rezistanslı ve fanlı ahşap ve tecritli kovanlardaki balarısı (apis mellifera l.) kolonilerinin...

8/7/2019 Rezistansl ve Fanl Ahap ve Tecritli Kovanlardaki Balars (Apis mellifera L.) Kolonilerinin Performanslar

1/95

REZSTANSLI VE FANLI AHAP VE TECRTLKOVANLARDAK BALARISI (Apis mellifera L.)

KOLONLERNN PERFORMANSLARI

Yaar ERDOAN

Doktora TeziZootekni Anabilim Dal

Do. Dr. Ahmet DODOLOLU2007

Her Hakk Sakl d r


2/95

ATATRK NVERSTESFEN BLMLER ENSTTS

DOKTORA TEZ

REZSTANSLI VE FANLI AHAP VE TECRTL KOVANLARDAK BALARISI (Apis mellifera L.) KOLONLERNN

PERFORMANSLARI

Yaar ERDOAN

ZOOTEKN ANABLM DALI

ERZURUM2007

Her hakk sakl d r


3/95

2

Do. Dr. Ahmet DODOLOLU danmanlnda, Yaar ERDOAN taraf ndanhazrlanan bu alma 02/11/2007 tarihinde aadaki jri tarafndan, Zootekni

Anabilim Dalnda Doktora Tezi olarak kabul edilmitir.Bakan: Prof. Dr. Ferat GEN mza:ye: Prof. Dr. Erol YILDIRIM mza:ye: Prof. Dr. Telat YANIK mza:

ye: Do. Dr. Nuray AHNLER ye: Do. Dr. Ahmet DODOLOLU mza:

Yukar daki sonucu onaylar m

...................................

Enstit Mdr


4/95

i

ZET

Doktora Tezi

REZSTANSLI VE FANLI AHAP VE TECRTL KOVANLARDAKBALARISI (Apis mellifera L.) KOLONLERNN PERFORMANSLARI

Yaar ERDOAN

Atatrk niversitesiFen Bilimleri EnstitsZootekni Anabilim Dal

Danman: Do. Dr. Ahmet DODOLOLU

Bu alma, tecritli ve ahap kovanlara yerletirilmi olan stma ve havalandrmadzeneklerinin kovanlarn ierisindeki ar kolonilerinin fizyolojik ve davransal zelliklerizerine olan etkilerini belirlemek amac yla 2006 -2007 yllarnda yaplmtr. Farkl gruplardaki(A1, A2, A3, T1, T2 ve T3) kolonilere ait ar l ereve say lar s ras yla Haziran ay nda 9adet/koloni ile tm eit iken Temmuz aynda srasyla 15,571,13 adet/koloni, 18,291,38adet/koloni, 20,001,41 adet/koloni, 17,280,76 adet/koloni, 19,431,90 adet/koloni,21,860,69 adet/koloni, Austos aynda srasyla 18,861,35 adet/koloni, 22,861,57adet/koloni, 25,431,33 adet/koloni, 21,141,21 adet/koloni, 23,292,05 adet/koloni ve27,141,95 adet/koloni olarak belirlenmitir. Ortalama yavrulu alan miktarlar ise Haziran ayiin s ras yla 3201,4366,00 cm/koloni, 3198,004 2,69 cm/koloni, 3239,7155,98 cm/koloni,3205,0071,12 cm/koloni, 3176,8686,95 cm/koloni, 3174,29119,82 cm/koloni, Temmuz

ay nda s ras yla 5597,86257,38 cm/koloni, 6226,57185,90 cm/koloni, 6921,71214,76 cm/koloni, 5778,29172,76 cm/koloni, 6520,71282,54 cm/koloni, 7219,29167,85cm/koloni, Austos aynda ise ayn sraya gre 4082,86312,24 cm/koloni, 4570,29174,19cm/koloni, 5004,14257,33 cm/koloni, 4458,43134,15 cm/koloni, 5067,71297,42cm/koloni, 5549,86130,20 cm/koloni olarak belirlenmitir.

Uygulama gruplarnn (A1, A2, A3, T1, T2 ve T3) nektar akm dnemi arlk artlar srasyla28,643,38 kg/koloni, 40,662,78 kg/koloni, 53,375,24 kg/koloni, 30,394,76 kg/koloni,44,962,47 kg/koloni, 61,716,05 kg/koloni olarak belirlenmitir. Gruplara ait uu etkinliideerleri ise 71,0020,89 adet/koloni, 82,1429,84 adet/koloni, 98,8611,31 adet/koloni,78,5719,48 adet/koloni, 88,5726,55 adet/koloni ve 104,0021,60 adet/koloni olmutur.

Aratrmada, A1, A2, A3, T1, T2 ve T3 uygulama gruplar ndan elde edilen bal verimleris ras yla 14,241,77 kg/koloni, 20,571,49 kg/koloni, 26,592,42 kg/koloni, 14,991,70 kg/koloni, 21,202,37 kg/koloni ve 29,702,75 kg/koloni olarak belirlenmitir.

A1, A2, A3, T1, T2 ve T3 gruplar na ait ortalam a ine saylar srasyla 0,860,90 adet/koloni,1,001,15 adet/koloni, 0,570,79 adet/koloni, 0,860,90 adet/koloni, 0,710,76 adet/koloni,0,861,21 adet/koloni iken, ayn gruplara ait yamalama eilimleri srasyla 4,701,34adet/koloni, 4,300,95 adet/koloni, 3,901,52 adet/koloni, 4,500,97 adet/koloni, 4,401,17adet/koloni ve 3,800,79 adet/koloni olarak tespit edilmitir.

2007, 83 sayfa

Anahtar Kelimeler: Bal ar s , s tma, havaland rma, bal verimi


5/95

ii

ABSTRACT

Ph.D. Thesis

PERFORMANCE OF HONEY BEE (Apis mellifera L.) COLONIES IN WOODENAND INSULATED BEE HIVES AQUIPPED WITH RESISTANCE AND

VENTILATION

Yaar ERDOAN

Atatrk University

Graduate School of Natural and Applied SciencesDepartment of Horticulture

Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Ahmet DODOLOLU

In this study, the effect of interior temperature of wooden beehive and insulated beehiveon behavioural and physiological characteristics of the honey bees (Apis mellifera L.)was investigated in 2006-2007. The average number of frames covered with bees in allgroups were 9 per colony on June, A1, A2, A3, T1, T2 and T3 groups were 15.571,13,18.291.38, 20.001.41, 17.280.76, 19.431.90 and 21.860.69 per colony on July,

and, 18.861.35, 22.861.57, 25.431.33, 21.141.21, 23.292.05 and 27.141.95 percolony on Augost, respectively.The average brood area for groups was 3201.4366.00,3198.0042.69, 3239.7155.98, 3205.0071.12, 3176.8686.95 and 3174.29119,82cm2/colony on June, 5597.86257.38, 6226.57185.90, 6921.71214.76,5778.29172.76, 6520.71282.54 and 7219.29167.85 cm2/colony on July, and4082.86312.24, 4570.29174.19, 5004.14257.33, 4458.43134.15, 5067.71297.42and 5549.86130.20 cm2/colony on Augost, respectively.

The average weight gains of the colonies in the test groups during nectar flow were28.643.38, 40.662.78, 53.375.24, 30.394.76, 44.962.47 and 61.716.05

kg/colony. Also, the average number of flying bees per minute per colony was71.0020.89, 82.1429.84, 98.8611.31, 78.5719.48, 88.5726.55 and 104.0021.60and the average honey yield was 14.241.77, 20.571.49, 26.592.42, 14.991.70,21.202.37, 29.702.75 kg/colony ,respectively.

The average number of stings in the test groups were 0.860.90, 1.001.15, 0.570.79,0.860.90, 0.710.76 and 0.861.21 per colony, respectively. The average robbingtendency colony number was 4.701.34, 4.300.95, 3.901.52, 4.500.97,4.401.17and 3,800,79 per colony, respectively.

2007, 83 Pages

Keywords: Honey bee, heating, ventilation, honey yield.


6/95

iii

TEEKKR

Tez almamn her aamasnda yak n ilgisini ve yard mlar n esirgemeyen, srekli

olarak bilgi ve tecrbelerinden yararlandm tez yneticim Sayn Do. Dr. Ahmet

DODOLOLUna (Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm) ve

Aratrma ile ilgili bilimsel yardmlarn esirgemeyen Say n Prof. Dr. Ferat GEN e

(Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm) sayg ve kranlarm sunarm.

Tez almas raporlarnn incelenmesi ve deerlendirilmesinde ilgi ve yardmlarndan

dolay tez izleme komitesi yelerinden Say n Prof. D r. Telat YANIKa sayg ve

teekkrlerimi sunarm.

Tez almam sresince destek ve katklarndan dolay Say n Prof. Dr. Hakk EMSENe

(Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Bl. Bakan) ve Say n Yrd. Do. Dr.

Cemal DLGER e teekkr ederim.

Maddi ve manevi yardmlarn hibir zaman esirgemeyen spir Hamza Polat Meslek

Yksek Okulu Mdr Say n Prof. Dr. Muhammet YILDIRIMa kranlarm sunarm.

lgi ve yardmlarndan dolay Sayn Do.Dr. Ramazan AKMAKI ve Sayn

Yrd.Do.Dr. Ayhan YILDIRIMa teekkr ederim.

Ayr ca aratrmay BAP-2005/200 nolu proje ile destekleyen Atatrk niversitesi

Bilimsel Aratrmalar Destekleme Birimine ve Atatrk niversitesi Fen Bilimleri

Enstitsne teekkrederim.

Yaar ERDOAN

Ekim2007


7/95

iv

NDEKLER

ZET................................................................................................................. i

ABSTRACT....................................................................................................... ii

TEEKKR...................................................................................................... iii

SMGELER DZN......................................................................................... vi

EKLLER DZN........................................................................................ vii

ZELGELER DZN.................................................................................. viii

1. GR........................................................................................................ 1

2. KAYNAK ZETLER............................................................................ 8

3. MATERYAL ve YNTEM.................................................................... 23

3.1 Aratrma Yresi Hakk nda Genel Bilgi........... ....................................... 23

3.2. Materyal.................................................................................................. 23

3.2.1. Ar materyali.......................................... ............................................. 23

3.2.2. Kovan materyali.................................................................................. 24

3.2.3. Dier materyal...................................................................................... 24

3.3. Yntem..................................................................................................... 24

3.3.1 Gruplarnn oluturulmas ve koloni ynetimi................................... 24

3.3.2. Uygulama gruplarnda kovan ii scaklnn dzenlenmesi............ 25

3.3.3. Fizyolojik zelliklerin belirlenmesi..................................................... 30

3.3.3.a. Yaama gc........................................................................................ 30

3.3.3.b Ergin ar geliimi................................................................................ 30

3.3.3.c. Kuluka alan geliimi....................................................................... 31

3.3.3.d. Nektar akm dneminin belirlenmesi ve arlk kazanc....... 31

3.3.3.e. Uu etkinlii.... 313.3.3.f. Bal verimi..... 31

3.3.4. Davran zelliklerinin belirlenmesi....... 32

3.3.4.a. Hrnlk eilimi...... 32

3.3.4.b. Yamaclk eilimi.... 32

3.3.4.c. Oul eilimi...... 32

3.3.5. statistiki analizler... 33

3.3.6. Rezistansl-fanl Sistemin Ekonomik Analizi. 334. ARATIRMA BULGULARI................................................... 35


8/95

v

4.1. Scaklk ve Nem Deerleri....................................................................... 35

4.2. Uygulama Gruplar na Ait Kovanlarn Scaklk ve Nem Deerleri..... 37

4.3. Fizyolojik zelliklerinin Belirlenmesi..................................................... 41

4.3.1. Yaama gc........................................................................................ 41

4.3.2. Ergin ar geliimi..... 41

4.3.3. Kuluka alan geliimi...... 46

4.3.4. Nektar akm dnemi arlk kazanc 51

4.3.5. Uu etkinlii...... 54

4.3.6. Bal verimi.... 56

4.4.Davran zelliklerinin Belirlenmesi........ 58

4.4.1. Hrnlk eilimi... 58

4.4.2. Yamalama eilimi.. 61

4.4.3. Oul eilimi.... 63

4.5. Rezistansl-fanl Sistemin Ekonomik Analizi .... 63

5. TARTIMA ve SONU.......................................................................... 66

KAYNAKLAR.................................................................................................. 77

ZGEM. 83


9/95

vi

SMGELER DZN

cm2 Santimetrekare

KO Kareler ortalamas

Kg Kilogram

< KktrOC Santigrat derece

SD Serbestlik derecesi

S Standart hata

n Tekerrr say s

Ortalama

Art-eksi

% Yzde


10/95

vii

EKLLLER DZN

Sayfa Noekil 1.1. lkemizde bal retiminin yllara gre dalm.... 4

ekil 3.1. Ar l ktan bir grnm . 25

ekil 3.2. S cak havalarda fan bulunmayan uygulama k olonilerinde kovan uu tahtas

zerinde havalandrma yapan ii arlar... 26

ekil 3.3. Ahap kovanlarda kullanlan stc rezistansn tabana yerletirilmesi 27

ekil 3.4. Aratrmada kullanlan baz malzemeler. 28

ekil 3.5. Is tma ve hav alandrma sistemi balanm olan bir tecritli kovan. 29

ekil 3.6. Istc rezistanstan oluabilecek manyetikalan n nlenmesi iin tellerin

zerine yerletirilip topraklama yaplan galvanize sa.... 30

ekil 4.1. almann yrtld arla ait scaklk lm deerleri... 36

ekil 4.2. almann yrtld arla ait nispi nem lm deerleri... 36

ekil 4.3. Uygulama gruplarna ait kovan ii ortalama scaklk lm deerleri

dalm.... 38

ekil 4.4. Uygulama gruplarna ait kovan ii ortalama nem lm deerleri

dalm 39

ekil 4.5. Denemede kullanlan uygulama gruplarna ait arl ereve saylar...... 42

ekil 4.6. Uygulama gruplarna ait ortalama kuluka alan geliimi lm

deerleri 47

ekil 4.7. Deneme kolonilerine ait ortalama arlk kazanc lm deerleri .. 52

ekil 4.8. Denemede kolonilerine ait ortalama uua kan ar say s .. 55

ekil 4.9. Uygulama gruplarna ait ortalama bal verimleri.. 57

ekil 4.10. Uygulama gruplarna ait ortalama ine saylar ... 60ekil 4.11. Uygulama gruplarnn yamalama eilimlerine ait ortalama veriler 62


11/95

viii

ZELGELER DZN

Sayfa No

izelge 1.1. Dnyada bal retimi ve koloni say s 2

izelge 1.2. lkemizde bal retimi ve koloni saylarnn yllara gre deerleri. 3

izelge 3.1.Aratrmada kullanlan baz girdilere ait fiyatlar. 34

izelge 4.1. Uygulama gruplarnda kovan ii scaklk ve nisbi nem deerleri ... 37

izelge 4.2. Uygulama gruplarnda kovan ii scaklk ve nem lm deerlerine

ait varyans analizi.. 40

izelge 4.3. Uygulama gruplar na ait ortalama kovan ii s cakl k ve nispi

nem deerleri... 41

izelge 4.4. Uygulama gruplar na ait ar l ereve say lar .. 42

izelge 4.5. Ergin ar geliimine ilikin verilere uygulanan varyans

analizi deerleri... 43

izelge 4.6. Uygulama gruplara ait kolonilerin ortalama ar l ereve say lar .. ......... 44

izelge 4.7. Uygulama gruplara ait kolonilerin aylara gre ortalama ar l

ereve say lar .... 45

izelge 4.8. Kovan tiplerine ait aylara gre ar l ereve say lar 45

izelge 4.9. Uygulama gruplar na ait kolonilerde aylara gre kuluka alan

miktarlar.. 46

izelge 4.10. Kuluka alan geliimine ilikin verilere uygulanan varyans

analizi sonular 48

izelge 4.11. Uygulama gruplara ait kolonilerin ortalama kuluka alanlar................ 49

izelge 4.12. Uygulama gruplara ait kolonilerin aylara gre ortalama kuluka

alan deerler... 50

izelge 4.13. Uygulama gruplar na ait aylara gre kuluka alan veriler i... 51

izelge 4.14. Uygulama gruplarna ait kovanlarn nektar akm dnemi arlk

kazanc. 52

izelge 4.15. Kolonilerin nektar ak m dn emi arlk kazanc deerlerine ilikin verilere

uygulanan varyans analizi sonular ... 53

izelge 4.16. Uygulama gruplar na ait kolonilerin ortalama nektar ak m dnemi

arlk kazanc.... 53izelge 4.17. Uygulama gruplarnn uua kan ortalama ar say lar ........................ 54


12/95

ix

izelge 4.18. Uu etkinliine ilikin verilere uygulanan varyans analizi sonular... 55

izelge 4.19. Uygulama gruplarna ait kolonilerin bir dakikada uua kan

ortalama ar s ay lar .......... 56

izelge 4.20. Uygulama gruplar na ait szme bal verimleri 57

izelge 4.21. Deneme kolonilerinin ortalama bal verimlerine uygulanan varyans

analizi sonular 58

izelge 4.22. Uygulama gruplarna ait ortalama ine saylar..................................... 59

izelge 4.23. Uygulama gruplarna ait ine saylarna yaplan varyans

analizi sonular....................................................................................... 60

izelge 4.24. Uygulama gruplarna ait yamalama eilimi gsteren ortalama ar

Say l . 61

izelge 4.25. Gruplarn yamaclk eilimine ait ortalama deerler... 62

izelge 4.26. Rezistansl-fanl sistemin ekonomik analizi............. 63


13/95

1

1. GR

Ar c l k, tm ynleri ile tar msal ve ekonomik bir tar m kolu olup, tarihi M.. 5000

y llar na kadar dayanmaktad r. Son birka yzy l ncesine kadar ok uzun bir sre ilkel

olarak yap l an ar c l k, gnmz e kadar sren bir gelime sreci yaamtr. Gnmz

arclna gelinmesinde; 1787 ylnda ana arnn havada iftletiinin tespiti, 1845

ylnda ar reme biyolojisinin izah, 1851 ylnda ereveli fenni kovann kefi, 1857

y l nda t emel petek kalplarnn bulunuu, 1865 ylnda bal szme makinesinin icad,

1882 ylnda larva transfer yntemiyle ana ar yetitirme tekniinin kefi ve 1926

ylnda ana arlarda yapay dllemenin bulunuu gibi gelimeler katkda bulunmutur

(Gen ve Dodololu 2002).

Arazisi az veya hi olmayan iftilerin yapacaklar dk sermayeli yatrm ile ksa

srede yksek gelir elde edebilecekleri bir ura olan arclk, zellikle gn youn bir

ekilde yaand krsal kesimlerde g azaltabilecek, isizlik orann drebilecek

ok nemli tarmsal faaliyetlerden birisidir (Tutkun 2000; Gen ve Dodololu 2002).

Balar lar ( Apis mellifera L.) yer yznde ok deiik ekolojik artlara adaptasyon

gstermi; morfolojik, fizyolojik ve davransal zellikleri bakmndan geni bir

varyasyon gstererek birbirinden farkl rklar ve bu rklar ierisinde de deiik ekotipler

meydana gelmitir. Balarlar doal yaylma alanlarnda verim potansiyelleri ile

morfolojik ve davran zellikleri bakmndan ok daha homojen olmalarna ramen,

deiik evre koullarnda ok farkl zellikler gsterebilmektedirler (Ruttner 1988).

Arclk, zellikle ekolojik artlar uygun olan lkelerde ok hzl bir gelime

gstermitir. Bu nedenle arclk tarmn vazgeilmez bir kolu olarak grlmekte ve bu

alanla ilgili almalar dnyada ve lkemizde hzla yaygnlamaktadr. Bugn dnyada

72 969 120 adet ar kovan bulunmakta ve bunlardan 141 702 000 ton dolay nda bal

retilmektedir (Anonim 2007a). Dnyada en ok kovan varlna sahip lke

Hindistand r (9 800 000 adet), bunu 7 405 000 adet kovan ile in, 4 884 468 adet


14/95

2

kovan ile etiyopya ve 4 590 013 adet kovan ile Trkiye izlemektedir. Bal retimi en

fazla olan lkeler ise in (29 933 000 ton), Arjantin (9 342 000 ton) ve Trkiyedir (8

234 000 ton) (izelge 1.1).

izelge 1.1. Dnyada bal retimi ve koloni say s (Anonim 2007a)

lke Bal retimi (ton) Koloni say s (adet) in 29 933 000 7 405 000Arjantin 9 342 000 2 900 000Trkiye 8 234 000 4 590 013ABD 7 922 000 2 392 000Hindistan 5 223 000 9 800 000Rusya 5 213 000 3 227 579Meksika 5 063 000 1 787 514Etiyopya 4 123 000 4 884 468spanya 3 700 000 2 400 000ran 3 600 000 3 400 000Dnya 141 702 000 72 969 120

Bal yan nda; propolis, ar st, polen ve balmumu gibi ar rnleri de dnya ticaretinde

yer almaktadr. Dier yandan tarm gelimi lkelerde arclk, ar rnleri retimi

yan nda hatta daha nemli olarak, bitkisel retimde miktar ve kalitenin art r lmas

amacyla yaplmaktadr. Bununla birlikte arclk, doa ve evreye zarar vermeden

yaplabilen ender tarmsal faaliyetlerden birisidir. Bu ynyle de arclk gelecein en

nemli srdrlebilir tar m sal faaliyetlerinden birisi olacakt r. Yukar da a klanan

nedenle ar c l k, tm dnyada vazgeilemez tar msal bir faaliyet olarak

srdrlmektedir.

Ekolojik ve topografik yaps, zengin floras, koloni varl ve arlardaki genetik

varyasyon bak m ndan lkemiz ar c l k iin son derece uygun bir konumda olup,

dnyadaki ball bitki trlerinin %75ine sahiptir. lkemizin koloni varl ve bal retim

miktar nda srekli olarak bir a rt grlmektedir (izelge 1.1., ekil 1.1.). Trkiye sahip

olduu 4 590 013 civar nda kovan varl ve 8 234 000 ton dolay ndaki bal retimi ile

ar c l kta dnyan n en nemli lkeleri aras ndad r. Tr kiyede 1986 y l nda 2 586 971

adet olan ar l kovan say s , 1990da 3 283 458e, 1995de 3 916 038e, 2000de 4 267


15/95

3

123e, 2005de 4 590 013 adete ulamtr. retilen baln miktar ise 1986da 39 649

ton iken, 1990da 51 286 tona, 1995de 68 620 tona, 2000de 61 091 tona, 2005de

82 336 tona ykselmitir. Bu dnemler ierisinde retilen bal mumu miktar ise 2 083

ton dan, 4 178 tona ykselmitir(Anonim 2006a).

izelge 1.2. lkemizde bal retimi ve koloni saylarnn yllara gre deiimi (Anonim

2006a)

Kovan say s retimY llar

Eski tip Yeni tip Toplam Bal Bal Mumu1986 515 998 2 070 973 2 586 971 39 649 2 083

1987 440 580 2 367 185 2 807 765 34 417 2 131

1988 363 058 2 620 665 2 983 723 42 729 2 422

1989 340 020 2 740 640 3 080 660 40 180 2 272

1990 293 948 2 989 510 3 283 458 51 286 2 758

1991 266 859 3 161 583 3 428 442 54 655 2 863

1992 250 656 3 289 672 3 540 328 60 318 2 916

1993 234 692 3 450 755 3 685 447 59 207 3 110

1994 219 236 3 567 352 3 786 588 54 908 3 353

1995 214 594 3 701 444 3 916 038 68 620 3 735

1996 217 140 3 747 578 3 964 718 62 950 3 235

1997 204 102 3 798 200 4 002 302 63 319 3 751

1998 193 982 4 005 369 4 199 351 67 490 3 324

1999 185 915 4 135 781 4 321 696 67 259 4 073

2000 199 609 4 067 514 4 267 123 61 091 4 5272001 184 052 3 931 301 4 115 353 60 190 3 174

2002 180 232 3 980 660 4 160 892 74 554 3 448

2003 190 538 4 098 315 4 288 853 69 540 3 130

2004 162 660 4 237 065 4 399 725 73 929 3 471

2005 157 059 4 432 954 4 590 013 82 336 4 178


16/95

4

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

7000080000

90000

.1986 .1990 .1995 .2000 .2001 .2002 .2003 .2004 .2005

Y llar

Balretimi(ton)

ekil 1.1. lkemizde bal retiminin yllara gre dalm (Anonim 2006a)

Hem dnya bal ticaretindeki paymz hem de koloni bana bal retimimiz dikkate

alndnda, lkemizin sahip olduu mevcut arclk potansiyelinden yeteri kadar

faydalanamadmz ortaya kmaktadr. Dier yandan lkemizde, bal dnda dier ar

rnlerinin retimi ve bal arlarnn bitkisel retimde yeterli tozlamann salanmas

amacyla kullanlmalar da yaygn deildir. Kovan bana bal retiminin artrlmas, bal

retimi yan nda d ier ar rnlerinin retilmesi ve bal arlarnn bitkisel retimde daha

yaygn kullanlmas durumunda mevcut potansiyelimizi daha iyi deerlendireceimiz

aktr. Ancak, ilkel ve geit kovanlardan modern kovanlara geiin byk lde

tamamlanm olmas, koloni bana ortalama bal retiminde bir miktar artn

salanmas arclmz iin olumlu gelimeler olarak saylabilir.

Erzurum ili ar c l k a s ndan byk bir potansiyele sahiptir. Tar msal Blge tasnifinde

Kuzey Dou Tarmsal Blgesinde (5. Blge) yer alan Erzurumda 87 229 adet ar l

kovan bulunmakta ve bu kovanlardan toplam 1 364 ton bal ve 580 ton bal mumu

retilmektedir (Anonim 2006a). Erzurum, genel olarak engebeli bir araziye sahip olup,

gney ilelerinde korunga, ta yoncas, kr yoncas ve gller gibi yksek miktarda

nektar salglayabilen bitkilerle kapldr. Kuzey ileleri ise meyvecilik ve sebzeciliin

youn bir ekilde yaplmakta olduu; Karadeniz iklimi ile karasal iklim arasnda mikro

klima zellik arz eden yerleim birimleri durumundad r. Yrede ar c l k Kafkas rk


17/95

5

(Apis mellifera caucasica Gorbachev 1916) ve onun blgeye adapte olmu ekotipleri ile

yaplmaktadr. Ekolojik yaps arcla son derece uygun olan Erzurum ili, s cak yaz

aylarnda bata Karadeniz blgesi olmak zere yurdun drt bir taraf ndan gelen ger

ar c lar n akmna uramaktadr. Erzurum ili ar c l k ad na byk bir potansiyele sahip

olmasna ramen baz blgelere ok ar koloni ylmas, baz blgelere ise hi ar

kolonisi konulmamas nedeniyle bu potansiyelden yeterli ve etkin bir ekilde istifade

edilememektedir.

Baarl ve krl bir arcln art Teknik Arclktr. Teknik ar c l k, bir ama

dorultusunda "Arlar Kullanabilme ve Ynetebilme Sanat" olarak adlandrlabilir

(Anonim 2006b). Arclk doaya bal bir retim sistemidir. Arclkta verimi etkileyen

unsurlarn banda iklim ve bitki rts gelmektedir. Bu hususlar gz nnde

bulundurularak kolonilerin yerletirilecei en uygun blgenin seilmesi gerekir. Ayrca

seilen blgede ar kolonilerini olumsuz faktrlerden (hakim rzgarlar, sel, grlt,

vahi hayvanlar v.b) koruyacak bir arlk yeri tespit edilmelidir. Bununla birlikte,

arcl yksek verimli rklarla yapmak gerekir. Tm evresel faktrler optimum olsa

dahi ar kolonileri genetik olar ak verimsiz iseler baarl bir sonuca ulamak mmkn

deildir. Arclkta baarya ulamak iin uygun evre artlar ve ar rk yannda

yeterince bilgi ve deneyim ile modern ar c l k ekipmanlar na sahip olmak gereklidir.

Ar c , ar kolonilerin in eitli dnemlerdeki ihtiyalar n bilmek ve bu ihtiyalar n

karlamak zorundadr.

Bal arlarnn ihtiya duyabilecei optimum evre koullarn salamak elde edilen ar

rnlerinin verim ve kalitesi zerine olumlu etki yapmaktadr. Balars yetitiriciliinde

nemli ekolojik faktrlerden biri scaklktr. evre scaklnda meydana gelebilecek ani

deiikliklerinden arlar olduka fazla etkilenmekte ve ar kayplar artabilmektedir.

D evre artlarna arcnn mdahale etmesi mmkn olmamasna ramen kovan

artlarna mdahale edilmesi ve kovan artlarnn iyiletirilmesi mmkndr. Kurulacak

dzeneklerle kovann havalandrlmas ve stlmas gibi uygulamalarla kovan artlar

ar lar iin daha konforlu bir hale getirilebilir (etin 2004).


18/95

6

Bal ar lar n n normal ilevlerini yerine getirebilmesi iin gerekli olan optimum scaklk

21-35 C aras olup, ar lar 10 C nin alt nda ve 38 C nin zerindeki s cakl klarda

faaliyet gsteremezler. Fakat bal arlar hibir zaman kovan i scaklnn bu seviyelere

ulamasna msaade etmezler. Yavru yetitirme ve mum salglamak iin scakln

srekli 30-36 C aras nda olmas gerekmektedir (Corkin 1930; Merrill 1924; Seeley and

Heinrich 1981; Gen ve Dodololu 2002). Kuluka scakl bu deerlerin altna

dtnde ii arlar thorax scakln hzla ykseltip kuluka zerinde hareketsiz

kalmak suretiyle scakln yavru geliimine uygun seviyeye kmasn salarlar

(Dunham 1931; Bujok et al. 2002). Bal arlar 20 C scaklkta uua karken; kovan ii

s cakl k 10 Cnin alt n a dtnde salkm olutururlar. Salkmn merkez scakl

yaklak olarak 30 C civarnda tutulur. Arlarn oluturduu salkm, i scaklk

ykselince geniler, dnce daralr. Bal arlar salkmn d scaklnn 7 Cnin alt na

dmesine msaade etmezler. Bunu salamak iin salkmn dndaki arlar ile iindeki

arlar srekli olarak yer deitirirler. Bylece hem salkm dndaki arlarn donmalar

engellenmi ve hem de salkm ii havalandrlm olur (Gen ve Dodololu 2002).

Dnyada ve lkemizde bal ars ile ilgili ok sayda alma yaplm olmasna ramen,

kovann i scakl ve nemi gibi faktrlerin, ar davranlar zerine olan etkilerini

belirlemeye ynelik yaplm aratrma says olduka azdr.

Bal ar lar , yksek CO 2 konsantrasyonlar nd a kendilerini uyaran reseptrlere sahiptirler.

Bu reseptrler kovan ierisindeki CO2 younluu artnca arlar uyararak fanlama

ileminin balatlmasn salarlar. Fanlama ilemi en etkili havalandrma

mekanizmas d r . yle ki ii arlar kk bir uu delii nnde yaptklar fanlama

ilemi ile tm kovan ierisindeki havay kontrol edebilmektedirler (Southwick and

Moritz 1987; Petz et al. 2004; Human et al. 2006). Havalandrma ilemi, kovann i

scakl ile nem dengesini koruyarak, solunum sonucunda ortaya kan zehirli gazlar n

dar atlmasn salar (Chadwick 1922; Lindauer 1954, 1971; Simpson 1961; Buedel

1968; Seeley 1974; Human et al. 2006 ).

Bal arlarnn termoregulasyonu (kovan i scaklnn dengelenmesi), kovann

havaland r lmas ve kolonidek i arlarn bir araya gelerek kmelemesi eklinde


19/95

7

olmaktadr. Kmeleme en dta yal arlar, en ite ise gen ii arlar olacakbiimde

ekillenmektedir. Bal arlar, scaklk (10 C) dtnde metabolizmay artrarak ve

thoraks s lar n ykselterek, ar ykseldiinde ise (40 C) metabolizmay yavalatarak

ve kovan havalandrarak duruma uyum salamaya alrlar. Kulukann stlmasnda

daha iri olan erkek arlar ii arlardan daha fazla s yaymaktadr (Kronenberg and

Heller 1982; Harrison 1987; Kleinhenz et al. 2003; Vollman et al. (2004). Ayr ca

kovann i scaklnn ar bir ekilde ykselmesi durumunda, peteklere depolanm

olan nektar ve dardan getirilen su ii arlar tarafndan buharlatrlarak scaklk

drlr (Frisch 1967; Lindauer l954, 1971).

Nosema hastalnn etmeni olan Nosema apis (Zander)protozoonunun gelime ve

yaylmasn engellemek iin kovan ii nem orannn dk tutulmas, kovan i

scaklnn dengeli tutularak ani dlere sebebiyet verilmemesi gerekmektedir.

Bunun yan nda kire ( Ascosphaera apis), ta (Aspergillus flavus) gibi mantari

enfeksiyonlardan bal ar lar n korumak iin de kovan ii nem orannn ar

ykselmesini engelleyici tedbirler alnmaldr (Tutkun ve Bogelmez 2003; der 1983).

Bu almada, ahap ve tecritli kovanlara monte edilen s tma ve havaland rma

dzeneklerinin kovan ii scaklk ve nem deerleri ile ar kolonilerinin fizyolojik ve

davransal zellikleri zerine etkilerinin belirlenmesi amalanmtr.


20/95

8

2. KAYNAK ZETLER

Root (1899) ar kolonilerin in tercih ettii kuluka scakln tespit etmek amacyla

yapm olduu almada; orta gteki bir koloninin kulukalna termometre

yerletirmi ve bu termometreden elde edilen veriler neticesinde; geceleyin d evre

scakl donma noktasnn altna dm olmasna ramen kuluka merkez scaklnn

92oF (33,33oC) ve daha gl kolonilerde ise 95oF (35oC) olduunu belirtmektedir.

Ayn aratrc Austos aynda yapm olduu gzlemde ise en gl koloninin kuluka

scaklnn 98oF (36,67oC)ye ulatn tespit etmitir. Yine yapm olduu bu

almann neticesinde ar kolonileri iin en uygun kuluka scaklnn 92oF (33,33oC)

ile 98oFler (36,67oC) aras nda deitiinisaptamtr.

Kuluka scaklnn ana arnn yumurtlama aktivitesi zerine olan etkilerini incelemek

amacyla yaplan bir almada, ar kovanlarna elektrikli stma sistemi yerletirmi ve

kovan i s cakl klar 73 oF (22.78oC), 76oF (24,44oC), 79oF (26,11oC), 82oF (27,7oC),

85oF (29,44oC), 88oF (31,11oC), 91oF (32,77oC) ve 94oFde (34,44oC) olarak

sabitlenmi, bu s cakl klarda ana ar taraf ndan b rak lan yumurta say lar ise s ras yla 0

adet, 2 adet, 19 adet,34 adet, 67 adet, 110 adet, 96 adet ve 22 adet olarak tespit

edilmitir(Dunham 1929)

Dunham (1931) taraf nd an yap lan Gnn her saati iin kovan i s cakl klar isimli bir

almada; bal arlarnn, evresindeki ekolojik faktrlerin ierisinde en fazla scaklk

zerinde bir deiim meydana getirebildikleri k salkm ve kuluka retim dneminde

en nemli evresel faktr scakln oluturduu bildirilmitir.

Yaplan bir almada, ar kolonilerinin salkmn merkez scakln 35oC civar nda

tuttuklar n , ayn zamanda 35oCnin ar lar n mum salglayp ileme scakl olduu,

salkmn aktifliine gre deimekle birlikte genellikle d yzey scaklnn 17oCnin

zerinde olduu, salkm ierisindeki scakln salkmn bykl ile ok az alakal


21/95

9

olduu, salkmn merkezindeki arlarla salkmn d ksmnda yer alan arlar arasnda

ok az bir fiziksel deiimin bulunduu (


22/95

10

olduu, kltrel artlarda yetitirilen bal ar lar nda ise 42,82,8 oC olarak Haziran 1991

tarihinde lld ve maksimum kritik scaklkzerine lm zamanlar n n nemli bir

etki yapt (p


23/95

11

Polen veya nektar seferinden dnp kulukal kta dans eden ar lar n, rahats z edilmeden

kzl tesi termograf cihaz yardm ile thorax scaklklarnn saptand bir almada;

thorax s cakl klar n n 31,4 C ile 43,0C arasnda olduka deiken bir seyir izledii

tespit edilmitir. Nektar tamadan dnen arlarn thorax s cakl klar ortalama 38,0 C

iken, polen tamadan dnen arlarn vcut s cakl klar ortalama 37,4 C olarak

belirlenmitir(Stabentheiner 2001).

Starks et al. (2000) taraf ndan yap lan bir almada, bal ar lar n n kuluka faaliyetlerini

artrmak ve predatrlere kar kendilerini korumak amacyla kuluka scakln dzenli

olarak ykselttiklerini, kire hastalnn patojeni olan Ascosphaera apis 30Cnin

altnda koloniye bulatnda bal arlarnn bunu fark ederek henz yavrular

hastalanmadan kuluka scakln ykselttiklerini bildirmilerdir.

Bal ars kolonisindeki beki arlar ile kulukada grev alan ii arlarnn thorax

scaklklarnn karlatrlmasnn yapld bir almada; arlarn thorax s cakl klar

kulukada alm olduklar grevlere de bal olarak farkllklar gstermitir. Kzl tesi

termograf cihaznn kullanld bu almada, kulukadaki arlarn thorax yzeyi

s cakl klar n n (36,1 C), beki ar lara g re olduka yksek olduu (34,0C)

llmtr. Ayrca feromon sinyallerinin arlarn thorax scaklklar zerinde artrc

bir etki yapt sonucuna da varlmtr (Stabentheiner et al. 2002).

Stalidzans et al. (2002)n n yapt klar bir almada, scaklk alglayc sensrler (prob)

kuluka zerine rt bezinin altna yerletirilmi ve scaklk verileri y l boyunca her 15

dakikada bir kaydedilmitir. alma bitiminde, k aylarnda dk bir kuluka geliimi

ve bahar dnemi boyunca artan bir kuluka alan geliimi gzlemlenmi ve en byk

korelasyon scaklk ile zaman arasnda gereklemitir. Hava scaklk deerlerinin en

byk etkisi, gda depolama ve kuluka faaliyetlerinin youn olduu baharn ge

dnemleri ile yaz aylarnda ve k salkmnn olumaya balad ge sonbahar

dneminde olmutur. Hava scaklnn en dk etkisi ise kuluka faaliyetlerinin

olmad k aylarnda grlmtr.


24/95

12

Yaplan bir almada, kolonilerden alnan kapal kulukal ve ii arl ereveler

laboratuar artlarnda sabit scaklktaki (36C-45C) kafesler ierisine konularak len ve

hayatta kalan ar lar ile ar lar n eker urubu ve su tketimlerinin belirlenmesine

allmtr, 36Cnin zerinde kapal kulukann ld, 30Cnin altnda yetikin

arlarn deforme olduu, dk scaklklarda gelimenin geriledii, yetikin ii arlar

iin optimum scakln 34C olup, ar lar n 26 -36Cler aras nda hayatta k alabildikleri,

ii arlarn 38Cde be gn ierisinde, 45Cde ise 48 saat ierisinde ldkleri, 1/1

oranndaki eker su karm olan urupla beslenen arlarn deien scaklklardan

etkilenmedii, ar lar n su tketimlerinin 38 Cnin zerinde hzl bir ekilde artarak 48

saat ierisinde 3 ml/ar olduunu, kuluka alannn hayatta kalabilmesi iin kritik

scakln 45C olduu bildirilmitir (Mardan and Kevan 2002).

Tautz et al. (2003), iek zerinde beslenen ar lar n vcut s lar n (zellikle thorax)

konstant bir halde tuttuklarn, yaz veya ilkbahar aylarnda bir iekten dierine

konarken bu ksa sreli uularn vcut slar zerinde her hangi bir deiim

oluturmadn belirlemilerdir. Ayn aratrclar ar n n iek zerine konmas ile

tekrar uua kmas arasnda geen sre uzadnda thorax ssnn dtn, yine bir

ar n n thorax en s cak ve abdomeni ise en serin vcut k sm iken, kafa s s n n thoraxa

bal olarak deitiini, arlarn sadece uarken deil ayn zamanda beslenirlerken de

byk enerji harcadklarn bildirmilerdir.

Kuluka alan termoregulasyonunun ii arlarn davranlar zerine etkilerini ve snn

ii ar lar taraf ndan kulukaya tran sferini belirlemeye ynelik yaplan bir almada,

ii arlarn kuluka scaklnn ayarlanmasnda petekler zerinde hareketsiz bir ekilde

kalarak vcut s lar n ykselt tikleri, petekler zerindeki ii arlarn thorax

scaklklarnn kuluka alannn stlmas veya soutulmas srasnda deimekle

birlikte ortalama olarak 32,21,0C ile 38,12,5C arasnda deitii, gzlemlenen ii

arlarn belli periyotlarda kulukadaki bo gmeleri ziyaret ettikleri ve bir gmece

girdiklerinde s cakl klar n 34,1 -42,5Cler aras nda ykselttikleri, ki bu s cakln

normal ar lardan +9,6 C0 daha yksek olduu bildirilmitir. Bu almada s reten ii

arlarn abdomenlerini hzl bir ekilde pompalama (kasma) hareketi yapmasyla


25/95

13

dinlenen ii arlardan ayrlabilecei, ii arlarn s retmeleri sonucunda kuluka

yzeyinde olduka hzl bir scaklk ykselmesinin gerekletii ve yar m saat i erisinde

s cakl kta 3 Clik bir artn olduu bildirilmitir (Kleinhenz et al. 2003).

W neman et al (2003) srailde Mart 2000-Aral k 2000 tarihleri aras nda infrared -

polietilen bir rt ile sararak kn gne enerjisi yardmyla kovanlarn stlmasn

salayp kovan scakl, koloni geliimi ve baharda bal retim miktarlarnn

belirlenmesine ynelik bir almayapmtr. Polietilenle kapl kovanlar n i

s cakl klar , kapl olmayan kovanlardan gndzleri 12,2C, geceleri ise 1,7C daha

scak olmutur. Polietilenle kapl kovanlardaki k uluka alan bykl ise denemenin

yapld dnem boyunca %59.2 daha fazla (+2290 cm2) kmtr. K periyodunda,

ergin ar geliiminde polietilen ile kapl olan kovanlarda %37,5lik bir art grlrken,

kapl olmayan kovanlarda %11,8 lik bir art belirlenmitir. Bahar dneminde PE ile

kapl kovanlar 20 ,8 kg/koloni bal retirken, kapl olmayan koloniler yaln zca 10,2

kg/koloni bal retmilerdir. Bu almann sonucunda PE ile kapl kovanlar n daha h zl

bir kuluka alan geliimine, daha fazla ergin ar geliimine ve daha fazla bal verimine

sahip olduklar belirlenmitir.

Bir almada, bal arlarn pupa dneminde 29C ve 37C sabit s cakl klarda tutarak

ergin dnmelerindeki nroanatomik geliimleri incelenmi ve kuluka scaklnn bal

arlarnn beyin geliimleri zerine nemli derecede etki ettii tespit edilmitir(Groh et

al. 2004).

Mandl et al. (2004) taraf ndan yrtlen bir almada, bal ars kolonilerinin ilk bahar

hzl gelime dnemlerinde kuluka scakln 33-36C aras nda dengelediklerini,

ar lar n kulukay thoraxlar ndaki uu kaslarndan rettii scaklk ile sttklarn, su

damlacklarn peteklerin yzeyine brakp buharlatrmak veya fanlama yardmyla da

serinlettiklerini bildirmilerdir.

Bal arlarnn yalarna gre hareketlerini ve s retim yeteneklerini aratrmaya ynelik

yap lan bir almada, bal arlarnn thoraxlarndan aktif olarak s retebildikleri ve


26/95

14

gen ii arlarn hem thoraxlar ndaki uu kaslarndan daha fazla s retebildikleri ve

hem de yallara gre kuluka zerinde ok daha hzl hareket edebildikleri

belirlenmitir (Vollman et al. 2004).

Bruce et al. (2005) n farkl s cakl k derecesi (20 C, 30C, 34C) ve 5 farkl nem

oran n n (%0, %65, %75, %85, %97) Varroa destructorzerine olan etkilerinin

incelendii bir almadas nda , dii varroalarn vcutlar ndan su kayb n n, en yksek

scaklk ve en dk nem dzeyinde maksimum olduu tespit edilmitir.

Pupa dneminde bulunan bal arlarnda trake akarnn dk scaklktaki hassasiyetini

belirlemek amac yla yap lan bir almada, 30C s cakl k ile normal kuluka scakl

olan 34C kyaslanmtr. Scakln drlmesi, kuluka knda 5 gnlk bir

uzamaya neden olduu halde, trake akarnn reme zelliklerinde her hangi bir

deiimin olmad sonucuna varlmtr(McMullan and Brown 2005).

Seeley (1974) tarafndan yaplan bir almada, kovan ierisindeki birikmi olankarbondioksitin ii bal arlar tarafndan fanlama yaplarak darya atld, kk

kovanlarda ierdeki karbondioksit ile d atmosferdeki karbondioksit miktarn n

aras nda %0-10 ve %4-25 arasnda dengelendii, ii arlarn kovan ii karbondioksit

oran n byk kovanlar da kk kovanlara gre ok daha iyi kontrol edebildikleri

bildirilmitir.

Yaplan bir almada, kovan ierisindeki ii arlarn yapt fanlama ileminin etkilibir havalandrma mekanizmas olduu bildirilmitir. Aratrclar ii arlarn yaln zca

kk bir uu deliinde yaptklar fanlama ilemi ile tm kovan ierisindeki havay

kontrol edebildiklerini tespit etmilerdir. Periyodik aktif fanlama hareketi ile kovan

ierisindeki havan n pasif hava cereyan eklinde atldn, fanlama yapan ii arlarn

ktan kama eilimi gsterdiini, koloninin havaland rma faaliyetlerinin gece azalarak

devam ettii belirlenmitir (Southwick and Moritz 1987).


27/95

15

Petz et al. (2004) taraf ndan yap lan bir almada, %60-80 nem ieriine sahip

kulukadaki ar larvalar n n ya ile rettikleri CO2 miktarlar belirlenmeye allm ve

80 saatten daha kk yaa sahip olan larvalarn solunum miktarlarnn, daha yal olan

larvalara gre %35 daha az olduu, larvalarn rettii CO2 miktarnn scakla bal

olarak deitii ve buna gre 18Cde retilen CO2 miktarnn 0.480.03 l mg1 h1

CO2 iken 38oC de 3.970.50 l mg1 h1 CO2 olarak lld, scakla bal olarak

solunumoran n n lojistik bir eri oluturduu, bu eri zerinde 33-36Cnin optimum

kuluka scakl olduu, dk hava scaklklarnda kuluka scaklnn ykseltilmesi

ve optimum kuluka retim faaliyetleri iin ii arlar tarafndan aba harcand

belirlenmitir

Bal arlarnda kuluka nem orannn dzenlenmesine ynelik yaplan bir almada, bal

ar lar n n koloni ihtiyalar na gre kulukan n biyofiziksel yap s n n dzenlenmesinde

olduka etkili bir ekilde altklar ve ii arlarn kovan ii nem oran zerinde etkili

olduklar belirlenmi, fakat kuluka nem orannn dengelenmesinde baz zorluklarn

bulunduu, kovan ierisindeki nem miktarn n d hava artlarndan da olduka fazla

miktarda etkilenmekte olduu ve ii ar lar n kovan ii nem miktar n yar opt imum

seviyede ancak dengeleyebildikleri saptanmtr(Human et al. 2006).

Kanadann Alberta eyaletinde yaplan bir almada birbirini takip eden iki yl boyunca

23 adet kovandan elde edilen bal verimleri ile bal akmmn olduu srece bu

kolonilerin kuluka alanlar ve ergin ar geliimleri belirlenmitir. Deneme kolonilerinde

yalar 1-3 arasnda deien ana ar lar kullan l mtr. Elde edilen bal miktar 60,9

kg/koloni ile 210,8 kg/koloni aras nda olup ortalama 120,2 kg/koloni iken, ortalama

kuluka alan miktar 17 -18 Haziranda 26 200 cm2/koloni ve 21 gn sonraki ikinci

lm verilerinde 36 200cm2/koloni, 42 gn sonraki lmde ise 44 900 cm2/koloni

olmutur. Verilere bakldnda bal verimi ile yavrulu alan miktar arasnda pozitif bir

korelasyonun bulunduu tespit edilmitir(Szabo and Lefkovitch 1989).

Marceau et al. (1990) taraf ndan a r rnlerinin retimi ile uu etkinlii arasndaki

ilikinin belirlenmesine ynelik 1987de Kanadada yaz sezonunda yap lan bir


28/95

16

aratrmada, bal verimi, kovan arlndaki gnlk art ile gnlk uua kan ar

say s aras nda dorusal bir ilikinin bulunduu tespit edilmitir. Kovan uu delii

nne yerletirilen dijital ar sayma makinesi ile kovan ierisine giren ve kovandan

ayrlan arlarn says belirlenmi, aktivasyonun minimum olduu dnemlerde uu

etkinlii 14 000-20 000 adet ar /saat olduunda nektar verimi ortalama 0,34 kg/gn,

uu etkinlii 60 000 adet ar/saat olduunda nektar verimi 5,7 kg/gn olduu

bildirilmitir

eitli balars rk ve tiplerinin GAP Blgesindeki performanslar n n saptanmas

amacyla 1992 ylnda yrtlen bir almada, koloni gelime hz ve bal verimi

bakmndan Ege Blgesi arlarnn, talyan, Karniol, Kafkas, Trakya ve Gneydou

Anadolu Blgesi yerli ar lar ndan daha stn per formans gsterdii ve blgeye daha iyi

uyum salad, ortalama bal veriminin ise genotipler iin sras ile 23.9.5.2, 21.62.3,

21.45.9, 17.65.3, 23.37.1 ve 4.30.7 kg olduu belirlenmi ve oul verme

eiliminin Gneydou Anadolu Blgesi arlarnda en yksek (%75)ve Ege ile Karniol

arlarnda ise en dk (%33) olduu bildirilmitir (Kaftanolu vd 1993).

Gen vd (1999a)nn Erzurum koullarnda Kafkas, Orta Anadolu ve Erzurum balar s

genotipleriyle yapm olduklar bir almada; hrnlk eiminin belirlenmesinde

kullanlan ine saylar ile ilgili verilerin s ras yla 9 ,142,87, 16,863,63 ve 29,717,26

adet/koloni, yamaclk eilimleri ile ilgili verilerin srasyla 5,722,33, 48,853,69,

18,882,37 adet/koloni, oul eilimleri ile ilgili verilerin ise s ras yla 33 ,0016,98,

9,304,15 ve 22,0014,71 adet olduunu belirlenmitir.

Erzurum koullarnda Kafkas, Orta Anadolu ve Erzurum balar s genotipleriyle yap lan

bir almada arl ereve saylar srasyla 15.621.04, 17.081.24, 18.491.25

adet/koloni, kuluka alan geliimi deerler srasyla 3055.6280.3, 3584.3271.9 ve

3897.0303.2 cm2/koloni, uu etkinlii verileri s ras yla 72.8613.83, 69.715.3 ve

94.2915.63 adet/koloni, bal verimi ile ilgili deerler ise srasyla 30.623.2,

32.635.17 ve 35.415.36 kg/koloni olarak tespit edilmitir(Gen vd 1999b)


29/95

17

Gler ve Kaftanolu (1999) tarafndan yaplan bir almada, Anadolu, Kafkas, Mula,

Gkeada Trakya ve Alata genotiplerinin ger ar c l ktaki performanslar belirlenme ye

allmtr. Bu almada, bal verimi iin s ras yla 20,573, 6, 26,565,5, 50,164,3,

41,215,2, 15,943,4 ve 43,483,5 kg/koloni, ergin ar geliimi iin s ras yla 7, 540,4,

8,680,6, 17,040,8, 13,940,8, 8,520,4 ve 13,840,6 adet/koloni, kuluka etkinlii

iin ise s ras yla 1112,6110, 7, 1184,8162,9, 2387,5163,5, 2030,2188,9,

1433,9153,2 ve 1501,5128,8 cm2/koloni deerleri elde edilmitir.

Tokat Ziraat Fakltesi Taliftlik (ZF), Tokat Gmenek ky (TG), Almus evreli

kyndeki (A) ve Artova-Kark n ky (AK) ar l klar n da; Beypazar , Beypazar x

Tokat ve Tokat ekotipleri ile gerekletirilen bir almada, bal verimi ile ilgili veriler

genotipler iin ZF arlnda s ras yla, 8 ,30,60, 11,61,22 ve 8,61,04 kg, TG arl

iin s ras yla 15 ,70,97, 16,62,74 ve 14,40,40 kg/koloni, A arl iin

s ras yla17 ,61,24, 20,70,58, 16,81,30 kg/koloni, AK arl iin srasyla 14,11,62,

17,71,89 ve 12,61,54 kg/koloni olarak tespit edilmitir (Karacaolu ve Fratl 1999).

Genotipler dikkate al nmaks z n a r l ereve say lar may s ay lm dneminde ZT,

TG, A ve AK arl iin srasyla 8,60,18, 10,40,31, 10,30,31 ve 9,80,25

adet/koloni, Haziran ay lm dneminde s ras yla 12,00,4, 15,00,39 , 15,00,33

ve14,90,33 adet/koloni, Temmuz ay lm dneminde s r as yla 14, 00,31, 16,60,38,

18,00,37 ve 15,90,49 adet/koloni, Austos ay lm dneminde ise srasyla

13,70,27, 15,80,25, 16,60,36 ve 15,00,47 adet/koloni olarak belirlenmitir.

B, BT ve T genotiplerinin ar l ereve say lar may s ay lm dne minde 9,30,27,10,40,10 ve 9,70,22 adet/koloni, Haziran ay lm dneminde 13,50,50 , 15,1039

ve 14,20,30 adet/koloni, Temmuz ay lm dneminde 15,50,55 , 17,10,47 ve

15,80,40 adet/koloni, Austos ay lm dneminde 13,60,27, 15,70,24, ve

16,60,36 adet/koloni olarak belirlenmitir. Yaplan almada gruplara ait kuluka

alan geliiminde en yksek veriler haziran ay lm dneminde ve srasyla

5504142,4, 6336188,3 ve 5834120,0 cm2/koloni olarak tespit edilmitir.


30/95

18

Anadolu, Kafkas, Mula, Gkeada, Trakya, Alata, ekotipleri kullan l arak yap lan bir

almada, genotiplerin ortalama bal verimleri s ras yla 24,383,58, 26,575,51 ,

57,153,43, 41,225,18, 17,353,69 ve 47,153,33 kg/koloni olarak belirlemitir.

Kovan arlk artn ise srasyla 0,3470,044, 0,2680,054, 0,6530,073,

0,5520,135, 0,4200,060 ve 0,5780,091 kg/koloni olarak tespit edilirken; kuluka

retim etkinliini 1135,614,9, 1160,121,5, 2644,267,3, 2000,997,2, 1446,9101,5

ve 1620,9184,7 cm2/koloni, koloni populasyon geliimini 11,672,29, 12,502,77,

30,501,63, 22,673,16, 13,171,11 ve 22,672,06 adet/koloni olarak belirlendii

bildirilmitir(Gler 1999).

Dodololu (2000) taraf ndan Erzurumda Kafkas, Kafkas x Anadolu, Anadolu x Kafkas

ve Anadolu genotipleri kullanlarak yaplan bir almada; ergin ar geliimi bakmndan

en yksek deerlerin austos ay lm dneminde elde edildii, ortalama arl ereve

say lar n n genotipler iin s ras yla 16,540,26 , 16,000,22, 18,460,22 ve 19,180,26

adet/koloni olarak tespit edildiini, kuluka alan geliimi bakmndan en yksek

kuluka retim deerinin temmuz ay banda ve genotipler iin s ras yla

6196,80130,32, 6724,44110,27, 6492,92110,27 ve 6146,29130,32 cm2/koloni

olduunu, nektar akm dnemi boyunca arlk artnn genotipler iin s ras yla

18,362,27, 16,691,36, 21,392,73 ve 22,272,26 kg/koloni olduunu, uu

etkinliklerinin ise 104,1416,92 adet/koloni ile Anadolu grubunun birinci, 98,0014,62

adet/koloni ile AnadoluXKafkas grubunun ikinci, 92,869,25 adet/koloni ile

KafkasXAnadolu grubunun nc ve 88,7111,18 adet/koloni ile Kafkas grubunun

sonuncu srada yer aldn bildirilmitir.

Aratrc, uu etkinliinin gruplarda 39 adet/koloni ile 171 adet/koloni arasnda

deitiini, bal verimi bak m ndan is e Kafkas, KafkasXAnadolu, AnadoluXKafkas ve

Anadolu gruplar iin s ras yla 7,952,19, 8,531,50, 11,791,71 ve 11,171,45

kg/koloni deerleri elde edildii, gruplar n ortalama bal verimlerinin 0 kg/koloni ile

22,55 kg/koloni arasnda deitiini, koloni bana ortalama ine saylarnn Kafkas,

Kafkas x Anadolu, Anadolu x Kafkas, Anadolu gruplar iin s ras yla 4,140,77,

6,001,23, 11,432,26 ve 16,57 2,34 adet/koloni olduu ve genel olarak koloni bana


31/95

19

ine saysnn 1 ila 23 arasnda deiim gsterdiini, yamaclk eilimlerinin Kafkas

grubunda 3,400,18 adet/koloni, Kafkas x Anadolu grubunda 5,70 0,18 adet/koloni,

Anadolu grubunda ise 6,700,18 adet/koloni ve Anadolu grubunda 6,700,18

adet/koloni olduunu tespit etmitir.

Bayram (2000) yapt bir almann sonucunda kuluka retim etkinlii bakmndan

tm gruplar n ortalamalar olarak en yksek lm dneminin temmuz lm dnemi

ve en yksek ortalama deerin ise 2874229 cm2 olduunu bildirmitir. Yine, ayn

almada kuluka alan genel ortalamasn n en yksek olarak 2318167.45 cm2/koloni

deeriyle V. grubunda (kontrol) olduu, bu grubu s ras yla 1875161.63 cm 2/koloni ile

I.grubun (Her gn polen tuza taklan), 1777246.35 cm2/koloni ile III.grubun (drt

gn tak l p drt gn tak lmayan), 1739 196.84 cm2/koloni ile II.grubun (bir gn tak l p

bir gn tak lmayan), 1630236.53 cm 2/koloni ile IV.grubun (yedi gn tak l p yedi gn

taklmayan) izlediini, bal verimi deerleri ise I., II., III., IV. ve V. grup iin s ras yla

2.60.69, 5.91.77, 3.40.73, 1.30.94 ve 7.90.55 kg/koloni olduu bildirilmitir.

Alata Bahe Kltrleri Aratrma Enstitsnde yer daraltma ve ek yemleme yaplan ar

kolonileri ile normal yetitiricilik yaplan ar kolonileri (kontrol) arasndaki koloni

populasyon geliimi, kuluka retim etkinlii, bal verimi gibi baz zelliklerin

belirlenmesine ynelik yap lan bir almada, koloni populasyon geliimine ynelik

veriler, yer daraltma ve ek yemleme yap lan kolonilerde ortalama 10,630,37

adet/koloni, kontrol grubunda ise ortalama 8,890,35 adet/koloni olarak, kuluka retim

etkinliine ynelik veriler, yer daraltma ve ek yemleme yaplan kolonilerde ortalama

3454,49173,13 cm2/koloni, kontrol grubunda ise ortalama 3059,99162,30 cm2/koloni

olarak, bal verimine ynelik ortalama deerler ise yer daraltma ve ilave yemleme

yap lan kolonilerde 28.133,20 kg/koloni, kontrol grubunda ise 19,553,20 kg/koloni

olarak belirlenmitir (Gler 2000).

Doarolu ve Oskay (2000) birinci grup tek kat kulukal kta, ikinci grup yine

kulukal kta fakat zerine iine bo petek doldurulmu bir ballk konularak, nc

grup kulukala bo petek doldurulup ballkta, drdnc ve beinci gruplar ise ikier


32/95

20

katl kovanlarda ve drdnc grup kulukalkta, beinci grup ise ballkta tutularak

klatlmt r. M ays ay lm dneminde gruplar n kuluka alanlar ortalamalar

s ras yla 2839 ,59429,74, 2840,31266,26, 2540,31369,25, 2993,06424,71 ve

2139,63383,44 cm2 olarak; Haziran ay lm dneminde ise s ras yla

4220,78506,11, 3466,2466,57, 3145,99429,79, 4510,52240,63 ve 2479,57511,30

cm2 olarak tespit edimlitir.

Chaudhary (2001)in Hindistan n gney bat s nda yer alan Haryana eyaletinin ar c l k

performans ve potansiyelinin belirlenmesine ynelik olarak yapt bir almada, ubat

1997de talyan arlarndan oluan deneme kolonileri Bawalda bulunan aratrma

istasyonuna yerletirilmi ve blge iin bitkilerin ieklenme takvimi oluturulmutur.

Kuluka alanlar hzl bir art gstererek mart aynda 2,5-7,3, may s ay nda 8,3 ve

haziranda 8,3 ereve/koloni ye ulam ve bu art eyll aynn ilk gnlerine kadar

devam etmitir. Aralk 1997-Mart 1998 dnemleri aras nda kuluka alan olduka fazla

bir gelime gstermi, koloni geliimi iin en uygun periyodun ubat, Mart aylar

olduu bildirilmi, ortalama bal verimi ise 18,5 kg/koloni olarak tespit edilmitir.

ahinler ve Kaya (2001) tarafndan, bal ars kolonilerini ek yemlerle beslemenin arl

ereve say s , yavrulu alan ve ko loni geliimi zerine etkilerini belirlemek zere eit

gte 32 Mula ar kolonisi zerinde yaplan bir almada; koloniler 4 gruba ayrlm

birinci gruptaki kolonilere kek+eker urubu, ikinci gruptaki kolonilere kek, nc

gruptaki kolonilere eker urubu verilmi ve drdnc gruptaki kolonilere herhangi bir

besleme yap lmam tr. Aratrma sonucunda kek+urup, kek, urup ve kontrol

gruplar nda ortalama ar l ereve say lar s ras yla 11,37, 8,62 , 7,50 ve 6,25

adet/koloni, koloni arl 30,22, 29,20, 27,31 ve 25,93 kg/koloni, yavrulu alan ise

7140, 620140, 3848,5 40 ve 3270,62 40 cm2 /koloni olarak tespit edilmitir.

Gener ve Karacaolu (2003)nun yapm olduklar bir almann sonucunda elde

edilen yavrulu alan verileri KafkasXKafkas, KafkasXEge, EgeXKafkas melezleri

22/02/2000 tarihli lm dnemi iin s ras yla 385.6466.342, 409.5826.134 ve

469.2045.276 cm2/koloni, 24/4/2000 tarihli lm dnemi iin s ras yla,


33/95

21

1828,10133,478, 1879,9589,789 ve 2392,11119,540 cm2/koloni, 17,07,200 tarihli

lm dnemi iin s ras yla 605,2051,298, 2097,95241,061 ve 2199,28108,090

cm2/koloni iken, deneme gruplar na ait bal verimleri KxK, K xE, ExK genotipleri iin

s ras yla 23,000,894, 20,172,044 ve 21,811,975 kg/koloni olarak elde edildiini

bildirmilerdir.

Yaplan bir almada, koloni bana ortalama arl ereve saylarnn en yksek olduu

dnemin austos ay lm dnemi olduu kuluka alan geliimi bak m ndan en

yksek deerin Temmuz ay lm dneminde elde edildii ve Kafkas, Anadolu ve

Karniyol gruplar ndan 2001 y l nda s ras yla 9.631.45, 7.081.37 ve 6.421.00

kg/koloni, 2002 y l nda ise s ras yla 6.201.35, 5.351.02 ve 6. 001.47 kg/koloni bal

verimi elde edildii bildirilmitir(Kutluca 2003).

Erdoan (2003)nn polen retimi ile ilgili yapm olduu bir almada, ar l ereve

say lar temmuz ay lmlerinde saat 8.00 -12.00saatleri arasnda polen tuza taklan

(I.Grup), saat 10.00-12.00 saatleri arasnda polen tuza taklan (II.Grup) ve polen

tuza taklmayan (III.Grup) gruplarda srasyla 12.300.26 adet, 12.200.25 adet

ve12.500.22 adet, austos ay lmlerinde ise srasyla, 14.500.67 adet, 13.600.76

ve 15.100.62 adet olduu bulunmutur. En yksek kuluka retim etkinliinin temmuz

ay lm dneminde 3840.11151,47 cm 2 olarak tespit edildii ve bal veriminin I., II.

ve III.gruplar iin s ras yla 6.951.30, 7.401.33 ve 6.711.17 kg/koloni olduunu

bildirilmitir.

Yap lan b ir almada langstroth tipi ahap ve styropor kovanlarda, seker urubu ve ar

keki beslemesi uygulayarak yaptklar bir almada, kekle beslenen, eker urubuyla

beslenen, kontrol gruplarna ait ergin ar geliimi ile ilgili verilerin, ahap kovanlar iin

s ras yla, 11,620,2, 11,480,20 ve 10,090,22 adet/koloni, styropor kovanlar iin

s ras yla 9,320,24, 10,000,24 ve 9,030,22 adet/koloni, kuluka alan geliime

ynelik verilerin ahap kovanlarda srasyla 2180,1981,09, 2177,8481,09 ve

1611,8490,66 cm2/koloni, styropor kovanlarda s ras yla 2077,4496,92 ,

2095,4596,92 ve 1407,3090,66 cm2/koloni olduu belirlenmitir.


34/95

22

Bu almada, ar kolonilerinin uu etkinliklerine ait veriler, ahap kovanlar iin

s ras yla 48,413,92 , 42,433,92 ve 35,143,92 adet/koloni, styropor kovanlar iin

s ras yla 39,003,42, 38,573,92 ve 31,283,92 adet/koloni, nektar ak m periyodunda

arlk artna dair veriler ahap kovanlar iin s ras yla 11,900,9 , 15,800,87, 10 ve

130,79 kg, styropor kovanlar iin s ras yla 11,570,42 , 14,860,67 ve 10,860,67 kg,

kolonilerin hrnlk eilimlerin gstergesi olan ine saylarna ynelik veriler ahap

kovanlar iin s ras yla 5,281,28 , 4,711,28 ve 7,421,28 adet/koloni, styropor

kovanlar iin s ras yla 15,851,28 , 15,571,28 ve 19,711,28 adet/koloni olarak

bildirilmitir (Dodololu et al. 2004).


35/95

23

3. MATERYAL ve YNTEM

3.1. Aratrma Yresi Hakk nda Genel Bilgiler

alma Erzurum iline bal spir lesinde yrtlmtr.spirilesi, Karadeniz

blgesinin Dou Karadeniz Blm snrlar ierisinde yer almakta olup, Erzurum il

merkezinin 146 km kuzeydousunda bulunmaktad rlar. Yzlm 2 .100 km, rak m

1050 m dir.

spir ilesi, Dou Karadeniz Blm ile Erzurum-Kars Blm aras nda bir alanda

bulunmaktadr. Bu nedenle corafik ve iklimsel zellikler itibariyle gei blgesi

nitelii gstermektedir (Kse 1991). Mikroklima zelliine sahip olan blge zengin bir

floraya sahiptir. Aratrmann yrtld yrenin dalk alanlar, oruh nehri ve

kollar tarafndan dar ve derin bir ekilde yarlmtr. Aratrma sahas, yksek alan

dzlkleri ile vadi tabanndaki dzlkler dnda, ok engebeli ve eim artlar kuvvetli

olan bir topografyaya sahiptir (alayan 1981). Bu nedenle dier tarmsal faaliyetlerin

snrl oranda yaplabildii blge, arclk faaliyetleri iin uygun bir yapya sahiptir.

Blge zengin floras ve mutedil ikliminden dolay ger ar c lar taraf ndan da olduka

fazla tercih edilmektedir.

3.2. Materyal

3.2.1. Ar m ateryali

Aratrma, 2007 y ll nda, yredeki yetitiricilerden satn alnan 42 adet Kafkas melezi

ar kolonisi zerinde yrtlmtr.


36/95

24

3.2.2. Kovan materyali

Aratrmada, 21 adet standart Langstroth tipinde gvde kalnl 25 mm

olan ahap malzemeden imal edilmi kovan ile 21 adet standart Langstroth

tipinde d ile ii kontrplak, keleri ahap, kontrplaklar n aras ise

sktrlm kpkten imal edilmi tecritli kovan olmak zere toplam 42

adet kovan kullanlmtr.

3.2.3. Dier materyal

almann deiik dnemlerinde, maske, krk, eldiven, el demiri, urupluk, temel

petek, set top ve dier arclk malzemeleri kullanlmtr.

3.3. Yntem

3.3.1. Gruplarn oluturulmas ve koloni ynetimi

Bu alma, 2 faktrl tam ansa bal deneme planna gre dzenlenip, 3 tekerrrl ve

her tekerrrde 7 ar kolonisi olacak ekilde planlanmt r.

1.Grup: Kontrol grubu ahap kovan (A-1)

2. Grup: 21Cye ayarl rezistansl ahap kovan (A-2)

3. Grup: 21-34Cye ayarl rezistansl -fanl ahap kovan (A-3)

4. Grup: Kontrol grubu tecritli kovan (T-1)

5. Grup: 21Cye ayarl rezistansl tecritli kovan (T-2)

6.Grup: 21-34Cye ayarl rezistansl -fanl tecritli kovan (T-3)


37/95

25

Aratrmada yetitiriciden satn alnp 5 Haziranda alma sahasna nakledilen 42 adet

ar kolonisi , 9ar ereve ar ve 5 er ereve yavruya sahip olacak ekilde ayn gn

ierisinde eitlenmi ve Langstroth tipi ahap (21 adet) ve tecritli (21 adet) kovanlara

nakledilmilerdir. Kolonilere, satn alnan sfr yal Kafkas melezi ana arlar verilmitir.

(ekil 3.1)

Bal hasad ndan sonra kolonilere 2 ksm eker ve 1 ksm sudan oluan eker urubu ile

10 gn besleme yaplmtr. klim koullarnda meydana gelen deiim ile kovan giri

delikleri kltlmtr. Hava scakl 14-15oCnin zerinde olduu gnlerde

kolonilere, varroa parazitine (Varroa destructor)a kar bir hafta ara ile iki kez perizin

[0.0-diethyl-0-(3-choloro-4-methyl-7-coumarinyl)-thiophosphate]uygulanmtr (Dlger

1997).

ekil 3.1.Ar l ktan bir grnm

3.3.2. Uygulama gruplar n da kovan i scakln n d zenlenmesi

Deneme gruplar na ait koloniler inin i s cakl klar minimum 21 C ile maksimum 34C

aralna ayarlanmtr (Gen ve Dodololu 2002). Bu s cakl k dereceleri ayn zamanda


38/95

26

alma balangcnda uygulama kolonilerinde test edilerek denenmitir. Bu amala,

kovan iinde erevelerin st talarnn zerine yerletirilen prob ile kovan i scakl

kontrol edilmi, i scaklk 21oCnin altna dtnde ii arlarn kulukaya doru

skma eylemine getikleri gzlemlenmi, bu nedenle de 21oC i s cakl k alt limiti

olarak belirlenmitir. Kovan i scakl 34oCnin zerine ktnda ise ii arlarn

kovan darsna karak kovan uu delii nne dizilip ierisini havalandrmak

maksadyla kanat rpmaya baladklar gzlemlenmi ve bu nedenle de 34oC fanlar n

almaya balayaca i scaklk olarak yani st limit olarak belirlenmitir (ekil 3.2)

ekil 3.2. Scak havalarda fan bulunmayan uygulama kolonilerinde kovan uu tahtas

zerinde havalandrma yapan ii arlar

Deneme gruplar ndaki kovan i scaklklarnn salanmasnda kovan tabanna

yerletirilmi olan6m boyunda, d silikon izolasyonlu, 220 V, 180W deerlerine

sahip silikon yaltml rezistans teller kullanlmtr (ekil 3.3, ekil 3.4.).

Kovann stne yerletirilmi olan kontrol sisteminde yer alan ve kulukalk scakln

alglayan probun bal olduu dijital ift kontaktrl termostat ayarlanm olan en

dk dereceye ulatnda stc rezistanslar devreye sokmakta, belirlenen scakla


39/95

27

ulatnda ise devre d brakmaktadr. Kovan ii scakl belirlenen maksimum

dereceye ulatnda ise fan devreye sokarak kovan ierisini havalandrmakta ve

belirlenen scakla dnce fan kapatmaktad r . almada kullanlan tek kontaktrl

termostatlar ise sadece rezistans devreye sokmakta veya devre d brakmaktadr.

ekil 3.3.Ahap kovanlarda kullanlan stc rezistansn tabana yerletirilmesi

Denemede, 12 V, 0,68 A, 4 W, 8 cm ap deerlerine sahip havaland rma fanlar

kullanlmtr (ekil 3.5). Havaland rma fanlar n n dn hzlarn yani kovan ierisine

gnderecei hava miktarn belirlemek iin TFA marka anemometre kullanlmtr.

Kovan nnde havalandrma yapan ii arlarn oluturduu havann hz anemometre

ile llm, buna gre ii arlarn oluturduu 2,5 km/saatlik hava hareketi fanlar n

dn hznda kriter alnarak ayarlamalar yaplmtr. Fanlarn hz, ayarl adaptrlerden

(220 V luk elektrii 1,5 V ile 12 V arasnda istenilen voltaja gre ayarlayabilen)

voltajn drlmesi veya ykseltilmesi eklinde ayarlanmtr.


40/95

28

ekil 3.4. Aratrmada kullanlan baz malzemeler

(1) Is ve nem lmnde kullan lan termo -higro metre, (2) Rezistans tel veya soutucu fanlar altran ift

kontaktrl dijital termostat ve s alg lay c p robu, (3) Kovanlar n i s cakl klar n ykseltmek iin kullan lan

silikon yaltml stc rezistans, (4) Kovan ii havalandrlmasnda kullanlan fan, (5) Fan dn hznn ve

kovan ii hava cereyan n n ayarlanmas nda kullan lan anemo metre, (6) Uygulama kolonilerinde kullan lan

Termostat, adaptrler ve havalandrma fan yerletirilmi yarm kat

1 2

5

43

6


41/95

29

Tm sistem otomatik olarak almtr. Kovana monte edilmi olan sistem retim

sezonu boyunca kullanlm ve klama dneminde kovanlardan kartlmtr (ekil

3.5). Dier uygulama gruplarnda ise (A-2 ve T-2) sadece rezistans kullanlm ve

havalandrma iini arlarn kendilerinin yapmalar salanmtr.

Istc rezistanslarn oluturabilecei manyetik alann arlar zerindeki olumsuz etkisini

ortadan kald rmak iin tellerin zerine ince metal levha (sac) konularak topraklanmtr

(ekil 3.6).

Kovan ierisindeki ve ar l ktaki gnlk maksimum ve minimum s cakl k ve nem

miktarlar n n belirlenmesi amac yla maksimum-minumum termo-higrometre

kullanlmtr. Scaklk ve nem kaydediciler, her gruptan ansa bal olarak seilmi bir

kovan ierisine yerletirilerek kovan ii maksimum ve minimum scaklk ve nem

deerleri gnlk olarak llp kaydedilmitir.

ekil 3.5. Istma ve havalandrma sistemi balanm olan bir tecritli kovan


42/95

30

ekil 3.6. Istc rezistanstan oluabilecek manyetik alann nlenmesi iin tellerin

zerine yerletirilip topraklama yap lan galvanize sa

3.3.3. Fizyolojik zelliklerin belirlenmesi

3.3.3.a. Yaama gc

Uygulama gruplarnn yaama gleri, deneme boyunca deiik nedenlerle snen ve

deneme d kalan kolonilerin saylar kullanlarak belirlenmitir (Doarolu vd 1992;

F ratl ve Budak 1992;

Kaftanolu vd 1993; Gler 1995; Dlger 1997).

3.3.3.b. Ergin ar g eliimi

Ergin ar geliimini tespit etmek amac yla 5 Haziranda tm koloniler 9 ereve ar ve 5

ereve yavru olacak ekilde eitlenmitir. Bu eitlemeden bal hasad na kadar olan

dnemde (25 Austos) 30 gn ara ile kolonilerin arl ereve saylar belirlenmi, elde

edilen rakamlar ergin ar geliiminin ls olarak deerlendirilmitir (Gen 1990;Dlger 1997).


43/95

31

3.3.3.c. Kuluka alan g eliimi

Her bir uygulama grubundaki kolonilerde 5 Hazirandan bal hasad na kadar (25 Austos)

geen sre ierisinde, her ayn banda btn yavrulu ereveler zerindeki kapal

kuluka alanlar PUCHTA yntemiyle cm cinsinden llerek yavrulu alan tespiti

yaplmtr (Pekel ve Doarolu 1987; Gen 1990; Gener 1996; Dlger 1997;

Dodololu 2000).

3.3.3.d. Nektar akm dneminin belirlenmesi ve arlk kazanc

Deneme kolonilerinin nektar akm dnemindeki arlk kazanlarnn tespit edilmesi

amacyla btn koloniler nektar akm dnemi balangcnda (20 Haziran) ve sonunda (5

Austos) 100gr hata ile tartlmtr. Koloniler, ball k veya ilave ereve verme veya geri

alma durumunda da tartlarak nektar akm dnemindeki net arlk artlar

belirlenmitir(Dlger 1997; Gen 1994; Szabo 1980).

3.3.3.e. Uu etkinlii

Uygulama kolonilerinin uu etkinliini belirlemek amacyla, her gruptan tesadfi

olarak seilen denk gteki birer kolonide lm yaplmtr. Her seferinde ayn

kolonide ve leden nce ayn saatte (10:00) olmak zere 10 gn ara ile 7er defa 60

saniye sre ile uua kan ar saylarnn tespiti yntemi kullanlmtr (Pekel ve

Doarolu 1987; Fratl ve Budak 1992; Dlger 1997).

3.3.3.f. Bal verimi

Hasatta her koloninin kendi klk ihtiyalar gz nnde bulundurularak sadece

ballktan bal hasad yaplmtr. Hasat srasnda tm erevelerin zerine ait olduu

kovan n numaras yaz l mtr. Szme ncesi ve sonras nda ereveler tart larak aradaki

fark bal verimi olarak tespit edilmitir (Nelson and Gary 1983; Pekel ve Doarolu


44/95

32

1987; F ratl ve Budak 1992 ; Gen 1992; Gen ve Aksoy 1993; Gler 1995; Dlger

1997).

3.3.4 Davran zelliklerinin belirlenmesi

3.3.4.a. H r nl k e ilimi

Hrnlk eilimini belirlemek iin 4x5 cm ebatlar nda siyah set oval bir top

kullanlmtr. Set top, her bir deneme grubuna ait her defasnda tesadfi olarak seilenayn kolonilerde ve ayn anda olmak zere, bir dakik a sre ile uu delii nnde

sallanmtr. Bu ilem 15 hazirandan itibaren 10 gn ara ile 7 defa tekrarlanm ve her

uygulamann sonunda arlarn top zerinde braktklar ine saylar tespit edilerek o

grubun hrnlk eiliminin ls olarak deerlendirilmitir (Pekel ve Doarolu 1987;

.Doarolu vd 1992; F ratl ve Budak 1992 ; Kaftanolu vd 1993; Gener 1996; Dlger

1997).

3.3.4.b. Yamaclkeilimi

Koloniler yamacln en st dzeyde bulunduu nektar akmnn sona erdii dnem

ile bal hasad n n yap l d dnemler aras nda yak ndan takip edile rek yamacln

grld durumlarda kovan nndeki yamac arlarn zerine un serpilmitir. Un

serpilmi yamac arlarn yamadan sonra hangi kovana girdikleri ve bu kolonilerin

hangi gruba ait olduklar tespit edilmitir. Bu uygulama 10 defa tekrarlanmtr.Yamaya itirak eden kolonilerin saylar gruplarn yamalama eiliminin bir gstergesi

olarak kullanlmtr (Fratl ve Budak 1992; Dlger 1997)

3.3.4.c. Oul eilimi

Koniler, doal oul verme dnemi boyunca birer hafta aral klarla 7 defa kontrol

edilerek, kontroller esnas nda ar lar taraf ndan yap lan a k ve kapal ana ar ykskleri


45/95

33

tespit edilerek imha edilmitir. Elde edilen yksk saylar oul verme eiliminin bir

ls olarak deerlendirilmitir (Pekel ve Doarolu 1987; Doarolu vd 1992; Gen

1992; Dlger 1997).

3.3.5. statistiki analizler

Bu alma, 2 faktrl tam ansa bal deneme planna gre dzenlenmitir. alma 3

tekerrr ve her tekerrrde 7 ar kolonisi olacak ekilde planlanm ve varyans analisi

SPSS paket program kullanlarak yaplmtr. Ancak ergin ar geliimi ve kuluka alangeliimine ait veriler Haziran Temmuz ve Austos Aylarnda her bir kovanda ayr ayr

belirlendiinden bu veriler tekrarlanan lmler varyans analizine gre (Grgl and

ahinler 2006) test edilmitir. Ortalamalar aras ndaki farklar ise Duncan testi ile

karlatrlmtr (Dzgne vd 1987).

3.3.6. Rezistansl-fanl Sistemin Ekonomik Analizi

Denemede kullanlan farkl deneme gruplarnn karlln tespit etmek amac yla net

gelir ve net oransal kar belirlenmitir. Net gelir ve net oransal karn hesaplanmasnda

her bir deneme grubu iin ayr ayr amortisman ve dier giderler belirlenmi ve

aadaki formllerden faydalanlmtr.(A l ve Demirci 1984; K ral ve ark. 1999,

Karaglge 1996). Amortisman giderleri hesaplanrken ahap ve tecritli kovanlar 5 yllk dijital

termostat, s t c tel, adaptr, havaland rma fan ve elektrik kablolar 10 y ll k bir mre gre

hesaplanmtr.

Net kr= retim deeri-retim masraflar

Oransal krllk= retim deeri/retim masraflar

retim masraflar= Sabit masraflar+deiken masraflar

retim deerinin belirlenmesinde;

retim deeri= Elde edilen rn miktar x birim fiyat eitliinden faydalanlmtr.


46/95

34

Birim fiyat olarak; arclarn eline geen fiyat baz alnmtr.

Ekonomik net karn belirlenmesinde kullanlan dorudan masraflar; Elektrik, nakliye,

arazi kiras, temel petek, igc gibi girdilere ait masraflar iken, dolayl masraf,

yetitiricinin i gcdr.

Dorudan masraflarda kullan lan girdi birim fiyatlar n n belirlenmesinde baz resmi

kurumlardan (Anonim 2007b, Anonim 2007c, Anonim 2007d) ve zel firma ile

satclardan elde edilen verilerden yararlanlmtr.

ifti ailesinin igc: Tarmsal rnlerin maliyeti hesaplan rken, ifti ve ailesine

iletmedeki almalarna karlk olmak zere, iilik creti taktir edilmektedir

(Karaglge 1987). Aratrmada, ar kolonilerinin tanmas, kolonilerin rutin kontrol ve

bakm, ereve yapm ve hasat gibi ilerde kullanlan i gc karl asgari cret

zerinden ve elektrik tesisatnn montaj parasal olarak (YTL/gn) belirlenmitir.

Aratrma sresince rezistanslar ve havalandrma fanlar toplam 350 kw elektrikharcamtr. almada kullanlan baz girdiler izelge 3.1de gsterilmitir.

izelge 3.1. Aratrmada kullanlan baz girdilere ait fiyatlar

Girdiler Fiyatlar (YTL)Elektrik (kw/saat) 52Nakliye 40Arazi kiras 300

Temel petek 400Amortisman pay 5670gc (elektrik tesisat ekilmesi dahil) 2344,320


47/95

35

4. ARATIRMA BULGULARI

4.1. S cakl k ve Nem Deerleri

2007 yl alma sezonuna ait gn iindeki en yksek ortalama scaklk deeri 30,86oC,

en dk ortalama scaklk deeri 15,12oC, en yksek ortalama nem deeri %73,11

ortalama en dk nem deeri %31,09 olarak belirlenmitir.

Aratrmada gn iindeki maksimum scaklk deeri bakmndan sezon boyunca tespit

edilen en dk deer21,20oC (33. gn) iken en yksek deer 40,5oC (60. gn) olarak

belirlenmitir (ekil 4.1).

almada gn iindeki minumum scaklk deeri bakmndan sezon boyunca tespit en

dk deer1. gn (9,80oC) ve en yksek deer24.-27. gnlerde (20,20oC) olarak

llmtr. (ekil 4.1).

retim sezonunda arlkta tespit edilen gn iindeki en dk maksimum nem lm

deeri %40,0 (23. gn) en yksek %98,0 (70. gn) olarak tespit edilmitir.

Gn iindeki en dk minimum nem deeri %24,0 en yksek minimum nem deeri ise

%56,0 olarak saptanmtr(ekil 4.2).


48/95

36

05

10

15

20

25

30

35

40

45

1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69 73

lmler (Gn)

ScaklkVerileri(

OC)

Maks.S c. Min. S c.

ekil 4.1. almann yrtld arla ait scaklk lm deerleri

0

20

40

60

80

100

120

1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 61 65 69 73

lmler (Gn)

NemV

erileri(%)

Maks Nem Min Nem

ekil 4.2. almann yrtld arla ait nispi nem lm deerleri


49/95

37

4.2. Uygulama Gruplarna Ait Kovanlarn scaklk ve Nem Deerleri

Aratrmada, en yksek kovan ii scaklk deerleri A-1, A-2, A-3, T-1, T-2 ve T-3

deneme gruplarnda s ras yla 38,994,47oC, 36,952,63oC, 35,332,68oC,

37,673,09oC, 36,062,37oC ve 34,201,48oC, en dk scaklk deerleri ise s ras yla

20,532,09oC, 22,791,69oC, 22,691,53oC, 21,481,99oC, 22,781,66oC ve

24,081,51oC olarak tespit edilmitir (izelge 4.1, ekil 4.3).

Deneme gruplar nda

maksimum nem deerleri %67,3910,70 (A-1), %61,889,83 (A-2), %56,668,59 (A-3), %70,539,08 (T-1), %63,599,39 (T-2) ve %58,488,25 (T-3),

minimum nem deerleri %25,054,77 (A-1), %24,772,80 (A-2), %24,672,68 (A-3),

%24,532,45 (T-1), %25,093,30 (T-2) ve %25,386,00 (T-3) olarak belirlenmitir

(izelge 4.1, ekil 4.4).

izelge 4.1. Uygulama gruplarnda kovan ii scaklk ve nisbi nem deerleri

S UygulamaGruplar

n Maksimums cak l k ( oC)

Minimums cakl k (oC)

Maksimumnem (%)

Minimumnem (%)

A-1 81 38,992,81 20,532,09 67,3910,70 25,054,77

A-2 81 36,952,63 22,791,69 61,889,83 24,772,80

A-3 81 35,332,68 22,691,53 56,668,59 24,672,68

Ortalama 243 37,093,42 22,002,07 61,9710,65 24,833,54

T-1 81 37,673,09 21,481,99 70,539,08 24,532,45

T-2 81 36,062,37 22,781,66 63,599,39 25,093,30

T-3 81 34,201,48 24,081,51 58,488,25 25,386,00

Ortalama 243 35,982,78 22,742,03 64,1810,18 25,004,19


50/95

38

Aratrmada ahap kovan tiplerinde en yksek scaklk ortalama deeri 37,093,42oC,

en dk scaklk ortalama deeri 22,002,07oC, en yksek nem ortalamas

%61,9710,65, en dk nem ortalamas %24,833,54 olarak belirlenmitir.

Tecritli kovan tiplerinde ise en yksek s ca klk ortalama deeri 35,982,78oC, en dk

scaklk ortalama deeri 22,742,03oC, en yksek nem ortalamas %64,18 10,18, en

dk nem ortalamas %25,004,19 olarak hesaplanmtr. (izelge 4.1).

15

20

25

30

35

40

45

A1 A2 A3 T1 T2 T3

Uygulamalar

Sc

aklkDeerleri(0C)

Max. Is Min. Is

ekil 4.3. Uygulama gruplarna ait kovan ii ortalama scaklk lm deerleri dalm


51/95

39

10

20

30

40

50

60

70

80

A1 A2 A3 T1 T2 T3

Uygulamalar

Nemdeerleri(%)

Max. Nem Min. Nem

ekil 4.4. Uygulama gruplar na ait kovan ii ortalama nem lm deerleri dalm

Uygulama gruplarna ait kovanlarn i scaklk deerlerine yap lan istatistiki analiz

sonucunda, kovan ii maksimum scakl zerine kovan tipi ile, uygulama lar n etkisi

nemli olarak belirlenmi (p


52/95

40

izelge 4.2. Uygulama gruplarnda kovan ii scaklk ve nem lm deerlerine aitvaryans analizi

lmler Varyasyon Kaynaklar SD KO F

Maksimum

scaklk

Kovan Tipi

Uygulama

Kovan tipiXuygulama

Hata

1

2

2

480

117,395

408,021

1,658

7,677

15,292*

53,148*

0,216ns

Minim

um

scak

lk

Kovan Tipi

Uygulama

Kovan tipiXuygulama

Hata

1

2

2

480

52,289

192,062

19,396

3,122

16,749*

61,520*

6,213*

Maksimumnem Kovan Tipi

Uygulama

Kovan tipiXuygulama

Hata

1

2

2

480

470,378

4165,010

20,823

87,128

5,399*

47,803*

0,239ns

Minimumnem Kovan Tipi

Uygulama

Kovan tipiXuygulama

Hata

1

2

2

480

2,836

1,781

12,469

15,134

0,187ns

0,118ns

0,824ns

*: nemli (P


53/95

41

izelge 4.3. Uygulama gruplar na ait ortalama kovan ii s cakl k ve nispi nem deerleri( S )

Faktrler N Maksimums cakl k (oC)*

Minimums cakl k (oC)*

MaksimumNem (%)*

MinimumNem (%)*

Kovan tipleri

Ahap 243 37.093.42 22,002,07 61,9710,65 24,833,54

Tecritli 243 35,982,78 22,742,03 64,1810,18 25,004,19

Ortalama 486 36,533,17 22,372,06 63,0810,44 24.913,87

Uygulamalar

K 162 38,343,88 a 21,002.0,9 a 68,969,98 a 24,793,79 a

R 162 36,502,48 b 22,721,69 b 62,719,62 b 24,933,05 a

R-F 162 34,771,60 c 23,381.67 c 57,578,44 c 25,024,65 a

Ortalama 486 36,533,17 22,372,07 63,1510,47 24,913,87

*Ayn harfle gs terilen ortalamalar aras nda 0.05 ihtimal seviyesinde istatistiki olarak fark yoktur.

4.3. Fizyolojik zelliklerinin Belirlenmesi

4.3.1. Yaama Gc

Aratrmada sezon boyunca uygulama gruplar na ait kovanlardan snen koloni

olmamtr.

4.3.2. Ergin Ar Ge liimi

almada retim sezonu sresince uygulama kolonilerinde 30ar gn aral klarla 6 ayr

dnemde llen ar l ereve say lar ile ilgili veriler izelge 4.4.de verilmitir.

almadaahap kovanlarda koloni bana ortalama arl ereve saylar Temmuz ay

lm dneminde A-1 grubunda 15,571,13adet, A-2 grubunda 18,291,38 adet, A-3

uygulama grubunda 20,001.41 adet olarak tespit edilmitir (izelge 4.4.). Austos ay

lm dneminde bu deerler 18.861.35 adet (A-1), 22.861.57 adet (A-2) ve

25.431.33 adet (A-3) olarak belirlenmitir. Tecritli kovanlarda ise Temmuz ay

ndaortalama ar l ereve say lar 17.280,76 adet (T-1), 19.431.90 adet (T-2) ve


54/95

42

21.860,69 adet (T-3), Austos aynda 21.141,21 adet (T-1), 23.292,05 adet (T-2) ve

27.141.95 adet (T-3) olarak tespit edilmitir (izelge 4.4, ekil 4.5).

izelge 4.4. Uygulama gruplar na ait ar l ereve say lar (adet/koloni)

Kovantipleri

Uygulama n Haziran Temmuz Austos

Ahap A-1 7 9 15,571,13 18,861,35

A-2 7 9 18,291,38 22,861,57

A-3 7 9 20,001,41 25,431,33

Ortalama 21 9 18,152,11 22,652,87

Tecritli T-1 7 9 17,280,76 21,141,21

T-2 7 9 19,431,90 23,292,05

T-3 7 9 21,860,69 27,141,95

Ortalama 21 9 19,522,25 23,863,05

UygulamalarK 14 9 16,431,28 20,001,71

R 14 9 18,861,70 23,071,77

R-F 14 9 20,931,44 26,291,77Genel ortalama 42 9 18,742,36 23,123,11

0

5

10

15

20

25

30

A1 A2 A3 T1 T2 T3

Uygulamalar

Arlereve

saylar

(Adet/Ko

loni)

Haziran Temmuz Austos

ekil 4.5. Denemede kullan lan uygulama gruplar na a it ar l ereve say lar


55/95

43

Uygulama gruplar na ait ar l ereve say lar na tekrarlanan lmler varyans analizi

uygulanm, sonular izelge 4.5.de verilmitir.Muameleler arasna bakldnda bu

zellik zerine kovan tipi ve uygulama faktrleri nemli bulunurken, kovan

tipiXuygulama, interaksiyonlar nemsiz bulunmutur(p


56/95

44

16,986,13 adet/koloni ile rezistansl ve 15,144,79 adet/koloni ile kontrol gruplar

takip etmitir. (izelge 4.6).

izelge 4.6. Uygulama gruplara ait kolonilerin ortalama ar l ereve say lar (adet/koloni).

Faktrler N S *Kovan TipiAhap 63 16,446,01

Tecritli 63 17,466,65

Ortalama 126 16,956,33UygulamaKontrol 42 15,144,79 a

Rezistansl 42 16,986,13 ab

Rezistansl-Fanl 42 18,747,42 b

Ortalama 126 16,956,33

*: Ayn harfle gsterilen ortalamalar aras nda 0.05 i htimal seviyesinde istatistiki olarak fark yoktur.

almann yrtld retim sezonunda Haziran ay nda uygulama gruplar ar l

ereve says bakmndan eitlendii iin varyans analizi yaplmamtr. Ortalama ar l

ereve say lar na uygulanan oklu ka rlatrma testinde Temmuz ay lmlerinde,

Kontrol (16,431,28), Rezistansl ( 18,861,70), RezistanslFanl ( 20,931,44)

uygulama gruplarnn ortalamalar birbirinden farkl bulunmutur (p


57/95

45

23.0 adet, Austos aynda en az 19,0 ve en ok 30.0 adet ar l erev e tespit edilmitir

(izelge 4.8).

izelge 4.7. Uygulama gruplara ait kolonilerin aylara gre ortalama ar l ereve say lar (adet/koloni)

Haziran Temmuz AustosFaktrler

n S N S * n S

Kovan tipi

Ahap kovan 21 9 21 18,152,11 21 22,652,87

Tecritli kovan 21 9 21 19,522,25 21 23,863,05

Ortalama 42 9 a 42 18,74 2,36 b 42 23,123,11 c

Uygulama

K 14 9 14 16,431,28 a 14 20,001,71 a

R 14 9 14 18,861,70 b 14 23,071,77 b

R-F 14 9 14 20,931,44 c 14 26,291,77 c

Ortalama 42 9 a 42 18,742,36 b 42 23,123,11 c

*Ayn harfle gsterilen ortalamalar aras nda 0.05 ihtimal seviye sinde istatistiki olarak fark yoktur.

izelge 4.8. Kovan tiplerine ait aylara gre ar l ereve say lar (adet/koloni)

Faktrler Aylar N S Maks. Min.

Haziran 21 9,00 a 9,00 9,00

Temmuz 21 17,952,25 b 22,0 14,0

Ahap

Austos 21 22,383,06 c 27,0 17,0Haziran 21 9,00 a 9,00 9,00

Temmuz 21 19,522,24 b 23,0 16,0

Tecritli

Austos 21 23,863,05 c 30,0 19,0

Ortalama 126 16,956,33 30,00 9,00

*Ayn harfle gsterilen ortalamalar aras nda 0.05 ihtimal seviyesinde istatistiki olarak fark yoktur.


58/95

46

4.3.3. Kuluka Alan Geliimi

Kovan tipleri ve uygulamalar birlikte dikkate alndnda retim sezonunda kuluka

alan geliim miktar Haziran ay lm dneminde uygulama gruplar iin

3205,0071,12 cm2/koloni (A-1), 3176,8686,95 cm2/koloni (A-2) ve 3174,29119,82

cm2/koloni (A-3), 3178.4271.53 cm2/koloni (T-1), 3187.25 69.76 cm2/koloni (T-2) ve

3245.25112.92 cm2/koloni (T-3) olarak tespit edilmitir. Temmuz ay lm

dneminde 5597.86257.38 cm2/koloni (A-1), 6226.57185.90 cm2/koloni (A-2),

6921.71214.76 cm2/koloni (A-3), 5778.29172.76 cm2/koloni (T-1), 6520.71282.54

cm2/koloni (T-2) ve 7219.29167.85 cm2/koloni (T-3) olarak belirlenmitir. Austos ay

lm dnemi deerleri ise 4082.86312.24 cm2/koloni (A-1), 4570.29174.19

cm2/koloni (A-2), 5004.143257.33 cm2/koloni (A-3), 4458.43134.15 cm2/koloni (T-

1), 5067.71297.42 (T-2) ve 5549.86130.20cm2/koloni (T-3) olarak tespit edilmitir

(izelge 4.9, ekil 4.6).

izelge 4.9. Uygulama gruplar na ait kolonilerde aylara gre kuluka alan miktarlar(cm/koloni)

Kovan

tipleri

UygulamaN Haziran Temmuz Austos

Ahap K 7 3201,4366,00 5597,86257,38 4082,86312,24

R 7 3198,0042,69 6226,57185,90 4570,29174,19

R-F 7 3239,7155,98 6921,71214,76 5004,14257,33

Ortalama 21 3213,0556

rezistanslı ve fanlı ahşap ve tecritli kovanlardaki balarısı (apis mellifera l.) kolonilerinin...

Documents