya ókkol endila éddur IHMS, Basoya Fóus ar G4S.

8. Immigiricén é midhia aáibélla ejazot kiálla no de aáiyóre añárar intarbyu goríbélla?

Hora kontróul gor asé aiccíl rakké uore rasta olla Senthár bútore hokúm olla basa razdari,

sinno ar izzot ór beggún manúic ze táke eçé.

9. Australíar hókumot e zimma loibou né añárár demaki sehét ór mockil ókkol ólla?

Papua Noya Guinean Hókumot ói zimmadar ollá Manús RPC. Mogor, Australíar Hókumot asé théka loiye munaséf gorí threnín diyé ar tojoruba ola hédmot douya ókkol olla de hédmot ókkol olla manúic ot Manús RPC, éçe cámil aséde der sehét ar demaki sehét dekbal hédmot ókkol. Yián ói zoruri uián tuñí lo zimma ollá tuáñr aám ar demaki sehét bála -wojud ói ar uián tuñí gor yián bútore cíiardar loi tuáñr daktori pretís goróya. Hédmot ókkol uián ói diyé olla tuñí ói éçe olla modot tuñí gor uián.

10. Playfair ukil e42 hoiyé de éçe tesára dec ektiyar. Kiyá foth’t añára ó defeçáiye olla yián

oinno dec?

Manúic ze ói tuaifaiyé olla ó refúji ókkol saá ó ejazot diyé olla séthel goré bútore PNG.

Ná Hókumot ókkol ór PNG yá Australía, noó..naá UNHCR, saá musáda gor manúic ze ói tuaifaiyé olla

ó refúji ókkol olla bondubosgor tesára dec boicóti goróon.

42

refúji dawa mocuwara douya

39


Refúji ókkol ze gor noó mon olla séthel goré bútore PNG óitfare azadir sáate talacgor olla sinno gor ekkán tesára dec uián ói mon asé olla kobulgor taráre ollá boicóti goróon. Tuñí ói azad olla neel PNG ar wapesi olla tuáñr gór dec yá oinno uggwá dec hoçé tuñí asé ekkán sóiyi ór lamba corót tákede zaga ot honó woktó. IOM ói fare olla musáda gor tuñí loi yián.

11. Kiyá ói añárár manúic dhenháyiánta noó izzot goijjé?

PNG Hókumot ói ekkán dostok olla UN Refúji ókkol Boiçók ar PNG ói zuban diyé olla izzot gorér tuáñr manúic dhenháyiánta, éçe cámil aséde áta der munaséf héfazot, zomanot ar dekbal entezam gorá ókkol ollá tuñí zecómot tuáñr daawa gor ói wojud ói mafaza.

Loi beggún dhenháyiánta ai zimma ókkol: yián ói zimma ór fottízon olla mano áta

PNG kaanun ókkol. Zodi tuñí báñggo honó ór PNG’s kaanun ókkol, tuñí saá ó leenden goijjé loi nise úun kaanun ókkol. Aññí saá yó fosóngoró olla yiad gorá tuñí uián tuáñr solasol ar anjamde ot Senthár saá ó loifélaiye éçe

gour cómot tuáñr Refúji Hásiyot Mozbut fáisela. Zodi tuñí ói tuaifaiyé ducí ór uggwá hosúri, yián

óitfare asé uggwá taásir uore tuáñr mafa.

Mithíng olla foóñsái gor úun zuab ókkol cúru goijjé ot 2.30 at ar óoil dóijje bútore Mike kompón

háibar hamrá. Éddur farí ókkol ottu beggún kompon ókkol óoil nomainda goijjé, yián óoil ekkán

dhoóñr mithíng uyiánhthé áta tokoriban 70 manúic (éçe cámil aséde torjuma goróya ókkol).

Ekkán G4S soiñdar ainné mithíng olla hokúm ar buzáidiyé ki óoil zar olla óo. Tói Mr Kiangali huwá

giye mithíng. Te ói nizám gori hotá huwágiyé ar, diya giyé uzara uzori ór hotáhoó éddur torjuma

goróya ókkol háte háte foóñsáiye ki te óoil hoór, yián óoil mockil olla fún taré. Zehón Mr Kiangali

hótomóiye der toiyar goijjé zuab ókkol, te óoil torifarefán goridiyé loi súal ókkol honnán te talac

goijjé olla zuab.

Bútore kessú keis ókkol, Mr Kiangali óoil diya giyé ekkán nuth áta Difarmén’s Katrina Neuss olla

musáda gor bútore tar zuab olla ekkán súal ottu thala honnán gorágiyé gair ekin (mutabek olla kessú

farí ókkol) baabote Australía’s rul ot Senthár. Zuab ókkol yó zahérgori gorágiyé kessú oulfóul

kiállahoilé tará óoil noó sáf, óoil búl buijjé yá óoil golot torjuma goijjé.

Mogor, farí ókkol bála buzé mazór poigam uián refúji karwaiyi gorér óoil zar olla lo ekkán lamba

woktó ar tará fariyóum acágoré olla ó ot Manús RPC ollá uggwá gair ekini muddot, caayét uore olla

sair bosór ókkol.

mithíng óoil fílim goijjá áta G4S uore ekkán vidu kemra ar aññí asé saiyé uián théng ór sók. Bicí

cippuçísa ór ki óoil hoiyé ói fúnazade mogor gaa zuban ór farí ókkol sáfsáf gorí óiye bicí ocánti goijjé

éddur mithíng muúmmikka uzaiyé. Bútore súal ar zuab jolsa, farí ókkol óoil dhaker baáre becábicí

súal ókkol ot ekkán woktó, tíai táikke uore ar boiyar ot uorer tarár hát ókkol ot Mr Kiangali olla thane

tar dian. Áta yián esthéij, mithíng óoil hédmot gorér noó hazor moksót ar entezamiya nomainda

ókkol wapes loiyé.

40

REVIEW INTO THE EVENTS OF 16 – 18 FEBRUARY 2014 AT THE MANUS REGIONAL PROCESSING CENTRE

Ms Neuss boiyan goijjé notiza ór mithíng bútore ibár intarbyu:

Jeffrey bazái raikké loi taráre ar te wasn’t der taráre zuab ókkol uián tará monehoiyé tóile tará óoil

háñsil gorér … bicí ar bicí uzor ola. Aññí óoil kucícgorír olla fusár gor Jeffrey olla hath súal ókkol bon

ar neel kiállahoilé aññí fariyóum ehésas ki óoil ór. Tará asási hísafe hoiyé – – kessú ór farí ókkol

hoiyé añáre olla bongor uore kiállahoilé aññí óoil ottu Australíar immigiricén difarmén ar aññí aiccíl

noó sóiyi olla hotáhoó. Tará – zehón ahérittu Jeffrey raazi óiye olla hath súal ókkol bon tará cúru

goijjé fúañti guzorer ‘azadi’ ar uián’s zehón añára – añára bandhák.43

Buniyadi théla ór farí ókkol’ beetminani ot notiza ór yián mithíng ói uián tará goijjé noó gosílo

etminan ola zuab ókkol olla tarár súal ókkol. Kessú banaiyé nozoriat olla asórgore uián, táker soñi

goijjé 12 din ókkol ollá zuab ókkol, tará zainné kessú noó bicí ehón áttu áro tará goijjé uore 5

Februari 2014. Bútore oinno keis ókkol, tará asán gorí óoil noó toiyar goijjé olla kobulgor uián tarár

ektiyar ókkol ói olla wapesi gór yá ó séthel óiye bútore PNG, tóu údda Uzir aiccíl banaiyé

uián sáf olla taráre bútore Séptembor 2013 ar hédmot douya ókkol aiccíl dubara goijjé uián poigam uore sair mac ókkol loti Uzir’s bera.

Farí ókkol’ bála nogoréde uldha asór goróon olla yián mithíng sóddari goijjé sída olla waakia ókkol uián fiséfisé giyé uián rayián ar fiséfisé zar din.

Zehón fusár goijjé zodi mumkin ór mockil baade mithíng aiccíl sóddari goijjé olla baráidiye

zomanot toiyari ókkol, Mr Kneipp zuab diyé:

Éçe aiccíl . G4S, Háas gorí, aiccíl aiccíl ekkán doró sinta uián jiníc saá lagatar olla uormikká tulé ar

tóile bútore hokúm olla ó bútore ekkán zaga olla anjamde yián tará dorhás goijjé uián 130 Poóuth

Moresby darmedar hamgoróya ottu bútore tarár tonzim óoil bodoillé okule ar tóile uián óoil biasana

goijjé loi Decór Ofís, kiállahoilé éçe ói sáf gorí hóssa bazátáka ókkol loi uián, ar raazi óiye olla.44

Aró maalumat baabote baráidiye zomanot toiyari ókkol ói séth goré baáre bútore Sekcen 9.3 ór

yián Repouth.

Yián ói yó kimot nuth gorér fiséfisé zar puáin ókkol banaiyé áta Mr Boyd, G4S Elakar Entezam gorér

Dharikthár, bútore tar intarbyu:

43

Intarbyu leikká, sófa 3, lain ókkol 29 - 35 44

Intarbyu leikká, sófa 11, lain ókkol 36 - 40

41


Maamela gán ore farí ókkol é bála gori plan goijjé, ar fáçafáçir zulús cúru goijjé juab ókkol or

duara, ziín farí ókkol é gosífaiyé tarár súal ókkol or uore, 16 Februarit ar adot ahálak okkól

zinot tarare tarar zuab ókkol diya giyé. Tará kessú hátiyar ókkol toiyar goijjé, mockil or andaz

olla: dáraiya esthíil or rodh ókkol, bedh or théng ókkol, dáraiya fañgkár bleith ókkol, fattór

ókkol arde bári fanír botol ókkol. Mr Boyd é puáin ore mozbut goijjé kihoilé G4S ottu honó

paáwar ókkol nu aiccíl, senthár ot hátiyar ókkol tuai bélla, ziyan ore seróf gorífare, fulic or

warent 45 ór andhár ot, ar

Farí ókkol arde PNG decóitta ókkol or bútore oiyede ducmonir duara waakia ókkol óiyede

noó, 16 – 18 Februari 2014 ot,mogor yian e dhónga fósat beci goijjé, ziyán óiye.

HÍSSA 6. ROIBAR, 16 FEBRUARI 2014

Yián cúrut hoibolla zoruri dé tofsil ókkol ziyán waakia ókkol or repouth ókkol ot séth gorá giyé 16 – 18 Februari 2014 ot, íin bazu motta no bone yáto adáadi. Dhoilla bodhoilla ókkol repouth or bútore cámilgorer:

Thík woktó arde zaga ziyán ot waakia ókkol óiye

Sinno arde hédmot douya manúicor nombór, farí ókkol, fulic arde oinno

o PNG decóitta ókkol cámil goijjá

Dukfaiyéde manúic ókkol or nombór ar tobyot arde tarár zohóm ókkol or hót, ar

Haás waakia ókkol ór oinno hákikoti tofsil ókkol.

Tofsili goíjja aga fisa bonar homi ókkol buzá zar, zeçe diya giyé:

Oulfóul ziyán waakia ókkol or atehañsé 16 – 18 Februari 2014 ot asé

Spíith ziyán loi waakia ókkol oiyé ar waakia ókkol Senthár ot ek woktót ot ór, ar

Hót ola gour gora yá enfáradittu waakia íin or baabote zana aiccíl. Yián mumkin no nozorsáni yián dubara milaidi bollá ou enfáradir forok ókkol oré yato yián zoruri faa

zarde sóbut ókkol or mujmá dasé bicí gorí mile ar waakia ókkol or doftori rekódh ókkol e hémayot

goijjé. 45

Rekódh goré ór intarbyu, sófa 2

42


Tokoriban 4.00 baze notiza neelaiyé, mithíng ot farí ókkol loi 16 Februarir 2014 ot. Farí ókkol wapes

aiccé tarár nizor nizor kompon ókkol ot, tará buzáidiyé mithíng notiza oinno farí ókkol ore. G4S MIRPC Zanoyar Repouth Februari 2014 ollá, nuth ókkol: Asól súal ókkol or zuab ókkol foñsaiyé , farí ókko or zoria, zián bála gori gosí noó fa átar cómaj or

ornomainda ókkol e, ziá ólla hórotal gorá cúru goijjé Oskar bútore. Farí ókkol wapes aiccé kompón

ot,zetara mithíng ot uiththil. Fore hóraf gorí uormikká tuillé, Oskar or bútore kompón ot 18.18 baze, zián séra giyé éçe cámil

aséde ekkán báñgo Oskar arar cúr ot, Mike arde Foxtrot kompon ókkol ot., G4S or gard ókkol e saf

goijjé, gair-cámil farí ókkol ore Oskar kompón ottu éçe Bravo arde Charlie kompon ókkol or, ze tara

re estemal goijjé,ze tara hórotal ot camíl noó óo, Oskar kompón or bútor ottu duré ekkán héfazot

asde zagat raikké. Egguwa G4S ofísar or intarbyur nozorsáni hoiyé: Zehón farí ókkol e báingge, Oskar kompón tará baáre muámíkka marami goijjé kessú PNG decóitta

ókkol loi, ziín juan aiccíl ar dhorlagaiyé.Farí ókkol e théille duara taráre, zian olla PNG tóiya decóitta

ókkol e frecan oiyé. Tará farí ókkol loi hól goijjé, borbadi hól; loi tarár boli doijjé; súañ ókkol uore

tuillé, dómki diyé, mogor no mare taráre ar taráre fissá kompón ot théli diyé .46

G4S Maamelar Repouth MI0580 rekódh ókkol:

Tokoriban 17:50 baze Roibar e Koóudh Green47

G4S or Héfazot or & Zomanot

or Ofísar ókkol e dahaiyé Oskar kompón or bútore. Dhak yián óoilde G4S Héfazot Zomanot

Suparvaizar tosdiq goijjá, ze aiccíl rasta Pugwash48

. Repouth diyé tokoriban 30 – 35

farí ókkol fa giyé, Oskar kompónor bútore doín or hañsat. Kessú G4S or hamgoróya ar Fulic mubáil thiím ofísar ókkol e anjam diyé, 7 x Farí ókkol ore dóro bolla

háil koóudh ar Pugwash Rasta uore. G4S ofísar ókkol ar Fulic ofísar ókkol e anjam diyé, farí ókkol ore

duara fissá théti diyé Goólf geith tin Oskar kompón ot. … 6 x Farí ókkol ore daktori sirissá goriyare49

ar fulic or hawala gori diyé. Ms Neuss e nozorsáni re hoiyé, zehón íba Entezami zagar bútor or Difarmén ofís ottu Bibby zaí ballá

neíllé, íba hañsabái bútorgwa rassattu áñiththe50 difármén or oinno uggwá ofísar loi gura hospital

farai giyé. Puáin iíyan ot: 46

Rekódh goré yá intarbyu loi G4S ofísar CD 47

Koóudh Háil – Dáa – Kucíc goijjé Dáa 48

Wá méin rasta baárkule wá Senthár 49

Áta IHMS 50

Rasta Charlie

43


Ahéri woktó ot añára fírzye– fírzye tokoriban kiállahoilé, añára kessú usol abas fúinni, zehón kursi ar

fatt ór ókkol ar jiníc óoil arar uore aiyér ( Oskar kompón ot) ar tói añára deikkí, ek thal elakar manúic

ókkol – elakar G4S or ofísar ókkol, decóitta ókkol, gírar íkka duñerer ar jiníc ókkol melá marer–

ar asól ot elakar manúic ókkol ze tara eçe tahé,ziín tokoriban beggún hátiar loiya loi dhoóñr

súañ/dhanda ókkol ar fáik ókkol ar jiníc loí Senthár sairo dhatti duñerer,kiállahoilé tará mon oiyedé ar

añára - añára asól ot taráre háñssídé ottu bútoré gólib olla saiyede etolla .51

Háalot ore uormikká tuillé goijjé, elakar G4S or hamgoróya ókkol e dhoóñr súañ ókkol ar fáik ókkol loi

Senthár or duar ottu góli.Éddur ot farí ókkol muúmmíkka zoma óiye dómki yián or zuab di bolla.Ián

repouth diyé ki, G4S or bidecóitta hamgoróya ókkol e kucíc goijjé wapes di bolla, PNG decóitta ókkol

ore fakkáraiya arar baárkule garí thíagorá zagat ar farí ókkol ore kompón ot. Bicí gobá ókkol repouth

diyé, PNG decóitta ókkol ze góille, RPC dahá giyé ekdhoilla unifarom ot, zen dilla G4S ofísar ókkol or ar

oinno PNG elakar manúic or bútore. Kessú suk deha gobá ókkol e repouth diyé, PNG decóitta ókkol yó Oskar kompón or hamrá ókkol

or bútore góille, kírkiri ókkol ar doraza ókkol báingge ar hámala goijjé farí ókkol or tákibar zaga

bútore . Delta kompón dairík Oskar kompón or muúmtu. Farí ókkol or uggúwa gurúp ore

zagadiya giyé Deltar bútore ekkán nozorsánir raidib olla, fórom ziyán hoiyé: Yián tuañrare hóbordia zar 16-02-2014, zehón añára lain ot tíailam bialor hánar baabote házinná 6

baze Delta kompón or fisóttu, añára fúinni manúic or bicí boro hángama, añára zam óiye Delta

kompón or Geeith Noó 1 ot. Añára foóñicce éçe, faiyé bicí PNG manúic ókkol, G4S ekdhoilla unifarom

ókkol fiñda, kláb ókkol, luwá dhandha, ith bángga ar fattór thukuça ókkol tarár hát ot loi góler éçe

Oskar kompón or bútore, arde mairfith goijjé behosúri refúji manúic ókkol or uore. Kessú PNG manúic

bicí dola óoil rasta uore, ith bángga ar fattór ókkol ottu baárkule melá marer. Añára mozulum ókkol or

nosíf dehíyóre dhoriyoré uzoor diyí, ziyán or notiza tará ith bángga ar fattór ókkol añárár uore melá

marer cúru goijjé, endila dhorlágede háalot ek góndha zari taikké. Oskar Kompón ot añára dukfaiyéde

bicí manúic okkol tuaifaiyé, Kessú woktó Baade nise óiye. Zehón háalot séthel óoil. Endila taráre añára

bici dhor laiggé . Endila bicí dhoóñr dhór loi añára fura rait haçaiyí. Nozorsáni gosífaiyé, beca bici wapesirai or fórom ókkol or zoria ekku dhoilla repouth ókkol. Endila

enfáradi repouth ó aiccé Oskar kompón ottu: Februari 16 aññí Oskar keém or bútore ekkán zaga áñçir , acanok bici gori G4S ar PNG ókkol hámala

goriyaré keém ot góille.Taráre Dehí baade aññí añár hamrár bútore giyí ar ottu aññí sai fariddé, G4S

ókkol e honó wojá sára fattór ókkol ar dhoóñr methél dhandha loi refúji ókkol hámala gorér. E woktó

ot añár hamrát maze yó hámala goijjé. Tará añár hamrár kírkiri yó báingge. Maamela ián Baade

aññí gúm zai nofarí, hátta zehón aññí gúm zai hóraf cóppon ókkol e aññre gúmortu tuillé dé … Tong gorá Mike ar Foxtrot kompon ókkol or bútore yó óiye.Maamelar repouth mutabek

MI0580:

51 Intarbyu leikká, sófa 4, lain ókkol 15 - 22

44


1821hrs Koóudh black52 Oskar kompón or bútore dhaikké. Dukfaiyéde farí ókkol ore (TBC)

hóthaidiyé Oskar kompón ottu X-loór kompón o, aró elaj olla. Mike arde Foxtrot kompón Suparvaizar repouth diyé, farí ókkol e ocánti goijjé ar fáçafáçi doiyá

aiccé G4S hamgoróya okkol ore. 2100hrs 2x Maamelar zimmadar orThiím ókkol (IRT) buwá gerái diyé Green Zoón or(GZ) zagat, farí

ókkol ore bánggasura éçe GZ ottu Foxtrot kompón ot. Foxtrot or farí ókkol e rong bañd ara e thani

nise gori diyé. IRT e farí ókkol ore tíagarai diyé GZ zaga báñgerde ottu. Farí ókkol mela maijjé

kessú jiníc ókkol (foñsa gola, sátar dhabba, fattór ókkol, mes) IRT uore. IRT e farí ókkol ore senthár or kompón ot ar héfazot or lain kaayem goijjé.Farí ókkol ore fissá théilli

diyé Alpha 6 geeith or íkka. Nozorsáni uore beggún olla sóbut asé, iín kliyar 16 Februarir házinná

2014:

Tokoriban 30 olla 35 farí ókkol Oskar kompón báñgiyaré baáre néillé, mogor dórat

foijjé ar G4S gard ókkol e fulic ar oinno PNG decóitta ókkol or modot wapes goijjé

Kull añctho zon farí ókkol ore fulic e dóri bon raiké ar foóñsáiye Lorengau fulic

estécen o,t hoçé tará e mujirim jurúm ókkol or elzam lagai becábicí din bon gori

raiké53

Oskar kompón or bútore fáçafáçi maramari óoil, zeçe cámil aiccíl fattór ókkol ar oinno

moksót jiníc ókkol. Zin kompón ottu butóre melá mara giyé, zin olla cómbotti ókkol hóraf

óigiyói.

G4S gard ókkol ar oinno PNG decóitta ókkol Oskar kompón góille, tong goróya ókkol hótom

goríb olla, kessú farí ókkol dhónga fósat or bútore dukfaiyé.

Fáçafáçi hoijja bazó óiye dunú Foxtrot ar Mike kompon ókkol or bútore. Foxtrot farí ókkol e

ara ekkán thani nise goijjé, mogor IRT e bolazuri fissa kompón or bútore gori diyé 52

Koóudh Hala – Sóngin Zohóm/Moot 53

Só farí ókkol óoil loifélaiye éçe Fulic dóri raká ot 2000hrs arde ekkán aró dui farí ókkol ot 2151hrs

45


Mosibot Kontróul Organisation54, ziyán ekkán honó cómot mazór hókum or puáin Senthár, waakia yián uore tíaiyé

Aheríttu, Mr Kneipp hoiyé: Tóile loi wá … elakar manúic zetara fattór ókkol melá marer ar fissá théilli diyé ar thándha jiníc ókkol nise felaiyé, tói maamela hótomóiye fari ókkol gadit giyí. Aññar buzát rait or ahéri hissát G4S manúic ókkol e gura fuaindór bisán ot hána ókkol ziín cóñço dhabba bóijja bialor hána ókkol etarar e théille kiállahoilé… duara tará hána noó hábaiye, tóile yián mouka taráre hána hábaiye olla ar tói tará gadi giyí .lac ókkol or elaj gorágiye ar… Mosibot Kontróul orTonzim nise tíaiyé aiccíl.55

Nozorsáni nuth goijjé Difarmén or Elakar karwaiyir Dosturi amólókkol gorér Nombóri Awaz Saibár Rekódh Torika ókkol or der:

Zeçé mumkin, gáthir hédmot douya hámahá dóro awaz ar saibár rekódh goré yá beggún

nommuna ókkol zeçé (bútortu Oinno jiníc) zi ne estemalgorar taakot or plan goijjé ar óitfare

sóbut ókkol lagibo ekcén olla hédmot douya zati ókkol or, ar

Uggúwa vidu kemra yá rekódh gorár hol mojud tafoittó hédmot douya zati ókkol or har

curúr bodoledé zagat.

Mogor, éçe ho noó saibár yá awaz rekódh goró yá jiníc maamela iyán ot noó aiccíl 16 Februari 2014. IHMS e 25 áttu áro bicí lac ókkol ore elaj gorágiye daktori senthár or bútore, mogor kessú biaraimma

ókkol or tofsil ókkol leha noó za, thaim or homi yá torjuma goróya ókkol noó aiccíldé ethollá ar tarár

zohóm ókkol olla tesgorí elaj oiyé. Añçárouwá lac ókkol ottu bicí lamba daktori elaj lagerde ar tarárattu fañsuwá raitbór daktori senthár

or bútore aiccíl.56 Zohómi ókkol aiccíl háñdhdhi báñgga ókkol, fáça ókkol, behúñc, féccwa, samor

gussor gáa arde bic gaar bútor or dhoilla bodhoilla bic ókkol. IHMS ot éçe cámil aséde fañsuwá G4S

ofísar añsádhola, fáça arde añsá háiya zohóm ókkol oró elaj gorágiye. Aññí intarbyu goijji, duwá IHMS hamgoróya membór ókkol, zetára ecómot dhyúthit aiccíl gura hóspital Senthár ot 16 – 18 Februari 2014, mogor ekkena gorí baade Australía wafés aiccí. añáre ek daktori ofísar e kessú hoiyéde iíntu iyán: … zohóm ókkol bordac goijjé farí ókkol e, mozulum ókkol or dhen áitt , muk or, fiss or mair ókkol or notiza neele. Zohóm ókkol ore mocuwara diya giyé 54

Wá ECO óoil ot uián woktó banaiyé uore áta boro nomainda ókkol ottu PNG ICSA, wá Difarmén, Wá Basoon

Militiri arde IHMS arde mukdiya áta G4S 55


Dehé G4S Maamela Repouth MI0580 bóra maalumat loifélaiye sída ottu uggwá IHMS repouth toiyar goijjé áta wá Sehét Hédmot ókkol Menéjar

46


Mozulum ókkol aiccíl aiccíl duñer duré zehón tará óoil mar yá luçer nise kucícgorír olla basa

tarár muk ar matá fisóttu ekkán tuillé dhuwáñ.

Ek sóngin zohóm zari táikke uián rayián óoil boiyan goijjé éddur ekkán 10 olla 12 cm gola fáça bordac

goijjé áta (ze aññí saá dhak Mr T2). Aññí intarbyu goijjé

Mr T2 ot Manús Senthár. Te hoiyé añáre duara uggwá hotá báñgidoya uián te ar oinno uggwá 14

transferees57 duñijjé baáre ór Oskar kompón duara geeyiánh zehón yián óoil kúille olla ejazotdo hána

garí olla an bútore bialor hána.

Te hoiyé tarár niyot óoil olla za olla church58

ar dua mage ar fusár gor Isá poigambor Christ olla

modot us59

mogor te óoil dórat foijjé áta G4S héfazot goré ar doró maramari diyé. Mr T2 boiyan

goijjé olla añáre kengóri fottí ór tar duwáñ ókkol óoil dóijje áta ekkán G4S ofísar ar te óoil loifélaiye

fis éçe Oskar kompón. Te kiyaz goijjé yián loiyé zaga tokoriban 6 at, éddur yián óoil aijó foór ót

mazé.

Ot uián puáin, uggwá anjan manúic rakké tar dhuwáñ okule Mr T2’s bandhák hañdá ar bicí gorí

homaiyé tar golar fóñth ottu nise tar sóiyi han ar mukkammel tokoriban tobka loi tar bandhák han.

Aññí gour goijjé dhoóñr ar noó cók hámicallá dak okule Mr T2’s golar fóñth cómot intarbyu.

Mr T2 biccác goré tar hámala goróya óoil ekkán PNG decór ham ot loiyé áta G4S éddur te óoil fare

olla gour goré rong ór tar hámala goróya’s sam ar sinno gor bazu astin uore tar bandhák dhuwáñ

éddur ekkán G4S ekdhoilla. Te yó biccác goré oinno farí ókkol bútore kompón gobá diyé hámlagor.

Mr T2 óoil kuduroti hísafe taajuippa ham goijjé ar noó fakka ki aiccíl óiye mogor éçe óoil lou

beggúla. Bútore leikká ór tar intarbyu te boiyan gor ki óiye tarfore, kengóri te óoil loifélaiye olla

bazáiya IHMS gura hóspyiánal ar elaj te gosífaiyé.

Fiséfisé zar thani neela ói loifélaiye ottu daktori ofísar’s rekódh goré ór intarbyu: Zehón te foóñisse ot Senthár foóila lac te gour goijjé óoil ekkán morot ókkol uore thala loi tar golar

fóñth bicí gorí homaiyé ottu hañsa olla hañsa.60 Te fúinne honóekzon hoó manúic’s golar fóñth

saiyé fosóngoró yián fariyóum asé aiccíl bicí gorí homaiyé loi kuna ór ekkán saddor ór luwá.

Zecómot tar foóila asór óoil uián manúic óyiánfayiántou noó asé ms mouka ór zinda tákoon, bicí

hañsé tuai soón zahér goijjé uián te óoil bicí báiggoyiánta éddur hath óoil noó mur furafuri olla ó

foranzaifaredé.

Aññí yó intarbyu goijjé daktor ze bebaár gorágiye Mr T2 ar yián thani neela ói loifélaiye ottu ibár

rekódh goré ór intarbyu:

Yián morot ókkol óoil foóila lac gosífaiyé ot IHMS gura hóspyiánal uore 16 Februari 2014. 57

Córkari repouth ókkol raké kullé nombóri ot 30-35 farí ókkol 58

Éçe ói ekkán gair-muzaáb loiyóre giriza bútore Lombrum Doijjar Asás estemal goijjé ollá dhoilla bodhoilla dini hédmot

ókkol 59

Intarbyu leikká, sófa 2, cúr 19 60

Mr T2

47


Yián morot ókkol’s zohóm óoil taajuippa saár mogor háas gorí ekkán sam zohóm bútore ahéri. Éçe

óoil oinno bicí sóngin zohóm ókkol uián rayián éçe cámil aséde fáça ókkol, soktó matát barihái biyúñ

óon ar mur matár maala fáça ókkol.

Daktor hoiyé, zehón te óoil ainné éçe IHMS gura hóspyiánal, morot ókkol óoil gám neeler, ebbre

dhoraigiyói ar dhorfuk ór moot. Zohóm saiyé taajuippa – ekkán fárok gorér couça 10 olla 12

santimyiánar fattóijja fáçe okule tar golar fóñth loi lou beggúla. Yián óoil hañsé gondanar cáa rok

kolób ottú lou neeledé rok ar noroli.

Mogor, zehón zohóm óoil sáf goijjé yián óoil zahér uián yián óoil seróf ekkán sam zohóm. sam forol

aiccíl aiccíl hath sáf kúl mogor hárr ciz arki óoil asúiya.

Ekkán dhríf óoil gólaidyé, oinno uggwá IHMS daktor sílaiye zohóm ar biaraimma óoil bebaár

gorágiye loi enthibaiothík ókkol.

Bbebáar gorér daktor nofaré yiadgoré kengóri lamba morot ókkol táikke bútore gura hóspyiánal

mogor tará rakágiye ekkán bongor góuçi uore taré olla soiñdar uldha gáa.

Zohóm asé zohom fúaiyé bicí bála. Besút bútore morot ókkol’s gola saá ó gorágiyé áta

soktó gorér demaki rok ókkol bútore sam honnán ói tóile cóñço tará nofaré tará nofaré ó bebaár

gorágiye daktori hísafe. Acá gorídde tará saá dubara háñsil gor bútore woktó ar besút saá gaib ó.

SEKCEN 7. CÓMBAR – MONGOLBAR, 17 – 18 FEBRUARI 2014

G4S asé toiyar goijjé ekkán Bosór loi tortib diya Hokúm ór waakia ókkol uián loiyé zaga uore 17 – 18 Februari 2014.

Uián habosfonna dahá ekkán wazá goijjá uortúsoó ottu G4S’ nozoria ór úun waakia ókkol éddur tará

aboyiánhtha uore ekkán 13 góndha muddot cúru gorér uore Cómbar ot 1347hrs zehón Mosibot

Kontróul Tonzim óoil tíaiyé uore. Bosór loi tortib diya Hokúm ói darmedar uore ECO óon loóggor.

Yián ói ziyadá gorídiyé áta rekódh goré ór intarbyu, zanoya repouth ókkol, maamela repouth ókkol,

IHMS repouth ókkol bútore taaluk olla yián ór elaj ór zohóm ókkol zari táikke cómot maamela uore

uián rayián ar maalumat gosífaiyé ottu difármén ór, G4S, IHMS ar Basoon Milyiániri ofísar ókkol.61

Bútore hokúm olla háñsil goré ekkán furagor fothú , yián ói yó zoruri olla báfo intarbyu leikká

rekódh ókkol, wapesirai fórom ókkol ar oinno maalumat gosífaiyé ottu farí ókkol.

61

Bicí tofsil ókkol ói diyé bútore Sekcen 9

48


Loifélaiye fuañti, yián malsáman muth olla cóte cóte ór sófa ókkol ór habosfonna thík rakóon rekódh

gorér ekkán bicí boro nombór ór enfáradi waakia ókkol honnán óiye uore úun dui din ókkol. Yián

Sekcen muktosor goré ki Nozorsáni buzé loiyé zaga.

Foóila híssa goré ór yián keén óiyede cek goróon saár ot córkari rekódh goré ar intarbyu ókkol loi

ar maalumat diyé áta difármén ór ofísar ókkol ar hédmot douya ókkol. Dui nombór híssa goré

leenden loi intarbyu ókkol loi ar maalumat diyé áta farí ókkol.

Uore beéinna ór Cómbar 17 Februari 2014, maahóul bútore Senthár óoil nizám ar thándha gor

mogor Mr Kneipp hoiyé:

Tóile uore Cómbar añára faiyí uore bútore beéinna ar cúru goijjé rakér bútore zaga kessú plan gorér

kiállahoilé éçe óoil ekkán doró cók uián kessú saá óo abbar; fáçafáçi hórotal saá lagatar. … G4S ar

Basoon Milyiániri fáisela goijjé noó olla defeçá honó ór tarár elakar decór hamgoróya éçe honó ór

kompon ókkol … ar IHMS cúru goijjé toiyer gorér ollá óifarede mosibot … dhaból cek gorér beggún ór

tarár óifarede mosibot plan gorér.62

Iín toiyari ókkol cámilgorágiye biccác der uián G4S maamela zuab thiím ókkol óoil redhí ollá buwá

geráidoon zehón zoruri; andaz lagair asé salahiyót bútore daktori senthár honnán óoil boro gorí

kobza goijjé áta lac ókkol ottu agor din’s waakia ókkol; ar biccác der uián beggún tonzim ókkol óoil

bayiánhthá gorí hoiyé uore zanoya repouth ókkol.63

Bútore tar 17 Februari 2014 zanoya kiórzana, G4S’ zanoya maalumat zoma goróya nuth goijjé fiséfisé zar: SSO gosífaiyé maalumat, sída ottu guijja, uián mocuwara de éçe saá ó fáçafáçi hóraf yián

házinná cúru gorér bútore Mike kompón, sérar olla Foxtrot, age lorer uore olla Oskar

Maalumat mocuwara de uián aijja rayiánta’s waakia saá ó bicí hótara éddur Irani ókkol saá

asé aiccíl din olla plan ollá aijja rayiánta’s hórkot ókkol

Irani ókkol niyotgor olla dhuwáñ taránize loi methél haim ókkol ar gass tóile tará foth fáyiánh

G4S PNG decóyiánta ókkol, ar

Farí ókkol okule beggún kompon ókkol ói dhorlagaiyé ór elakar manúic aiyér ar hámala gorér taráre

– dhor ói uián éçe ói noó furafuri bidecóyiánta ókkol olla baso taráre zodi yián zaa gorom – TSA64. 62

Intarbyu leikká, sófa 20, lain ókkol 3 – 13 63

Dehé Sekcen 9.3 ollá aró tofsil ókkol ór eétiyati mafo ókkol 64

TSA háwala de olla Basoon Milyiániri

49


G4S tuariki tarík ókkol ór elóm repouth ókkol uián sinta cúru goijjé olla banayiánuló uore bútore Mike kompón tokoriban

1347hrs zehón Basoon Milyiániri zati ze foóñisse olla anjamde hórkot ókkol óoil gosífaiyé bútore

ekkán ducmoni adot ahálak.

Dunúwa G4S ar Basoon Milyiániri fáisela goijjé noó olla defeçá tarár zagat bazái raikké hamgoróya éçe

Senthár. rekódh goré ór intarbyu loi Basoon Milyiániri Théka Menéjar nuth ókkol: Zecómot mocuwara óoil uián hédmot douya ókkol saá fal ekkán hasharbar éddur áam hísafe

hañséfoóñsó cómot din, Théka Menéjar óoil sinta goijjé ollá héfazot ór TSA hamgoróya. Kessú ór

taráre maásus goijjé héfazot sára … Íba yó nuth goijjé éçe óoil thal ór ducmoni bútore kompon

ókkol.

Baade mocuwara loi Psychare ( TSA’s théka loiye mocuwara douya), íba mocuwara diyagiyé

hamgoróya ze goijjé noó maásusgor aramor ham gorér uián din olla táke uore Bibby ar kessú ór

taráre goijjé tóile. 20 yá tóile ofísar ókkol ze goijjé hamgor ham goróya raikké kenthín ókkol (mal

foóñsáider sígeréth ókkol wogáira) mogor TSA goijjé noó anjamde honó forugram ókkol yá hórkot

ókkol uián din.

Bútore 1524hrs ar 1548hrs, G4S zati dóijje mocuwara ókkol loi farí ókkol bútore Foxtrot ze dorhás

goijjé uián PNG decór ham ola ókkol noó lo híssa goré.65

Ot 1644hrs, fúañti guzorer cúru goijjé bútore Oskar kompón honnán óoil buzé olla maáni uçé Moot olla

PNG mogor oinno kompon ókkol óoil repouth diyé olla ó thándha gor. G4S tuariki tarík ókkol ór elóm

ór waakia ókkol repouth ókkol uián farí ókkol bútore Oskar kompón óoil dómki der olla caáj Delta

kompón ollá noó báklor bútore agor din’s etaras goré.

Tokoriban 1700hrs, loóggor rekódh goré:

Oskar dómki der olla caáj Delta kompón ollá fél zar olla báklo bútore hórotal goráza agor tarík.

fúañti gorídir lek nozoriya hoó: Oskar kompón dómki der olla tuán Delta kompón.

Maamela Repouth MI0580 rekódh goré uián ekkán 1702hrs farí hodún fusár goijjé olla ó loijjé baáre

ór Oskar kompón éddur tará goijjé noó monehoór olla ó cámil goijjé bútore hórotal hórkot.

Beggún gair-bicí zoruri hédmot douya ókkol óoil hóthaidiyé ottu kompon ókkol áta 1712hrs66 ar

tói olla Bibby yá, ollá zagat bazái raikké hamgoróya, tarár gór ókkol.

loóggor rekódh goré bicí farí ókkol loi duñroiya ókkol ot 1734hrs. Bútore zanoya corót ókkol, fiñdér

duñroiya ókkol ói uggwá icára farí ókkol ói toiyer gorér olla gor mockil. Mogor, farí ókkol 65

Dehé Maamela Repouth MI0580 66

Éçe óyiánfayiántou ó kessú súal baabote yián ebbre éndila thaim ór. Difarmén’s háalot repouth nombór 9 mocuwara de yián óitfare asé aiccíl fore, ot 1747hrs

50


Hoiyé Nozorsáni tará biccác goijjé tará óoil zar olla ó hámala goijjé uián rayián ar tará óoil toiyer

gorér olla duñre duré.

Ot ekku dhoilla woktó (1734hrs), ekkán dhoóñr nombór ór farí ókkol ze goijjé noó monehoór olla

báklo bútore etaras goré óoil bodoillé olla Caabác kompón.67

Ot kessú puáin age yián faiyí andár, dui fulic kuñir ókkol óoil áñyiánhthe hañsabái háil elaka

bútore Mike ar Foxtrot kompon ókkol loi Difarmén’s razinoma éddur ekkán dahá ór taakot .68

Bútore tar intarbyu, aññí fusár goijjé G4S’ Chris Manúic der ouk farí ókkol (háas gorí Irani

ókkol) óoil técerar PNG decóyiánta ókkol loi beizzontide zuban ar bebáar gorér taráre cóñço

buzí.

Te zuab diyé: farí ókkol óoil técerar ‘F… PNG’ ar uidda gorer córom zaga ókkol. Aññí seróf fúinne yián. Éçe óoil

ekkán luwazadé tobka ór ducmoni cúru goróon mogor éçe óoil sáfsáf gorí ekkán nabiccáci bútore

PNG héfazot goré ar farí ókkol.69

G4S háfta ye zanoya mafa ollá 17 olla 23 Februari 2014 boiyan goré: Mike kompón etaras goróya ókkol óoil kucíc gorér olla galee ar gaafiçé doró maramari zati baárkule

RPC. Fattór ar fattór ókkol óoil wojud ói melá mara giyé ot zati baárkule RPC ar etaras goróya ókkol

óoil kucíc gorér olla beizzonti goré Papua Noya Guinean decóyiánta ókkol loi uzoor de ór ‘F... tuñí

PNG’, ‘F… tuñí baboon’ ar ‘Fáyiánh , fáyiánh PNG’.

Ek hédmot douya aññí intarbyu goijjé gour goijjé uián PNG ói ekkán héfazotdan cómaj. Íba hoiyé

elakar decóyiánta ókkol saá asé aiccíl sótma laiggé ar bicí bezar goijjé áta fúañti guzor endila éddur ‘F…

PNG’ ar dómki ókkol olla doró maramari elakar beçiáin. elakar manúic saá asé aiccíl dhoóñgori

húcbodiya áta yián beizzot ola solasol.

Mutabek olla Difarmén’s háalot repouth nombór 9: Ot 1805hrs G4S dola óiye loi farí ókkol bútore Oskar kompón. farí ókkol boiyan goijjé uián tará

monehoiyé 8 bon goijjé áta fulic goto hailla wapes aiccé olla OPC aijja rayiánta yá tará saá zimma loi

goráza ot rayián nicí. G4S hoiyé farí ókkol uián tará óoil taaluk goráider loi PNG Fulic ar yián ói óyián

farede fulic karwaiyi saá ó fura goijjé áta hailla ar 8 farí ókkol wapes aiccé. Tará hoiyé farí ókkol uián

zodi tará zari raikké olla

muuzará gor uián tará bicí saá muk mujirim anjam. 67

Dehé Difarmén’s háalot repouth nombór 9 68

Dehé rekódh goré ór intarbyu loi Chris Manúic der ar Darren Boyd 69

Intarbyu leikká, sófa 3

51


G4S dorhás goijjé elakar hamgoróya dola óiye uore Pugwash, méin rasta baárkule Senthár, olla lor

baáre ór farí ókkol’ nozoriya ot 1807hrs. Ot 1839hrs yián óoil repouth diyé uián rucni ókkol (becbák baárkulor rucni ókkol) giyí baáre bútore

Mike mogor óoil wapes ainné bútore só miníth ókkol. Ot becábicí esthéij ókkol cómot rayián, rucni

ókkol giyí baáre bútore alok furuza ókkol ór Senthár, kessú jiníc duwara ór tobágoré áta farí ókkol ar

kessú jiníc ollá oinno wojá ókkol. Ollá mesál, ot 1941hrs rucni hórotal gori ham bon goré óoil repouth

diyé olla asé aiccíl gorágiyé áta farí ókkol bútore Foxtrot dohól der loi baçoon fethi bútore uián

kompón. Ot oinno uggwá woktó, ekkán taakot generethar giyí baáre kiállahoilé ekkán salo óoil naçi

giyói loi miál ókkol ottu hom húbi tel mogor yián hórotal gori ham bon goré óoil éhon thíkgoijjá.70

Áta 1900hrs, éçe óoil 46 mubáil fulic ofísar ókkol baárkule Senthár loi K9 eka ókkol ar sair fulic kuñir

ókkol. Hédmot douya ókkol óoil entezam gorír ollá baço ór bialor hána olla kompon ókkol.

G4S tuariki tarík ókkol ór elóm nuth goijjé uián ekkán poigam óoil melá mara giyé ottu Foxtrot éçe

Mike kompón bútore uggwá háli faní botol ot 2125hrs. repouth kias goijjé uián yián óoil foóila cúru

ollá mumkin hórotal goráza baade hána ókkol, nuth gorér éçe óoil uggwá ódor baáre muth ór

duñroiya ókkol uore farí ókkol ar mocuwarader noó olla eride din zaga bodole héfazot goré.

rucni ókkol giyí baáre ot 2141hrs zehón Pugwash generethar ókkol tíaigiyói ar G4S fóuran kíal goijjí

mukzáifaiye farí ókkol bútore Mike kompón hátiar loiya loi kláb ókkol ar fattór ókkol. Ot yián woktó,

yián óoil mocuwaradiyé uián kuñir thiím gól háil elaka olla rukó mukzáifaiye manúic ottu hañsé aiyér

háil elaka. kuñir ókkol óoil áñyiánhthe bútore, setengoríder ekkán zóror fuça ór mizail ókkol ar fattór

ókkol, gorér kuñir thiím olla wapeslo tokoriban fóuran.

Farí ókkol théille tarár rasta duara ara cúr éçe háil elaka bútore Mike ar Foxtrot kompon ókkol.

Kessú G4S hamgoróya óoil holot baijjé ot ahéri ór háil elaka hoçé tará óoil wojud ói hámala goijjé loi

fattór ókkol ar kláb ókkol.

Ekkán G4S maamela zuab thiím góille háil elaka ottu Pugwash ar théille duara farí ókkol olla foóñsé

bazígiyoi ofísar ókkol ot oinno ahéri. Tará cokól diyé ekkán gul tokoriban taráre ar, basaiyé áta tarár

dhál de ar doró thufi, bolazuru goijjé tarár rasta fis olla héfazot ór méin rasta.

Éddur gíra ókkol óoil báingge, IRTs talac goijjé olla plág fárok mogor fariyóum noó dór cúr muddot

sára zehón tará óoil wojud ói melá maijjé loi fattór ókkol ar tarár dhál de óoil wojud ói mar loi súañ

ókkol yá methél hámba ókkol. Mutabek olla G4S’ tuariki tarík ókkol ór elóm, áta 2200hrs yián aiccíl

óiai namumkin olla plág fárok ókkol thaim oiye olla bicí báñgo.

Chris Manúic der zur diyé bútore tar intarbyu uián IRTs seróf asé zati basadé giiyár

(doró thufi, hoor ókkol ar dhál de).

70

Dehé Chris Manúic der’s rekódh goré ór intarbyu, sófa 4

52


G4S tuariki tarík ókkol ór elóm repouth ókkol uián ot 2151hrs farí ókkol bútore Delta kompón óoil

dahá giyé olla ó hátiar lor taránize loi éñte hoiyé hátiyar ókkol, boiyan gorér tarár wojá ói ollá

héfazot éddur tará dhor PNG decóyiánta ókkol saá gól kompón. Éddur tará óoil noó hámala goijjé,

Delta kompón loiyé noó híssa goré bútore etaras goré yá dhónga fósat.

Tokoriban 2200hrs, rucni ókkol óoil baáre bútore Mike ar Foxtrot ar farí ókkol aiccíl báñgga duara

ara ar hátiar loiya farí ókkol ottu Foxtrot góille Mike kompón. Bútore Oskar kompón, farí ókkol óoil

siri fáçiféle uore gadi ókkol bútore acágorá, mutabek olla ek rai zahér goijjé olla yián Nozorsáni, ór

boiçók taráre uore ooin.

Áta 2218hrs, farí ókkol aiccíl báñgga IRT oñsá ar aiccíl kontróul ór Mike kompón. IRT wapes loiyé

olla Goólf (uián ói, geeyiánh) 7. Ot 2237hrs, IRT óoil thani neelaiyé ottu Mike kompón ar dubara

gurúp banaiyé ot Pugwash.

G4S yiad goijjé beggún bidecóyiánta SSO (zomanot) zati ottu Bibby olla dhyúthi ot Senthár. rucni ókkol bútore Mike aiccé fis uore ot 2220hrs. Uore tarfore adá uggwá góndha yá tóile

Bosór loi tortib diya Hokúm rekódh goré: Thal ókkol ór mizail ókkol óoil melá mara giyé ottu Mike kompón ot G4S’ IRTs

Foxtrot farí ókkol óoil gour goijjé bánggasura éçe Mike júpuçi saár ollá bicí éñte

hoiyé hátiyar ókkol ar larifélar ara hámba ókkol ottu meçi

Farí ókkol bútore tákibar zaga ar kenthín zaga bútore Mike kompón óoil

luçífélar ar bánggasura hárr ciz

Ekkán soiñdar bacá óoil fáça nise ar tobá goijje áta maramari der farí ókkol

IHMS hamgoróya toiyar goijjé olla zagalare olla Bibby zaáñs gáñçar ful ar kaayem gor

uggwá mosibot elaji tortib senthár éçe, ar

Fúañti guzor ór azadi aiccíl dubara cúru goijjé bútore Oskar kompón. Tokoriban yián woktó, ekkán fáisela óoil loifélaiye olla alokgor Mosibot Kontróul Tonzim éçe dui

gurúp ókkol. G4S ar Musáda Solibélla redhí Menéjar, Wilson Kuve, óoil olla baki táke bútore Senthár

zecómot aram gor ór ECO zaga bodoillé olla Bibby.

Katrina Neuss buzáidiyé: Añára faiyí háli goijjé ottu hákiki hókum hóthel ór hamra óitfare tokoriban 10.30 éçe ekkán mubáil

hókum hóthel ór hamra, honnán ói bútore ekkán cóñço baás úde baárkule méin geeyiánh hoçé tuñí

sáain bútore. Añára boiccé éçe 45 miníth ókkol olla uggwá góndha ar aññí aiccíl ekkán redho loi añáre

tóile aññí fariyóum fún

53


ki óoil zar uore. háalot faiyí bicí hóraf. Añára tói óoil loijjé nise olla IHMS

baárkule uore Pugwash. … añára boiccé éçe ollá óitfare doc miníth ókkol. 71

Ot 2248hrs, G4S maamela zuab thiím wapes loiyé olla Goólf 1, neelizar PNG mubáil thiím

baárkule Mike kompón. rekódh goré ór intarbyu loi G4S ofísar AB nuth ókkol:

Uore wapesloon ór G4S zati ottu Mike kompón, AB hotá hoiyé olla fulic zoma goijjé hañsé geeyiánh

éçe háil elaka ar hoiyé taráre IRT ar G4S zati óoil wapes lor. Te hoiyé lofzó ókkol olla asórgore: ‘Zodi

farí ókkol ai baáre uore rasta, tuñí saá asé olla leenden loi háalot’.72

G4S’ Andrew Dewsnap73

, ze loiyé híssa goré bútore Darren Boyd intarbyu, hoiyé (háñlaké te óoil sáf

gorí noó híssa goré ór hotábattra):

Zehón AB deikké mubáil fulic háñsil gorér hátiar loiya, te hoiyé taráre G4S goijjé noó monehoór

taráre olla estemalgor duwáñ ókkol. zuab óoil olla asórgore: ‘Okay ar añára buz uián añára ói noó

zar éçe (Mike) kompón’.74

Chris Manúic der asé ekkán ekku dhoilla buzá. Te hoiyé: Noó rezamondi óoil diya giyé olla mubáil thiím olla za éçe Senthár. Aññí buz fulic giyí uore ara

éddur geyiánh ókkol óoil thala mariraikké. Duara G4S fulic taaluk goróon ofísar, añára dorhás

goijjé ‘Meérbanigorí raké tuáñr hátiyar ókkol duré’ – hátiyar ókkol aiccíl aiccíl gobá diyé. Uián’s

kengóri poigam óoil háte háte foóñsáiye – ‘Gor noó za éçe kompón’. plan gorér asé loifélaiye zaga

loi fulic hókum uián din.75

Mogor, G4S Maamela Repouth MI0580 nuth ókkol uián: Ot tokoriban 2248hrs, OB mocuwara diyagiyé uián zimma ollá wapes loi anér ain ar hokúm bútore

Mike kompón ehón honíkkár óon olla Mubáil Thiím.

Bútore yián repouth, OB ói koóudh ollá liídhar ór IRT ot Mike kompón ze ói háwala diya olla bútore

yián Repouth éddur AB. MI0580 óitfare ó uggwá golot rekódh goré kiállahoilé yián mocuwara de G4S

ofísar AB báfa giyé uián mubáil thiím óoil ehón zimmadar ollá wapes loi anér ain ar hokúm bútore

Mike kompón, honnán ói uldha ór maalumat te ar boro G4S menéjar ókkol diye olla Nozorsáni

bútore tarár intarbyu ókkol.

Ot yián woktó, IHMS óoil zagalarer olla Bibby ar lac ókkol cúru goijjé foóñser tokoriban 2300 olla

2330hrs. 71


Rekódh goré ór intarbyu, sófa 1. AB hoiyé uián, bútore tar rai, nozoriya te banaiyé éddur te óoil neelizar Mike fariyóum noó ó buijjé bútore honó rasta éddur ekkán rósomi gosáidiye ór adikar ollá maamela . AB yó hoiyé te óoil sinta goijjé baabote honó álagola ór mubáil thiím ar sail ókkol tará saá hamotlo 73

Aám Nisíyot gor ar Kumpani Ségethari 74

Dehé rekódh goré ór intarbyu loi Darren Boyd, sófa 4 75


54


Bosór loi tortib diya Hokúm nuth ókkol uián guli ókkol óoil guli maijjé bútore ate hañsé ór Mike kompón ot

2322hrs. Ms Neuss zari raikké: Aññí kíal goijjí uián IHMS óoil wojud ói háli goijjé. Tará faiyí beggún tarár hamgoróya ar beggún añár

torjuma goróya ókkol baáre, ar tói añára fúinne gulimara ókkol. Éddur háraá éddur gulimara ókkol

óiye añára óoil loifélaiye uzu nise olla Bibby. … Cúrut yián óoil dúm dúm baijja-dúm dúm baijja, ar tói

yián óiye bicí egaza egaza ar, ói, añára didn’t fáñcide tokoriban. Añára loijjé uzuzu. Mogor éddur

háraá éddur aññí faiyí olla Bibby fottízon zainné éçe óoil gulimara ókkol kiállahoilé tuñí fariyóum fún

taráre ottu Bibby.76

Éçe ói noó rekódh goré ór zehón fulic góille Mike kompón mogor tuariki tarík ókkol ór elóm rekódh

goré uián fulic óoil sinná bútore Mike ot 2327hrs ar G4S háwalagorón olla yián Nozorsáni nuth ókkol

éçe óoil dhónga fósat bútore Mike kompón ot yián woktó (honnán ói fakka goijjé áta tuariki tarík

ókkol ór elóm).

tuariki tarík ókkol ór elóm nuth ókkol uián ekkán G4S IRT óoil muámíkka marami goijjé áta farí ókkol ot

Mike geeyiánh ottu Foxtrot ot 2329hrs. Ot 2330hrs, IRT liídhar mocuwara diyagiyé uián íba aiccíl

háñzigiyói kontróul ór ibár decór IRT membór ókkol ze aiccíl síragorí félaiye éçe fóuran zaga (uián ói

Mike kompón).

Yó ot 2330hrs, 150 farí ókkol ottu Oskar kompón óoil bútore mazé ór Rasta Charlie (bútore Oskar ar

Delta kompon ókkol) mogor G4S cokól diyé ekkán tooyiánta oñsá olla tíadézaga taráre fáaida gorér

rasta olla Entezam zaga ar duara olla Foxtrot.

G4S Bosór loi tortib diya Hokúm nuth ókkol uián rekódh ókkol tíaigiyó ot 2337hrs thaim oiye olla

bicí nelaidoon zorurot ókkol ot Goólf 1 ottu Foxtrot, homot hamgoróya ehón ór ar daktori zuab mili

modot gorá ottu Goólf 1.

loóggor abbar cúru goré ot 0035hrs nuth gorér uián 200 zoma farí ókkol asé aiccíl háli goijjé olla

andhar. Ot 0058hrs rekódh goré dahá G4S hamgoróya asé re-góille Mike kompón ar ói modot der

dukfaiyé farí ókkol.

Arhoníkka bútore Senthár, Farí ókkol óoil kucícgorír olla théle duara olla Foxtrot kompón ar háalot

óoil uormikká tulér áta miníth ot 0056hrs.

baki ór Bosór loi tortib diya Hokúm rekódh goré háwa nise ór waakia ókkol foijjonto yián notiza

neela ot 0240hrs uore Mongolbar, 18 Februari 2014 háñlaké yián loiyé kessú aró woktó olla háwa

uore etaras goré ar wapes an kessú fórom ór hokúm okule Senthár.

Mogor, G4S Maamela Repouth MI0580 rekódh goré kengóri G4S zati re-góille Mike ot

tokoriban 2330hrs, baade fulic aiccíl sibi raikké maramari bútore uián kompón ar

wapes loifélaiye, ar cúru goijjé nelaidoon ór lac ókkol.

76

Intarbyu leikká, sófa 7, lain ókkol 32 - 43

55


Uián repouth mocuwara de fulic wapes loiyé ot tokoriban 2330hrs mogor uián óitfare noó ó ekkán

hora gorí sóiyi kiyaz.

Maamela Repouth MI0580 hoó: Bútore Mike kompón beggún Farí ókkol dahá giyé olla ó doraiyé ar dían lori giyói. Nise mikká ór G4S

zati beggún Farí ókkol loijjé éçe Mike kompón háibar hóol sára maamela. Diya giyé nombór ór lac

ókkol 2 x daktori hamgoróya ottu IHMS buwá gerái diyé éçe Mike kompón ollá aró elaji tortib ór lac

ókkol. … G4S Amól gorír Senthár Menéjar Perera mafaza nuksan gor bútore Mike kompón ar

mocuwarade zagadir beggún Farí ókkol bútore aram goríbar zaga ókkol bútore Mike kompón. … Mike

kompón Farí tákibar zaga zaga ókkol, bildhíng MA1 olla MA8, elan goijjé éddur wojud ói fíth noóde ollá

tákoon thaim oiye olla tobka ór nuksan gor olla bildhíng. … Beggún Farí ókkol bútore Mike kompón

neelaidiyé loi háththa bedh ókkol. Mike kompón Farí ókkol zagadiya giyé

bútore 3 x TV hamrá ókkol, intharneth telifún hamrá ókkol, aram goríbar zaga ar kúl aram goríbar

zaga . Noó farí ókkol zagadiya giyé bútore háibar hamrá. maalumat diyé áta G4S ofísar ókkol yó tofsil ókkol kengóri tará basaiyé bicí gair- báklor farí ókkol

ottu Mike, Oskar ar Foxtrot kompon ókkol ottu sída zohóm ókkol ar yó modot diyé taráre olla

wapeslo ottu dhónga fósat olla héfazot. Bútore bicí keis ókkol, úun farí ókkol óoil dóijje foóila

bútore Caabác ar Charlie kompon ókkol ar tói loifélaiye olla Doijjar Asás boól kéla andhar fóuran

bazáiya olla fugor boóudhar ór Senthár.

Mr Dewsnap diye añáre dui háas mesál ókkol darmedar uore mocuwara ókkol te asé aiccíl loi hamgoróya. Uggwá IRT théille éçe Foxtrot kompón ottu doóin ór ahéri olla musáda gor bútore nelaidoon ór

farí ókkol ze monehoiyé olla fa duré ottu tong gorá olla ekkán héfazotase zaga .

IRT torki goijjá bútore tin esthéij ókkol. Foóila olla meés hoçé yián dóijje zecómot farí ókkol faiyí

baáre fisóttu IRT’s basadé oñsá; zehón rasta daháidiye, IRT torki goijjá olla P Sairfayiánhthá hoçé

yián dóijje abbar; ar ahérittu uore mikká yián torki goijjá olla ar dóijje ot Foxtrot

1, wojud ói hoçé ara aiccíl aiccíl uore boóudhar ór háil elaka. Éddur guli ókkol óoil guli maijjé,

thiím mar meçi olla lo gúr.

IRT óoil noó hoóidiyé olla za duré háil elaka ara cúr. Mogor, kessú membór ókkol ór IRT goijjé tóile

sára honó hokúm ar uldha olla hédayot olla dór ot uián puáin. Yián dahá zar olla asé óiye baade

tará fúinne gulimara ókkol ar baade fulic ar PNG decóyiánta ókkol óoil foóila saiyé bútore Mike

kompón.

Baade fulic góille Mike, ekkán nombór ór G4S héfazot goré soraiyé farí ókkol bútore kúl zurgorí mare

boól zaga fóuran bútore muúm ór tákibar zaga rukér ar cokól diyé

ekkán oóñçi ór héfazot tokoriban taráre. Tará amól goijjé baáduri gorí ar bútore ekkán nizebaze óde

adot ahálak. Tará goijjé yián ot ajíib zati hótara olla taránize ar bútore uggwá kucíc olla basa

56


farí ókkol bútore Mike. Tói G4S héfazot goré banaiyé dui basadé lain ókkol tóile farí ókkol fariyóum

héfazot gorí lor bútore taráre (baabote 20 farí ókkol ot ekkán woktó) olla meés hóol, honnán peec

goijjé beétor héfazot. héfazot goré cámil goijjé bútore yián goráza cámil aiccíl baabote 15-20

bidecóyiánta ókkol ar fañs PNG decóyiánta ókkol.

Ahíryiántu éçe óoil 304 farí ókkol ze aiccíl aiccíl háli goijjé ottu Mike kompón éçe meés hóol ollá tarár

héfazot (ekkán matá gon óoil loifélaiye). Amól gorír GM loiyé kontróul ot uián puáin modot gorér olla

milizúligor mosibot elaji tortib, háñsil gorér farí ókkol baáre duara fis doroza ar uore méin rasta ar

lor dukfaiyé olla mosibot daktori sóulot séth goré uore uore gáñth tarfore olla Bibby.77

Noó awaz yá saibár rekódh goré óoil banaiyé ór waakia ókkol uore 17 – 18 Februari 2014. G4S diyé

yián tofsir kiyá:

Foóila, uggwá ofísar kucícgorír olla rekódh goré cúkcak gorá saá asé aiccíl hámala goijjé, ar

Dui nombór, uggwá IRT membór fariyóum noó dór ar estemalgor ekkán vidu kemra

zecómot dóriraker ekkán basadé dhál de, honnán óoil ekkán usoilla ageraká.

Ehón aññí fíre olla ekkán gour ór malsáman diyé olla Nozorsáni áta farí ókkol. Age gorér

tóile, yián ói kimot nuth gorér iín cúrur puáin ókkol:

Ekkán kullé ór 1,340 farí ókkol óoil zagadiya giyé ot Senthár uore 15 Februari 2014

G4S asé kiyaz goijjé uián uore 100 farí ókkol ottu fottí ór Foxtrot, Mike ar Oskar kompon ókkol

loiyé híssa goré bútore etaras goré honnán óiye uore 17 – 18 Februari 2014, kessú ór zaré óitfare

asé aiccíl bolazuri ar dhor lagaiyé éçe etaras gorér áta dómki ókkol ottu oinno farí ókkol

Duwara, tokoriban 70 olla 75% ór farí ókkol goijjé noó báklo bútore úun tong gorá

maramaryián cámil aséde andazenozor ór kessú ór farí ókkol óoil ot homashom bútore híssa

goré ekkán uldha asór goróon olla zohóm ókkol dukdiyé uore farí ókkol áta PNG decóyiánta ókkol

bútore Oskar kompón rayián age, uián ói, 16 Februari 2014

G4S IRT ofísar ókkol óoil mojbur goijjé olla sóngin ar fáçafáçi hámalagor mogor tará aiccíl

fáaida ór tarár basadé giiyár honnán hom goijjé zohóm ókkol tará zari táikke, ar 77

Rekódh goré ór intarbyu loi Darren Boyd, sófa ókkol 4 - 5

57


Beggún ór sóngin zohóm ókkol bebaár gorágiye áta IHMS bútore 16 – 18 Februari 2014

óoil zari táikke áta farí ókkol ar tará óoil eéñte musolsól loi táker gosífaiyé ekkán mairfyiánh, egaza

ekkán soktó mairfyiánh ar, bútore keis ór Reza Barati, ekkán foranzaifaredé mairfyiánh.

Aññí yó nuth uián farí ókkol egaza háwala goré olla G4S decóyiánta ókkol mogor uián ezahár fariyóum

cámilgor noó úde héfazot goré mogor oinno kontherék ór bák loiyé PNG decór hamgoróya bazái raikké

éddur hána bondubos goróya ókkol, sáf goróya ókkol yá bariza lagoya. farí ókkol yó háwala goré asán

gorí olla elakar manúic ar decóyiánta ókkol honnán saá gúr beggún PNG decóyiánta ókkol ham ot loiyé

ot Senthár (éçe cámil aséde decóyiánta ókkol bazái raikké áta Basoon Milyiániri) ar Manusíar manúic

táker ate hañsé. Bútore kessú keis ókkol, háas gorí bútore izzot olla G4S decór héfazot goré, farí ókkol

ói nirol thík, éddur tará zane yá siné taráre ottu tarár háñziri bútore Senthár kompon ókkol. Bútore

oinno keis ókkol, tará ói noó sáf ar uián ói buzá zade. Duwara, yián foth ó mockil olla mozbut fáisela

gor ebbre éndila gorí ze ói niyot goijjé zehón farí ókkol estemalgor iín ceththá corót ókkol.

Cómot rastarlain ór yián tadarot, aññí óoil mara áta rasta ekku dhoilla háalot yá hákikot ókkol

fariyóum ó torjuma goijjé nirol alok gorí áta alok faáti ókkol. Ollá mesál:

Éddur age nuth goijjé, zehón farí ókkol raké uore tarár duñroiya ókkol, zanoya mafa óoil

uián tará óoil toiyer gorér olla gor mockil mogor tará hoiyé olla añáre tará óoil toiyer gorér olla basa

taránize zodi tará óoil hámala goijjé ar aiccíl olla duñre duré

Zehón G4S loiyé fattór ókkol ar fattór ókkol duré ottu kompon ókkol olla lariféla óyiánfarede

guli, farí ókkol deikké yián éddur ekkán lor olla bana taráre bolsára zodi ar zehón tará óoil hámala

goijjé, ar

zanoya mafa óoil uián farí ókkol óoil dola gorír kessú tooyiánta hátiyar ókkol olla

gor mockil zecómot tará deikké úun hátiyar ókkol éddur kessú héfazot zodi ar zehón tará óoil

hámala goijjé.

farí ze aññí dhak Mr T1 uyiánhthé ek ór dui góndha mithíng ókkol goijjé áta Nozorsáni. Te buzáidiyé

kiyá farí ókkol bútore Mike kompón óoil kucícgorír olla báñggo duara olla Foxtrot cómot tong gorá

uián rayián:

… manúic ókkol óifayi elakar manúic saá hámlagor taráre, tará kucíc goijjé - manúic ókkol ottu

Foxtrot ar manúic ókkol ottu Mike kompón - tará kucíc goijjé olla báñggo ara bútore, kiállahoilé, tuñí

zane , éçe ói ekkán ara bútore Foxtrot ar Mike kompón, tará kucíc goijjé olla báñggo ara ar fa olla

Mike kompón olla ó fuañti olla basa taránize beétor bútore muúm ór elakar manúic’ hámlagor - olla

ó bicí nombór ókkol.

Zehón PNG mubáil thiím giyí éçe Mike kompón, uggwá anjan nombór ór PNG decóyiánta ókkol

aiccé loi taráre hañsabái loi ekkán kessú bidecóyiánta G4S héfazot goré, mutabek olla repouth

ókkol gosífaiyé ottu farí ókkol.

58


Aññí asé foóila buzáidiyé hót ór añár mocuwara loi farí ókkol. Okule beggún ór úun mocuwara

ókkol, tarár hísab ókkol asé aiccíl musolsól. Bútore ciz tará hoó:

Tará óoil maijjéde áta PNG fulic, decóyiánta ókkol ar ekkán kessú bidecóyiánta ókkol

(mogor seróf bidecóyiánta sáfsáf gorí sinná áta farí ókkol ói ekkán G4S soiñdar

) ouk yá noó tará aiccíl aiccíl cámil goijjé bútore tong gorá

Kessú ór taráre hoó tará óoil luwar bútore tarár gúm ór hamrá ókkol, hátta nise gadi,

zehón bolazuri góloya aiccé bútore, thainné taráre baáre ar mar taráre

Kessú farí ókkol hámala goijjé bútore tarár hamrá ókkol óoil fare olla kin biaram ór héfazot

ór kuwot ottu ekkán mairfyiánh loi sígeréth ókkol – Senthár’s thiañ – zodi tará óoil báiggoyiánta

furafuri olla asé honó uore hát

Zehón bolazuri góloya bandhák tarár gúm ór hamrá ókkol, tará loiyé honó asán ór sáñte

asé zati jiníc ókkol sáman olla kobza goróya loi taráre

Kessú ór farí ókkol asé banaiyé córkari cékayot ókkol baabote iín hámalagor mogor

kessú noó asé aiccíl gorífélaiye

Bicí ór taráre ehón ták bútore dhor ór aró hámalagor ar yián dhor asór goré tarár kabeliyoti

olla gúm, ar

Bútore kessú keis ókkol, tong gorá ar gulimara ókkol Háas gorí asé dubara ziñata goijjé agor

sótma ar modot diyé olla poigam-sótma óla sinta hóraf. Bútore yián izzot, aññí nuth uián IHMS raké

uore uggwá aró noó(9) daktori sehét pretís goróya ókkol olla leenden loi bará bútore biaraimma

ókkol zillot PTSD baade 16 – 18 Februari 2014.

Aññí asé séth goré baáre nise ekkán kessú mesál ókkol ór maalumat diya giyé olla Nozorsáni mogor

ekkán díandi foróon ór rekódh goré ór añár sair súal ar zuab boiçók ókkol loi kompón cómaj liídhar

ókkol, leikká rekódh ókkol ór añár intarbyu ókkol loi háasgorí farí ókkol, 270 zoma wapesirai fórom

ókkol, IHMS rekódh goré ór kudurot ór zohóm ókkol bebaár gorágiye áta daktori hamgoróya ar suk

gobá hisaf ór hámlagor uore Reza Barati beggún hémayot farí ókkol’ hísab ókkol.

wapesirai fórom honnán cámilgorágiye yián

maalumat:

; Mike kompón) diye Nozorsáni ekkán

Mogor, uore uián rayián, G4S bol ókkol ar manúic loi hala soiñdar ekdhoilla ókkol, hañsabái loi Manús

elakar manúic dháille éçe añár hamrá. Háñlaké aññí hoiyé taráre bicí thaim ókkol aññí óoil gaat gom

nolager ar bordac goijjé ottu sóngin jisími mockil ókkol, tará goijjé noó dekbal ar beizzonti goijjé añáre

beggún woktó. Tará aró mar añáre bicí doró, baade honnán aññí aiccíl añár matá báñgga , aiccíl

ekkán lou lou wór dola bútore añár bandhák suk, aiccíl ekkán añsá nise añár suk ókkol, aiccíl añár sóiyi

dhuwáñ fáça, ar hóraf óigiyói

59


ar aiccíl añár bandhák hañdá soktó gorí hóraf óigiyói. … Tará yó sur goijjé añár MP4 kéloya ar

roidor cocmá ar kessú ór añár oinno jiníc.

; Mike kompón) hoiyé: elakar zomanot ókkol ór G4S kumpani báñgi thukuça goijjé kírkiri ókkol ór añár hamrá áta dhoóñr

fattór ókkol ar becábicí thaim ókkol áta gúca mare, hamgoróya ar faní fáik háte maijjé olla añár muk

ar matá. … elakar ofísar ókkol yó dhahayiánhi goijjé añár ciz ókkol ottu añár thala ola almali

(hotáhoya, iPod, MP3 kéloya, dui cóçok yiad dac, tin KOMPYUTHAR REM wogáira).

; Mike kompón) hoiyé: Aññí hoiyé taráre uián aññí am noó cámil goijjé áta maramari, tará didn’t fún olla añáre ar baabote

8 soiñdar cúru olla mar añáre éddur aññí am ekkán mariféla ar tará báingge 3 murobbi gor uore

añáre ar ot añár fis ar tará mar añáre áta fis ór fáik ókkol honnán tará dór … tará kosóm háa

añáre ar cúru olla frecan gor añáre áta bura lofzó ókkol fosóngoró ‘Son ór kuttaya tuñí monehoór

azadi. Lo azadi maa f..ker’. Yó fulic óoil loi taráre, Australíar héfazot goré óoil soñi gorér uián ar

tará didn’t ot homashom kucícgor olla ejazot de taráre neel añáre…

; Mike kompón) hoiyé: Aññí óoil maijjéde uore rayián ór Februari 17 ar bicí ór añár sáman ókkol óoil fakka loigiyói. Ótolla,

aññí leikké cékayot ókkol becábicí thaim ókkol, ar ekkán zuab óoil neelaidiyé hoór uián PNG Fulic

saá karwaiyi tuáñr cékuwa. Aññí óoil dukde áta Fulic ar G4S uore rayián ór maamela , ar beggún

ór añár sáman ókkol óoil fakka loigiyói. Ze ói zimmadar ollá iín waakia ókkol? Noó ek saá zuab

ollá mair fis ókkol, jisími zohóm ókkol ar sótma ókkol aññí asé bordac goijjé.

; Foxtrot kompón) hoiyé: … aññí óoil boiyér uore añár gadi bútore añár hamrá, zehón G4S ar Fulic PNG hámala goijjé keém ar

góille hóol ór rasta, ar tói acanok kúille doroza ór hamrá ar fulic guli maijjé ekkán guli honnán giyí

uore añár matá, ar tói anjam diyé olla thane añáre baáre ór hamrá ar cúru goijjé mairfyiánh ar gúca

marer añáre ar cúru goijjé bari marer añáre loi fis ór bonduk uore añár hát honnán óoil bútore

hamor cokól ór doroza …

Ekkán farí ot Delta kompón dui góndha súal ar zuab jolsa hoiyé (mogor nuth yián hoón ói fúnta

hotá):

Bútore Mike zodi tará de taráre 10 pek goré ór sígeréth ókkol tará didn’t mar taráre. Kiállahoilé éçe

sígeréth ói fosóngoró ekkán cekbuúk. Ek sígeréth yián zoriya … yián ói úde fosóngoró uián. Zodi tuñí

de taráre sígeréth tará won’t hoó kessú noó olla tuñí. Yián ói seróf ciz añára asé ot ekkená thaim

olla bana añáranize gon ar tói aññí pek goré, 2 pek goré, 3 pek goré. Úun manúic ze de bicí áttu áro 5

yá 6 pek goré tará didn’t mar taráre bútore Mike.

60

Oinno uggwá dostok goijjé mogor sinno nofadé boiyan gosífaiyé ottu ekkán farí bútore Mike kompón

hoiyé:

…fulic, elakar manúic, G4S giyí olla hamrá ókkol ar báingge kírkiri ókkol olla dhorlaga taráre ar

fusár goijjé ollá sígeréth ókkol olla basa tarár táke … ar tará sur goijjé thal ókkol ór añárár jiníc,

añár fakka loigiyói ek ókkol: Mair ókkol matár séth, G-Sótma góuçi, iPod … añár zuta …

Mr T1 ottu Mike kompón hoiyé Nozorsáni: Mogor elakar manúic óoil héfazot gorér ottu fis ara. Tará (elakar manúic) faiyí olla tarár (farí ókkol’)

hamrá ókkol ar tará báñggo kessú ór thala ókkol ar tará báñggo kírkiri ókkol ór hamrá ókkol ar tará

fusár goijjé ollá sígeréth ókkol olla basa tarár táke yá tará surgor thal ókkol ór añárár jiníc. Aññí

aññínize háñzigiyói añár matár séth, háñzigiyói añár MP3 kéloya, háñzigiyói añár iPod, háñzigiyói añár

góuçi ar añár zuta.

Bicí oinno ekku dhoilla hísab ókkol foth ó tuaifaiyé bútore wapesirai fórom ókkol farí ókkol diye olla

Nozorsáni. Uggwá IHMS Manús Dhiya Kiórzana, 0330, 18 Februari 2014 toiyar goijjé ollá difármén ór ofísar ókkol

bútore Decór Ofís bútore Canberra repouth diyé uián:

Añárár daktori thiím séth goré uore ekkán dusára dorjar dola lac sáyiánh uldha Bibby Torki ar

nozorsáni goijjé ar elaji tortib diyé lac ókkol éçe. Ehónor nombóri ókkol dahá uián añára asé dahá

giyé 77 biaraimma ókkol. Ór iín , 40 asé aiccíl neelai diyé fis olla tarár tákibar zaga. Ór baki aséde

37, 22 asé cóñço zohóm ókkol, 13 asé sóngin zohóm ókkol, ek asé nazuk halot zohóm ókkol ar ek

morigiyói ot tokoriban 0400 Sydney elakar woktó. … sóngin zohóm ókkol cámilgor kúl ar bon matá

zohóm ókkol loi fis gorér ar gunáari ór húñc; ar ekkán gulimara zohóm olla mangula ókkol. Ór iín ,

yián dahá zar uián noó(9) saá lager CT eskén goré ar mumkin aró demaki rok ór operécen ór

nozorsáni. nazuk halot zohóm ói ekkán mumkin asól matár mala fáça loi gunáari ór húñc.

rekódh goré ór intarbyu loi Basoon Milyiániri Théka Menéjar nuth ókkol: maahóul bútore Senthár uore uián Mongolbar óoil bicí sibi raikké, tokoriban taajuippa. TSA

goijjé noó za éçe kompon ókkol uián din mogor íba nozoriya diyé uián gulimara ókkol aiccíl

‘dhorlagaiyé táker din ór foór ókkol baáre ór farí ókkol’. Aññí dola óiye loi dui ham ola ókkol ór Basi aséde manúic ór Toziya ar Sótma Musáda ar Dubara thík

óon Hédmot ókkol ze aiccíl hotá huwágiyé olla tarár gaák ókkol ot Senthár uore 18 Februari 2014.

Bútore Mike kompón, tará:

… gour goijjé ekkán sín uián ekku dhoilla óiye ekkán larái elaka hoçé beggún ór manúic óoil bútore

ekkán raijjo ór sótma ar boiccé saár matá gúñaigiyói ar behañsúra óiye baárkule ór tarár hamrá

ókkol. .. STTARS gaák ókkol ar oinno manúic ókkol hañsé aiccé dunúwa ór taráre olla talacgor

hémayot ollá dunúwa jisími zohóm ókkol (báñgga nak ókkol, soktó añsá hár, fáça ókkol, zaga loijjé

añçú ókkol ar hát ókkol, matá

61

zohóm ókkol) ar jozbati frecani. … Manúic ókkol é dhor zahér goijjé tarár héfazo ólla, guccá G4S arde

PNG elakar manúic/G4S ar fulic or íkka ar Australíar Hókumot íkka ar hémayot or zorurot ar górguccí

ókkol óre konték goríbella zéddur toratori fare.

Ahérittu, cómaji liídhar ókkol loi añár dui góndha foijjonto jolsa gorí baade Mike kompón ottu 16

Maarec 2014 ot, tará añáre doot diyé, tarár kompón ót berai bélla taáke tará añáre gulir ful ókkol yá

maák ókkol dahái fare, bildhíng ór bútore arde baárkule duní zagat. Aññí éndila goijjí édin ázinná

4.30 ót.

Mr T1 óiyede añár asól rasta dahóya ar iín éri aññí deikké. Foóila añáre gulir ful ókkol daháiye, bildhíng ór debal ókkol ót, Mike kompón ór kúla zaga

ókkol ot. Kompón ór méin geith or hañsé Pugwash ór uore éçe aiccíl:

Gulir ful ókkol bildhín ór debal ot fóuran dhen dhákortu tuñí zehón kompón ot gólor

Gulir ful uggwá kúla aram zagar sal or muk ót, ar

Gulir ful ókkol bildhíng ór debal ot fóuran ban dhák ottu zehón tuñí kompón ót gólor.

Bildhíng ór debal ókkol or bútore gulir ful ókkol uggwá mazíla maincór tokoriban sínah borabor usol

ot.

Kompón ór uttore arde fosím ór kunar fisóttu, yían óilde, tákibar zagar blók ókkol ór fisottu ziín óre

MA 1 arde MA 2 bóuli hoó, éçe bildhíng ór hák ot bicí gulir ful ókkol asé, éçe uggwá yé cíçi ré dóri

tákede esthíil or bim uggwá ré fúri góli giyói. Gulir ful uggwá sínar éddur usol ot ar, aruggwá

tokoriban meçir uore mithár ór tin borat or dui borat uore.

Baárkulor cekgorá yían baade, añáre uoror lebel (MA 2) ot loigiyé ar aró bicí gulir ful ókkol daháiye.

Gúm or hamrá uggwát, ful ókkol é icára gorérde guli uggwá bildhíng ór bútore góille, úde kírkirir

goddainnar tolor (tolar uore ar uoror báñk or nise) ban dhák ót, hamrár bútottu giyé uormikká

trejekthori gorí ar debal or bútortu neeilli giyói uoror báñk or uorottu, oinno (uttoror) hamrár hañsat.

Tafore añáre tarfor dorozar gúm or hamrár bútore loigiyé ar saiyi zeçé hamrá íbar domdomat guli

gañri giyói.

Tákoya ókkol óttu ekzon, ou foóilar dui hamrár bútottu, añáre hoiyéde íte kírkirir dháhortu aiccíl –

sída gulir rastar uore – maamelar cómot nise baárkule ki órde saár. Íte aijó foijjonto hañfer ki óit

faittou de yían ólla, zodi deri gorí tákitou, íte guli hái faittou.

Éçe methél zal or rasta ókkol asé MA 1 arde MA 2 gúm or hamrá ókkol bútore ar doraza ókkol gúm ór hamrá ókkol óttu baármikká kúle.

62

Nisor lebel (MA 1) ot, añáre debal or dak hodún daháiye, ziín kompón ór fisór lain or

rastattú maijjéde guli ókkol ór dak ókkol bóuli huwázar.

Añáre hamrá uggwát loigiyé háasgorí meçir thalat. Añáre hoiyéde hamrár doroza kúla aiccíl ar kessú

puáin ot rastar bútore sóiyi kuna loi projék gorí, fulic kompón ót góili baade. Añár rastadahóya ye

dorozar bútoror sáith ot fañs swá thep icára goijjé – tin nwá tokoriban ek lain ot dorozar uore ar

duwá émmikka nise tokoriban añçúr fúainna – ziín óre huwá giyé ar dahá giyéde baiththá gaán ór

gulá ye banaiyéde maák ókkol.

SEKCEN 8. REZA BARATIR MOOT ARDE OINNO DHOÓÑR ZOHÓM ÓKKOL

16 – 18 Februari 2014 cómo bútore, IHMS é homashom 69 manúic óre dabai goijjé. Oinno manúic

ókkol honó cók nái gura gura zohóm ókkol faiyé, mogor daktori elac noó twa. Kessú farí ókkol

repouth diyéde tará duk faiyé lékin fáisela goijjéde IHMS klínik ot no zaibélla kisím kisím zati sinta

ókkol ór duwara.

Oinno manúic ókkol elaj ollá muúmmíkka aiccé, háasgorí dhor goille de yían ólla, tadarot or andhár

ót waakia ókkol ór foror din ókkol ót mazé. Manús Senthár ót IHMS ór boro manúic é intarbyu

goijjéde ítara hoiyéde tará no zon aró demaki sehét ór pretís goróya raikké 18 Februari 2014 baade

mottor biaraimma ókkol óre kaabu gorí bélla zaráttu PTSD óiye (dhor goli giyói).

Añctho zon biaraimma ókkol óre Poóuth Moresby’t loigiyé ar arekzon oré Australíat espicél daktori elaj

ollá.

Aró, bicí farí ókkol zará Nozorsáni ré wapesi-rai fórom ókkol diyé hoiyéde taráttu gúm or mockil

óiye, aajíb aajín lager ar dhorai giyói tarár héfazot ólla, aruggwá hámla ré dhorar. Kessú keis ókkol

ot, sinta yián eddúr tobka óiyede tará repouth diyé ar tará raitta arr noó gúmza, seróf din ot.

Beec híssa dukfaiyé manúic ókkol arde sóktó zohóm ókkol faiyéde manúic beggún farí ókkol.

Éçe bútore, sair gán sóbse bicí zururi keis ókkol óilde:

Reza Barati (Buth nombór FRT067) ze zohóm ókkol ór duwara morigiyói

ze tar dendhák ór suk árai félaiye

zaré mangula ókkol ot guli maijjé, ar

63

Mr T2 ze golar norolit haça háiye.

Tofsil ókkol ór Mr T2 or zohóm asé foóila aiccíl séth goré baáre bútore Sekcen 6 ór yián

Repouth. háalot atehañsé oinno zohóm ókkol ói séth goré baáre nise.

8.1 Reza Barati

Mr Barati óoil ekkán nojuan Iranor morot ókkol táker bútore Mike kompón. Te óoil baabote dui

myiánhár ókkol lamba ar ek ór bicí mocóur farí ókkol bútore uián cómaj. Tar dustó ókkol bútore

Mike hoiyé añáre te óoil ekkán bicí bóddoro manúic.

Cómot tong gorá uore rayián ór 17 Februari 2014, Mr Barati óoil hámala goijjé áta ekkán

nombór ór manúic ar hámlagor óoil gobá diyé áta

ze aññí saá dhak Mr T3. Mr T3 hoiyé te ar Mr Barati óoil dustó ókkol ze aiccíl ai fuañti

ottu Indunisia uore ekku dhoilla buth.

Mr T3 aiccíl noó hotá huwágiyé olla PNG fulic baabote hámlagor zehón aññí intarbyu goijjé taré

kiállahoilé te hoiyé:

Aññí héfazot maásus nogorír. Aññí maásus gorír taráttu añáre marifélaitou monehoór.78

Mr T3 aiccíl age mocuwara diyagiyé uián te saá seróf de ekkán boiyan olla fulic zodi tar Australíar

ukil (ze ói noó kobulgor olla pretís goré bútore PNG) fúañti taré mogor Difarmén inkar goijjé olla

de ollá taré olla ai olla Manús ollá uián moksót.79

Tóu údda, Mr T3 hotá hoiyé kúli olla añáre bútore ekkán rekódh goijjé intarbyu. Yián ói ki te hoiyé añáre.

Te táke bútore tákibar zaga sairfayiánhthá MA 6. Tar hamrá ói uore uoror tobka ar te fariyóum saá

hañsabái rasta rasta bútore hamrá ókkol íkka mazór zaga ór kompón. Éçe ói ekkán methél cíçi loi

ekkán foóila thala lamer baárkulor olla bildhíng. Éddur iín waakia ókkol aboyiánhtha, Mr T3 óoil

soñi gorér duara kúl doroza ór tar hamrá.

Ot woktó, oinno gobá ókkol óoil bútore hamrá loi taré. Mr T3 sinná tin ór taráre éddur bútore hátor

leikká nuth te diye olla añáre ekkán cómot rastarlain ór intarbyu. 78

Intarbyu leikká, sófa 19, cúr 16 79

Fore fore gorí, Difarmén thiañ diyé uggwá Australíar ukil pretís gorér bútore Poóuth Moresby olla ai olla Manús ar uçó fulic intarbyu ókkol taaluk gorér olla moot ór Mr Barati loi Mr T3 ar 10 oinno farí ókkol bútore háfta cúru gorér 14 Ipril 2014. Ekbar farí ókkol deikké éçe óoil kessú noó olla ó sinta goijjé baabote bútore uçér fulic intarbyu ókkol, oinno uggwá 18 farí ókkol aiccé muúmmíkka sára zorurot gorér ekkán ukil olla ó ehón ór.

64

Gobá wá ói biccác goijjé olla ó ze boiyan goijjé

bútore wapesirai fórom te diye olla yián Nozorsáni:

Aññí deikké sín ór kotól goróon añár dustó baáre ór kírkiri ór añár hamrá. Aññí deikké kengóri te óoil

kotól gorágiyé rahám nogorí. Ottu uián rayián uore, aññí noó bútore gom demaki háalot ókkol. Aññí

foth’t gúm, aññí hámica frecan óiye, dehé hóraf cóppon ókkol, hámica dhorlagaiyé.

Tar wapesi rai fórom ot, hoiyé:

… kiállahoilé aññí deikké kotól goróon ór añár ek hamrát tákoya aññí am demaki hísafe zulúm goijjé.

Nozorsáni yó gosífaiyé ekkán wapesirai fórom ottu

bútore honnán te hoiyé:

Aññí deikké bútore muúm ór añáre Reza Barati óoil marifélaiye tará ‘MOBO Thiím’ ar G4S mar taráre uore matá loi fattór ókkol ar súañ ókkol ar añára fariyóum noó basa añárár dustó.

Mr T3 hoó uián, zehón maramari óiye, Mr Barati óoil bútore intharneth hamrá ot foóila ar

tói, baade gulimara ókkol óoil guli maijjé bútore Mike kompón, te gour goijjé Reza Barati aiyér uore

tók ókkol íkka tar hamrá. Mr Barati óoil wojud ói fiséfisé giyé áta ekkán PNG decór zanagiyé olla

taré éddur ze ham goijjé loi Basoon Milyiániri.

asé aiccíl sinná éddur ar Basoon Milyiániri asé fakka goijjé yián

ham ot loiyé taré. Zehón aññí ziyaot giyé Senthár, éçe óoil ekkán notís

daháiye ot tíadézaga ollá cóñço baás olla Bibby baárkule méin geith. Notís hoiyé bútore asórgore

uián nise noó háalot óoil yián morot ókkol olla ó ejazot diyé olla gól Senthár

Mr T3 zari raikké:

Ói, tar ek ze – zehón te (uián ói, Mr Barati) óoil kucícgorír olla ai uoror thala ókkol, te mar taré dui

motta loi ekkán bicí lamba súañ, ar ot doroza ór hamrá, zehón te óoil kucícgorír olla ai uoror thala

ókkol te aró fore nise. Zehón te fore nise, bicí áttu áro 10 ofísar fas óiye taré ar beggún ór taráre, tará

latí maijjé taré bútore tar matá. Aññí zane iín ofísar ókkol áta tarár muk. Zodi tuñí asé muk ór úun

ofísar ókkol ze hamgor uián rayián, aññí foth siné beggún ór taráre, yián óoil éçe cámil aséde PNG

elakar manúic, PNG héfazot goré ar Australíar bidecóyiánta ókkol. ññí zane beggún ór taráre. Tói, ot

ahéri, zehón te óoil nise, beggún ór úun ofísar ókkol, tará aiccíl maramari giiyár … ar elakar manúic

ottu baárkule, kiállahoilé zehoníkka hámala goijjé añáráre, hámala goijjé añáráre ottu fis debal, ottu

fis debal ór Mike. Tará báñggo gíra ókkol, tará zámmaijjé ara ar tará ai ar hámala goijjé añáráre, ar

héfazot goré ottu muúm. Zehón te fore, beggún ór héfazot goré ze óoil fas goér, tará latímar taré

bútore tar matá, ar ahéri

65

ek, ek ór PNG elakar manúic , morot ókkol , te raké ekkán bicí dhoóñr

fattór ot tar matá.80

Yián ói noó sáf kengóri Mr Barati óoil zaga bodoillé ottu uore ór tók ókkol ar fis éçe mazór kúl zaga

bútore Mike kompón.

Mogor, Dinesh Perera, ekkán G4S Kaaruwaiyi ókkol Menéjar óiye cámil goijjé ot uián puáin. Te

buzá ki te goijjé bútore yián thani neela ottu tar rekódh goré ór intarbyu:

Mr Perera ar oinno uggwá G4S ofísar óoil ot méin geith ór Foxtrot kompón zehón tará fúinne guli

ókkol guli maijjé ot 11.26 at. Tará wapes aiccé olla Mike kompón hañsabái méin rasta ar deikké ara

olla bandhák ór méin geith aiccíl aiccíl báñgga . Éçe óoil ekkán nombór ór dukfaiyé farí ókkol

baárkule kompón. Tará mafaza ekkán zur ze dahá giyé olla asé aiccíl buragorí dukfaiyé ar defeçáiye

taráre olla IHMS.

Tói tará kúille geith ar giyí éçe Mike. Farí ókkol óoil boiyér uore meçi tokoriban háibar zaga ar

baárkule tákede zagar bildhíng.

Reza Barati óoil misá hoór bútore meçi uore ekkán hombol hañsé háibar hamrá. Mr Perera, ze asé

ekkán foóila modot kabiliyoti, cek goijjé tar círa, suar maijjé tar muk ar dhaikké tar nam mogor te

óoil noó zuab der. Tará rakké Mr Barati uore uggwá IRT basadé dhál de ar defeçáiye taré uzu olla

IHMS bútore ekkán estemal ór ciz garí tuaifaiyé baárkule kompón.81

Zehón Mr Barati foóñisse ot mosibot elaji tortib senthár uore zaáñs gáñçar ful dháhortu Bibby, te

óoil gour goijjé ar bebaár gorágiye áta ekku dhoilla IHMS daktori hamgoróya ze bebaár gorágiye Mr

T2 rayián age.

Daktori ofísar ór rekódh goré ór intarbyu asé yián maalumat baabote Mr Barati:

Te hóros goijjé woktó uore ar bon modot der loi Mr Baratir elaj ot elaji tortib senthár. Zehón te óoil

ainné bútore, Mr Barati óoil zinda mogor daktori hamgoróya zainné ottu tar zohóm ókkol uián te

óoil noó zar olla basyiánáko.

Mr Baratir matá óoil báñi kuru óigiyoi áta ekkán báñgo uore bandhák hañsa ór tar matár mala. ... Te

yó aiccíl mukór añsádhola ar baijja dahár te asé gosífaiyé ekkán bicí aám mairfyiánh (noó úde fúude

olla matár mala).

Bebáar gorér daktor or rekódh goré ór intarbyu izafá gor fiséfisé zar gour gorá ókkol:

Zehón Mr Barati óoil ainné olla mosibot elaji tortib senthár uore gáñth, íba gour goijjé te óoil

niácthan, tar dil óoil mairfyiánh ar tar lou frecar óoil gom. 80


Rekódh goré ór intarbyu, sófa ókkol 2 - 3

66

Mogor, te aiccíl thíkgoijjá, dhoóñr ói giyói eskuilla fuain ókkol honnán goijjé noó uldha asór goré olla

foór honnán óoil daktori hísafe ekkán bicí bura sáain mocuwara der ekkán usol tobka ór frecar uore

demak ar ekkán bicí boro demak taaluk rakéde zohóm. Tar matár mala aiccíl uggwá kúl fáça …

Biaraimma óoil lou neeler baártutái ottu fis ór matár mala uore meçi ar daktori hamgoróya tíaigiyói

uián lou neeler.

Uggwá naás táikke loi biaraimma olla fakkagor tar plein ór lain ókkol táikke kúl tóile te fariyóum

niáñclo kiállahoilé frecar uore demak fariyóum bálagóri tíadézaga taré niácthan. daktor foóila

gólaidyé ekkán nol duara biaraimmar undur bútore uggwá kucíc olla niác ólla nol góla taré. Zehón

gorér tóile, éçe óoil bútorgwa lou neeler ottu fis ór nak ar golar fóñth honnán furafuri adár goijjé

nozoriya tóile íba aiccíl olla furagor torika hañna. Zehón yián óoil nakaam daktor banaiyé fáisela olla

bana uggwá siroon bútore biaraimmar golar fóñth duara honnán olla dhaló ekkán nol olla mahafúz

tar plein ór lain. Yián óoil gorífélaiye kaamiyabir sáñte ar Mr Barati basiasé tímot ahéri foijjonto

torika.

Mr Barati óoil loifélaiye olla hóspyiánal bútore uggwá biaraimma tuléde garí fúañti áta oinno uggwá

IHMS daktor ar ekkán naás. Bútore biaraimma tuléde garí, tar dil reyiánh félaiyé ottu 80 olla 60 olla

40 mair ókkol hísafe miníth sóddari gorér olla tar moot ottu ekkán dil ór biaram dór honnán bebáar

gorér daktor hoiyé ói ekkán furana dusára dorjar zuab olla tuillé matár bútoror frecar dusára dorjar

olla soktó demak zohóm.

Bútore bebáar gorér daktor or rai, Mr Barati saá noó asé zinda táikke yián zohóm hátta zodi yián aiccíl

óiye bútore, hoó, Sydney ar te gosífaiyé sóbse aiccá asé daktori dekbal bútore uián cóor.

8.2 Farí ze tar den dhák ór suk hárai félaiyé

Aññí óoil noó fare olla intarbyu morot ókkol ze háñzigiyói tar suk bútore PNG éddur te aiccíl aiccíl

loifélaiye duré ottu Manús Senthár ollá expát daktori elaj arhoníkka.

Seróf maalumat asé olla Nozorsáni taaluk goré olla hót ór zohóm te zari táikke uore rayián ór 17 – 18

Februari 2014.

Zehón yián morot ókkol foóñisse ot IHMS’ mosibot elaji tortib senthár, te óoil modot diyé áta

ekku dhoilla daktori pretís goróya ókkol ze saiyé baade Mr Barati.

Daktori ofísar ór rekódh goré ór intarbyu nuth ókkol:

Morot ókkol ze háñzigiyói tar sóiyi suk óoil ainné olla elaji tortib senthár ollá daktori dian. Te hoiyé

uián, úde gour gorér taré, yián dahá giyé mozulum aiccíl aiccíl maijjéde loi ekkán súañ yá luwá bari.

Tar muk óoil taajuippa gorí fúla, lal ar lou lán goijjá.

67

Bebáar gorér daktor or rekódh goré ór intarbyu izafá gor fiséfisé zar gour gorá ókkol:

Uore foóñsibar, íba gour goijjé uián sóiyi hañsa ór biaraimmars muk óoil bicí fúla olla hót uián tar

sam óoil éddur thayiánh éddur ekkán doróm ar te óoil añsá háiye hala ar cúrma rong. Tar sóiyi suk

óoil fúañti diyé áta fúler. Biaraimma óoil bútore bicí boro bic goré ar bicí frecan óiye. Uore imtahán,

daktor óoil bicí sinta goijjé baabote morot ókkol or suk áttu áro soktó demak nuksan gor.

Daktor óoil sinta goijjé uián tar tobka ór bic goré fariyóum maáni uçé te aiccíl bordac goijjé ekkán

nokol guldair ór lou zoma honnán foth sibi hoñcoçifélo sugór demaki rok ar gor gunáari ór saá bútore

uián suk. Zodi tóile, íba saá asé olla bana ekkán face bútore sugór hañsa dhákor olla suk olla

aramfa frecar.

Zehón daktor kimoti suk kúl, lou ar januar ór sam mosólla báaigiye baáre mocuwara der uián

biaraimma aiccíl ekkán alomi rupture… Yián maáni uián banar dhákor fáçe óoil noó bicí lamba ekkán

daktori ageraká.

Tará bebaár gorágiye biaraimma ollá bic goré ar te óoil defeçáiye olla hóspyiánal bútore

Lorengau. Bebáar gorér daktor giyí loi taré.

Daktor hoiyé yián óoil sáf uián tar zohóm ókkol aiccíl aiccíl gorágiyé áta ekkán soktó mairfyiánh

loi ekkán bútaá ciz.

8.3 Farí zaré mangula ókkol ot guli maijjíl

Zehón fulic mubáil thiím góille Mike kompón ar cúru goijjé guli marer,

óoil guli bútore mangula ókkol. óoil aijó gosífair elaj bútore Poóuth Moresby zehón aññí

ziyaot giyé Manús Senthár tóile aññí goijjé noó intarbyu taré.

Mogor, ottu maalumat asé, yián dahá zar uián noó ek gour goijjé kengóri yián zohóm óiye háñlaké

kessú farí ókkol repouth diyé tarár rul bútore modot der taré zehón tará óifayi te aiccíl aiccíl dukfaiyé.

IHMS daktori ofísar é añáre hoiyé:

Zehón morot ókkol ze aiccíl aiccíl guli óoil boói loigiyé éçe elaji tortib senthár, manúic

modot der taré óoil dhaker baáre ‘Gulimara! Gulimara!’ IHMS hamgoróya toratori kaayem goijjé zohóm óoil noó zindigi dómki der, goijjé kessú buniyadi

elaj ar defeçáiyé taré olla hóspyiánal.

Bebáar gorér daktor banaiyé fiséfisé zar gour gorá ókkol baabote :

68

G4S héfazot goré loianer yián morot ókkol olla elaji tortib senthár uore gáñth óoil dhaker baáre‘Guli zohóm!’ éddur tará aiccé bútore. Te óoil bútore kessú bic goré mogor yián óoil noó ódor baáre. Biaraimma didn’t zane ebbre éndila gorí ki aiccíl óiye olla taré mogor imtahán daháiye te aiccíl ekkán daházade 2 santimyiánar ful bútore tar uoror sóiyi mangula. Negerani gorér uore woktó mocuwara diya giyé uián te óoil noó lou bicí neeler bútoror. Daktori hamgoróya gólaidyé ekkán dhríf, diye taré rok ór bútore fainná ókkol ar bisáiye taré nise gúijje áta ekkán hombol. Foóila ekkán naás soñi goijjé uore taré ar tói ekkán Basoon Milyiániri ham goróya ekbar biaraimma óoil sáfsáf gorí daktori torika loi tímot.

Fore, daktor giyí loi yián biaraimma ar morot ókkol ze háñzigiyói tar suk olla Lorengau hóspyiánal

bútore ekkán sair sakka sola garí uián aiccíl síth ókkol ollá uore olla fañs yá tóile manúic hañsabái

fottí hañsa ór fis kebín. Biaraimma óoil bicí tímot ar goijjé noó cékayotgor ór bic goré cómot

sofór honnán thikkyé tokoriban ek góndha.

Uggwá x-réy ókkol loifélaiye ot Lorengau fakka goijjé háñziri ór methél thukuça bútore morot ókkol

or keñil ór háñdhdhi. Daktori torika loi, noó dhoóñr gaar híssa ókkol yá lou noosámman ókkol dahá

giyé olla ó hóraf óigiyói ot uián woktó, tóile te óoil bicí báiggoyiánta.

Fore, biaraimma óoil bodoillé ollá aró daktori elaj bútore Poóuth Moresby. Baade becábicí torika ókkol bútore Poóuth Moresby, yián óoil fáisela goijjé olla neel guli bútore keñil ór háñdhdhi éddur yián óoil noó gorér honó tokolif, yián goijjé noó hóran goré ekkán lamba corót sehét mockil ar éçe óoil daktori mockil ókkol cámil goijjé bútore kucícgorír olla lariféla yián.

Éçe óoil kessú súal éddur olla ouk aiccíl aiccíl mar sída (yáto ótnofaiyoré yá uore moksót) yá óitfare asé aiccíl mar áta ekkán fáldai uçá. Nozorsáni háñsil goijjé ekkán nokolgor ór xxxxxxxxxxxxxxxxx-réy ókkol ókkol ar toslim goijjé taráre olla sáiñsi taakik expáat ókkol ot Australíar Féderel Fulic ollá imtahán hátta óileyo AFP daháiye aksér kamiyabóiye cek goróon ór yián noromdilola ói boói loigiyé baáre zehón guli asé aiccíl hóthaidiyé ottu gaa.

AFP diyé Nozorsáni loi fiséfisé zar mocuwara ottu ekkán Sáiñsi taakik Hátiar ókkol ar Ham ór sáman

Mark Cek goróya áta iméil uore 3 Ipril 2014:

Fothu ókkol bútore x-réy ókkol ókkol ói duré ar bicí dana zehón urigiyói uore.

Thaim oiye olla húbi ór fothu ókkol ar kuna ókkol ottu honnán tará ói loifélaiye, aññí am nofaré

olla fórom honó rai zodi yián duré félade hátiyar asé fáldai uyiánhthé bon ekkán fúainna zaga

foóilar olla bari marer gaa.

69

8.4 Oinno doró maramari ókkol

Éddur nuth goijjé sóore bútore yián Repouth, Nozorsáni gosífaiyé 270 wapesirai fórom ókkol honnán

Difarmén aiccíl torjuma goijjé ottu tarár dhoilla bodhoilla zuban ókkol éçe Ingilíc.

Nozorsáni maalumat dola goijjé ekkán liís ór beggún wapesirai fórom ókkol gosífaiyé ottu

farí ókkol ar waazá goijjá uore uián liís:

Beggún wapesirai fórom ókkol honnán táke elzam ókkol áta farí ókkol uián tará óoil

mouzú ór ekkán mujirim hosúri yá jurúm ókkol, ar

Beggún wapesirai fórom ókkol honnán táke boiyan nama ókkol áta farí ókkol uián tará

gobá diyé mujirim jurúm ókkol uldha oinno farí ókkol.

Háas gorí, liís cámil goré ekkán nombór ór elzam ókkol ór doró maramari banaiyé uldha uggwá bidecóyiánta G4S

soiñdar .

Ekkán fóuldhar cámil gorér beggún ór úun waazá goijjá wapesirai fórom ókkol ar oinno taaluk goijjá malsáman óoil háwala goijjé olla Cáhi Papua Noya Guinea Fulic ór hédh kuwathár bútore Poóuth

Moresby uore 7 Mee 2014.82

9. G4S OTTU HÁWALAGORÓON

G4S diyé ekkán lamba háwalagorón olla Nozorsáni uore 16 Ipril 2014 honnán séth goré

baáre ekkán wazá goijjá liís ór ki G4S báfo olla ó guijja goré ór maamela ar notiza ókkol

uore 17 Februari.83 Tará ói:

Folósi bodol honnán neelai diyé mouka ollá farí ókkol olla ó boicóti goráiye bútore

Australía, ar adot ahálak ór hotá hoór bazátáka ókkol ór yián folósi olla farí ókkol ot mithíng ór 16

Februari 2014

Hót ókkol uore maalumat asé olla farí ókkol baabote tarár hásiyot

Deri bútore karwaiyi gorér refúji hásiyot mozbut fáisela ókkol ór farí ókkol

82

Dehé Cúwaric 1 83

Dehé Háwalagorón, sófa ókkol 7 ar 8 ar aró tofsil ókkol ot sófa ókkol 25 – 37

70

Jisími maahóul ot Senthár honnán deikké ekkán dhoóñr nombór ór ehála dhoóñr manúic

morot fuain ókkol loi hódud ór bútore bála cúuidá éddur aró farí ókkol foóñisse

Kafí noóde zomanot asási hák olla leenden loi ekkán háalot bútore honnán farí ókkol

estemal goijjé taakot; gíra der uián óoil noó fíth ollá moksót, nuksan hámla óifaroon bútore entezam

gorá ókkol ollá sail ola mal análiozar ham maal endila éddur faní, taakot ar hosora fanír lain, kafí

noóde rasta kontróul asási hák, gairháñzir ór CCTV ar bóurusa sára rucni

Gairháñzir ór kaanuni paáwar ókkol ollá G4S olla prektís gor tua paáwar ókkol

olla fakkagor uián farí ókkol fariyóum noó thal mare tooyiánta hátiyar ókkol ar duré félade hátiyar

ókkol yá olla estemalgor taakot , dhoilla noó zaga bútore kulot Australíar immigiricén bon sóulot ókkol

G4S aiccíl noó adikar uore folic mubáil thiím. Yó G4S aiccíl zahér goijjé sinta baabote

óyiánfarede ollá estemalgor ór hátiar ókkol áta fulic mubáil thiím, hórkot ókkol loifélaiye áta fulic

olla báñgo fakkáraiya ara ar gól Mike Kompón uore rayián ór 17 Februari óoil atíkka ar hoói nofaréde,

ar G4S aiccíl noó zoriya yá adikar olla ruké fulic tuláder endila hórkot ókkol, ar

Thékadari zorurot ór G4S olla hamotlo ot homashom 50% elakar Manús hamgoróya,

taaidgorí duara elakar hasharbar ziníc ókkol, bútore uggwá maahóul hoçé homaider asási hák hót

ókkol lager tojoruba ola hamgoróya. Zodi yián ói kaayem goijjé uián kessú nisor-théka loiye zomanot

hamgoróya báingge tobka ókkol ar góille Mike Kompón loi fulic, yián óoil furafuri atíkka ar

hoói nofaréde ottu G4S or nozoria ar óoil uldha olla tarár torbiyot, hoóidoon ar eskoup ór tarár

zimma ókkol. G4S nuth ókkol uián fulic tahákik gorá ókkol éçe yián nozoriya baki táke soler ar yián asé,

ar saá, lagatar olla furafuri co-sola loi beggún híssa ór fulic tadarot.

G4S mafa ói eéñte musolsól loi tuaifaiyede ciz ókkol banaiyé ar notiza ókkol foóñicce áta yián

Nozorsáni.84

G4S háwalagorón cámilgorágiye 18 fisórtu baindá ókkol honnán de ekkán luwazadé muth ór aró

maalumat bútore hémayot ór yián ór zaga. Háwalagorón ar fisórtu baindá ókkol leenden loi becábicí

mosólla ókkol ór sída dil cocbí olla yián Nozorsáni:

Hótara andaz laga ókkol

84

Mogor, dehé nozoriat taaluk goijjá olla fúraibár agortú fúça puáin bútore Sekcen 11.3 ar ahéri fúça puáin bútore sekcen 11.10


71

Difarmén ór éçe etéla ókkol

Eétiyati mafo ókkol luwa waakia ókkol ór agortú

16 – 18 Februari 2014 ór Waakia ókkol

RPNGC mubáil thiím ór rul, ar

17 – 18 Februari 2014 ór waakiar notiza

Maamela iín ókkol óre nise báfa giyé.

9.1 Hótarar andaz laga ókkol

Bútore Maarec 2013, G4S’ Chris Manúic der banaiyé ekkán prezenthéicen nam diya Sóbok ókkol

Cíkkye CI85 ar Villawood olla Difarmén ar ekkán Zura Ejénsi Ham Force86. Taakot puáin sossorai za

ollá uián prezenthéicen ói Bará añti 8 olla G4S háwalagoróon.

Prezenthéicen nuth goijjé uián, bútore yián ór 31 Mee 2011 háwalagorón, Australíar Manúic

Dhenháyiánta Komicén aiccíl boiyan goijjé uián deri bútore karwaiyi gorér refúji daawa gor ar homi ór

maalumat baabote torki gorágiyé bondi olla óiai gúcca óiye ar frecan óiye, gorér bon senthár olla óiai

zobana ar fúçi zagóifarede, ekkán háalot hoçé hísafe cóñço waakia ókkol foth toratori uormikká tulé.

Aisfis yián ór uldha, G4S é mocuwara diyéde:

Cin-rabeta geyiánh ókkol ar gíra der noó ó estemal goijjé bútore IDCs87

, háas gorí mazilá yá usol

zomanot IDCs, mogor bicí doró móro join goijjá zal yá doró jiníc malsáman ókkol ó estemal goijjé

tóile éddur olla de aró héfazot uldha nuksan gor ar báñgo.

Jisími héfazot or hót ókkol ór baabote poigam yián Manús Elakar Karwaiyi Senthár ót becí mótta dubara gorá giyé.

Zehón yián óoil hota hoiyé olla lariféla górguccí ókkol ottu Senthár bútore maz-2013, G4S toiyar

goijjé ekkán rósomi Zomanot Hótara Mafa ollá Ehála Dhoóñr manúic Morot fuain ókkol Seróf tarík

diya 23 Mee 2013 (Bará añti

10). Ot uián woktó, yián óoil báfa sinta goijjé uián Senthár saá zagade baabote 400

morot fuain farí ókkol. 85

Krísmás Dhiya 86

Nuth uián yián ói noó Operécen Maalek Boóudhar Zura Ejénsi Ham Taakot 87

Immigiricén Bon Senthár ókkol


88 Háwalagorón, Sófa 9

89 Sófa 12

90 Sófa 1

72

Sáf gorí éçe ói ekkán usoilla hótara bútore entezam gorér ekkán sóulot ollá tokoriban 400 fare gaa ola

ehála dhoóñr manúic morot fuain ókkol áttu áro ekkán sóulot ollá 400 manúic, beçiáin ar fuain.

Ek ór ebbre usol hótara goré óoil mafaza olla ó Maramari/hángama ar sabí mocuwaradiyé kontróul

gor cámilgorágiye:

Elakar Fulic loi taaluk goráide ar fakka goróde Fulic e ain kaayem goré

Sair ó hañsar héfazoti ara ré bálagoró (mozbut goijjá 12 fúth gíra bano uore behañ kuna

ókkol diyó loi Ofís ór Zaga báñgite mockil ófan)

Senthár ór sair ó dhák ortú héfazoti laáith bála goró

Hótara háalot bodoillé taajuippa gorí abbar baade bodol ór folósi ottu doijjar karwaiyi gorér olla

karwaiyi gorér ar boicóti goróon bútore PNG óoil elan goijjé uore 19 Julai 2013 fiséfisé giyé áta

tarfore toratori dhoóñr gorá olla zagade bráider nombór ókkol ór farí ókkol ar sára zomát beétor gorá

ókkol bútore asási hák.88

Yián ór háwalagorát, G4S nuth goijjéde noya folósi:

… hórkot gorí bodoillé bana-uore ór Senthár, yián ór zomanot profail ar baráidiye sinta bútortu farí

ókkol. G4S goijjé noó asé uggwá mouka olla … de Difarmén loi yián ór nozoriya ókkol uore zomanot

bazátáka ókkol ór bodol. 89

G4S é Difarmén óre diyé ekkán taaza hótara mafa loi.

Uore 26 Julai 2013, Chris Manúic der leikké olla Difarmén or Doijjar Hédmot ókkol Híssa (Bará añti

6) bútore zuab olla ekkán dorhás goré ollá ekkán uldhai saiyé hotá ollá hédmot ókkol G4S foóñsái

diyé uore Manús Dhiya. Hórof buzáidiyé fisórmonzor olla dorhás goré bútore iín corót ókkol:

Uore 24 Julai 2013, Difarmén doot diyé G4S olla háwalagor ekkán hotá ollá dhoóñr gorér ehónor

hédmot ókkol uore Manús Dhiya olla dola ó ekkán monzil Ejazot sára Doijjar Foóñsá ókkol

thaniloon ór 1160 bútore 11 háfta ókkol ór 5 Ogóst ar 1400 bútore 22 háfta ókkol.90

Yián hota hoiyé bará nomainda goijjé ekkán bicí boro bará bútore maf ór tooyiánta, hom

zomanot Manús Senthár ar hótara córik goijjé loi yián baráidiye mutabek.


73

G4S hotá cámilgorágiye yián furuza:

3.4 Mal análiozar ham ókkol Mazdáli. Oinno sabí hotá ói olla foidagor ekkán Mal análiozar ham

ókkol Mazdáli olla dola ó celénc gor ór dhoóñr gorá ar durór sáyiánh. Yián zaga saá gór sabí sail ola

mal análiozar ham maal, ar éddur endila saá zorurot ó beggún zomanot ar bicí doró móro

gíra der.

Hórof nuth goijjé uián G4S aiccíl luwazadé sinta ókkol baabote zaga ór nazuk halot maal, endila

éddur fissá aiyé osmosís faní mal neeloon eka ókkol, bútore mazé ór farí tákibar zaga zaga ókkol.91

G4S toiyar goijjé ekkán aró hótara mafa uore 10 Januari 2014 (Bará añti 11) honnán cámilgorágiye

iín nozoriat.

MIOPC92

farí ókkol ói aksér gaafiçé fíth ar gaafiçé doró, loi ekkán dhoóñr cótkara nise 35. Tará asé

ekkán kisím kisím ór fisáli ókkol góndhi bazer ottu milyiánhíri zati olla profésar ókkol. Bicí ói fonná

óla, bicí gorí akolola, cúndor gorí buzái zanedé ar dui-zubani. Tará ói ekku dhoilla gorí hímmot diyé

olla ó zaga laijjé olla Australíar asól zaga ar óiai tákede manúic ókkol ór Australía. Enfáradi hótara

tobka dormiyani ókkol ói Hom, mogor éçe ói gurúp ókkol ahéri foijjonto Senthár uián zehón doró

goijjé bará hoijja ar ducmoni gorá, zecómot hom gorér títa ar milyiánáka ór kompon ókkol ar

Senthár.

enfáradi kompon ókkol asé cippuçísa bútore aám. Hák, sóulot ókkol, háka bondi ar

zomanot/héfazot hótara goré bodole dhoóñgori bútore fottí ek. Yián notiza neele bútore bicí alok

héfazot ar zomanot sail ókkol wojud ói lager okule keém. Kompon ókkol yó asé lagatar uçalama

gorér tobka ókkol ór sinta. Iín uçalama gorér sóbob ókkol bana waakia ókkol mockil olla agori

hoó yá maná goré.

Yián ói bicí gorí mumkin uián farí ókkol asé kabeliyoti olla gaafiçé báñgo wosí beec híssa ór kaayem

goijjé zomanot asási hák saá tará tuailo théladoon olla gor tóile. Gíra de okule kaayem goijjé ar

hátta noya gorí fura goijjé Mike kompón ói ehón noó boinné ollá moksót ar ói eéñte kafí noóde ollá

abadi kontróul ar gurúp alok goróon ham ókkol. Yián ói mafaza uián foóila wojá farí ókkol ói noó

báñger thóka gíra der ói kiállahoilé ot ehón ór tará ói noó hímmot diyé olla gor tóile. Ehónor gíra

der fariyóum noó ó bórusá goijjé goríbiccot olla kontróul lorasora ór farí ókkol zodi tará ói mozbut

fáisela goijjé olla báñgo yián.93

91

Sófa 6, paragaráf 7.1 92

Manús Dhiya Doijjar Karwaiyi gorér Senthár 93

Sófa 6


74

Húlasat, G4S é yián ór sintar baabote tuillé usol hótara goré cámil goijjé bútore zagadir uore olla

1400 ehála dhoóñr manúic morot fuain ókkol bútore ekkán hom zomanot, tooyiánta senthár

loi Difarmén uore ekkán nombór ór mouka ókkol bútore mac ókkol foóila waakia ókkol nise

tadarot.

9.2 Difarmén ór éçe Etelá ókkol

Fisórtu baindá ókkol olla G4S háwalagorón rekódh goré kumpanir bráider sinta baade

Australía Din.

Uore 30 Januari 2014, Chris Manúic der íméil goijjé Difarmén bútore iín corót ókkol:

Aññí’m ói aiyér bicí gorí dhoradé baabote zomanot háalot uore dhiya. Éddur tuñí zane éçe asé aiccíl

ekkán nombór ór din ókkol zeçé cántir etaras goré asé aiccíl lor zaga, ar tará ói cántir, mogor zanoya

ói ehón cúru gorér olla zomagor uián éçe óyiánfayiántou ó kessú bicí teés gorér boni aiyér bútore plan

gorér.

Aññí saá mocuwarade Difarmén ór monzuri ollá uggwá aró 30 héfazot goré ot bayiánhthá notís ottu

POM94 olla Manús olla mozbut goré añárár noloredé ar maamela zuab kabeliyoti, ar olla de aró

héfazot ollá Bibby zodi zorurot óiye. Añára foth mozbut bana yián loi uggwá aró 100 bútore 72

góndha ókkol zodi zorurot óiye.95

Fore ekku dhoilla din, Mr Manúic der defeçáiye oinno uggwá iméil olla Difarmén (huwá giye olla

ekkán alok ofísar). Baade háwala der olla bicí taza zanoya mocuwara der uián gíra ókkol óitfare ó

théille nise ar ooin ókkol cúru goijjé, te hoiyé:

wojá añára ói dorhás gorér iín beec héfazot goré ói kiállahoilé zomanot asási hák ói tóile gorib …

seróf rasta olla homaide hótara ór gorib asási hák ói háasgorí baráidiye nombór ókkol ór

hamgoróya ‘olla morot ókkol ara cúr’…96

Difarmén báfa giyé uián dorhás goré ot Dhiya ar Decór Ofís tobka ar raazi óiye olla aró héfazot

gorér hamgoróya uzuzu.97

Uore 2 Februari 2014, G4S Naif Elakar Aám Menéjar Manús Dhiya RPC, íméil goijjé

Difarmén ór Senthár Modot goróya, Anthony Kneipp:

94

Poóuth Moresby 95

Bará añti 12 96

Bará añti 13 97

Ekkán difármén ór yiad dac olla Ségethari tarík diya 4 Februari 2014 nuth ókkol uián: Añára buwá gerái diyé ekkán aró 30

héfazot goré olla Manús Dhiya uore háftar ahéri ar añára asé ekkán aró 100 mozbut banoon foóñser áta kaanuni sónot

fláyiánh uore

Mongolbar 4 Februari, loi baráiluwazar hémayot ór Difarmén. Dehé Bará añti 1


75

Éddur añára asé mocuwara goijjé édinna aññí biccácgor woktó ói ehón ot hát ollá Difarmén olla bana

ekkán zuab olla Farí dorhás ókkol/dabi gor uián añára ói dehér repouth diyé ot fottí hórotal bútore úun

kompon ókkol hoçé hórotal hórkot ói lor zaga.

Ehónor farí hórotal goráza ói noó baabote zorurot ó ollá bicí forugram ókkol ar hórkot ókkol, háalot

ókkol bútore honnán tará ták yá bála cúuidá olla honnán tará asé rasta. Bólke, hórotal goráza ói

baabote taalukat ottu DIBP ar PNG ICSA bútore háwala olla ki ói ór loi Farí dorhás ókkol ollá boicóti

goróon. Farí ókkol asé hoiyé olla aññínize ar olla añár hamgoróya, bicí thaim ókkol, uián tará buz

uián tará ói noó zar olla Australía; uián Poigam defeçár ham goijjé. Ki tará monehoór olla zane,

ehón, ói zehón tará saá ó boicóti goráiye bútore PNG yá, ollá úun basér olla, zehón tará foth za gór.

… aññí gor noó biccácgor honó muth ór P&ekkán yá eskarcen ókkol saá hom goré farí ókkol dil ór

zoo ollá ekkán zuab olla cáda súal ór zehón tará saá fa baáre ór eçé.98

Iméil lagaya ekkán cómaj membór ókkol’ dorhás goré uián baártu lain diyé dabi gor G4S óoil

dehér lagatar, yáni:

Homi ór rasta olla kaanuni zati (kissá dhóil gorí, kessú Farí ókkol óoil dahá giyé tin mac

ókkol foóila ar loti tói kessú noó)

Homi ór rasta olla Immigiricén Hamgoróya (olla goráza RSD karwaiyi gorér)

Homi ór maalumat uore ki ói ór olla tarár dorhás ókkol ar thaim ór hót ókkol bútore

honnán tará foth acágoré zuab ókkol.

Aññí arosgor tuñí ar PNG ICSA olla rakó bútore ekkán maáni aséde hotábáttra loi Farí ókkol éddur

háraá éddur mumkin ar de kessú dórifaredé zuab ókkol olla súal ókkol hóran goijjé. Hátta zodi tuñí

nofaré de doró zuab ókkol, aññí biccácgor ain ór zurágatá yían nize saá za ekkán lamba rasta olla aró

bála goró ehónor sinta ókkol ar ótolla hom goré hótara goré endila sinta ókkol nomaindagor olla

héfazot ar zomanot ór Senthár.

G4S é hoó de:

Cúrut, Difarmén biccác goijjé beétor rastarlain ór goráza óoil olla inkar goré olla biasana goré loi farí

ókkol foijjonto etaras goré aiccíl tíaigiyói, mogor ahíryiántu Difarmén raazi óiye loi G4S’ nozoriya ar

mutabek ekkán meeting99 óoil dhaikké loi farí cómaj liídhar ókkol.100

98

Bará añti 9 99

Uián ói, mithíng uore 5 Februari 2014 100

Háwalagorón, sófa 18

76


9.3 Eétiyati mafo ókkol ziyán waakia ókkol ór agortú luwa giyé

G4S háwalagorón tofsil ókkol ekkán nombór ór eétiyati mafo ókkol yián raké bútore zaga zehón

zanoya óoil foóila gosífaiyé ór ekkán óyián farede waakia cámil goijjá dhónga fósat (théler nise gíra

ókkol yá rucni ooin ókkol).101

Mafo ókkol rasta daháidiye olla ó loifélaiye cámilgorágiye:

Mozbut gorér zanoya dolagorá

Ooin zaáñs ór hamgoróya ókkol óoil threnín diyé bútore ooin-larái gorér thekník ókkol ar foóila modot ooin zuab

Sakkadiya boiyóni sátar dhabba óoil háli goijjé ór foñsa gola fottí góndha olla ruké taráre

wojud ói estemal goijjé éddur mubáil ooin dhabba ókkol

Beggún mogor bicí zoruri gudam dhabba ókkol óoil loifélaiye duré ottu sáyiánh

Aséde ciz ór Cómbotti bútore Bórusa konthinár óoil mahafúz goijjé uore Bibby yá

arhoníkka

Seróf só bicí zoruri ar fóuran zorurot óiye garí ókkol óoil rakágiye baárkule Senthár

( biaraimma tuléde garí ot daktori gura hóspyiánal, dui ooin garí ókkol ar tin 4WD garí ókkol)

Maamela zuab thiím ókkol pretís goijjé buwá gerái der olla age--tortib diyé zaga ókkol

tokoriban Senthár bútore gurúp ókkol ór añctho, 16 yá 32

Nakaam kucíc gor óoil banaiyé olla milizúligor loi PNG elakayi fulic, ar

Zurorot noodé fáil ókkol ar jiníc ókkol óoil olla ó hóthaidiyé ottu Entezam bildhíng ar

hamgoróya toiyar goijjé ollá mosibot nelaidoon zodi yián óiye zoruri.

Nozorsáni nuth ókkol uián zanoya repouth ókkol sóddari gorér uore olla 16 – 18 Februari 2014

óoil tofsili ar wazá goijjá ar sóbut goijjé olla ó bicí sóiyi.

9.4 16 – 18 Februari 2018 ór waakia ókkol

G4S háwalagorón bayiánhthá gorí muktosor goré waakia ókkol uián loiyé zaga baade mithíng loi

farí ókkol uore 16 Februari 2014.

Fiséfisé zar maalumat ziyadá gorídiya tofsil séth goré baáre sóore bútore yián Repouth.

101

Háwalagorón, sófa ókkol 18 – 20

77


Farí ókkol uún Oscar kompón óttu dáiyoide ótalla Háil Koóudh (Dáiye) ré dhaha giyé. Yián óoil fúinne áta farí ókkol bútore Mike ar ekkán dhoóñr gurúp ór taráre fóuran cúru goijjé etaras gorér. Yián gurúp, nombór diya liís bicí áttu áro 200, fúañti guzoijjé behúda ar koumifosón nozoriat ot elakar sáfgorér hamgoróya éddur tará óoil neelizar Senthár baade tarár zaga bodole aiccíl hótom goijje. Fúañti guzor cámilgorágiye ‘F… PNG’, ‘F… tuáñr maar arde oinno behúda ar koumifosón fúañti guzor. …

Fore uián házinná, Foxtrot farí ókkol báingge nise bútorgwa ara mogor óoil ruikké ottu góler Mike

kompón geith áta IRT. IRT yó fura goijjé ekkán kamiyabóiye lor éçe Háil Elaka ( zaga bútore Mike ar

Foxtrot kompon ókkol) ar théille farí ókkol fis éçe Foxtrot. Sinta ókkol bútore Mike kompón tói

uormikká tuillé éçe fattór melá marer bútore farí ókkol ar PNG decóyiánta ókkol ar elakar farar

manúic ókkol ze zagaloiyé baárkule beggún tin baárkulor fakkáraiya gíra ókkol.

G4S defeçáiye beec zomanot hamgoróya olla lariféla elakar manúic ar decóyiánta ókkol ottu

tokoriban fakkáraiya ara ar dormiani háalot asté wapes aiccé okule Senthár.102

Waakia ókkol ór 17 – 18 Februari 2014 ói doró móro gorí habosfonna goijjé bútore G4S tuariki

tarík ókkol ór elóm ar asé aiccíl becábicí gorí búth thana giyé sóore bútore yián Repouth.

G4S háwalagorón ye nisor aró puáin ókkol bana:

Waakia ókkol óoil ekkán notiza ór aksér Iranor ehála dhoóñr manúic morot fuain farí ókkol

bazáiya bútore ekkán zari táikke ar gair kaanuni doró maramari uore oinno farí ókkol ar Senthár

hamgoróya. Waakí, iín farí ókkol aiccíl aiccíl mal neelar ar thal marer tooyiánta hátiyar ókkol honnán

aiccíl kabeliyoti olla sóngin gorí dukfai de ar marifél. Iín cámilgorágiye dáraiye methél zuakélar thiañ

dhála ar dhoóñr fattór ókkol ollá melá marer ot héfazot sára farí ókkol ar hamgoróya. G4S’ kabeliyoti

olla ruké yián óoil ruikké áta homi ór honó kaanuni taakot olla anjamde tua bútore farí tákibar zaga

kompon ókkol.103

Yián ói zoruri olla siné uián dhónga fósat bútore Mike kompón uián notiza neeillé bútore

zohóm ókkol olla farí ókkol ar moot ór Reza Barati seróf óiye baade fakkáraiya ara aiccíl aiccíl báingge áta fulic mubáil thiím ar tará óoil fiséfisé giyé bútore áta PNG decóyiánta ókkol ar elakar farar manúic

ókkol.104

Yó nombór ór zohóm ókkol zari táikke áta farí ókkol ar G4S hamgoróya ói bodkismoti ar

afsús gorázade, óoil yián noó ollá hókum ar kontróul prektís goijjé áta boro G4S entezamiya ot

Senthár, ar zanoya giri ar baáduri ór bicí enfáradi

102

Háwalagorón, sófa 22 103

Háwalagorón, sófa 7 104

Háwalagorón, sófa 8


105 Háwalagorón, sófa 8


107 Háwalagorón, sófa 34 – 35

78

G4S zomanot hamgoróya membór ókkol notiza saá cók nogorí asé aiccíl duré bicí hóraf.105,

ar

Yián goráza áta G4S cók nogorí basaiyé ekkán dhoóñr nombór ór farí ókkol ottu aró zohóm.

Bicí G4S ofísar ókkol amól goijjé loi gairmaamuli baáduri ar ot luwazadé hótara olla tarár nizor zati

héfazot olla basa farí ókkol. Bútore din ókkol baade maramari becábicí ór taráre óoil hañsé aiccé ar

zati hísafe cúkuria goijjé áta farí ókkol ze banaiyé nozoriat endila éddur ‘tuñí basaiyé añáráre’ ar ‘tuñí

basigiyói añáráre’.106

Nozorsáni kobulgor uián bicí G4S ofísar ókkol amól goijjé baáduri gorí ot zati hótara ar ruikké bicí

farí ókkol ottu wojud ói nuksan goijjé, áta lorer taráre olla héfazot ar oinno mafo ókkol loifélaiye

cómot waakia ókkol.

9.5 RPNGC mubáil thiím or rul

Yián dilcobí óla aisfis óre nuth gorí bélla Senthár ót mubáil thiím buwá gerái bélla.

G4S háwalagorá ye hoór:

Fulic mubáil thiím óoil asóli sinno goráidiye bútore Manús bútore Nowambor 2012 bútore zuab olla

etaras goré uldha dubara kúler ór Manús éddur uggwá immigiricén Senthár áta elakar zomdar ókkol

honnán óiye ot éirpóuth ar hañséfoóñsó rasta ókkol olla sóulot. Zomdar ókkol bongor nise éirpóuth

duñri lamedé rasta ar bongoijjá rasta ókkol, notiza neeler bútore buwá geráidoon ór fulic mubáil thiím

olla re-kúl rasta olla sáyiánh. Fulic mubáil thiím óoil noó elakar fulic, mogor ekkán adámilyiániri-

ecthail mootobor manúic fulic yuníth honnán óoil bicí gorí hátiar loiya.

Zomidar etaras goré áñzaifélaiye baade foóñsibar ór mubáil thiím. Mogor mubáil thiím basiasé

ehón ór bútore ate hañsé ór sóulot olla geránthi zari raikké operécen ór Senthár ottu baárkulor

dómki ókkol.107

Éddur age nuth goijjé, aám fulic soikkal der bútore Senthár óoil zimma ór elakar elakayi fulic

darmedar bútore Lorengau.

Nozorsáni diyé G4S loi ekkán nombór ór leikká súal ókkol. G4S zuab diyé olla dui súal ókkol

baabote elakar fulic rul bútore iín corót ókkol:


79

Fulic Mubáil Thiím óoil zimmadar ollá rukér dohól doon ottu baárkule Senthár. Elakar

Fulic óoil zimmadar ollá ain bolazuri gorá (mesál tadarot ór jurúm ókkol, dóri loiza ar elzam kagair úun

cókgoijjé ór zuban der uggwá hosúri), mogor

Éçe óoil noó elakar fulic háñziri ot Senthár uore 17 – 18 Februari 2014. Bútore zuab

Oinno aruggwá súal ot mazé, G4S e Nozorsáni re mocuwara diyagiyé:

Éçe óoil noó mocuwara bútore ECO108 baabote dhaker ollá hémayot ottu mubáil

thiím ot honó woktó ot beggún. G4S aiccíl age leikká olla Difarmén ar zahér goijjé sinta uián mubáil

thiím óoil uggwá ‘anjan hodúm bútore ekkán sóngin maamela ’ ar óoil noó munaséf gorí threnín diyé

bútore de-uormikká tulér fúçi zagóifarede háalot ókkol. Ótolla, nozoriya ór G4S óoil uián Fulic

Mubáil Thiím saá baki táke baárkule Senthár. G4S aiccíl noó adikar olla anjamde waakia ókkol

baárkule Senthár ar yián ólla bouli yián aiccíl olla ó ekkán mosólla ollá fulic.

G4S ziyadá goijjé uián théngor tallwa adikar ollá ekkán fáisela endila éddur ekkán hát uore olla PNG

folic aram goijjé loi PNG’r Boro Híjorot Ofísar éddur Entezam goróya ór Manús RPC.109

Éçe óoil noó elakayi fulic loi adikar bútore izzot goré ór Senthár bútore háñziri cómot waakia ókkol

nise tadarot mogor G4S yó mocuwara diyagiyé Nozorsáni uián elakar fulic óoil noó fis goijjé yá threnín

diyé olla leenden loi maramari ókkol bútore honó waakia.

Mogor, éçe óoil ekkán doró móro mubáil thiím taakot zar seróf zimma óoil hoiyé olla ó olla basa

Senthár ottu baárkulor dómki ókkol.

Nozorsáni nuth ókkol uián yián buzá ór mubáil thiím or rul noódeke yián ór kaanuni zimmadari olla

sibe ekkán maramari honnán ói séth goré baáre bútore PNG Mujirim Koóudh 1974 ar mocuwara

goijjé fore bútore yián Repouth.110

Mubáil thiím báingge ara éçe Mike sára honó warnín olla yá entezam goróon loi G4S ar séth goré

baabote bolazuri hótom gorér tong gorá bútore uián kompón.

Bútore gorér tóile, mubáil thiím kúille rasta ollá manúic baárkule Senthár – uián ói, uggwá baárkulor

dómki – olla gól Mike kompón ar, mutabek olla farí hísab ókkol, marifél Reza

Barati, doró maramari ar dukfai de farí ókkol ar surgor tarár zati cómbotti. 108

Mosibot Kontróul Tonzim 109

Nozorsáni nuth ókkol uián G4S’ mafa ór híssa ór zimma bútore mubáil thiím ar elakayi fulic óitfare ó bicí hora: dehé

Sekcen 11.3 110

Dehé Sekcen 11.3


80

Yián ói noó mumkin olla mafoni ouk éçe saá asé aiccíl ekkán bicí cántir fáisela ór maamela uore 17 –

18 Februari 2014 loi hom zohóm ókkol zodi mubáil thiím aiccíl basiasé baárkule Senthár – ar rakágiye

PNG decóyiánta ókkol baáre éddur bála – ar bórusá goijjé uore oinno mafo ókkol, endila éddur neelai

der sugór faní geés thoin ókkol éçe Mike kompón ar guli marer warnín guli ókkol éçe boiyar, olla hótom

goré tong gorá.

9.6 17 – 18 Februari 2014 ót waakiar notiza

Yián mosólla fiséfiséza uore ottu uggwá gour goróon banaiyé áta manúic ze óoil ham ot loiyé uore

dunúwa Krísmás Dhiya ar Manús Dhiya zehón maramari ókkol óiye. Gour goróon óoil baabote

kengóri bari marer forók óoil bútore taaluk olla nombór ar sóngin gorá ór Manús zohóm ókkol

zehón borabor gorí saiyé loi Krísmás Dhiya tong gorá.

Aññí raké yián nozoriya olla G4S honnán zuab diyé uián háalot óoil furafuri gorí alok uore ekkán

nombór ór tobka ókkol. Asás ókkol ollá yián ór inkar gorá ór borabor gorí soón ói:

Uore Krísmás Dhiya, éçe óoil noó baárkulor baáror fulic taakot ar hémayot gorérde éndila

elakar manúic cámil goijjé

Krísmás Dhiya Senthár aiccíl bicí mahafúz fakkáraiya gíra der ar CCTV ar óoil ekkán háas

gorí boinné sóulot loi asási hák honnán óoil fíth ollá moksót

Éçe óoil uggwá acágorá bútortu gaák ókkol uore Krísmás Dhiya uián tará saá aheríttu ó

boicóti goráiye bútore Australía, noó ekkán dec tará goijjé noó mon olla ó bútore, ar tóile etaras

goré óoil hódud ór bútore olla woktó tará aiccíl aiccíl bon goijjé éçe

Uore Krísmás Dhiya éçe óoil noó zagat bazái raikké hamgoróya ór ekkán ebbre bicí gorí

alok zati ar salsoloon ór fisórmonzor

Uore Manús Dhiya elakar manúic aiccíl óiai ekkán monzil ollá muké golot estemal

gor ottu farí ókkol uçér ottu tarár guccá ar na ummidi , honnán sóddari goijjé olla ducmoni

bútore dui gurúp ókkol, ar

Uore Krísmás Dhiya éçe óoil noó maamela zuab thiím ókkol ar noó kabeliyoti olla zañs honó

héfazot olla cómbotti yá oinno gaák ókkol ottu maramari douya ókkol. AFP saá noó rakó ot woktó

bútore Uttor Fosím Puáin. Tóile gaák ókkol uore Krísmás Dhiya óoil azad olla eçé uçé zar ar maramari

ot saá, sára dhor ór théng gólaidoon, loi notiza uián milión ór dholár ókkol ór nuksan gor óiye. Hátta

tóile, éçe óoil aijó kessú zohóm ókkol olla hamgoróya ar gaák ókkol. Ahéri gonat, muth ór nuksan gor

olla Manús Dhiya sóulot óoil $400,000 maximum111.

111

Nozorsáni asé noó tosdiq goijjá yián hóssa kiyaz goré


81

SEKCEN 10. MAFA

Yián Nozorsáni ói rasta daháidiye olla mozbut fáisela gor, bútore izzot goré ór waakia ókkol ór 16

– 18 Februari 2014, ebbre éndila gorí ki hákikot ókkol óoil, olla bana úun hákikot ókkol asé olla

munaséf hókumot ókkol ar bana cúwaric ókkol uore honó beétor gorá ókkol uián foth ó banaiyé

olla musáda gor bútore entezamiya ór mustokbol waakia ókkol.

Waakia ókkol loiyé zaga uore ekkán kessú din ókkol bútore háalot uián uzud aiccíl ot uián woktó.

Tará yó loiyé zaga uldha ekkán fisórmonzor ór nobodoledé ar toratori torki ór folósi, asási hák ar

mustokbol plan gorér ollá Manús elakayi karwaiyi senthár.

Bútore hokúm olla dola ó zorurot ókkol ór Corót ókkol ór Háwala, dunúwa fóuran hákikot ókkol ar bici

ceththá fisórmonzor bútore honnán tará óiye zorurot ó olla ó loifélaiye éçe hisaf bútore

tockil der cúwaric ókkol.

10.1 16 – 18 Februari 2014 ór Waakia ókkol

Ófan goré uore olla waakia ókkol uián loiyé zaga uore 16 – 18 Februari 2014 ar waakia ókkol uián

óiye uore úun tin din ókkol asé aiccíl boiyan goijjé bútore foóila Híssa ókkol ór yián Repouth.

Uián tofsil yó buzá kiyá waakia ókkol loiyé zaga, háñlaké G4S kiyaz goré uián seróf baabote 400 yá

tóile ór farí ókkol dóijje ot Manús elakayi karwaiyi senthár óoil duadi gorí bazái raikké bútore etaras

goré ar ahérittu fáçafáçi waakia ókkol cómot waakia ókkol nise tadarot.

Nozorsánir keén óiyede cek goróon ór maalumat diyé olla yián fakka gor uián eskulor boro goré ór

waakia ókkol óoil:

Farí ókkol ór guccá Papua Nyu Guineat anát mazé

Folósi loi tarár guccá dé, zodi tará ré refúji ókkol bóuli loot faaza, tará ré PNG’t

boicóti goráibou, Australía noó.

Na ummidi tarár refúji hásiyot fáisela gorár karwaiyi deri gorérde ótolla ar maalumat ókkol

ór homi fáisela íin fura gorí bélla tokoriban lagerde thaim ór baabote


82

Aró guccá ar na ummidi notiza neeler ottu notizar gair ekin baabote tarár mustokbol, éçe

cámil aséde Háas gorí kengóri lamba tará saá ó rakágiye ot Manús Senthár, ar

Na ummidi uçér ottu ekkán homi ór maalumat baabote ki boicóti goróon bútore PNG saá

maáni uçé ollá taráre ar tarár górguccí ókkol.

Úun eskulor boro goré óoil bicí hóraf goijjé áta ducmoni uián aiccíl torki goijjé bútore kessú farí

ókkol ar PNG decóyiánta ókkol ham ot loiyé ot Senthár ar tarár hémayot goróya ókkol bútore elakar

cómaj. Uián ducmoni óoil ekkán dhoóñr wojá ollá tobka ór dhónga fósat cómot waakia ókkol ar

soktí ór zohóm ókkol gorágiyé, éçe cámil aséde moot ór Reza Barati.

Éçe óoil oinno fakkáraiya sóbob ókkol éddur bála honnán modot diyé olla gunáari ór kontróul cómot

maamela ar muddot ór tong gorá uore dui nombór rayián:

Jisími zomanot entezam gorá ókkol bútore Senthár óoil kafí noóde olla anjamde ar táke

ekkán dhoóñr nombór ór gair-manizadé farí ókkol, ar

Ekkán homi ór sáf bútore rul ókkol ar zimma ókkol ór elakayi Cáhi Papua Noya Guinea Fulic

ór hédh kuwathár darmedar ot Lorengau ar mubáil thiím thóoijje ot Manús RPC zehón zomanot

hédmot douya háñzigiyói kontróul ór ekkán dhoóñr tong gorá bútore Senthár, éçe cámil aséde ekkán

karwaiyi ar thaim ór ollá gosáidiye ar hát fisé rak.

Mithíng uore duñíjja ór 16 Februari 2014 bútore Senthár ór Solibélla redhí Menéjar ar cómaj

liídhar ókkol ottu beggún sair kompon ókkol ainné beggún ór iín sóbob ókkol fuañti ot ek bená.

Uián mithíng – ar farí ókkol’ beetminani loi zuab ókkol tará óoil diya giyé – óoil ahéri bodoli bélla

modot gorá ollá waakia ókkol uián fiséfisé giyé.

Diya giyé miyóon ór goré yá modot gorér sóbob ókkol uián sóddari goijjé olla waakia ókkol uore 16 – 18 Februari 2014, difármén ór ofísar ókkol ar hédmot douya ókkol ot Senthár amól goijjé munaséf gorí éddur sinta dhoóñr óiye ar waakia ókkol aboyiánhtha, háñlaké kessú alok alok ham ot loiyé áta hédmot douya ókkol zuban diyé mujirim jurúm ókkol, amól gorír uore tarár nizor cúruwat, uldha olla honó hédayot tará óoil diya giyé áta tarár ham ot rakóya ar bútore báñgo ór tarár corót

ókkol ór hamotraká.

Zimma ollá jurúm ókkol honnán gorágiyé moot, zohóm, gunáari ór zati cómbotti yá cómbotti nuksan

gor yá honó oinno báñgo ór PNG ain misá hotá ókkol loi mujirim ókkol, éçe cámil aséde bidecóyiánta

ókkol ar farí ókkol. Úun mosólla ókkol saá ó tahákik goijjé áta fulic, hoçé munaséf, ar mukotdama

goijjé zehón asé sóbut hémayot gorér uián rastarlain ór goráza.


83

Yián ói noó mumkin olla ekála goré ek sóbob honnán, zodi sóñille alok gorí, óitfare asé notiza neeillé

bútore hom zohóm ókkol ar nuksan gor yá olla híssa gorá hosúri ollá gorér waakia ókkol sída olla ek

yá bicí ór faáti ókkol cámil goijjé.

Yián fariyóum ó tokorar goijjé uián, zodi mubáil thiím aiccíl basiasé baárkule Senthár, tói farí ókkol

saá noó asé aiccíl doró maramari diyé áta PNG decóyiánta ókkol ze góille Mike kompón loi taráre

zehón tará báingge ara. Mogor, uián notiza zoruri gomgori bicí kias goróon baabote kengóri

maamela uore 17 – 18 Februari 2014 óitfare asé muúmmikka uzaiyé zodi cúkcak gorá bútore

Mike kompón aiccíl noó aiccíl tíaigiyói áta fulic théng gólaidoon mogor aiccíl giyégói uore acek

goijjá.

sóbse aiccá mouka olla ruké endila waakia ókkol barbar óde bútore mustokbol misá hotá ókkol bútore hoóir beggún ór fakkáraiya goré olla homgor yá hátta lariféla sóbob ókkol uián modot diyé olla sinta bútore Senthár torki gorér olla ekkán hótara tobka ar biccác der uián jisími zomanot ói beétor millé loi Senthár ór hótara mafa zodi honó tong gorá goré lo zaga.

Mogor, Nozorsáni nuth ókkol uián, zecómot beétor goijjé zomanot ói zoruri, usol goijjé zomanot mafo

ókkol saá seróf thíkana baártu alaamot ókkol ór farí ókkol’ maamela ókkol uián notiza neeillé bútore

waakia ókkol uore 16 – 18 Februari 2014 mogor noó gor.

10.2 Folósi, asási hák arde mustokbol plan gorá

Bicí ór sóbob ókkol honnán modot diyé olla waakia ókkol uore 16 – 18 Februari 2014 aiccíl foóila

aiccíl sinná éddur hótara goré ar nize elaj goréde hórkot ókkol aiccíl aiccíl loifélaiye yá óoil bútore

torki .

Difarmén ar hédmot douya ókkol aiccíl olla lor bicí toratori baade elan áta Asól Uzir ókkol Rudd ar O’Neill uore 19 Julai 2013.

Éçe óoil frecar uore beggún faáti ókkol olla dola ó fóuran jisími zorurot ókkol ór noya folósi. Ollá

mesál, G4S’ Elakar Entezam gorér Dharikthár, Darren Boyd, hoiyé Nozorsáni:

G4S óoil noó diya giyé honó notís ór bodol ór folósi ollá Manús Senthár elan goijjé áta Asól Uzir

Rudd uore 19 Julai 2013. kumpani óoil fusár goijjé ollá ekkán hotá olla usolfál uore baço ór gáthi

hédmot ókkol olla Senthár darmedar uore salahiyót bráider ottu 400 olla 1,400 farí ókkol éddur

toratori éddur mumkin.112

Ot uián woktó ór elan, Oskar kompón aiccíl noó aiccíl fura goijjé ar banoon ór Mike kompón

aiccíl noó cúru goijjé. Difarmén saáyiánáikke toratori torki ór Senthár olla yián ór ehón ór maf

áta Disambor 2013.

112



84

Mogor, zehón asól Uzir ókkol elan goijjé noya karwaiyi gorér ar boicóti goróon entezam goróon ar

yián ór fóuran furagoróon, PNG goijjé noó asé zoruri folósi ókkol, torika ókkol ar kaanun ókkol

bútore zaga olla lagazaibou yián.

Bútore zoma goróon, bajéth thiañ der ollá bicí ór Senthár ór mazaa ham ókkol aiccíl seróf aiccíl

monzur goijjéde olla 30 Jun 2014.

Zecómot Difarmén ar hédmot douya ókkol óoil dían diyé uore fóuran dabi gor ór zagadir bráider

nombór ór farí ókkol, éçe goré noó daháza olla asé aiccíl honó luwazadé torki uore fisóttu modot

gorér refúji hásiyot mozbut fáisela ar boicóti goróon folósi ar asási hák plan gorér age Parlimen óoil

muúmmikka gorídiye ollá Séptembor

2013 elékcen.

Noya gorí basá giyé Australíar Hókumot or doró dían uore boóudhar héfazot duara Operécen

Maalek Boóudhar asé cámilgorágiye dáiman ar bongor dian olla maamela ókkol baabote Manús

Senthár ar modot goréde egana loi Hókumot ór PNG.

Uzir ollá Immigiricén ar Boóudhar Héfazot banaiyé tar foóila sofór goré olla Poóuth Moresby ar

Manús Dhiya uore 26 – 28 Séptembor 2013. Moksót ór uián mithíng óoil olla ekin gorá PNG Asól

Uzir ór Australíar Hókumot or lagatar waada doon olla karwaiyi gorér ar boicóti goróon folósi ar olla

mocuwara gor torki loi refúji hásiyot mozbut fáisela ókkol ar zorurot ó ollá poigam-mafa tákibar

zaga entezam gorá ókkol honnán ói hota hoiyé olla ó boinné áta Australía ot Fuk Lorengau.

Uzir banaiyé aró ziyarot goré olla PNG bútore derióiye Nowambor 2013, uore 11 Disambor 2013 ar

ot ahéri ór Februari 2014 olla leenden loi maamela ókkol éçe cámil aséde Senthár zomanot, tákibar

zaga ar boicóti goróon.

Bútore hokúm olla miliyoré sola ar monyiánhar karwaiyi gorér ar boicóti goróon folósi ar oinno

matters113, PNG ar Australía kaayem goijjé ekkán Uziri Ectema honnán dola ó macharbari. Yián ói

uyiánhthé áta Uzir Morrison ar Uzir Fadúri ottu Australía ar Uzir Pato ar Uzir Kua ottu PNG. Tesára

ór úun macharbari Uziri Fouram ókkol óoil dóijje bútore Poóuth Moresby uore 8 Mee 2014.

Éddur híssa goré ór Operécen Maalek Boóudhar, Uzir zimma diyé Zura Ejénsi Ham

Taakot mukdiya áta Lefthinen Aám Angus Campbell olla zimma loi ekkán Taakot Zomanot Nozorsáni

ot Manús Senthár honnán óoil goijjé bútore háfta ór 14 – 18 Oktubor 2013. 113

Yó dehé Sekcen 11.2


85

Uzir kobulgorágiye uián mafa uore 5 Nowambor 2013 ar kaayem goijjé uggwá solerdé furagoróon

ar negerani gorér furgram duara Ham Taakot.

Ham Taakot douya Uzir loi macharbari hótara nize elaj goróon tazagoríbor maalumat, gúrider sabí

hórkot ókkol olla thíkana zomanot hótara goré ot Manús RPC, éçe cámil aséde:

Rastar kontróul bála gorá, zati héfazot or zorurot ókkol ar waakiar entezamiya

Biasana goróon loi PNG Hókumot olla toratori goráide tua waarin karwaiyi ókkol bútore

Senthár ar banayiánuló kabeliyoti olla anjamde mosibot waakia ókkol, ar

Dorja uore goré olla asási hák, bála cúuidá ar zomanot.

Hókumot mahafúz goijjé thiañ der monzuri ollá:

Beétor goijjé gíra der, beétor rucni ar CCTV, ar

Zagalara ór mal análiozar ham ókkol mazdáli baárkule farí kompon ókkol.

Bútore derióiye 2013, Australíar Hókumot fáisela goijjé olla doró gor zimma ollá ar entezamiya ór sabí

gáthi, zomanot ar rafáyi hédmot ókkol nise ekkán ehála, milaide hédmot douya, Transfield Hédmot

ókkol, ollá dunúwa Manús ar Naurú Elakar Karwaiyi gorér Senthár ókkol. Thékalo loi Basoon Milyiániri

ar G4S óoil noó muddot baráiye zehón tará muddot giyói bútore Februari ar Maarec 2014 zonfisé

zonfisé.

Ot uggwá entezami tobka, Difarmén asé aiccíl modot der yián ór Papua Noya Guinea ekkudhoilla

hamgoróya ókkol, éçe cámil aséde áta der gurú ókkol olla musáda gor PNG’r refúji hásiyot mozbut

fáisela ofísar ókkol olla anjamde tarár andaz laga ar bana cúrur refúji fáisela ókkol.

Bútore zoma goróon, Hókumot kaayem goijjé agor bayiánhthá corót maali entezam gorá ókkol ollá

Senthár bútore Disambor 2013 Maz-Bosór Unnoti ar Hísafor Baártu saá loi doró móro gorí baráidiye,

solerdé thiañ der ollá rafáyi, sehét, gáthi ar zomanot hédmot ókkol uore muúmmíkka kiyaz goré.

Baráidiye thiañ der gúre hóssa ór banoon yá hótom gorá ór bicí zoruri asási hák beétor gorá ókkol

(éçe cámil aséde tákibar zaga, sóulot ókkol, faní, taakot estemal ór ciz ókkol, hamgoróya tákibar

zaga ar ekkán noya daktori senthár).

Yián maali fakka ejazot de Difarmén olla zimma loi lamba corót plan gorér ar luwazadé rasmal hóssa

éçe cámil aséde ekkán doró móro dhoóñr gorá ór Senthár ot Lombrum


86

Doijjar Asás ar banoon ot Fuk Lorengau ór noya poigam-mafa tákibar zaga ollá farí ókkol baakiaséde boicóti goróon bútore PNG.

SEKCEN 11. CÚWARIC ÓKKOL

Corót ókkol ór Háwala lager yián Nozorsáni olla: Bana honó sóbut ór mumkin mujirim hórkot háñsil goijjé áta Nozorsáni asé olla taaluk goijjá

hókumot ókkol

De sáf cúwaric ókkol uore honó beétor gorá ókkol uián foth ó banaiyé olla musáda gor

bútore entezamiya ór mustokbol waakia ókkol, ar

Bana cúwaric ókkol olla mozbut goré taaluk goijjá entezam gorá ókkol ot Senthár ar ruké

barbar óon ór honó ekku dhoilla maamela bútore mustokbol

Yián ói zoruri olla nuth uián kessú nái ór goré uián sóddari goijjé olla waakia ókkol uore 16 – 18 Februari 2014 óoil hól goijjé áta úun waakia ókkol. Goré ar fúañti gorídir guccá ar na ummidi aijó moujut mogor kessú tobka ókkol ói ehón wojud ói loifélaiye éddur toratori éddur mumkin olla thíkana taráre, háñlaké éçe saá ó noó bodol bútore folósi uián farí ókkol saá ó boicóti goráiye bútore PNG (yá caayét ekkán tesára elakar dec, mogor noó Australía).

Yián Sekcen mocuwarade tobka ókkol uián foth ó loifélaiye bútore izzot olla fiséfisé zar maamela

ókkol olla dola ó zorurot ókkol ór Corót ókkol ór Háwala:

Hókumot ókkol ór éçe sóbut peec goroon ziín Nozorsáni ye háñsil goijjé

Age boçá refúji hásiyot or fáisela arde boicóti gorá karwaiyi ókkol loi

Royal Papua Nyú Guinear Fulic ór hédh kuwathár loi súal zuab goróon

Héfazoti hótarar andaz laga ókkol ór zuab doon

Fáaida bicíttu bicí goró ziín hédmot douya ókkol ór bodola ye diyé

Hédmot douyar soñijja ókkol óre noya bórti gorá

Farí ókkol lói beétor taaluk raká

87


Beétor cómaji taaluk goróon

Farír rafáyi arde háalot ókkol

Soñijja ókkol ór threnín, ar

Oinno nozorsáni ókkol arde repouth ókkol óre gourá.

Maamela beggín ór fottí ekkán loi leenden goijjé nise.

11.1 Hókumot ókkol ór éçe sóbut peec goroon ziín Nozorsáni ye háñsil goijjé

Sáf gorí farí ókkol asé ekkán doró acágorá uián éçe saá ó mujirim anjam ainné bútore izzot goré ór Mr Baratir moot ar deri gor bútore gorér tóile saá zomagor olla tarár ehésas ór nainsáfi.

Éçe ói oinno jurúm ókkol uián fariyóum munaséf gorí ó tahákik goijjé áta RPNGC (háas gorí doró

maramari ókkol gorér zohóm ókkol sinná bútore Sekcen 8 ór yián Repouth).

Nozorsáni asé dola óiye ekkán ajíib leenden ór maalumat uián fariyóum ó ór dil cocbí ar musáda olla

PNG Fulic.

Cómot rastarlain ór yián ór tahákik gorá ókkol bútore derióiye Maarec, Nozorsáni óoil diya giyé

maalumat baabote mumkin jurúm ókkol zuban diyé áta uggwá bidecóyiánta G4S soiñdar

Ot baabote ekku dhoilla woktó, G4S mocuwara diyagiyé

Difarmén uián yián aiccíl óiai zani ór elzam ókkol baabote honnán yián aiccíl hóthat

háwala diya olla PNG Fulic. Mogor, óoil noó intarbyu goijjé áta fulic

.

Nozorsáni hotá de uián beggún ór maalumat yián asé háñsil goijjé honnán taaluk goré olla elzam

ókkol ór mujirim jurúm ókkol saá ó muúmmíkka foóñsái diye olla PNG Fulic.

Nozorsáni nuth ókkol uián, áta ahéri ór Ipril 2014, kessú PNG fulic tahákik gorá ókkol, éçe cámil

aséde intarbyu ókkol loi farí ókkol uore Manús Dhiya, óoil bála torki goijjá.

Cúwaric 1: Olla aró ar hémayot Cáhi Papua Noya Guinea

Fulic ór hédh kuwathár ór tahákik gorá ókkol éçe waakia ókkol honnán loiyé zaga uore 16 – 18 Februari 2014, Nozorsáni mocuwarade uián fiséfisé zar maalumat ó diyé olla RPNGC:

88


145 farí wapesirai fórom ókkol bóra elzam ókkol áta farí ókkol uián tará óoil mouzú

ór ekkán mujirim hosúri yá gobá diyé mujirim jurúm ókkol lor zaga cómot waakia ókkol nise

tadarot

Leikká rekódh ókkol ór intarbyu ókkol loi farí ókkol Mr T2, Mr T3,

ar , ar

Rekódh goré ór intarbyu ókkol loi IHMS daktori hamgoróya.114

maalumat dola óiye áta Nozorsáni saá yó ó ór dil cocbí ar musáda olla Transfield Hédmot ókkol

bútore yián ór entezamiya ór rafáyi ór farí ókkol ar, bútore kessú keis ókkol, jisími yá demaki zohóm

ókkol tará bordac goijjé cómot waakia ókkol uore 16 – 18 Februari 2014.

Cúwaric 2: Olla musáda gor Transfield Hédmot ókkol’ entezamiya ór farí ókkol’ rafáyi

ar, bútore kessú keis ókkol, jisími yá demaki zohóm ókkol tará bordac goijjé cómot waakia ókkol

ór 16 – 18 Februari 2014, Nozorsáni mocuwarade uián fiséfisé zar maalumat ó diyé olla

Transfield uore asás uián yián basa farí ókkol’ razdari ar sóñli raké raz ór zati maalumat ór

enfáradi farí ókkol:

Nozorsánir Húlasa ór beggún Farí Wapesirai Fórom ókkol

Beggún ór wapesirai fórom ókkol Nozorsáni gosífaiyé ottu farí ókkol

Muktosor goré ór súal ar zuab boiçók ókkol Nozorsáni goijjé loi cómaj liídhar

ókkol ottu fottí ór sair kompon ókkol, ar

Rekódh goré ór intarbyu ókkol loi IHMS daktori hamgoróya. 11.2 Age boçá refúji hásiyot or fáisela arde boicóti gorá karwaiyi ókkol loi Tobka ókkol ói foóila wojud ói loifélaiye olla beétor hóbordo farí ókkol baabote refúji hásiyot

mozbut fáisela ar boicóti goróon bútore Papua Noya Guinea ar olla toratori goráide úun karwaiyi

ókkol.

Ehónor háalot bútore izzot olla fottí ór esthéij ókkol ói séth goré baáre nise.

Refúji Hásiyot Mozbut fáisela – ehón ór háalot Karwaiyi ollá mozbut fáisela gorér kaabeliyoti ollá atáforma ór ekkán refúji bútore dahála ejazot ói:

Uggwá foóilar farír intarbyu

114

Yián maalumat óoil háwala goijjé olla Naif Fulic Zimma dar Kauba bútore Poóuth Moresby uore 7 Mee 2014

89


rizík ór héfazot daawa gor musáda olla cúndor gorí buzái zanedé ar tooyiánta tákede

zaga ekkán héfazot doshás

Ekkán refúji hásiyot mozbut fáisela intarbyu olla mafisaá héfazot daawa gor fiséfisé giyé áta

uggwá foóilar mafa ór dawa

Uggwá foóilar mafa ettála olla farí áta ekkán PNG immigiricén ofísar

Zodi foóilar mafa ói sída, yián ói háwala diya olla PNG Uzir ollá Baáror

Maamela ókkol ar Immigiricén ollá ahéri mozbut fáisela, ar

Zodi foóilar mafa ói uldha, farí foth talacgor kaabiliyoti ókkol nozorsáni honnán ói yó

háwala diya olla PNG Uzir ollá Baáror Maamela ókkol ar Immigiricén ollá ahéri mozbut

fáisela.

Difarmén mocuwara diyagiyé Nozorsáni uián, éddur ot 6 Mee 2014: Añctho ekcót ar háyiánh-añctho farí ókkol aiccíl aiccíl ekkán farí intarbyu zecómot 387 farí

ókkol aijó lager ekkán farí intarbyu

Ór uián 868, 333 farí ókkol asé aiccíl enfáradi héfazot dawa mocuwara ar musáda intarbyu

ókkol (háwala diya olla éddur Cap ókkol intarbyu ókkol) olla cúndor gorí buzái zanedé ar

tooyiánta tákede zaga ekkán héfazot dawa. Noó ekcót ar óyiántoir-dui farí ókkol aijó lager

ekkán Cap ókkol intarbyu. Ehón ek Cap ókkol douya ói der Cap ókkol duan ór muúm hédmot

ókkol ar dui Cap ókkol douya ókkol ói gorér intarbyu ókkol ot Manús Senthár. Tarfore Cap

ókkol háas ham ór gurúp olla anjamde enfáradi héfazot dawa mocuwara ar musáda intarbyu

ókkol ot Manús RPC ói thaimtheból goijjé ollá 13 – 21 Mee 2014, ar

Ór 333, 82 farí ókkol aiccíl aiccíl ekkán refúji hásiyot mozbut fáisela intarbyu olla

mafisaá tarár héfazot dawa.

Bútore ekkán zura midhia eride uore 3 Ipril 2014, Mohótorom Scott Morrison MP, Uzir ollá

Immigiricén ar Boóudhar Héfazot ar Mohótorom Rimbink Pato MP, Uzir ollá Baáror Maamela

ókkol ar Immigiricén boiyan goijjé:

Uzir ókkol estekbal gorágiye fáisela áta PNG Almali uián ejazot de foóila ek híssa ór foóilar andaz laga olla ó foóñsái diyé olla farí ókkol bútore ekkán mac.

foóila foóilar mafa etelá ókkol óoil háwala goijjé nise ot Manús elakayi karwaiyi senthár bútore háfta

cúru gorér 28 Ipril 2014. Éddur ot 14 Mee 2014, 18 farí ókkol aiccíl gosífaiyé tarár etelá ókkol (añctho

óoil sída ar 10 óoil uldha). Ahéri fáisela ókkol uore

90


úun dorhás ókkol saá ó banaiyé áta PNG Uzir ollá Baáror Maamela ókkol ar Immigiricén bútore

thaim oiye rastarlain.

Éddur nuth goijjé uore, refúji mozbut fáisela karwaiyi douya ollá rasta olla kaabiliyoti ókkol nozorsáni

ór uggwá foóilar uldha mafa cúwaric. Bútore 3 Ipril 2014 press eride, Uzir Morrison ar Uzir Pato yó

nuth goijjé uián:

torki ór ekkán nozorsáni karwaiyi ollá úun cúrut mafaza noó olla ó refúji ókkol óoil soler ar thaim oiye ollá hótom gorá bútore Ipril.

PNG ói kaayem gorér ekkán Kaabiliyoti ókkol Nozorsáni Budh olla báfo afil ókkol uldha uldha

refúji hásiyot mozbut fáisela ókkol.

Uzir Morrison ar Uzir ollá Baáror Maamela ókkol, Mohótorom Julie Fadúri MP, ói ehón mithíng

macharbari loi PNG Uzir ollá Baáror Maamela ókkol ar Immigiricén ar Uzir ollá Insáf ar Ukil Aám olla

toratori goráide refúji hásiyot mozbut fáisela ar boicóti goróon karwaiyi ollá farí ókkol zagadiya giyé

ot Manús Senthár.

Boicóti goróon – ehón ór háalot

Raazi óiye folósi ór Hókumot ókkol ór Australía ar Papua Noya Guinea ói uián beggún manúic ókkol

bodoillé olla PNG nise Elakar Boicóti goróon Entezam goróon ze ói tuaifaiyé olla ó refúji ókkol saá ó

boicóti goráiye bútore PNG. Noó-ek saá ó boicóti goráiye bútore Australía.

Tóile duré , noó ek bodoillé olla PNG nise Entezam goróon asé aiccíl boicóti goráiye bútore PNG.

Séthel gorá hédmot ókkol bútore Papua Noya Guinea saá de sóore zorurot ó-darmedar tojurubakari

hémayot olla refúji ókkol olla modot taráre torkigor elóm ar maahéri ókkol zorurot óiye olla séthel

goré kaamiyabir sáñte ar óiai salu ar azad cámil óuya ókkol bútore PNG cómaj.

Thaim ór ór furagoróon ór iín foóila kodom ókkol ói ekkán mosólla ollá PNG Hókumot.

PNG Hókumot asé fáisela goijjé uián refúji séthel gorá saá muúmmíkka za baade ekkán decór

refúji séthel gorá folósi asé aiccíl fáinel goijjé. Uián folósi ói wojud ói torki goijjé áta uggwá Expát

Budh cámil gorér PNG cómaji folósi expáat ókkol. Honó luwazadé séthel gorá hórkot bútore PNG saá ó namustokil uore tuaifaiyede ciz ókkol repouth

diyé áta Expát Budh ar PNG Hókumot or fáinel goróon ór decór refúji séthel gorá folósi.

Hóthaiféloon – ehón ór háalot

91


Ollá waasté ór furafuri gorí, aññí yó nuth uián, zecómot PNG asé lehá kaanun ejazot der ollá

bolazuri hóthaiféloon, éçe ói ekkán homi ór habosfonna goijjé karwaiyi ókkol ar dunú

sáyiánh cámil aséde egana ókkol uián moujut bútore Australía olla hémayot bolazuri

hóthaiféloon.

Diya giyé gair-wapes goróon zimmadari ókkol bútore Elakar Boicóti goróon Razinoma, PNG

Hókumot saá asé olla fakkagor uián faná tuwoya ókkol’ daawa gor ór zulúm nise dhoilla bodhoilla

Ekkaththa Koum ókkol boiçók ókkol ói sára kaabiliyoti age yián foth bolazuri gorí lariféla taráre.

Age hóthaiféloon foth lo zaga, ekkán karwaiyi zorurot ó olla ó kaayem goijjé olla: Fakkahoó sinno ar dhenháyiánta ór táka

Háñsil goré sofórza habosfonna ókkol

Háñsil goré háwar lain uncá gor monzuri, ar

De zomanot ar daktori hémayot olla úun wojud ói hóthaidiyé. Yián ói, ótolla, óyián farede uián nakaam faná tuwoya ókkol saá lagatar olla ó zagadiya giyé ot Senthár

zecómot iín entezam gorá ókkol ói banaiyé honnán fariyóum ó ekkán óyiánfarede guijja ór hórotal.

Bútore tarár Azad Nozorsáni ór Waakia ókkol ot Krísmás Dhiya Immigiricén Bon Senthár ar Villawood

Bon Senthár (31 Ogóst 2011), Allan Hawke AC ar Helen Williams AO nuth goijjé yián hótara:

Aksér bondi basó olla baki táke manizadé yá olla hórotal cánti gorí. Éçe ói, mogor, ekkán dhoóñr ór gurúp ór bondi ze asé gosífaiyé uldha fáisela ókkol ot foóila esthéij, yá ze asé aiccíl tarár afil ókkol inkar goijjé ar asé kessú noó olla áro bútore corót ókkol ór tarár immigiricén hásiyot. Dunúwa gurúp ókkol ór uldha áñçede rasta bondi ehón ór ekkán luwazadé hótara olla gom hokúm ór uggwá

IDC.115

Hawke-Williams repouth mocuwaradiyé:

Yián ói mocuwaradiyé uián DIAC116 torkigor mocuwara ollá Hókumot uore ektiyar ókkol ollá entezam gorér bondi uore ekkán uldha áñçede rasta, háas gorí úun ze asé aiccíl tuaifaiyé noó olla ó refúji ókkol, mogor hoçé hóthaiféloon ói mockil ola.

Cúwaric 3: Nozorsáni mocuwarade ehónor mafo ókkol ar honó aró foóila kodom ókkol

honnán saá toratori goráide fáinel goróon ór PNG refúji hásiyot mozbut fáisela ókkol ar

boicóti goróon ar hóthaiféloon karwaiyi ókkol ó fura goijjé éddur toratori éddur mumkin loi

munaséf musáda.

11.3 Súal zuab goróon Papua Nyú Guinear Fulic loi

115

Sófa 141 116

Háwala der olla Difarmén áta yián ór agor nam, Difarmén ór Immigiricén ar Decóyiántayi



118 In view of the provisions of the PNG Criminal Code, higher authority may not have been sought or needed

92

Gáthi ar zomanot hédmot douya ói zimmadar nise corót ókkol ór yián ór théka loi Difarmén ollá héfazot ór farí ókkol ar beggún híssa ór zomanot bútore Manús elakayi karwaiyi senthár.

Mogor, zomanot hédmot douya asé bicí hódud ór bútore paáwar ókkol. Ollá mesál, G4S boiyan goré bútore yián ór háwalagorón:

G4S asé noó paáwar ókkol ór tua yá estemalgor ór taakot , oinno áttu áro bútore nize-dofá yá dofá ór

oinno manúic ókkol. Yián ói bútore borabor olla uore-doijjar hañsa bon sóulot ókkol (éçe cámil aséde

Krísmás Dhiya) hoçé Híjorot Ain 1958 paawár der estemalgor ór taakot , hóthaiféloon ór bondi ar tua

paáwar ókkol áta bon hédmot ókkol douya.117

Duwara, G4S aiccíl olla hamgor hañsé hañsé bútore mila loi elakayi híssa ór Cáhi Papua Noya Guinea Fulic ór hédh kuwathár thóoijje ot Lorengau (ollá mesál, bútore háñsil gorír ekkán waarin ollá ar gorér ekkán tua ór Senthár ollá gair kaani mal yá tooyiánta hátiyar ókkol).

háalot ói honó bóte alok bútore Australía, éddur G4S dahá, hoçé zomanot douya asé kessú kaanuni paáwar ókkol honnán bála goré yián ór kabeliyoti, éçe cámil aséde tua paáwar ókkol ar paáwar ókkol mocuwara goijjé áta kaanun ókkol.

G4S hoó, zodi yián aiccíl iín paáwar ókkol bútore PNG, yián saá asé aiccíl mouka cómot waakia ókkol nise tadarot olla lor sinná hórotal oóñçi liídhar ókkol duré ottu tarár kompón hoçé tará óoil ducmoni cúru gorér ar uskaider hórotal. Mogor, yián yó nuth ókkol uián goráza foth ó ekkán dhaból asté asté loijjé lamba doo éddur yián foth, bútore kessú háalot, uormikká tulé hórotal bútortu baki aséde farí ókkol.

Cúwaric 4: Uián Hókumot ór Papua Noya Guinea ó dorhás goijjé olla ain kaanun bana ekku dhoilla kaanuni paáwar ókkol ollá gáthi ar zomanot douya éddur ehón ót moujut bútore Australía.

Nozorsáni nuth goijjé zahér homi ór sáf bútore zimma ókkol ór G4S, mubáil thiím ar elakar Fulic ór hédh kuwathár bútore keis ór ekkán luwazadé ar fóuran waakia endila éddur maamela uore 17 – 18 Februari 2014.

Zecómot yián asé aiccíl eéñte buzé uián PNG mubáil thiím or rul óoil olla basa Senthár ottu baárkulor dómki ókkol, yián fáisela goijjé olla gól Senthár uore 17 Februari 2014 sára G4S’ elóm yá razinoma. Nozorsáni ói noó zani ór kengóri uián fáisela óoil loifélaiye yá ze kaanuni ejazot diyé mubáil thiím olla tók bútore.

Alog kéñisse bútore elakayi fulic ar mubáil thiím óitfare ó nokoli ar gumrá goróon. Zecómot éçe ói sáf forok ókkol bútore kudurot ar moksót ór elakayi fulic ar mubáil thiím, tará dunúwa ói híssa ór Cáhi Papua Noya Guinea Fulic ór hédh kuwathár. Yián óitfare ó uián bútore fóuran háalot ar bútore gairháñzir ór honó elakayi fulic, mubáil thiím óoil munaséf gorí kaanuni ejazot diyé áta RPNGC olla

hótom goré tong gorá bútore Mike kompón.118


93

Bútore uggwá iméil bodolabodoli bútore G4S ar Difarmén tarík diya 10 Februari 2014, G4S háte háte foóñsáiye ekkán húlasa ór ekkán taza mithíng yián aiccíl aiccíl loi ór mubáil thiím. Iméil é nuth goijjé:

boiyan goijjé uián tarár bayiánhthá bará cúrut olla dofá ór senthár ottu baárkulor dómki ókkol. Mogor, ollá bútorgwa dómki ókkol, ejazot olla hamotlo mubáil thiím saá zorurot ó olla ó dorhás goijjé duara cin ór hókum (Elakayi Fulic Kommándar – PPC). Tuariki hísafe, taalukat loi PPC ói mockil ola loi fún dhaho egaza egaza noó wojud ói zuab diyé yá wapes aiccé. Diya giyé spíyiánh ot honnán waakia ókkol foth ó yián ói acágoijjé uián honó fáaida uián óyiánfayiántou ó háñsil goijjé duara buwá gerái der mubáil thiím bútore ekkán thaim mozin adot ahálak saá ó agefisé goijjé áta deri gor bútore háñsil gorír buwá geráidoon ejazot.

Yián ói yó zoruri olla nuth uián, nise PNG Mujirim Koóudh 1974:

Ekkán membór ór Fulic Taakot ze, sára munaséf baána, badde olla gor tar dhyúthi bútore

siber ekkán maramari bútore tar aspas ói ducí ór ekkán gura hosúri loi ekkán zoribana ór ziyól ollá

ekkán corót noó barér dui years119

‘Maramari’ zoriya zehón tin yá bicí manúic ókkol, loi moksót olla boóiloiza baáre kessú

aám moksót, dola gor bútore endila ekkán adot ahálak uián goré manúic ókkol bútore aspas olla

dhor uore munaséf buniyat ókkol uián tará saá uzara uzori gorí tong gor cánti yá ducmoni cúru

goré oinno manúic ókkol olla gor so120

, ar

Ekkán manúic ze, táker munaséf notís uián te ói lager olla musáda gor ekkán membór ór Fulic

Taakot bútore siber ekkán maramari, sára munaséf baána badde olla gor tóile, ói ducí ór ekkán gura

hosúri loi ekkán zoribana ór ziyól ollá ekkán corót noó barér ek bosór.121

Yián gair ekin baabote rul ókkol ar zimma ókkol zorurot ó olla ó sáfgori buzáiye éddur háraá éddur mumkin.

Cúwaric 5: Uián Transfield Hédmot ókkol (ar Wilson Zomanot), RPNGC elakayi fulic ar mubáil thiím sáfsáf gorí kaayem gor ar buz tarár nizor nizor rul ókkol ar zimma ókkol bútore izzot olla thíkrakóon ór ain ar hokúm bútore Manús elakayi karwaiyi senthár (éçe cámil aséde razinoma uore ekkán karwaiyi ollá gosáidiye ar hát fisé rak ór uggwá maamela uián ói duré kontróul ór gáthi zomanot douya ar tobka ókkol ór taakot olla ó estemal goijjé).

11.4 Héfazoti hótara andaz laga ókkol óre zuab doon

Manús elakayi karwaiyi senthár óoil dubar kúille bútore Nowambor 2012 éddur ekkán tooyiánta,

hom zomanot Senthár olla karwaiyi farí ókkol bútore PNG.

119

Sekcen 203 120

Sekcen 63 121

Sekcen 204


94

Éçe óoil becábicí wojá ókkol ollá háasgorí bicí hom tobka ór zomanot ot Manús RPC ar kulot bon

senthár ókkol:

Foóila, entezam gorá ókkol banaiyé loi PNG zehón Senthár óoil dubar kúille báfisaiyé yián saá

ó hom zomanot senthár (éddur mocuwara goijjé bútore Sekcen 3 ór yián Repouth)

Arekbar, yián ói asé bútore uggwá ekála raikké zaga

Tesára hísafe, Senthár asóli zagadiya giyé manúic, beçiáin ar fuain mogor éçe óoil seróf

tokoriban 350 olla 400 ehála dhoóñr manúic morot fuain farí ókkol ot Senthár áta ahéri ór

Julai 2013, ar

Ahérittu, ar aksér zoruri gorí, úun farí ókkol zainné uián úun ór taráre ze óoil kobulgorágiye

éddur refúji ókkol saá ó loifélaiye olla ar boicóti goráiye bútore Australía.

Iín sóbob ókkol saá asé sóddari goijjé olla ekkán hom hótara mafa ot uián woktó ar uián hom mafa

óoil sábetgoijjá sóiyi. Háñlaké éçe óoil kessú etaras goré bútore Nowambor 2012 ar Julai

2013 (zehón farí ókkol tói uore Manús Dhiya háli goijjé Senthár), éçe óoil noó fáçafáçi etaras

goré éddur óiye uore 16 – 18 Februari 2014.

Dui luwazadé sóbob ókkol asór goijjé uián hótara mafa bútore dui nombór adá ór 2013:

Bodol ór folósi baabote boicóti goróon elan goijjé uore 19 Julai 2013, ar

Bará bútore nombór ór farí ókkol zagadiya giyé ot Senthár honnán giyí uore ottu nise 400 olla

uore 1,300 áta ahéri ór bosór, beggún ór zaré ói ehála, dhoóñr manúic morot fuain ókkol.

G4S hoiyé Nozorsáni uián yián ór hamgoróya nombór ókkol giyí uore bútore thaim oiye híssa olla nombór ór farí ókkol zagadiya giyé ot Senthár mogor éçe óoil noó sáf sáf barái de bútore zomanot bútore zuab olla úun bodoillé háalot.

G4S théille ollá kessú zomanot bála gorá ókkol ot Senthár, endila éddur bicí doró gíra ókkol, beétor rucni ar CCTV kabár goréde zaga, mogor iín dorhás ókkol óoil noó kobulgorágiye yá asé noó áijjo aiccíl fura goijjé.

Difarmén inkar goijjé dorhás goré ollá CCTV kiállahoilé yián óoil mafaza olla ó gair munaséf ollá hom zomanot karwaiyi gorér senthár ókkol uore Manús Dhiya ar Naurú. Mogor, thiañ der óoil monzur goijjéde ollá dorja uore goré olla bútorgwa gíra der bútore Ogóst 2013 ar thiañ der asé fore fore gorí aiccíl borat gorídiye ollá fakkáraiya gíra der éddur bála .

Difarmén édinna zimma diyé KATG olla zimma loi ekkán hótara mafa ór doijjar karwaiyi gorér ar boicóti goróon senthár ókkol. KATG baártu lain diyé yián ór tuaifaiyede ciz ókkol olla Difarmén mogor asé noó áijjo foóñsái diyé yián ór repouth.


95

KATG háwala diya olla Senthár éddur ekkán usol hótara, salu folósi ar solibélla redhí maahóul ar ói acá goijjé olla mocuwarade taarif ór bicí noloredé zomanot nezám ókkol (ollá mesál, CCTV, fakkáraiya zomanot, negerani gorér ór rasta ar baáre zaibar rasta) olla gour gor solibélla redhí hákikot ókkol.

Bútore zoma goróon, Wilson Zomanot bazái raikké C5 Entezamiya Hól ókkol olla anjamde ekkán bicí tofsili hótara mafa bútore acágorá ór yián lor uore dhyúthi ot Manús Senthár.

C5 Entezamiya Hól ókkol hoiyé Nozorsáni uián yián mafaza sabí hótara goré cámil goijjé elakar cómaj ar mosibot hédmot ókkol zurágatá; asási hák; ar torbiyot.

foóila ór iín ageraká ókkol zoruri salu zurágatá loi elakar esthéikhóuldhar ókkol olla sinno gor frecar

puáin ókkol ottu ekkán zomanot nozoria. Yián yó cámil goré bongor taaluk goróon loi elakar fulic ar

mosibot hédmot ókkol olla bodolabodoli maalumat ar buz kengóri tará saá fuañti leenden loi usol

hótara goré.

Asási hák maamela ókkol cámilgor fakkáraiya gíra der; Senthár háka bondi; zagarhót ór

nazuk halot asási hák (baárkule farí kompon ókkol); ar CCTV.

Nozorsáni óoil yó hoiyé yián ói mumkin olla ejazotdo ollá kessú tobka ór kúlahála mogor aijó

wojud ói fare olla mahafúz ar thala nise hamrá ókkol bútore Senthár zodi lager.

Torbiyot gúre torbiyot Mosibot Zuab Thiím ókkol bútore haassáli zuab éçe cámil aséde biccác der

tará ói bála eskul ot diyé bútore dhoilla bodhoilla haassáli plan ókkol honnán fariyóum ó fura

goijjé, bóurusá gorér uore kudurot ór haassáli.

Iín hótara mafa projék ókkol, loifélaiye fuañti loi tuaifaiyede ciz ókkol ar cúwaric ókkol bútore

Hawke-Williams ar Hámbagár repouth ókkol, de ekkán thaim mozin mouka ollá Difarmén olla

zimma loi ekkán káamel abbar soón ór hótara cámil goijjé bútore entezam ór yián ór doijjar

karwaiyi gorér senthár ókkol ar yián ór entezamiya ór uián hótara.

Difarmén mocuwara diyagiyé Nozorsáni uián yián ói zimma lor ekkán wazá goijjá hótara

abbar soón.

Cúwaric 6: Uián Difarmén nozorsáni hótara cámil goijjé bútore anjamde ór Manús elakayi

karwaiyi senthár ar lagatar olla mozbut goré yián ór hótara entezamiya torika ókkol ar Senthár

or jisími zomanot asási hák.

11.5 Fáaida re bicíttu bicí goróon ziín hédmot douya ókkol ór bodola ye diyé

Ek ór dhoóñr sóbob ókkol uián modot diyé olla waakia ókkol uián loiyé zaga uore 16 – 18

Februari 2014 óoil ekkán tíaigiyó bútore egana bútore farí ókkol ar hédmot douya ókkol. Farí ókkol’ biccác uián tará óoil zar olla ó hámala goijjé bútore tarár kompon ókkol


96

sóbut goijjé sóiyi, háñlaké hámalagor óiye bútore zuab olla tarár etaras goré, maramari der ar

ducmoni cúru goróon.

Duwara, bórusa ar modot goróon bútore farí ókkol ar hédmot douya ókkol foóñicce endila ekkán

hom tobka uián, baade waakia ókkol, PNG decóyiánta ókkol ham ot loiyé ot Senthár óoil noó ejazot

diyé olla gól farí kompon ókkol ollá héfazot wojá ókkol.

Waakia ókkol asé ektefakan óiye loi ekkán dhoóñr bodol bútore hédmot douya ókkol ot Manús

Elakar Karwaiyi gorér Senthár. Transfield Hédmot ókkol asé ehón loifélaiye uore rafáyi ar keis entezamiya hédmot ókkol ottu

Basoon Milyiániri ar gáthi hédmot ókkol (éçe cámil aséde zomanot ar héfazot gorér) ottu G4S. Zecómot thaim ór óoil ektefakan, úun tobdil óll zañs ekkán luwazadé mouka ollá Transfield olla

foidagor ekkán noya cúru bútore entezamiya ór Senthár sára wojud ói maippé nise loi zimma ollá

waakia ókkol tahákik goijjé áta yián Nozorsáni.

Transfield hoiyé añáre uián yián ór ótfa bútore entezam gorér karwaiyi gorér ar bon senthár

ókkol mocuwara de rizík ór ekkán milaiyé hédmot ham ókkol beétor áttu áro rizík ór hédmot

ókkol duara alok douya ókkol.

Usúl ói uián ekkán milaiyé hédmot beétor mizan ókkol kessú jiníc mukabela gorér hañsé aiyér ór

rafáyi ar zomanot zanoya ókkol. Loi alok hédmot ókkol, ekkán taakotwar hédmot douya foth

théça goré entezamiya hañséfoóñsó bicí olla yián ór nozoria uore kengóri olla leenden loi

maamela ókkol éddur tará uçé.

Transfield hák ói uián yián asé mokoror goijjé ekkán Senthár Kaaruwaiyi ókkol Menéjar loi kulehale

zimma ollá foóñsair théka loiye hédmot ókkol. Uián rul ói cíiar goijjé bútore dui tojoruba ola ofísar

ókkol ze saá ekkán baade ekkán uore dhyúthi ot Manús RPC ar ótolla de títa ot uián tobka. menéjar

ór rafáyi hédmot ókkol ar menéjar ór zomanot hédmot ókkol repouth olla Transfield or Senthár

Kaaruwaiyi ókkol Menéjar.

Añár intarbyu ókkol loi Rafáyi Hédmot ókkol Menéjar ar Zomanot Théka Menéjar dahá tará ói banar

ekkán sída cúru, éddur fiséfisé zar dui foóila kodom ókkol dahá.

Rafáyi Hédmot ókkol Menéjar ói fonnálla banar mocuwara komyiánhí ókkol loi cómaj liídhar

ókkol bútore fottí kompón honnán saá dola ó macharbari nise ibár murobbiyani.

Zomanot Théka Menéjar hoiyé te kiyál uián G4S aiccíl sóñli raikké ekkán hótara dorja mafa ór

Rooñyiánhtha lal ollá bicí lamba baade waakia ókkol. Yián óoil aijó Rooñyiánhtha lal uore 28 Maarec

2014 zehón Transfield loiyé uore gáthi hédmot ókkol, uián ói, bicí áttu áro fañs háfta ókkol fore.

Transfield or foóila goráza uián Cúkkubar óoil olla wapesi dorja mafa olla Háil fóuran.


97

Bodol olla uggwá tojoruba ola, milaiyé hédmot douya saá notiza bútore bicí ekdhoilla óde ar salu

baço ór hédmot ókkol ollá farí ókkol ar bicí asór goréde kulehale entezamiya ór Senthár.

Cúwaric 7: Uián Difarmén hímmotdo ar hémayot foóila kodom ókkol áta Transfield Hédmot

ókkol olla bicíttu bicí gor mouka peec goijjé áta bodol ór hédmot douya ókkol olla wapes an

bórusa ar modot goróon bútore hédmot douya ókkol ar farí ókkol.

11.6 Hédmot douya soñijja ókkol noya bórti goróon Nise yián ór théka, Transfield Hédmot ókkol hámahá hamotlo elakar zati yá kontherék ór bák

elakar códori ze dola ó Boiyan ór Hamgor ar sóñli raké fiséfisé zar tobka ókkol ór elakar zati:

Héfazoti – 45%

Hánar bondubos gorá – 50%

Sófaiyi gorá – 75%, ar

Bariza lagoon – 75%. Akolbondir sáate, Transfield (ar Wilson Zomanot) asé loifélaiye uore kessú ham ola ókkol age bazái

raikké áta agor hédmot douya ókkol, G4S yá Basoon Milyiániri.

Mogor, kessú ór úun re-bazái raikké bidecóyiánta ókkol ar PNG decóyiánta ókkol óitfare asé aiccíl

cámil goijjé bútore sóngin doró maramari ókkol uore, yá oinno jurúm ókkol uldha, farí ókkol cómot

waakia ókkol nise tadarot. Yián ói yó óyián farede uián, zodi uián ói keis, tarár álagola ói yá

fariyóum óiai bála zanagiyé olla farí ókkol.

Bútore úun háalot, yián saá bana yián mockil – yá bicí mockil – ollá Transfield olla dubara milaide PNG

decóyiánta ókkol éçe rizík ór hédmot ókkol bútore kompon ókkol. Yián fariyóum yó zooñr Transfield

loi farí ókkol’ guccá ar ehésas ór nainsáfi baabote waakia ókkol honnán óiye age Transfield loiyé uore

ar nakam olla an mujirim ókkol olla hisaf.

Cúwaric 8: Uián Transfield úñciarigorí báfo beggún maalumat diyé olla yián nise Cúwaric 2 olla

bálagori cekgor zodi yián asé golyiánr sáate bazái raikké ham ola ókkol ze asé aiccíl sinná éddur

doró maramari der farí ókkol bútore 16 – 18 Februari 2014 ar, zodi tóile, leenden munaséf gorí loi

taráre (éçe cámil aséde neelaidiya).

11.7 Farí ókkol loi beétor taaluk gorá Bútore mithíng ókkol loi cómaj liídhar ókkol ottu sair kompon ókkol, ekkán nobodoledé ruké óoil

hañsabái iín lain ókkol:


98

Añára soñi goijjé 12 din ókkol ollá zuab ókkol olla añárár súal ókkol mogor tói añára óoil hoiyé noó

noya maalumat. Añára foóila zainné úun zuab ókkol zehón añára raké súal ókkol. Ki óoil moksót

bútore banar añáráre tíyo tóile lamba ollá kessú noó?

Wilson Zomanot or Théka Menéjar banaiyé ekkán kaanuni puáin bútore tar intarbyu. Te hoiyé sóbse aiccá hañséfoóñsó ói olla de uggwá zuab olla ekkán súal fóuran, hátta zodi yián ói noó zuab súal goróya monehoór. Deri gorér ekkán zuab seróf barái de acágorá uián éçe óyiánfayiántou ó ekkán alok yá beétor zuab ar barái de guccá ar na ummidi zehón éçe ói noó.

Mogor, éddur age nuth goijjé, bútore yián keis zuab farí ókkol monehoiyé óoil uián folósi saá bodol ar tará saá ó ainné olla Australía ar uián óoil ekkán zuab tará óoil honódin..noó zar olla fa.

Tóu údda, zuab olla farí ókkol’ súal ókkol fariyóum asé diyé bicí maalumat baabote karwaiyi olla ó fiséfisé giyé, hoçé yián óoil uore olla ar óyián farede thaim ór ollá ot homashom foóilar híssa ór karwaiyi.

Farí ókkol daháiye olla Nozorsáni éçe ói oinno maalumat tará monehoór olla zane: foth tará ó dubara ettefák óiye loi tarár górguccí ókkol; ouk tará saá ó fare olla hamgor; saá tará ó fare olla sofórza duré ottu PNG ar wapesi; ar tóile uore.

Bútore hokúm olla zuab farí ókkol’ asól 11 súal ókkol bicí furafuri loti 16 Februari 2014, aññí nuth uián Entezam goróya ór Senthár, Mataio Rabura, asé édinna huwá giye beggún ór farí ókkol bútore ekkán vidu buzáider karwaiyi muúntu ór taráre. Alok vidhu ókkol óoil

toiyar goijjé loi nisor thayiánhél ókkol bútore beggún ór makami zuban ókkol hotá huwágiyé ot

Senthár.

Kessú ór oinno taalukat maamela ókkol aguijjá cómot rastarlain ór Nozorsáni ói:

Yián ói zoruri uián rósomi taalukat ói uore córkari roisi hót tóile tará ói sáfsáf gorí buzé olla ó córkari mocuwara olla gurimissi gor oinno nobonerdé maalumat (ar, bútore kessú keis ókkol, golot hóbor) farí ókkol óitfare gosílo. Farí ókkol hoiyé kessú notís ókkol tará asé gosífaiyé bútore tarár nizor zuban ói peec goijjé uore fúainna sandor ókkol ór habos. Éddur tará ói noó uore Immigiricén ar Decóyiántayi Hédmot ókkol Adikar, difármén ór yá hédmot douya roisi hót, tará gor noó zane ouk tará ói córkari taalukat yá noó, ar

Poigam ókkol boiyan goijjé bútore córkari taalukat zorurot ó olla ó musolsól gorí ar ekku dhoilla gorí mozbut banaiyé bútore ekku dhoilla corót ókkol olla enfáradi farí ókkol bútore tarár muk olla muk konték loi hédmot douya ókkol.

Nozorsáni mocuwara de Difarmén fariyóum báfo rakér notís boóudh bútore fottí kompón ollá dahá ór córkari poigam ókkol ar oinno hazor maalumat ottu woktó olla woktó. Notís boóudh saá zorurot ó olla ó basaiyé nise ekkán Foór daházar dé plástík gúr.

Transfield asé banaiyé ekkán gom cúru uore beétor gorér taalukat loi yián ór hotá olla dór macharbari mithíng ókkol (honnán cúru goijjé bútore Ipril 2014) loi cómaj liídhar ókkol ottu fottí kompón.

Ek oinno tojurubakari maf aiccé olla Nozorsánir dian ottu yián ór gour ór taza Aám mafí Alomi Repouth ar uián sinta ókkol góuçi ókkol. Repouth e hoiyé:


99

Bicí bondi Aám mafí Alomi hotá hoiyé olla cékayot goijjé uián tará aiccíl aiccíl fírzye duré ot geith áta G4S hamgoróya yá bandhák soñi gorér ollá lamba muddot ókkol – kessú jiníc bicí áttu áro uggwá góndha – olla ó zoma goijjé áta G4S, ar aiccíl cúçi giyói intarbyu ókkol ar daktori thaim luwa ókkol duwara. Iín daawa gor óoil hémayot goijjé áta IHMS ar demaki sehét hamgoróya. Renate Croker hoiyé Aám mafí uián cúçi giyói thaim luwa ókkol ói cúrut thaim oiye olla manúic bicí gorí gum zoon yá foórai zar tarár thaim luwa ókkol. Zehón fusár goijjé zodi éçe ói góuçi ókkol bútore kompon ókkol, íba mani loiyé uián éçe óoil kessú nái; bethari ókkol aiccíl morigiyói kessú háfta ókkol age ar

góuçi ókkol aiccíl aiccíl hóthaidiyé.122

Éçe saá lagerdé olla ó noó gom wojá noó olla asé góuçi ókkol bútore kompon ókkol. Yián saá lariféla mumkin uián homi ór góuçi ókkol óoil gorér zurorot noodé tokolif ollá hédmot douya ókkol ar farí ókkol.

Éçe ói ek ahéri puáin baabote taalukat loi farí ókkol.

Aññí hoiyé farí ókkol éçe saá ó ekkán awam varcén ór yián Repouth. Háñlaké tará saá noó cók óiai zani ór yián áta oinno zoriya, yián saá ó oinno uggwá dahá ór gom iman áta yián Nozorsáni zodi tará óoil hoiyé ór moojudi ór awam repouth sída áta Transfield éddur háraá éddur yián ói súijja.

Cúwaric 9: Uián Difarmén ar Transfield Hédmot ókkol bálagor taalukat loi farí ókkol, éçe cámil aséde fura gorér becábicí hotá ókkol séth goré baáre bútore Sekcen 11.7 ór yián Repouth.

11.8 Beétor cómaj taaluk goróon

Manús ói noó ekkán tuanggor súba. Karwaiyi gorér Senthár ói yián ór ebbre dhoóñr hasharbar. Senthár asé ainné unnoti hórkot, ham ókkol ar Australíar baáror modot arang olla elaka. Tóile tuñí saá acágoré elakar abadi olla kimot ar hémayot Senthár.

Ot ekku dhoilla woktó, PNG decóyiánta ókkol’ nafórot íkka Senthár, yá ot homashom íkka kessú ór farí ókkol, óoil ek ór sóbob ókkol uián sóddari goijjé taráre olla báklo bútore sóngin doró maramari ókkol uore farí ókkol uore 16 – 18 Februari 2014 ar usol goré awam sinta ókkol baabote operécen ór Senthár.

Bútore zoma goróon, Nozorsáni óoil hoiyé uián kessú ór elakar manúic táker ate hañsé óoil dhorlagaiyé baabote ki fariyóum óo zodi farí ókkol báingge baáre ór Senthár ar uián sinta óitfare asé asór goijjé kessú ór taráre olla lo híssa goré bútore waakia ókkol nise tadarot.

Yián saá ó bútore sóbse aiccá cóuk ókkol ór mustokbol héfazot ór farí ókkol ar tortif gorí entezamiya ór Senthárzodi éçe ekkán wazá goijjá cómaj taaluk goróon furgram olla thíkana honó nafórot yá uldha andazenozor ókkol.

Kessú cómaj hamgor asé foóila aiccíl gorífélaiye mogor, diya giyé waakia ókkol ór 16 – 18 Februari 2014, Nozorsáni ói ór rai uián bicí ódor baáre kucíc ókkol foth ó zimma luwa giye olla milaide Senthár éçe Manús cómaj ar olla fakkagor uián elakar abadi ói furafuri zani ór sída fáaida ókkol Karwaiyi gorér Senthár loian olla Manús Súba.

122

Sófa 48


100100100

Cúwaric 10: Uián Difarmén raké bútore zaga ekkán wazá goijjá ar lagatar cómaj taaluk goróon furgram olla bicí furafuri hóbordo elakar abadi baabote Elakar Karwaiyi gorér Senthár ar sída fáaida ókkol yián loian olla Manús cómaj.

11.9 Farír rafáyi arde háalot ókkol

Bútore wapesirai Nozorsáni gosífaiyé sída ottu farí ókkol ar bútore dhoilla bodhoilla repouth ókkol baabote Senthár, sinta ókkol asé aiccíl tuillé baabote asé hédmot ókkol, éçe cámil aséde insáf óla rasta olla úun hédmot ókkol bútore fottí ór sair kompon ókkol.

Kessú mesál ókkol ói: telifún ar intharneth ; nombór ór thaththi ókkol ar zónna; homi ór aram goróon háli zaga; homi ór razdari ar bicí zámilade; homi ór sába ar zór héfazot; nombór ór kláss ór hamrá ókkol ar ekkán dini mani zoon zaga .

Éçe ói kessú tojurubakari hót ókkol ot Manús Senthár uián asé olla ó loifélaiye éçe hisaf. Ollá mesál, Senthár kobza goré ekkán hódud ór bútore zaga bútore Lombrum Doijjar Asás honnán goré ot ehón ór pabondi goré aram goróon háli zaga háñlaké éçe ói kessú mouka olla estemalgor bazáiya Doijjar Asás boól kéla andhar.

Zecómot yián ói sáf uián beetminani bútore Senthár ot woktó ór waakia ókkol óoil asté asté bicí ói aiccéde notiza ór ekkán nombór ór oinno sóbob ókkol, der farí ókkol loi munaséf táker háalot ókkol ar maáni aséde hórkot ókkol ói zoruri dunúwa ottu ekkán bála -wojud ói ar demaki sehét nozoria ar, kiállahoilé yián foth bicí hom sinta tobka ókkol bútore Senthár, ollá kulehale zomanot.

Bútore tar Nozorsáni ór awam sehét ar rasta olla sehét hédmot ókkol ot Manús elakayi karwaiyi senthár bútore derióiye 2013, Difarmén or Boro Daktori Ofísar yó nuth goijjé uián maamela ókkol uián óitfare ófan goré olla uggwá bará bútore sinta cámilgor: homi ór aram goríbar háli zaga; bicí zámilade; sáfsutura ar homi ór rasta olla telifún ókkol ar intharneth.

Boro Daktori Ofísar mocuwaradiyé:

Farí bála -wojud ói maamela ókkol lager luwazadé ar fóuran goráza – yián cámil goré bicí

zámilade, sehét ór sófaiyi ar rasta olla maáni aséde hórkot ókkol.123

Bútore tar repouth Nizor foran nize de ar nize-nuksangor bútore immigiricén bon hamorzal , Komónwél ar Immigiricén Ombudsman báfa giyé ahámiyot ór maáni aséde hórkot ókkol. Mr Neave hoiyé:

Bútore añárár ótfa, kisím kisím, musolsól ar munaséf óon ór hórkot ókkol ói uggwá zoruri sóbob

bútore sóñli rakér ekkán sehéti ar bála bon maahóul. 124

Ombudsman yó báfa giyé maamela ór bicí zámilade. Te nuth goijjé uián bicí zámilade daba ókkol uore dunúwa bondi ar hamgoróya ham gorér bútore bon boiçók, éddur dunúwa hamgoróya ar bondi ói maásusgorér nise frecar olla sóñli raké gom hokúm (hamgoróya) ar gom solasol (bondi).

Transfield asé foóila sinno goráidiye kessú rafáyi tobdil óll ot Senthár.

123

Cúwaric 6 124

Paragaráf 7.39


101101101

Alok alok gorí, kessú ór iín mafo ókkol óitfare lagerdé olla ó cóñço mogor fúañti tará saá híssado olla uggwá beétor gorá bútore aám maahóul.

Tobdil ókkol ót cámil de:

Kaayem gorér ekkán noya elóm cikaibóude ciz

Larifélar thala ókkol ottu bútorgwa kompón geyiánh ókkol. Geyiánh ókkol ói noó kúl mogor

yián nicán óla icára dahá bórusa bútore farí ókkol

Larifélar sába hoor ottu gíra ókkol tóile farí ókkol foth dehé baáre duara cin rabeta gíra

ókkol, ar

Lor cóñço gurúp ókkol ottu Delta kompón – bútore foóila nommuna – olla áñço uore bazáiya doijjar sor ar théng e sola bútore faní.

Bútore yián ór hótara mafa, KATG mocuwara diya giyé taarif ór lalsí-darmedar, forol tákibar zaga

ektiyar ókkol olla hímmotdo ar bokcíc munaséf solasol (endila éddur nize- hána bondubos gorér ar

hom zomanot bildhíng ór zaga ókkol). Yián mocuwara razinoma ókkol loi Transfield hañséfoóñsó ór

dían der uore nize-ejénsi ollá farí ókkol zeçéhoéçe mumkin.125

Oinno mocuwara ókkol ói raké muúmmíkka bútore kessú ór nozor sáni gor ar repouth ókkol liís goijjé bútore Sekcen 11.11.

Cúwaric 11: Nozorsáni mocuwarade Transfield báfo cúwaric ókkol banaiyé bútore oinno repouth ókkol baabote háalot ókkol ar mumkin beétor gorá ókkol honnán foth ó banaiyé ot Senthár ar, hoçé tojurubakari, lagazaibou úun rafáyi beétor gorá ókkol yián báfo munaséf.

Éçe ói ek ahéri puáin baabote farí rafáyi uián laikká ói gour.

Bútore wapesirai fórom ókkol diya giyé olla Nozorsáni, kessú farí ókkol repouth diyé uián zati jiníc ókkol óoil fakka loigiyói ottu taráre cómot waakia ókkol. Jiníc ókkol cámilgorágiye soñi goré, MP3 kéloya okkol, zuta ar tóile uore. Farí ókkol noó cók zaga ekkán usol kimot uore iín zati jiníc ókkol honnán tará nofaré asán ór sáñte bodolide.

Nozorsáni báfo éçe saá ó kessú kucíc banaiyé olla bodolide iín háñzigiyói yá fakka loigiyói jiníc ókkol.

Éçe ói noó rasta ór zaner honnán farí ókkol háñzigiyói ebbre éndila gorí ki zati cómbotti tóile yián saá noó ó munaséf olla asán gorí bodolide jiníc ókkol hoiyé olla asé aiccíl fakka loigiyói.

Mogor, yián óitfare ó mumkin ollá Transfield olla musáda gor honó farí ze hoó tar cómbotti óoil háñzigiyói yá fakka loigiyói cómot waakia ókkol olla bodolide áñzigiyói sáman yá jiníc ókkol ot farír hóssa (estemal gorér senthár ór puáin nezam yá oinno munaséf torika ór hóssa).

125

Dehé Transfield Hédmot ókkol háwalagoróon tarík diya 14 Ipril 2014


102102102

Ekkán cúru gorérde puáin, Transfield ae farí ókkol leenden goribou, ze repouth diyé tarár zati jiníc ókkol háñzigiyói yá fakka loigiyói wapesirai fórom ókkol or bútore tará diyé de nozorsáni olla. Cúwaric 12: Uián Transfield é musáda gore farí ókkol olla bodolide zati jiníc ókkol háñzigiyói yá fakka loigiyói cómot waakia ókkol.

11.10 Soñijja ókkol ór thrénin

Thékadar zimmadari uore hédmot douya ókkol olla hamotlo ekkán usol cótkara yá PNG decóitta ókkol ói niyot goijjé, bútortu oinno jiníc oukkul, bála goribella hamotraká mouka ókkol Manús Súba or bútore ar neel ekkán miras yá beétor mustokbol hamotraká acá ollá úun ham ola ókkol.

Decóittaár hamotrakáya ókkol ot Senthár ói yó niyot goijjé híssada diballa olla ekkán homar yá honó cómaj nafórot yá Senthár ar farí ókkol zagadiya giyé éçe.

Nozorsáni buzé uián, kessú PNG decóitta ókkol olla, yián tarár foóila ham. Oinno manúic ókkol ottu óitfare seróf hódud or bútore hamotraká achil de guzori giyóide ya ar yaan óitfare sída tarár zimma no ot faré Manús RPC ot.

Itara uián wazá goijjá arde solerdé hamgoróya torbiyot mane ekkán sabí zimma Transfield. Aro hédayot or bútore Transfield’s or folósi ókkol arde torika ókkol ar theknikel zorurot ókkol yá háasgorí zaga ókkol, uián torbiyot ar oddo miyar ókkol ar anjamde camilgor, salsoloon yá zana arde, kessú ham ola ókkol ol lollá, torki yá liídhari maahéri ókkol.

Cúwaric 13: Uián Transfieldzaga fura gor ekkán wazá goijjá arde solerdé torbiyot furgram ollá PNG decór hamgoróya olla torkigor tarár húnari maahéri ókkol arde bálagor tarár mustokbol hamotraká acá.

11.11 Oinno nozor sáni gora arde repouth ókkol

Bútore nozorsáni ar tockil goróon iín rai ókkol la, nozorsáni thiím ae gour goijjé oinno nozor sáni arde repouth ókkol. Hoçé taaluk goijjá, tará asé aiccíl háwala goijjé bútore yián Repouth. Wá nozor sáni gor arde repouth ókkol báfa giyé cámilgor:

Tofsili repouth ar tuaifaiyede ciz ókkol yá nozorsáni éçe 19 Julai 2013 maamela ot Naurú Elakar Karwaiyi Gorérde Senthár ot (8 Nowambor 2013): Keith Hámbagár ÓI

Azad nozorsáni yá Waakia ókkol ot Krísmás Dhiya Immigiricén Bon Senthár arde Villawood Immigiricén Bon Senthár(31 Ogóst 2011): Allan Hawke AC arde Helen Williams AO

UNHCR moqsót olla Manús Dhiya, Papua Noya Guinea 15-17 Januari 2013

UNHCR negerani gorér bera olla Manús Dhiya, Papua Noya Guinea, 11-13 Jun 2013


103103103

UNHCR negerani gorér ziyarot olla Manús Dhiya at, Papua Noya Guinea 23-25 Oktubor 2013

UNHCR moqsót olla Jomúri yá Naurú, 3-5 Disambor 2012 Repouth

UNHCR ziyarot olla Naurú 18-20 Maarec 2013 – Tooitta torki repouth

Dui nombór ICRC repouth uore insániyoti sinta ókkol taaluk goijjá Manús Elakar Karwaiyi Gorérde Senthár – 31 Ogóst 2013

Tesára ICRC repouth uore insániyoti sinta ókkol taaluk goijjá Manús Elakar Karwaiyi Gorérde Senthár – 20 Februari 2014

Insániyoti negerani gorér ziyarot gorer elakar Karwaiyi gorérde senthár uore Naurú 20-23 Óitfare 2013: Australíar Lal Fará

Yián ói banger manúic: Manúic dhenháitta kaanun báñga ókkol ot Australía’s faná tuwoya Kawaiyi Gorérde Senthár uore Manús Dhiya, Papua Noya Guinea, Disambor 2013: Aám mafí Alomi

Nizor foran nize de arde nize-nuksangor bútore immigiricén bon hamorzal , Óitfare 2013: Komónwél arde Immigiricén Ombudsman

nozorsáni don éçe elzam ókkol yá jínsi arde Oinno sóngin doró maramari ókkol ot Manús Elakar Karwaiyi Gorérde Senthár, (Séptembor 2013): Robert Cornall AO

Nozorsáni yá awam sehét arde rasta olla sehét hédmot ókkol ot Manús Elakar Karwaiyi Gorérde Senthár: Wá Difarmén’s Boro Daktori Ofísar, arde

Repouth yá expát budh uore faná tuwoya ókkol – Ogóst 2012.

Nozorsáni ye nuth goijjé éçe ekkán usol tobka ekku dhoilla táka okule iín repouth ókkol ot. Zecómot fottí ek zon ottun ekkán alok dían ase, kessú ek dhoilla ókkol ói hórotal marer. Ekkán aám añc ae ahámiyot de sáf baabote faná mozbut fáisela Kawaiyi, thaim mozin fáisela yá daawa gor, abas taalukat, maáni aséde zurágatá loi farí ókkol arde beétor gorá ókkol olla táker háalot ókkol. Mr Hámbagár or repouth Waakia ókkol ot Naurú Elakar Karwaiyi Gorérde Senthár uore 19 Julai 2013 aiccíl háasgorí musáda, diya giyé ek dhoilla bútore háalot sóddari gorér olla waakia ókkol uore dunúwa Naurú arde Manús Dhiya. Háas gorí Mr Hámbagár notiza neelaiyé de Naurút maramarir sóbob ókkol óilde:

Refújir hásiyot fáiselar karwaiyit deri gorá

104104104


Maalumat ókkol ór uore búl buzá ziín daabir musáda douya lói mithíng ot diya giyé

zenan loi

Uggwá solerdé mejas or naummit ar cók farí ókkol loi, bicí gorí cók gore tarár mustokbol or baabote ar maiyus óiye tarík homi zoriyá tarár refúji hásiyot mozbut fáisela Kawaiyi gorér, arde fáisela aro agafísa noó bonedé ar golot poigam defeçár farí ókkol olla

Nakam olla asé beggún yá entezami mafo ókkol bútore zaga éddur báfisaiyé bútore Faná Tuwoya ókkol (Elakar Karwaiyi Gorérde Senthár) Ain 2012. Yián nakam foidagoróon maáni sáf noóde tokoriban hókumot arde hókum maamela solibélla redhí Naurú RPC ot, arde

Uggwá kúla senthár loi bicí cóñço gaafiçór zomanot munaséf seróf ollá ekkán manizadé farí abadi ye .

Mr Hámbagár or cúwaric ókkol louwá geya gour goróon or bútore tockil doon cúwaric ókkol uçér ottu nozorsáni.

Nozorsáni yó hañsé hañsé báfa giyé Azad nozorsáni yá Waakia ókkol ot Krísmás Dhiya Immigiricén Bon Senthár arde Villawood Immigiricén Bon Senthár. Yián ór tofsil or buniyadi ciz ókkol lager sóñli raké gom hokúm bútore ekkán bon senthár ót háasgorí

interest126. Buniyadi ciz ókkol iín háwala louye arhoníkka repouth or bútore. Nozorsáni thiím yó báffe toslim gorón Séneth Kaanuni ot arde Ain kaanuni

Maamela ókkol Komithír Inquari gorer éçe waakia ókkol ot Manús RPC honnán óoil sábaiye uore

Komithír wébsáith éddur ot 9 Mee 2014.

SEKCEN 12. NOTIZA Yián nozorsáni asé mozbut fáisela goijjé, zedúr mumkin, hákikot ókkol atehañsé waakiat ókkol zenát loiyé

zaga Manús Elakar Kawaiyi gorérdé Senthár ot uore 16 – 18 Februari 2014. Waakia úun ókkol farí etaras goré cúru goijjé ar notiza neeillé bútore ekkán dhoóñr cúkcak gorá uián sóbut

goijjé olla ó duré salahiyót yá zomanot hédmot douya arde óoil ahérittu hótom goijjé fiséfisé zar théng

gólaidoon yá Cáhi Papua Noya Guinea Fulic yá hédh kuwathár mubáil thiím thóoijje ot Senthár.

126 sófa 5-11

105105105


Ar kessú ya ejazot sára PNG decóitta ókkol ar bidecóitta ókkol ae híssa loiyé. Tarfore bútore dhónga fósat

ot, Reza Barati óoil kotól gorágiyé, becábicí farí ókkol faiyé zohóm ókkol ar beecdhoóñr nombór yá taráre

asé duk faiyé gaafiçór yá demaki zohóm zorurot gorér daktori dian. Kessú G4S héfazot goroíyé óoil dukfaiyé hoijjar bútore mogor farí ókkol duk beci faiyé. Nozorsáni uían

ot dahá zar becábicí yá doró maramari ókkol goijé tong gorá cómot, háas gorí farí ókkol or uore. Fulic

tahákik gorá ókkol ói muúmmikka uzar mogor honó anjam noó bisá. Nozorsáni henán sóbut zoma goijjé banaiyé diraíkké PNG Fulic olla. Uián acá gorí musáda goribo taráre

tarár tahákik gorá ókkol olla éçe ot homashom wá jurúm ókkol honnán notiza neeillé bútore wá moot yá

Mr Barati arde wá aksér sóngin zohóm ókkol. Ot woktó yá arde zétá loti waakia ókkol ottót tadarot, bórusa ziyán zorurot lagé hédmot douya or

dormianot ar wá farí ókkol ollá héfazotase arde háas entezam yá Senthár aiccíl sáfsáf gorí foóñicce ekkán

bicí hom puáin ot, zodi báñgga no zá. Éçe ói ekkán Dhoóñr ham muúntu ase dubara bórusa uián banaíté tóile uián Senthár o bálagóri soli

faribo arde farí ókkol héfazotase maásusgor gori faribo zecómot tará ói zagadiya giyé MANÚS Dhiya ot.

Transfield Hédmot ókkol dahá zar tarártu asé ekkán hákikot or uore buzá yá yián ór háñsil goríbo arde

ekkán sail wapes an Senthár ot aám fottídinna a héfazotase operécen. Káamel Fulic tadarot éçe jurúm ókkol olla waakia ókkol goijjé de cómot arde munaséf mujirim anjam

mukotdama goijjé bútore PNG saá kélaá ekkán dhoóñr híssa goré yá wapes loi anér uián bórusa. Yián nozorsáni bana cúwaric ókkol rasta daháidiye olla úun hótom ór. Mustokbol ot sailé, nozorsáni ae yíán mazór cúwaric banaiyé PNG Hókumot ollá arde yián ór Immigiricén

arde Decóittayi Hédmot ókkol Adikar olla hárahára goráide refúji mozbut fáisela arde boicóti goróon

karwaiyi ókkol toratori mumkin loi beggún munaséf hémayot arde musáda faíyé Australía ottún. Tooittar bútore, Repouth mocuwarade biccác der farí ókkol ói furafuri arde musolsól gorí hóbor diyé

baabote karwaiyi ókkol honnán wojud ói fura goijjé arde kengóri tará saá lago olla arde asórgore taráre. Oinno cúwaric ókkol é maamelar réñij uggwá loi leenden óiye ziín óre dhairekcen diyé PNG’r fulic loi súal

zuab gorí bélla, Senthár ór hótara entezamiya arde jisími héfazoti asási hák, farír rafáyi, beétor taalukat,

cómaj taaluk goróon, arde soñijja ókkol ór thrénin.

106106106


Repouth yián ór kisím kisím híssa ókkol ot zendila tofsil goijjé, ham foóila loti zari asé ziín cúwaric ókkol ot séth goijja.

SEKCEN 13. ZUAB ÓKKOL

Nozorsáni yián ór douran ot, aññí Papua Noya Guinea Uzir ókkol arde boro ofísar ókkol ar Difarmén, óttu

G4S, Intarnécenel Sehét arde Daktori Hédmot ókkol, Basoya Fóus, Transfield Hédmot ókkol arde Wilson

óttu razi taaun gosífaiyé.

Tarár ham ola ókkol e, guzori giyóide arde ehón ór, tará waakia ókkol ór zanar baabote ziyán 16 -18

Februari 2014 ot óiye ar atehañsór háalot ókkol baabote kúli hotá hoiyé.

Aññí bicí kúci óiyede becá bicí farí ókkol é intarbyu ar súal arde zuab or boiçók ókkol ot híssa loiyé yáto

enfáradi wapesirai fórom ókkol diyé. Tarár híssa luwa becá bicí zoruri furfuri buzá háñsil gorí bélla kengóri

ar kiálla waakia ókkol óiye zendila tará goijjé.

Nozorsáni ré aró bicí modot goijjé bicá bicí taaluk ola habosfonna ókkol é arde oinno ciz ókkol e ziín

óre bicí zoriya ókkol ór torfóttu gosífaiyé yían ore tadarot gorérde cómot.

Poóuth Moresby’r Australíar Háai Komicén e Poóuth Moresby’r Nozorsánit mazé anmul musáda diyé.

Aññí beggún óre cúkuria gorír tarár modot ollá.

Ahérittu, aññí añár Nozorsáni thiím ór mehénnot arde wokfócúda hémayot ór boro taarif oré

rekódh gorír añár tadarot or douran ot ar Repouth yián ór toiyarit.

ROBERT CORNALL AO

23 Mee 2014

repouth sÉkatharir ÉÇe immigiricÉn arde boÓudhÁr …...16-18 februari 2014 Ór waakia Ókkol...

Documents