Öğretim İlk ve YöntemleriEditör: Gürbüz OCAK

12. Baskı

Editör: Prof. Dr. Gürbüz OCAK

ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ

ISBN 978-605-318-988-6DOI 10.14527/9786053189886

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2020, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektro-nik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu ki-tap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Eylül 2008, Ankara12. Baskı: Şubat 2020, Ankara

Yayın-Proje: Şehriban TürlüdürDizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kaplan

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA

Tel: 0312-3411020Faks: 0312-3413050

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26062

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

ÖN SÖZ

Öğretmenlerde bulunması gereken roller çeşitli sınıflamalara tabii tutulsa da, en önemlisi; mesleki profesyonelliktir. Öğretmenin mesleki profesyonelliği öğret-me gücüyle ölçülür. Öğretmenin öğretme gücünün sıradan insanların öğretme gücünden farklı olması gerekir. Bütün bireyler bildiklerini karşısındakine akta-rabilir ancak profesyonel bir öğretmen karşısındaki bireye ihtiyacı olanı bilgiyi, en kısa sürede ve en kalıcı yoldan aktarır. Öğretmenin bunu yapabilmesi karşı-sındakinin (öğrencinin) iletişim kanallarının açıklığına, öğretmenin bu iletişim kanallarını kullanma yeterliliğine bağlıdır. Bir öğretmenin, öğretim faaliyetleri-ni yerine getirebilmesi sadece alan bilgisine bağlı değildir. Bu bilgileri en verimli şekilde öğrencilere aktarabilmesi için profesyonel bir öğretmenin öğretebilmeyi öğrenmesi gerekir.

Hizmet öncesi eğitim faaliyetlerinde öğretmenlerin “öğretebilmeyi” öğrene-bilmesi için öğretim ilke ve yöntemlerini bilmesi ve uygulaması gereklidir. Böylece öğretmen adayı “alan bilgim yeterli, öyleyse öğretebilirim” anlayışından kurtula-rak, daha iyi öğretebilmenin yollarını, öğrenciye bilgiyi en kolay ve kalıcı olarak aktarabilmenin yollarını öğrenirler.

Bu kitap değişen eğitim anlayışıyla birlikte gerek hizmet öncesi öğretmen eğitimi öğrencilerine, gerekse kendilerini geliştirmek isteyen öğretmenlere “öğ-retebilme rehberi” olarak hazırlanan bu kitap sekiz bölümden oluşmaktadır. Bu kitapda bilimsel bir anlayışla hazırlanan tüm bölümler, Eğitim Bilimleri alanında yapılacak araştırmalara literatür desteği sağlamanın yanında alandaki bilimsel an-layışın gelişmesine de katkı sağlayacaktır. Bu anlamda Öğretim İlke ve Yöntemleri kitabı, öğretmen adayları ve öğretmenlerin yanısıra akademisyenler tarafından da tercih edilen bilimsel bir kitap olarak değerlendirilmektedir.

Temel Kavramlar adlı birinci bölümde, eğitim ile ilgili kavramlar açıklanmış; ikinci bölümde genel olarak program geliştirme sürecinden bahsedilmiştir. Üçün-cü bölümde öğretim etkinliklerinin planlamasının nasıl yapılması gerektiği üzerin-de durulurken, dördüncü bölümde öğrenme öğretme süreci açıklanmıştır. Öğren-me-Öğretme Stratejileri bölümü olan beşinci bölümde eğitimciler tarafından en çok kullanılan stratejilere yer verilirken; altıncı bölümde öğretim yöntem ve tek-nikleri ve uygulama örnekleri açıklanmıştır. Kitabın yedinci bölümünde; ülkemiz-de 2005 yılı itibariyle uygulamaya konulan yapılandırmacı eğitim anlayışı; çağdaş yaklaşımlardan beyin temelli öğrenme, yaratıcılık ve düşünme becerileri, problem çözme ve problem çözme terminolojisi yer alırken; son bölümde etkin öğretmenlik için öğretmenlik mesleğinin yeterlilik ve sorumlulukları açıklanmıştır.

iv Öğretim İlke ve Yöntemleri

Bu kitabın basım aşamasına kadar şüphesiz bir çok kişinin katkısı olmuştur. Başta kitapta bölüm yazarı olarak emeği geçen meslektaşlarımdan, Sayın Prof. Dr. H. Ömer BEYDOĞAN’a Sayın Doç. Dr. Ahmet ÇOBAN’a, Sayın Prof. Dr. Soner ÖZDEMİR’e, Doç. Dr. Ramazan ÖZBEK’e, Sayın Doç. Dr. Abdurrahman ŞAHİN’e, Sayın Prof. Dr. Bilal DUMAN’a sonsuz teşekkürler. Ayrıca kitabın düşünce aşama-sından basım aşamasına kadar her türlü desteği sağlayan Sayın Servet SARIKAYA nezdinde tüm PEGEM AKADEMİ çalışanlarına teşekkür ederim.

Bu kitapta yer alan tüm bölümlerde verilen bilgiler bölüm yazarlarının so-rumluğundadır. Bu kitabın gerek uygulamadaki öğretmenlere gerekse eğitim fa-kültesi öğrencilerine “öğretebilme rehberi” olması dileğiyle…

Gürbüz OCAKAfyonkarahisar-Şubat 2020

Bölümler ve Yazarları

Editör: Prof. Dr. Gürbüz Ocak

1. Bölüm: Temel Kavramlar Doç. Dr. Ahmet Çoban, Dicle Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

2. Bölüm: Eğitimde Program Geliştirme Sürecinde Hedef ve İçerik Seçimi ve Düzenlenmesi Prof. Dr. Soner Mehmet Özdemir, Mersin Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

3. Bölüm: Öğrenme Etkinliklerinin Plânlanması Prof. Dr. H. Ömer BEYDOĞAN, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

4. Bölüm: Öğrenme - Öğretme Süreci Doç. Dr. Ramazan Özbek, İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

5. Bölüm: Öğretim Modelleri, Stratejileri, Kuram ve Yaklaşımları Doç. Dr. Abdurrahman Şahin, Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

6. Bölüm: Yöntem ve Teknikler Prof. Dr. Gürbüz Ocak, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

7. Bölüm: Eğitimde Çağdaş Yaklaşımlar Prof. Dr. Bilal Duman, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

8. Bölüm: Öğretim Hizmetinin Niteliğini Arttırmada Öğretmenin Rolü Prof. Dr. Gürbüz Ocak, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

İÇİNDEKİLERÖnsöz ..................................................................................................................................... iiiBölümler ve Yazarları .............................................................................................................v

1. BÖLÜMTEMEL KAVRAMLAR

Eğitim (Education, Training) .........................................................................................3Süreç (Process) .................................................................................................................7Sistem Olarak Eğitim ......................................................................................................7Eğitim Türleri ...................................................................................................................9Formal ve İnformal Eğitim .............................................................................................9Örgün ve Yaygın Eğitim (Organized and Extended Education) ........................... 11Öğretim (Instruction) .................................................................................................. 12Öğrenme (Learning) .................................................................................................... 13Öğretme (Teaching) ..................................................................................................... 15Öğrenim ......................................................................................................................... 16Eğitim - Öğretim - Öğrenme - Öğretme İlişkisi ...................................................... 17Öğrenme - Öğretme - Öğretim İlişkisi ...................................................................... 17Hedef - Amaç (Goal, Objective, Target, Aim, Purpose) ........................................ 18Davranış (Behavior, Behaviour) ................................................................................. 21Yaşantı (Experience) .................................................................................................... 22İçerik (Content) ............................................................................................................ 22Eğitim Durumu (Learning Situation) ........................................................................ 24Sınama Durumları (Testing Situations) .................................................................... 25Hedef - Davranış - İçerik - Eğitim Durumu - Değerlendirme İlişkisi ................... 26Belirtke Tablosu (Table of Specifications) ................................................................. 26Programlar .................................................................................................................... 27Eğitim Programı (Curriculum) .................................................................................. 28Eğitim Programı ve Öğretim ...................................................................................... 30Öğretim Programı ........................................................................................................ 30Ders Programı (Syllabus) ............................................................................................ 31Örtük Program (Hidden Curriculum, Implicit Curriculum) ................................ 32Müfredat Programı ....................................................................................................... 33

viii Öğretim İlke ve Yöntemleri

Resmî Programı ........................................................................................................... 33İşevuruk/İşlevsel Programı ......................................................................................... 34Öğretisiz/ İhmal Edilen Program (Null curriculum) .............................................. 34Ekstra / Destekleyici Program .................................................................................... 34Kübik Program (Cubic Curriculum) ......................................................................... 34Eğitim Programı, Öğretim Programı ve Ders Programı İlişkisi ............................ 35Eğitim Programı Tasarımı (Curriculum Design) ..................................................... 36Programın Hazırlanması ............................................................................................. 37Programın Denenmesi (Uygulanması) .................................................................... 37Program Geliştirme (Curriculum Development) .................................................... 37Program Düzenleme (Curriculum Design) .............................................................. 39Program Geliştirme ve Program Düzenleme İlişkisi ............................................... 39Eğitim Programlarının Hazırlanması ve Geliştirilmesi ........................................... 40Program Değerlendirme (Curriculum Evaluation) ................................................. 41Plân ................................................................................................................................. 42İlke (Principle) .............................................................................................................. 43Strateji (Strategy) .......................................................................................................... 43Teknik (Technique) ...................................................................................................... 44Yöntem - Metot (Method) ........................................................................................... 45Teknik - Yöntem İlişkisi ............................................................................................... 45Özet ................................................................................................................................ 46Kaynakça........................................................................................................................ 57

2. BÖLÜMEĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME SÜRECİNDE HEDEF VE İÇERİK SEÇİMİ VE DÜZENLENMESİ

Giriş ................................................................................................................................ 61A. Eğitim Programının ve Program Geliştirmenin Temel Ögeleri ........................ 62I. Amaçlar / Hedefler ................................................................................................... 62II. İçerik (Kapsam, Muhteva) ...................................................................................... 63III. Öğrenme-Öğretme Durumları (Eğitim Durumları) ........................................ 63IV. Ölçme-Değerlendirme (Sınama Durumları) ...................................................... 64

ixİçindekiler

B. Amaç ve Hedeflerin Seçimi ve Düzenlenmesi ..................................................... 65Hedef Belirleyiciler ....................................................................................................... 67Hedef Belirlemede Kullanılan Süzgeçler ................................................................... 70Hedef Alanları ve Aşamalı Sınıflandırılması (Hedeflerin Taksonomisi) .............. 74I. Bilişsel Alan (Cognitive Domain) ........................................................................... 74Bilişsel Alana İlişkin Yeni Sınıflama / Güncel Taksonomi ...................................... 75Yenilenmiş Bilişsel Alan Taksonomisinde Bilgi Birikimi Boyutu .......................... 76Yenilenmiş Bilişsel Alan Taksonomisinde Bilişsel Süreç Boyutu ........................... 78Orijinal ve Yenilenmiş Bilişsel Alan Taksonomisindeki Temel Değişiklikler ...... 81II. Duyuşsal Alan (Affective Domain) ....................................................................... 82III. Psiko-Motor/Devinsel Alan (Psychomotor Domain) ....................................... 84C. İçerik Seçimi ve Düzenlenmesi .............................................................................. 86İçerik Seçimi .................................................................................................................. 87İçeriğin Düzenlenmesi ................................................................................................. 88İçerik Tasarım Yaklaşımları ......................................................................................... 89D. Hedef ve İçerik Seçiminde İhtiyaç Analizi ve İhtiyaç Analizi Teknikleri ........ 91İhtiyaç Analizi ............................................................................................................... 91İhtiyaç Türleri ............................................................................................................... 91İhtiyaç Analizinin Amacı ............................................................................................ 91Analizin Aşamaları ....................................................................................................... 94İhtiyaç Analizi Yaklaşımları ........................................................................................ 95İhtiyaç Belirleme Teknikleri ........................................................................................ 95Özet .............................................................................................................................. 100Kaynakça...................................................................................................................... 102

3. BÖLÜMÖĞRENME ETKİNLİKLERİNİN PLÂNLANMASI

Giriş .............................................................................................................................. 109Eğitim-Öğretimi Planlamanın Önemi? ................................................................... 109Öğretimin Planlanmasına Yönelik Yapılan Düzenlemeler ................................... 109Öğretimde Plan Yapmanın Yasal Dayanakları ........................................................ 111Öğretimde Planlı Çalışmanın Faydaları .................................................................. 111

x Öğretim İlke ve Yöntemleri

Öğretimi Planlamada Öğretmenlerin Varsayımları (Ön kabulleri) .................... 113Öğretimi Planlama Sürecinde Öğretmenin Kendisine Yöneltmesi Gereken Sorular ..................................................................................... 114Öğretimi Planlarken Öğretmenin Atması Gereken Adımlar ............................... 115Öğretim Sürecinin Planlanmasında İşe Koşulacak Öğretim İlkeleri .................. 118Öğretimin Planlanması Sürecinde Yer Verilecek Önemli Gün ve Haftalar ........ 120Öğretim Planlanın Boyutları .................................................................................... 121Plan Türleri .................................................................................................................. 122Yıllık Planı ................................................................................................................... 122Yılık Planın Bölümleri ............................................................................................... 124Ünitelendirilmiş Yıllık Plan ....................................................................................... 124Ünitelendirilmiş Yıllık Plan Hazırlığı ...................................................................... 125Tema/Ünite Planı ........................................................................................................ 126Günlük Plan ................................................................................................................ 127Günlük Ders Planı Örneği ........................................................................................ 128Ders Planı .................................................................................................................... 128Öğretme-Öğrenme Etkinliklerinin Planlanması ve Uygulanması ...................... 129Öğretme-Öğrenme Çalışmalarının Planlı Yürütülmesinin Eğitim Sistemine Katkıları ........................................................................................ 139Özet .............................................................................................................................. 142Kaynakça...................................................................................................................... 143Ekler ............................................................................................................................. 148

4. BÖLÜMÖĞRENME-ÖĞRETME SÜRECİ

Giriş .............................................................................................................................. 164Eğitim Durumları İle İlgili Ölçütler ......................................................................... 165Pekiştireçler ................................................................................................................. 169Pekiştirme Çeşitleri .................................................................................................... 170A. Pekiştireçler (Ödül) ............................................................................................... 1711. Olumlu (Pozitif) Pekiştireç ................................................................................... 1712. Olumsuz (Negatif) Pekiştireç ............................................................................... 171B. Cezalar ..................................................................................................................... 172

xiİçindekiler

1. I.tip Cezalar ............................................................................................................ 1722. II.tip Cezalar .......................................................................................................... 172Pekiştirme Teknikleri ................................................................................................. 173Simgesel Ödülle Pekiştirme....................................................................................... 174Dönüt ........................................................................................................................... 175Motivasyon .................................................................................................................. 177Öğrencilerin İlgilerini Anlayabilme ......................................................................... 178Konunun Kullanılabilirliğini Açıklama ................................................................... 179Öğrencilerin Başarı Beklentisi Geliştirmelerine Yardımcı Olma ......................... 179Dersi İlginç Hale Getirme ......................................................................................... 179Öğrencilerde İstek Uyandırma ................................................................................. 180Ödüller Kullanma ....................................................................................................... 180Dikkat ve Katılım........................................................................................................ 181İpucu ............................................................................................................................ 184Dersin Aşamaları ........................................................................................................ 186A.Dersin Hazırlık Aşaması ........................................................................................ 187B. Dersin Sunum Aşaması ......................................................................................... 188C. Dersin Değerlendirme Aşaması .......................................................................... 190Öğretme ve Öğrenme Süreci ..................................................................................... 193Ölçme ve Değerlendirme .......................................................................................... 193Özet .............................................................................................................................. 198Kaynakça...................................................................................................................... 210

5. BÖLÜMÖĞRETİM MODELLERİ, STRATEJİLERİ, KURAM VE

YAKLAŞIMLARI

Giriş .............................................................................................................................. 215Kuramlar ...................................................................................................................... 215Öğretme-Öğrenme Modelleri ................................................................................... 215Programlı Öğrenme ................................................................................................... 216Carroll’un Okulda Öğrenme Modeli ....................................................................... 216Bloom’un Tam Öğrenme Modeli .............................................................................. 217

xii Öğretim İlke ve Yöntemleri

Bireyselleştirilmiş Öğretim Sistemi (Keller Planı) ................................................. 218Gagne’nin Öğrenme Modeli ...................................................................................... 219Glaser’in Temel Öğretme Modeli ............................................................................. 220Anlamlı Öğrenme Modeli ......................................................................................... 2205E Öğrenme Döngüsü Modeli .................................................................................. 221Yaklaşımlar (Stratejiler) ............................................................................................. 221Uygulayıcıların Tercihlerini Etkileyen Faktörler .................................................... 225Yaklaşımlarla İlgili Bazı Öneriler ............................................................................. 227Temel Öğretme Yaklaşımları ..................................................................................... 228Sunuş Yolu ile Öğretim .............................................................................................. 229Uygulanışı .................................................................................................................... 230Avantajları ................................................................................................................... 231Sınırlılıkları ................................................................................................................. 231Olası Hatalar .............................................................................................................. 232Anlamlı Öğrenme (David Ausubel) ......................................................................... 235Buluş Yolu ile Öğretim ............................................................................................... 236Uygulanışı .................................................................................................................... 238Avantajları ................................................................................................................... 239Sınırlılıkları ................................................................................................................. 239Olası hatalar ................................................................................................................ 240Keşfederek Öğrenme (Jerome S. Bruner) ................................................................ 240Araştırma-İnceleme Yolu ile Öğretim ..................................................................... 243Uygulanışı .................................................................................................................... 245Avantajları ................................................................................................................... 246Sınırlılıkları ................................................................................................................. 246Olası hatalar ................................................................................................................ 247John Dewey’in Görüşleri ........................................................................................... 247Problem Tanımlayıcı Öğretim .................................................................................. 248Temel Öğrenme Yaklaşımları .................................................................................... 249Tekrar Yaklaşımı ......................................................................................................... 250Anlamlandırma Yaklaşımı ........................................................................................ 251Örgütleme Yaklaşımı .................................................................................................. 252

xiiiİçindekiler

Sonuç ............................................................................................................................ 252Özet .............................................................................................................................. 253Kaynakça...................................................................................................................... 261

6. BÖLÜMYÖNTEM VE TEKNİKLER

Giriş .............................................................................................................................. 265Yöntem ......................................................................................................................... 265Eğitim Durumlarında Yöntem Kazanım ve İçerik İlişkisi .................................... 266Öğretimde Yöntem Seçimini Etkileyen Durumlar ................................................ 267Başlıca Öğretim Yöntemleri Teknikleri ve Etkinlikleri ......................................... 269Anlatma (Takrir Düzanlatım) Yöntemi ................................................................... 269Soru-Cevap Yöntemi .................................................................................................. 272Problem (Sorun) Çözme Yöntemi ............................................................................ 274Grupla (Kümeyle ) Çalışma Yöntemi ....................................................................... 278Tartışma Yöntemi ....................................................................................................... 281Küçük/Büyük Grup Tartışması ................................................................................. 282Akvaryum .................................................................................................................... 284Konuşma Halkası ........................................................................................................ 285Laboratuar Yöntemi ................................................................................................... 286Gözlem ......................................................................................................................... 287Deney ........................................................................................................................... 289Gösteri (Demonstrasyon) .......................................................................................... 291Örnek Olay Yöntemi .................................................................................................. 293Gösterip Yaptırma Yöntemi ....................................................................................... 296Proje Yöntemi .............................................................................................................. 297Rol Oynama Yöntemi ................................................................................................. 300Drama Yöntemi ........................................................................................................... 301Takım (Ekip) Öğretimi .............................................................................................. 303Mikro Öğretim ............................................................................................................ 304Programlı Öğretim ..................................................................................................... 305Gezi .............................................................................................................................. 307İstasyon Tekniği (Öğrenme İstasyonları) ................................................................ 308

xiv Öğretim İlke ve Yöntemleri

Benzetim (Simülasyon) ............................................................................................. 316Tarihsel Empati ........................................................................................................... 318İşbirliğine Dayalı (Kooperatif-Kubaşık) Öğretim .................................................. 320Metafor – Anoloji ....................................................................................................... 322Beyin Fırtınası ............................................................................................................. 323Akrostiş ........................................................................................................................ 325Altı Düşünme Şapkası................................................................................................ 326Kavram Haritaları ....................................................................................................... 330Anlam Çözümleme Tabloları .................................................................................... 332Balık Kılçığı Diyagramı ............................................................................................. 332Phillips 66 .................................................................................................................... 333Tutor Destekli Öğretim .............................................................................................. 336Bilişsel Çıraklık ........................................................................................................... 337Görüş Geliştirme ........................................................................................................ 340Buz Kıran ..................................................................................................................... 340Tersine Eğitim (Flıpped Classroom) ........................................................................ 341Kartopu ........................................................................................................................ 344Çember ........................................................................................................................ 347Döner Çember ............................................................................................................ 347Danişmend Destekli Öğretim ................................................................................... 348Yöntemlere Uygun Olarak Kullanılan Bazı Teknikler ........................................... 349Forum........................................................................................................................... 349Panel ............................................................................................................................. 350Konferans..................................................................................................................... 351Workshop (Çalıştay) .................................................................................................. 351Diyalog ......................................................................................................................... 351Söylev ........................................................................................................................... 351Sempozyum ................................................................................................................. 352Münazara ..................................................................................................................... 352Zıt Panel ....................................................................................................................... 352Özet .............................................................................................................................. 353Kaynakça...................................................................................................................... 378

xvİçindekiler

7. BÖLÜMEĞİTİMDE ÇAĞDAŞ YAKLAŞIMLAR

BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME

Giriş .............................................................................................................................. 385Beynin Anatomik Yapısının Görevleri ve Özellikleri ............................................ 387Beynin Anatomik Yapısı ............................................................................................ 389Sinir Sistemi ................................................................................................................ 390Merkezi Sinir Sistemi ................................................................................................. 390Çevresel (Periferik) Sinir Sistemi ............................................................................. 391Nöron ........................................................................................................................... 392Dendritler .................................................................................................................... 392Hücre gövdesi .............................................................................................................. 393Axon ............................................................................................................................. 393Sinaps ........................................................................................................................... 393Nörotransmitter .......................................................................................................... 394Beynin Yarım Küreleri ve Fonksiyonları ............................................................... 395Beyin Temelli Öğrenme Nedir? ................................................................................ 396Derinlemesine Daldırma ........................................................................................... 398Aktif Süreçleme........................................................................................................... 398Beyin Temelli Öğrenmenin İlkeleri Nelerdir? ........................................................ 398Geleneksel Karşı Beyin Temelli Öğretimin Karşılaştırılması ............................... 403Sınıf Ortamı Nasıl Olmalı? ........................................................................................ 403Beyin Temelli Öğrenme-Öğretme Stratejileri ........................................................ 404

YAPILANDIRMACILIK

Giriş .............................................................................................................................. 406Yapılandırmacılık Nedir? ........................................................................................... 406Yapılandırmacılıkta Bilgi ........................................................................................... 407Yapılandırmacılığın Öğrenmeye İlişkin Rehber İlkleri ........................................ 408Öğrenme Felsefesi Olarak Yapılandırmacılık ......................................................... 410Yapılandırmacı Öğrenme Kuramının Bilgiye, Öğrenene ve Anlamaya Dair Temel İlkeleri ................................................................................... 411Yapılandırmacılıkta Zihinsel Yapılar Nasıl Oluşur? ............................................... 412

xvi Öğretim İlke ve Yöntemleri

Yapılandırmacılıkta Program Öğretim ve Değerlendirmeye Genel Bir Bakış ... 413Program ....................................................................................................................... 413Öğretim ....................................................................................................................... 413Yapılandırmacı Öğrenme-Öğretme Sürecinde Temel Faktörler .......................... 414Yapılandırmacı Öğretimin Özelliği .......................................................................... 415Yapılandırmacı Öğretim Süreci ve Etkinlikleri Düzenlenirken Neler Yapılmalıdır? ..................................................................................................... 416Değerlendirme ............................................................................................................ 417Yapılandırmacı Sınıf Ortamı Nasıldır ve Nasıl Oluşturulur?  .............................. 418Yapılandırmacı Öğrenme Ortamının Tasarımına İlişkin Amaçlar ..................... 419Sınıf İçerisinde Yapılandırmacı Yaklaşımı Kullanırken Öğretmenler Neler Yapmalıdır? ............................................................................... 419Yapılandırmacı Yaklaşımda Etkili Bir Öğrenme Süreci Nasıl İşler? .................... 421Yapılandırmacı Öğrenme Ders Tasarımı ................................................................. 421Soru Türleri ................................................................................................................. 423Bilişselci Yapılandırmacılık ...................................................................................... 426Sosyokültürel Yapılandırmacılık ............................................................................... 427Radikal Yapılandırmacılık ......................................................................................... 427Yapılandırmacılığın Temel Öğrenme İlkeleri ........................................................ 428

YARATICILIK VE DÜŞÜNME BECERİLERİ

Giriş ............................................................................................................................. 432Yaratıcılık Nedir? ........................................................................................................ 432Beyin ve Yaratıcılık ..................................................................................................... 433Yaratıcı Süreç ve Yaratıcı Düşünme ........................................................................ 434Yaratıcı Sürecin Temel Öğeleri.................................................................................. 435Yaratıcılığın Boyutları ............................................................................................... 435Yaratıcı Düşüncenin Okulda Geliştirilmesi ............................................................ 436Yaratıcılığı Kolaylaştıran Öğretmen Özellikleri ..................................................... 438Yaratıcılığı Engelleyen Öğretmen Özellikleri ......................................................... 438Yaratıcılığı Öğretmede Temel İlkeler ....................................................................... 438Yaratıcılığın En Önemli Koşulları ............................................................................ 439Çocukta Yaratıcılığı Geliştiren Etmenler ................................................................ 439

xviiİçindekiler

PROBLEM ÇÖZME VE PROBLEM ÇÖZME TERMİNOLOJİSİ

Giriş .............................................................................................................................. 441Problem Çözme Nedir? ............................................................................................. 441Problem Çözümü Nedir?  .......................................................................................... 441Problem Çözmenin Yararları ................................................................................... 442Problem Çözme Dersinin Altı Aşamasına Giriş .................................................... 442Problem Çözme Terminolojisi .................................................................................. 443Problem Çözmede Düşünme Örnekleri ................................................................. 445Problem Çözmede Yararlanılan Yargılama İçin Düşünme Örnekleri ................. 445Stratejik Düşünme ...................................................................................................... 446Duygusal Düşünme .................................................................................................... 446Sistemli Düşünme ...................................................................................................... 448Sistem ........................................................................................................................... 448Deneysel Düşünme .................................................................................................... 448

ÇOKLU ZEKÂ KURAMI

Giriş .............................................................................................................................. 450Zekâ Nedir? ................................................................................................................ 452Zekânın Özellikleri Nelerdir? ................................................................................... 452Çoklu Zekâ Alanlarının Gelişimini Etkileyen Faktörler ....................................... 453Çoklu Zekâ Alanları ................................................................................................... 454Sözel-Dil Zekâ ............................................................................................................. 454Mantıksal-Matematiksel Zekâ .................................................................................. 455Görsel ve Mekânsal Zekâ ........................................................................................... 456Bedensel-Kinestetik Zekâ .......................................................................................... 457Müziksel-Ritmik Zekâ ............................................................................................... 458Müziksel-Ritmik Zekâsı Gelişmiş Öğrenci Özellikleri .......................................... 459Kişilerarası-Sosyal Zekâ ............................................................................................. 459Kişisel - İçsel - Özedönük Zekâ ................................................................................ 460Doğa Zekâsı ................................................................................................................. 461Eleştirel Düşünme ...................................................................................................... 463

xviii Öğretim İlke ve Yöntemleri

ELEŞTİREL DÜŞÜNME

Giriş .............................................................................................................................. 463Düşünme ve Eleştirel Düşünme Becerisi ................................................................ 464Düşünme Nedir? ........................................................................................................ 464Eleştirel Düşünme Nedir? ........................................................................................ 464Eleştirel Düşünmenin Boyutları ............................................................................... 466Eleştirel Düşünmenin Öğretilmesi .......................................................................... 466Eleştirel Düşünme Stratejileri ................................................................................... 468Eleştirel Okuryazarlık Stratejileri ............................................................................. 468Bir Makalenin Eleştirel Değerlendirilmesi .............................................................. 469Eleştirel Düşünürlerin Tutum/Huy-Mizaçları, Kişilik Özelikleri ........................ 469Eleştirel Düşünme Standartları ................................................................................ 470Eleştirel Düşünme Becerileri .................................................................................... 470Genellikle Eleştirel Düşünme Süreci Nasıl İşler? ................................................... 471Eleştirel Düşünme Kavramını Anlayan Bir Öğrenci ............................................ 471Ne Zaman Eleştirel Düşünür Olabiliriz? ................................................................. 471Yaşam Boyu Öğrenme ............................................................................................... 472Yaşam Becerilerinin Öğrenilmesindeki Temel Gereksinimler ............................. 474Yaşam Boyu Öğrenmenin Temel Özellikleri .......................................................... 474Yaşam Becerileri Nelerdir? ........................................................................................ 475Özet .............................................................................................................................. 475Kaynakça...................................................................................................................... 487

8. BÖLÜMÖĞRETİM HİZMETİNİN NİTELİĞİNİ ARTTIRMADA

ÖĞRETMENİN ROLÜ

Giriş .............................................................................................................................. 492Etkin Öğrenme ........................................................................................................... 492Etkin Öğretmen .......................................................................................................... 493Etkili Öğretmenlik Profili .......................................................................................... 494Öğretmenlik Mesleğinin Yeterlilikleri ..................................................................... 496Öğretmen Eğitiminde Yeterlilikler ........................................................................... 496Yeterlilik ve Sorumluluk Alanları ............................................................................. 500

xixİçindekiler

Kişisel ve Mesleki Değerler-Meslekî Gelişim Yeterliliği-Sorumluluğu ............... 500Öğrenciyi Tanıma Yeterliliği-Sorumluluğu............................................................. 503Öğretme ve Öğrenme Süreci Yeterliliği-Sorumluluğu .......................................... 507Öğrenmeyi, Gelişimi İzleme ve Değerlendirme Yeterliliği-Sorumluluğu .......... 510Okul, Aile ve Toplum İlişkileri Yeterliliği-Sorumluluğu ....................................... 513Program ve İçerik Bilgisi Yeterliliği-Sorumluluğu ................................................. 515Özet .............................................................................................................................. 517Kaynakça...................................................................................................................... 518

Yazarlar Hakkında ................................................................................................. 521

Öğrenme Hedefleri

Bu bölümün sonunda aşağıdaki kazanımların edinilmiş olması beklenmek-tedir:

1. Eğitim teriminin tarihi gelişimini ve tanımlarını kavrama2. Eğitim sürecinin anlaşılmasına temel oluşturan formal, informal, örgün,

yaygın eğitim terimlerini tanımlama3. Eğitim süreci ile ilgili olan öğretim, öğrenme, öğretme ve öğrenim kav-

ramları arsındaki farklılıkları kavrama ve bu kavramları yerinde ve doğru şekilde kullanma

4. Eğitim programı, öğretim programı, ders programı, örtük program ve müfredat programını tanımlama ve farklılıkları bulma

5. Eğitim sürecinin hedef, davranış, eğitim durumu ve sınama durumu aşa-malarını bilme ve bunların birbiriyle olan etkileşimlerini ifade etme

6. İlke, strateji, yöntem ve teknik kavramlarını tanımlama ve bu kavramları yerinde ve doğru şekilde kullanma.

İçindekiler

- Temel Kavramlar - Eğitim - Süreç - Sistem Olarak Eğitim - Eğitim Türleri - Formal Ve İnformal Eğitim - Örgün Ve Yaygın Eğitim - Öğretim - Öğrenme - Öğretme - Öğrenim

1. BÖLÜM

TEMEL KAVRAMLAR

- Eğitim-Öğretim- Öğrenme-Öğretme İlişkisi

- Öğrenme-Öğretme-Öğretim İlişkisi

- Hedef-Amaç - Davranış - Yaşantı - İçerik - Eğitim Durumu - Sınama Durumları - Hedef-Davranış-İçerik-Eği-

tim Durumu-Değerlendirme İlişkisi

- Belirtke Tablosu - Programlar - Eğitim Programı - Eğitim Programı Ve Öğretim - Öğretim Programı - Ders Programı - Örtük Program - Müfredat Programı - Resmi Programı - İşevuruk/İşlevsel Programı - Öğretisiz/ İhmal Edilen Prog-

ram - Ekstra / Destekleyici Program - Kübik Program - Eğitim Programı, Öğretim

Programı Ve Ders Programı İlişkisi

- Eğitim Programı Tasarımı - Programın Hazırlanması

- Programın Denenmesi (Uy-gulanması)

- Program Geliştirme - Program Düzenleme - Program Geliştirme Ve Prog-

ram Düzenleme İlişkisi - Eğitim Programlarının Ha-

zırlanması Ve Geliştirilmesi - Program Değerlendirme - Plân - İlke - Strateji - Teknik - Yöntem-Metot - Teknik-Yöntem İlişkisi - Özet - Kaynakça - Değerlendirme Soruları

2 Öğretim İlke ve Yöntemleri

Bir alanı anlayabilmek için, öncelikle o alanla ilgili temel kavramlarda ortak bir dil geliştirmek gerekmektedir. Bir konunun anlaşılabilmesi o alanla ilgili kav-ramların açıklığa kavuşturulmasına bağlıdır. “Eğer bir davranışı yeterli düzeyde kullanmıyorsak, onu yeteri kadar bilmiyoruz demektir” (Clark ve Starr, 1968 akt. Bilen, 1990).

Eğitim (Education, Training)

Eğitim, batı dillerinde education olarak anılmakta ve iki ana özelliği bu-lunmaktadır: 1.Educare: beslemek, yükseltmek ve desteklemek, 2.Educare: yük-selmek ve düzey kazanmak (Varış, 1981; İşman, 2005). Bununla birlikte eğitim, insanlık tarihi boyunca bilim adamlarının tanımında anlaşamadıkları disiplin alanlarından biridir. Antik çağ Yunan döneminden günümüze kadar birçok eği-timci tarafından, aslında toplumsal bir olgu, insan ve topluma özgü bir süreç ola-rak düşünülmekle birlikte, farklı açılardan yaklaşan tanımlara bağlanmıştır. Bu tanımlardan birkaçına şu örnekler verilebilir: “Çocuğu insan haline getirme sana-tı” (Çiçero), “Bedene ve ruha yetenekli olduğu güzelliği vermek” (Eflatun), “insanı doğasına göre yetiştirmek” (Rousseau), “Kişiyi önce kendisi, sonra da insanlık için mutluluk aracı yapmak” (James Mill), “insanı mükemmel bir hayat yaşamaya ha-zırlamak” (Herbert Spencer), “yetileri hep birden ve uyumlu olarak geliştirmek” (Stgin), “Yetişmiş nesiller tarafından, henüz sosyal hayat için olgun hale gelmemiş bulunan nesiller üzerinde yapılan her çeşit etki” (E. Durkheim)dir (Küçükahmet ve Diğerleri, 2002).

Literatürde geçen belli başlı eğitim tanımları, farklılıkları ile birlikte terim olarak şu şekillerde ifade edilebilir (İşman, 2005; Fidan ve Erden, 1992; Aykaç ve Diğerleri, 2006): Tezcan’a (1996) göre eğitim, “bireyin toplumsal yeteneğinin ve en elverişli düzeyde kişisel gelişmesinin elde edilmesi için seçilmiş ve denetimli bir çevreyi içine alan toplumsal bir süreçtir”. Varış’a (1981) göre eğitim, “kişinin toplumsal yeteneklerinin ve optimum kişisel gelişmesinin sağlanması için, seçkin ve kontrollü bir çevreyi ve okul etkinliklerini içine alan sosyal bir süreçtir”. Bu ta-nımda, daha çok bireysel gelişim ve eğitim-öğretim ortamlarının tasarımı ön pla-na çıkmaktadır. Binbaşıoğlu’na (1998) göre eğitim, “öğrenme ve öğretim sonucu, kişiyi, içinde yaşadığı toplumun değer yargılarına uygun olan yetenek ve tutumlar ile olumlu nitelikte olan diğer davranış biçimlerini geliştirmesine yönelik süreç-tir”. Bu tanımda ise, toplumsal yaşantı ve kültürleme ön plana çıkmaktadır. Eğitim daha çok, içinde yaşanılan toplumun normlarını kazanma olarak algılanmaktadır. Alkan’a (1997) göre eğitim, “davranış geliştirme bilgi-beceri ve tutum kazanma sürecidir”. Bu tanımda ise eğitim daha çok, öğrencinin yeni bir şeyler kazanması

Temel Kavramlar 3

ve kendisini geliştirmesidir yargısı ön plana çıkmaktadır. Fidan ve Erden’e (1992) göre eğitim, “en genel anlamıyla insanları belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir”. Bu tanımda ise eğitimi daha çok, belli hedef ve davranışlara göre bireylerin yetiş-tirilmesi olarak algılanmaktadır. Bu hedef ve davranışlar daha önceden belirlen-mektedir. Bruner’e (1964) göre eğitim, “bir bireyin zihinsel gelişim sürecidir”. Bu tanım diğer tanımlara göre farklıdır. Burada, belli bir takım hedef ve davranışlar sadece öğrencinin zihinsel olarak gelişimini ifade etmektedir. Bu gelişim, sosyal, bireysel ya da kurumsal bazdan etkilenebilir. Smith, Stanley, Shores’e (1957) göre eğitim, “bireylerin toplumun standartlarını, inançlarını ve yaşama yollarını ka-zanmasında etkili olan tüm sosyal süreçlerdir”. Bu tanım da, diğer tanımlara göre farklıdır. Burada toplumsal yaşantı ve kültürleme ön plandadır. Bireyin, içinde yaşadığı toplumun genel özelliklerini ve yapısını öğrenmesi bir eğitim olarak algı-lanmaktadır (İşman, 2005). Good’a (1973) göre eğitim, “kişinin yaşadığı toplum içinde değeri olan, yetenek, tutum ve diğer davranış biçimlerini geliştirdiği süreç-lerin tümüdür”. Yine Good’a (1973) göre eğitim, “seçilmiş ve kontrollü bir çevre-nin (özellikle okulun) etkisi altında sosyal yeterlik ve optimum bireysel gelişmeyi sağlayan sosyal bir süreçtir”. Oğuzkan’a (1974) göre eğitim, “önceden saptanmış esaslara göre insanların davranışlarında belli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler dizgesidir”. Bu tanımda eğitim, daha önceden belirlenen hedef ve davranış-ların öğrencilere kazandırılması olarak algılanmaktadır (Fidan ve Erden, 1992). Ertürk’e (1984) göre “eğitim, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir”. Bu tanımda, plan ve isteklilik ön plandadır. Öğrenci, yaşayarak öğrenmeli ve isteyerek kendisinde değişiklikler oluşturmalıdır. Burada, “İstendik” nitelemesi, eğitimin önceden belirlenen amaç-lar doğrultusunda yürütülen planlı bir süreç olduğunu, “kasıt” nitelemesi ise, el-verdiğince rastlantı unsurlarının dışarıda bırakıldığı bilinçli bir yönlendirme şekli olduğunu ortaya koymaktadır. “Kendi yaşantısı yoluyla” vurgusu ise, eğitimin ya-şantıya dayalı olduğunu açıklamaktadır (Aykaç ve Diğerleri, 2006). Smith, Stan-ley, Shores’ın tanımları ve Good’un ilk tanımı, eğitimin geniş anlamına (formal ve formal olmayan süreçleri içeren biçimde), Good’un ikinci tanımı ile Oğuzkan ve Ertürk’ün tanımları ise eğitimin formal yönüne ağırlık vermektedir.

Dictionary of Education’da eğitim, bireyin yaşadığı toplumda, uygulama de-ğeri olan yetenek, yöneliş ve diğer davranış örüntülerini kazandığı süreçler topla-mı olarak tanımlamakta; ayrıca eğitimin bireyin toplumsallaşmasında ve bireysel gelişimin oluşmasında seçkin ve kontrollü bir çevreyi ve okul etkinliklerini içine alan toplumsal bir süreç olduğu vurgulanmaktadır (Demirel ve Ün, 1987).

Eğitim, her felsefi sisteme ve psikolojik yaklaşıma göre değişik şekillerde ta-nımlanmıştır. Bu tanımların pek çoğu, eğitime bir amaç yüklemiştir (Sönmez,

4 Öğretim İlke ve Yöntemleri

1993): İdealist anlayışa göre eğitim, özgür ve bilinçli insanoğlunun Allaha olan yükselici uyum çabalarının bitimsiz sürecidir. Realist anlayışa göre eğitim, yeni kuşaktaki bireylere kültürel mirası aktararak, onları yetişkinler toplumuna uyuma hazırlama sürecidir. Pragmatist anlayışa göre ise eğitim, bireyi yaşantılarını yeni-den inşa yoluyla yetiştirme sürecidir (Ertürk, 1984). Marxizme göre eğitim, insanı çok yönlü eğitme, doğayı denetleyerek onu değiştirecek ve üretimde bulunacak biçimde yetiştirme sürecidir. Naturalizme göre eğitim, kişinin doğal olgunlaşma-sını artırma ve onun bu özelliğini göstermesini sağlama işidir (Sönmez, 2002). Va-roluşçular ise eğitimi, insanı sınır durumuna getirme süreci olarak ele almışlardır (Sönmez, 1993). Son zamanlarda “genetik mühendisliğindeki” gelişmeler, fiziksel uyarımlar sonucu beyinde biyo-kimyasal değişmelerin olduğunu göstermektedir. Bu oluşan biyo-kimyasal değişmeler, öğrenme olarak tanımlanabilir. Öğrenmenin bu yeni görüntüsünden hareketle eğitim, çevre ayarlaması yoluyla kişinin beynin-de istendik biyo-kimyasal değişmeler oluşturma süreci biçiminde ele alınabilir (Sönmez, 2002).

Eğitim, bireyin doğumundan ölümüne kadar süre gelen bir süreçtir (Erden, 1998). Süreç; birikik, ucu açık, tutarlıya doğru gelişen dirik bir örüntü olarak ta-nımlanabilir (Sönmez, 1993). Bu süreçte, bireylere çeşitli bilgi, beceri, tutum ve değerler kazandırılır. Bu öğrenmeler bireyin davranışlarında gözle görülebilen de-ğişikliklere neden olur. Örneğin, okuma yazma bilmeyen bir çocuk, okuma yazma eğitiminden sonra kitap, dergi okuyabilir ve okuması gözlenebilir (Erden, 1998).

Eğitim nasıl tanımlanırsa tanımlansın, temelinde şu özelliklerin bulunduğu söylenebilir (Sönmez, 2002): 1.Nesne (obje) olarak insanın alınması, 2.Nesnenin hâlihazırdaki durumunun yetersiz kabul edilmesi, 3.Nesnenin istendik yönde de-ğiştirilmesi, 4.Bu iş için çevrenin ayarlanması, yani tutarlı, etkin araç, gereç stra-teji, yöntem, teknik vb. gibi uyarıcıların devreye sokulması, 5.Nesnenin istendik davranışları (hedefleri) kazanıp kazanmadığının yoklanması gerekir. Kazandıysa hedeflerin, davranışların, çevre ayarlamasındaki araç-gereç, uyarıcılar, strateji, yöntem, tekniklerin vb. elde tutulması; kazanamadıysa, bunların ya onarılması ya yenilenmesi, ya da atılması, eksiklerin tamamlanması, yanlışların düzeltilmesi gibi işlemleri kapsar.

Öte yandan eğitimin tanımlarında geçen ifadeler aşağıdaki şekilde sıralanıp açıklanabilir (Büyükkaragöz ve Çivi, 1997):

1. Eğitim bir süreçtir: Süreç, bir amaca yönelmiş olan sürekli değişmelerin tümüdür. Eğitimle de, bireyin bir amaca doğru sürekli olarak değiştirilmesine ça-lışılmaktadır. Bireyin aldığı eğitimle sürekli olarak değişmesi, yetersiz durumdan daha yeterli duruma gelmesi sağlanmaktadır. Bu değişiklikler, birbirini izleyen ve

Temel Kavramlar 5