RICINUS (Ricinus communis)

-seminarski rad-

SADRŽAJ:

1. UVOD................................................................................................... 3

2. PORIJEKLO RICINUSA..................................................................... 4

3. BOTANIČKA KLASIFIKACIJA......................................................... 5

4. BIOLOŠKE OSOBINE......................................................................... 6

4.1. Korijen................................................................................. 64.2. Stablo.................................................................................... 74.3. List........................................................................................ 74.4. Cvijet.................................................................................... 84.5. Cvasti.................................................................................... 84.6. Plod....................................................................................... 94.7. Sjeme.................................................................................... 9

5. USLOVI USPIJEVANJA..................................................................... 10

5.1. Odnos prema toploti........................................................... 105.2. Odnos prema vodi............................................................... 105.3. Odnos prema svjetlosti....................................................... 115.4. Odnos prema zemljištu....................................................... 11

6. AGROTEHNIKA GAJENJA ZA RICINUS........................................ 11

6.1. Plodored............................................................................... 116.2. Obrada zemljišta................................................................. 116.3. Đubrenje............................................................................... 126.4. Sjetva.................................................................................... 136.5. Njega..................................................................................... 146.6. Žetva..................................................................................... 15

7. LITERATURA...................................................................................... 16

2

1.UVOD

Sinonimi: ricin, harapka, kloščevina, krlja, krlj, klošč, čudika, krljež, čudno drvo;

engleski: castor oil plant; francuski: ricin; njemački: hunsbaum.

Ricinus se gaji za proizvodnju sjemena koje je veoma cjenjena sirovina za

dobijanje ulja zbog njegovog hemijskog sastava.

Količina ulja u sjemenu ricinusa zavisi od uslova u kojima biljka uspjeva i od

sorte, zatim od vremena žetve, jer ima različite vrijednosti u raznim fazama zrelosti. U

mliječnoj zrelosti iznosi oko 55% od količine ulja u punoj zrelosti, a u voštanoj oko 90%.

Pored toga, sadržaj ulja u prezrelom sjemenu veći je nego u punoj zrelosti.

Hemijski sastav sjemena ricinusa u %

Dio sjemena Ulje Bjelančevine BEM Celuloza Pepeo

Cijelo sjeme 55,42 19,97 2,34 19,60 2,67

Omotač 1,66 7,14 8,49 79,98 2,75

Jezgra 70,15 24,24 1,61 1,48 2,52

Ricinusovo ulje veoma je viskozno, minimalno se mjenja pri promjeni

temperature, ne mrzne na niskim temperaturama, a na vazduhu se ne suši. Zbog tih

osobina ono je izuzetno kvalitetno motorno ulje. Široko se primjenjuje u tekstilnoj i

kožarskoj industriji, a upotrebljava se i za proizvodnju traka za pisaće mašine.

Ricinosovo ulje je i sirovina za proizvodnju sentetičkog kaučuka, vještačke kože te nekih

drugih plastičnih masa, kao i za proizvodnju sapuna i kozmetičkih preparata. Dobiveno

hladnim cjedjenjem, služi kao medicinsko ulje, a u nekim zemljama (Italija i neke zemlje

Azije i Afrike) upotrebljava se i kao jestivo ulje.

proizvodi od ricinusa

3

Od bjelančevina u sjemenu ricinusa najviše su zastupljeni albumin (oko 54%) i

globulin (oko 23%). Skroba nema, a šecera veoma malo. U sjemenu se nalaze fosfatidi, a

ustanovljeno je i prisustvo ćilibarne kiseline. Sadrži otrovnu materiju ricin koja djeluje

na krvne sudove , krv i nervni sistem. Za čovjeka je smrtonosna doza od 0,2 g, a ta se

količina nalazi približno u 6 sjemenki.

Ostaci pri cjeđenju ulja upotrebljvaju se za proizvodnju biljnog kazeina, izradu

ljepila, za ogrjev i kao đubrivo. Ostaci ricinusa se ne mogu upotrebljavati za ishranu

stoke. Iz stabla ricinusa može se izdvojiti likino voda, koje je veoma grubo i dosta slabo,

a služi samo u proizvodnji grubih prediva (kanapi i užad).

2.PORIJEKLO RICINUSA

Ricinus je porijeklom iz Afrike. Divlji ricinus se susreće u Africi, odakle je

prenjet u Aziju, Evropu i Ameriku. Ricinus je bio poznat antičkim Egipćanima i Grcima.

Godišnja svjtska proizvodnja ricinusovog ulja iznosi oko 460 000 tona, odnosno

1 100 000 tona zrna. Najviše ricinusa se proizvede u Indji, Brazilu i Kini. U Evrpi se

porizvede oko 90 000 tona, a uvozi još 30 000 tona. Na prostorima bivše Jugoslavije

ricnus se proizvodi u Vojvodini, istočnoj i južnoj Srbiji, Makedoniji u Hercegovini.

4

3.BOTANIČKA KLASIFIKACIJA

Ricinus je jednogodišnja ili višegodišnja biljna vrsta.

Pripada PORODICI: Euphorbiaceae

RODU: Ricinus

Postoji nekoliko klasifikacija ricinusa. Po staroj klasifikaciji, Ricinus communis L. bio je

podjeljen na krupnosjemeni i sitnosjemeni. Danas se kao najpotpunija klasifikacija

smatra ona po kojoj se Ricinus communis L. tretira kao zbirna vrsta.

Popova ih dijeli na 3 elementarne vrste:

I-Krupnosjemeni Ricinus macrocarpus

pr. sanguineus - crveni

pr. indicus – indijski

pr. japonicus - japanski

pr. chinensis – kineski ricinus

II-Sitnosjemeni Ricinus macrocarpus

ssp. Spontaneus –divlji ricinus

ssp. cultus - gajeni

III-Zanzibarski Ricinus zamzibarinus

ssp. mexicanus – meksikanski ricinus.

Ricinus communis

5

4.BIOLOŠKE OSOBINE

4.1.Korjen

Korjen je jako razvijen. Kod jednogodišnjih formi dopire dublje od 2 m.

Neposredno ispod korjenovog vrata izbija nekoliko ( 4 – 7 ) veoma snažnih žila koje se

jako granaju. Korjen ricinusa veoma dobro usisava hranjive materije.

6

4.2.Stablo

Stablo je u početku zeljasto, kasnije odrvenajva, koljencima je izdjeljeno na

članke. Na poprečnom presjeku je okruglo i šuplje ispunjeno samo na koljenu. Na

površini je glatko, a po dužini je blago izbrazdano.Boje stabla je različita: bijela ili siva,

zatim zelena , ružičasta ili ljubičasta u raznim nijansama. Na vrhu glavnog stabla formira

se cvijet, usljed čega je njegov porast ograničen. Iz pupoljka u vršnom dijelu stabla

izbijaju bočne grane od kojih jendna često preuzima ulogu glavnog stabla. Listovi su

naizmjenični, imaju dosta duge cjevaste drške koje su obojene istom bojom kao i stablo.

Ricinus-opšti izgled list ricinusa

4.3.List

List je složen i sastoji se od liski. Liske su krupne, režnjevito sječene na 6 do 9

režnjeva. Cijela liska može biti zelena ili obojena ružičastom ili ljubučastom nijansom

kao i stablo.

7

4.4.Cvijet

Ricinus je jednodoma biljka,

razdvojenih polova. Ženski i muški

cvijetovi smješteni su istoj cvasti. Ženski su

postavljeni u gornjem dijelu cvasti, a

muški u donjem.

4.5.Cvasti

Cvast je grozd, dužina mu varira od 20 do 70 cm. U jednoj cvasti može biti 30 do

500 cvijetova. Osovina cvasti može biti duža ili kraća usljed čega grozd može biti zbijen

ili rastresiti. Grozdovi se formiraju postepeno. Prvi se formira grozd koji završava glavno

stablo, zatim grozdovi na bočnim granam prvog reda itd. Prvi grozdovi cvjetaju 50 dana

poslje nicanja, a u toku sljedećih 15 do 20 dana cvijetaju drugi grozdovi. Grozdovi

ricinusa mogu biti konični ili cilndrični. Cvijetni omotač je prost, jednoslojan, izgrađen

od 5 sitnih listića, u muškim cvijetovima pokriva samo mnogobrojne prašnike, a u

ženskih samo tučak, koji završava sa tri dvodjelna žiga.

Cvast Cvast

8

4.6.Plod

Plod je trodjelna čahura, loptasta ili ovalna. Površina može biti glatka ili naborana

sa bodljama ili gola. Bodlje na čahurama mogu biti kratke ili duge, fine, grube, tanke ili

debele. Zrele čahure su svijetlomrke ili žutomrke, dok nezrele mogu biti bijele,

sivozelene, ružičastocrvene ili ljubičaste. Čahure ricinusa su različite veličine i

razvrstavaju se u tri kategorije :

I) Sitne (od 1 do 1,8 cm)

II) Srednje (od 1,9 do 2,1 cm)

III) Krupne (od 2,2 do 3,0 cm)

Plod ricinusa u doba sazrjevanja puca, i sjeme se osipa ili rasipa na

komorice u kojima sjeme ostaje vezano (zatvoreno). Od ukupne težine čahure na sjeme

otpada 70 %.

4.7.Sjeme

Sjeme ricinusa je ovalno, na

prednjem kraju malo suženo, a sa bokova

spljošteno. Na prednjem kraju mu je gotovo

uvijek jasno izraženo ispupčenje –

karankula. Sastoji se od omotača,

endosperma i klice sa dva kotiledona. Na

omotač sjemena otpada u prosijeku 23%, a

na unutarnji dio (tzv. jezgru) 77%. Dužina

sjemena varira od 5 – 30 mm, a širina do

10mm. Masa 1000 sjemenki iznosi 80 – 1 000g. čahura ricinusa sa bodljama

Sjemenjača je petoslojna. Posljednji sloj, ponekad kao prozračna opnasta

tvorevina, srasta sa unutarnjim dijelom sjemena (jezgrom). Sjemenjača je tvrda, krta,

glatka i sjajna. Osnovna boja joj je tamno crvena, otvoreno mrka do zatvoreno mrka. Na

njoj se skoro uvijek nalaze svjetlije mozaične šare, skoro bijele, svijetlosive do

srebrnaste, svjetlomrke, a ponekad i ružičaste.

9

Unutrašnji dio sjemena (jezgra) je mek, mesnat, bijel do krem, a sastoji se od klice sa dva

lisnasta kotiledona i endosperma.

Sjeme može da sačuva klijavost 3 do 6 godina.

Sjeme ricinusa (oblici i boje)

5.USLOVI USPJEVANJA

Ricinus je biljka tropskih i subtropskih terena, ali njegove ranostasne odlike i

sorte veoma dobro uspijevaju i u rejonima kontinentalne klime.

5.1.Odnos prema toploti

Ricinus treba mnogo toplote. Minimalna temperatura za klijanje sjemena 10 °C, a

optimalna 20 do 25 °C. Optimalna temperatura vegetacionog perioda iznosi 25 do 30 °C.

Neposredno poslije nicanja, biljčice ricinusa su jako osjetljive na kasne proljećne

mrazeve, tako da ugibaju već na -1 °C. Razvijenije biljke mogu bez štete da izdrže

mrazeve do -3 °C.

5.2.Odnos prema vodi

Kada ricinus formira veliku vegetativnu masu, traži mnogo vlage i pored toga što

je relativno ekonomičan potrošač vode. Pozitivno reaguje na navodnavanje. Kratkotrajne

10

suše izdržava dosta dobro. Jaka i dugotrajna suša izaziva opadanje listova i cvijetova, što

se sve nepovoljno odražava na prinos sjemena i sadržaj ulja.

5.3.Odnos prema svjetlosti

Ricinus ima velike potrebe u svijetlosti. Ne podnosi zasjenjivanje. Povećana

oblačnost u toku vegetacije nepovoljno utiče i na prinos i na sadržaj ulja. Ricinus je biljka

kratkog dana.

5.4.Odnos prema zemljištu

Ricinusu odgovaraju duboka plodna i strukturna zemljišta. Ne odgovarju mu

rastresita zemljišta, kao i teška i zbijena. Najbolje mu odgovaraju černozem i duboka

aluvijalna zemljišta. Podnosi slabije zaslanjena zemljišta. Optimalna reakcija zemljišnog

rastvora za ricinus je pH 6,0 do 7,3.

6.AGROTEHNIKA ZA RICINUS

6.1.Plodored

Ricinus ne podnosi monoprodukciju. Nabolji predusjevi su višegodišnje trave, i

jednogodišnje mahunarke. Ricinus je dobar predusijev za skoro sve njivske kulture.

6.2.Obrada zemljišta

Ricinus dobro reaguje na produbljivanje orničnog sloja, jer izvanredno dobro

iskorištava sve prednosti duboke obrade. U savremenoj proizvodnji dubina obrade

zemljišta za ricinus ne smije biti manja od 30 cm, a poželjno je da se kreće između 35 i

40 cm. Osnovnu obradu zemljišta za ricinus treba obaviti obavezno u jesen, i to što ranije,

a najbolja krajem ljeta i početkom jeseni. Svako zakašnjenje sa osnovnom obradom

dovodi do smanjenja prinosa sjemena i sadržaja ulja.

11

Poslije jednogodišnjih mahunarki potrebno je zaoravanje strništa, a tek poslije

toga se zemljište obrađuje ne punu dubinu, dok se poslije okopavina ore odmah na punu

dubinu. Zimi zemljište ostaje u otvorenim brazdama.

Unošenje žetvenih ostataka tanjiranjem

U proljeće drljačama se brazde zatvaraju. Poslije desetak dana dopunski se

obrađuje tanjiranjem na dubinu od 6 do 8 cm, a nekoliko dana prije sjetve, ponovo se

dopunski obrađuje tanjiranje na 10 do 12 cm.

6.3.Đubrenje

Ricinus troši znatne količine hranjivih materija. U 100 kilograma zrna uz

odgovarajuću vegetativni masu iz zemljišta iznosi oko 7,2 kg azota, 1,7 kg fosfora i 5,9

kg kalijuma. Stajsko đubrivo se u proizvodnji ricinusa upotrebljava samo u zgorijelom

stanju. Potrebna količina stajskog đubriva se kreće između 15 i 20 t/ha, a samo na

izrazito siromašnim zemljištima i do 30 t/ha.

12

U savremenoj proizvodnji ricinusa uglavnom se koriste mineralna đubriva i to u

prosječnim količinama:

40 do 80 kg/ha N,

50 do 90 kg/ha P2O5,

40 do 60 kg/ha K2O.

Najbolji rezultati u proizvodnji ricinusa postižu se kombinovanim đubrenjem stajnjakom

i mineralnim đubrivima.

Stajsko đubrivo se unosi pri osnovnoj obradi. Tada se unosi i ½ fosfornih i kalijumovih

đubriva, a ostatak se upotrebljava za startno đubrenje.

Ricinus na početku cvjetanja

6.4.Sjetva

Za sjetvu se uzima sjeme iz prvih grozdova, pošto se iz njega razvijaju biljke

najveće životne sposobnosti, što obezbjeđuje veliki prinos. Pored toga, takvim se

sjemenom dobija ujednačen usjev. Sjeme za sjetvu mora biti zdravo, čistoće najmanje

99%, a klijavost mu ne smije biti manja od 95%. Pri odabiranju sjemena za sjetvu, sjeme

se potapa u vodu gdje ostaje oko 4 sata. Sve što poslije toga ispliva na površinu vode,

odbacuje se, a za sjetvu se upotrebljava samo teže sjeme, potonulo na dno suda.

13

Kada se izvadi iz vode, sjeme treba osušiti. Kod nas se ricinus sije polovinom

aprila, kada temperatura zemljišta dostigne 10 do 12 °C. Ranijom sjetva je nepogodna jer

sjeme truli i napadaju ga štetočine. Ricinus ne podnosi ni kasnu sjetvu jer podbacuje u

prinosu, grozdovi se na bočnim granama kasno formiraju, i sjeme u njima ne stigne

normalno da sazri.

Sije se u redove i u kućice. Gustina usjeva zavisi od osobina sorte. Sortama, koje

su bujnije i formiraju veću vegetativnu masu, daje se veći vegetativni prostor i obrnuto.

Međutim, gustina usjeva se javlja i kao regulator bujnosti. Pri manjoj gustini, biljke su

bujnije, a u izvjesnom stepenu im se produžava vegetacija, sazrijevaju neravnomjernije, i

obrnuto. Ako se vegetacioni prostor jače smanji, biljke se izdužuju, a njihovo grananje

smanjuje, kao i broj grozdova, a prema tome i prinos. U našim rejonima vegetacioni

prostor se kreće između 2000 i 3000 cm2, a to se postiže rastojenjem između redova od

50 do 80 cm, i rastojanjem između biljaka u redu, odnosno između kućica od 30 do 50

cm. U jednoj kućici se mogu stavljati po dvije biljke.

Kada se ricinus sije u kućice, potrebno je 15 do 20 kg/ha sjemena, a za sjetvu u redove,

25 do 30 kg/ha. Sije se na dubinu od 6 do 7 cm, a ako je zemljište suvo, sjetva ide na

nešto veću dubinu od 10 do 12 cm.

6.5.Njega

Poslije sjetve primjenjuje se čitav niz mjera njege: kultiviranje, zakidanje vrhova

stabla, prorijeđivanje, prihranjivanje i navodnjavanje.

Neposredno po nicanju prvi put se međuredno kultivira, a uz to se usjev i

prorijeđuje. Usjev posijan u redove prorijeđuje se u dva poteza: buketirinjem i

raščupavanjem buketa. Kada je usijev posijan u kućice, čupaju se suvišne biljke. Zatim

se još dva puta međuredno kultivira, u intervalima od po 12 do 15 dana.

Dubina međuredne kultivacije je 8 do 10 cm.

Primjenjuje se i specifična mjera njege, a to su zakidanje vrhova stabla kada biljke

imaju 4 do 5 pravih listova. Time se prekida porast glavnog stabla, izaziva jače grananje,

a prvi grozdovi formiraju se na bačnim granama. Time se spriječava izbijanje grozdova u

kojima sjeme neće sazrijeti do kraja vegetacije.

Prihanjivanje je veoma značajna mjera njege. Usjev se prihranjuje dva puta u toku

vegetacije. Prvi put uz prorijeđivanje, a drugi put u početku formiranja prvih grozdova.

14

Ricinusu treba najviše vode za cvjetanja i nalijevanje zrna. Potkraj vegetacije,

vlažnost ne smije da bude suviše velika, jer bi to produžilo vegetacioni period i pojačalo

grananje biljaka. Zalivna norma treba da se kreće između 40 i 70 l/m2 vode. Veoma je

značajno u sušnim rejonima rano zalijevanje, prije sjetve ricinusa. Time se u zemljištu

stvaraju rezerve vode i izbjegava zalijevanje u prvim fazama razvića. Taj postupak utiče

pozitivno i na porast i na razviće korjenovog sistema. Sjeme ricinusa sazrijeva postepeno.

Najprije sazrijeva sjeme u prvim grozdovima formiranim na vrhu stabla, zatim grozdovi

na granama prvog reda. Kod nas se normalno formiraju i sazrijevaju samo grozdovi

prvog i drugog reda, a u povoljnim godinama i grozdovi trećeg reda. Na prve grozdove

otpada 70 do 75% ukupnog prinosa zrna. Zreli grozdovi ricinusa dobijaju mrku, odnosno

žutomrku boju.

6.6.Žetva

Ricinus se žanje

sukcesivno, onako kako pojedine

grupe grozdova sazrijevaju.

Grozdovi se odsjecaju ručno,

zatim se dosušuju, a poslije toga

vršu se specijalnim mašinama.

Ricinus, u koga nije izraženo

osipanje sjemena, žanje se

jednofazno, adaptiranim

kombajnima. Da bi kombajn

mogao normalno da radi, usjev se

prska desikatorom, što izaziva

opadanje lista. Kondiciona vlaga

za čuvanje sjemena iznosi 8 do

10 %.

Ispucale čahure ricinusa

15

7. LITERATURA

1. Todorović, J., Lazić, Branka, Komljenović, I. (2003): Ratarsko – povrtarski

priručnik. GrafoMark. Laktaši.

2. Gatarić, Đ., (2005): Sjemenarstvo sa osnovama oplemenjivnja. Banjaluka.

16