UNIVERZITET U BEOGRADUFILOZOFSKI FAKULTET ODSEK ARHEOLOGIJA

SEMINARSKI RAD

Rimska Taliata

Predmet:Arheologija rimskih provincija na Balkanu

Mentor: Student:Dr Miroslav Vujović Maja Jeremić

BEOGRAD, MART 2014

RIMSKA TALIATA

Kaštel Taliata je jedan od najvećih i najbolje očuvanih na našem delu dunavskog limesa. Leži pored Dunava, 250 m udaljen od vode, na mestu koje čini prelaz iz Gornje u Donju klisuru Đerdapa, oko 2 km uzvodno od Porečke reke.1

Utvrđenje na lokalitetu Veliki Gradac kod Donjeg Milanovca nalazilo se na prelazu iz Gornje u Donju klisuru Đerdapa, oko 2 km uzvodno od Porečke reke, neposredno uz potok Paprenicu. Postavljeno na 200-250 m od desne obale Dunava, utvrđenje je imalo skoro kvadratnu osnovu (oko 134x126m) sa blagim padom terena od juga prema severu. Postojanje ruševina na Velikom Gradcu prvi je zabeležio Marsilji, a zatim ga pominju i drugi putopisci i istraživači. Utvrđenje se opravdano identifikuje sa Taliatom iz pisanih izvora, imenom sačuvanim u raznim oblicima : Taliatis, Talia, Taliata i Taliatae.Prema podacima iz itinerara, Taliata se nalazila na važnom dunavskom putu koji je od Singidunuma preko Viminacijuma vodio na istok, s jedne strane, i preko Dierne u Dakiju, s druge strane.Prva arheološka istraživanja na kastrumu Veliki Gradac počela su 1958, a sistematski radovi su trajali od 1965. do 1969. godine. Utvrđenje je imalo skoro kvadratnu osnovu, obuhvatajući u svim periodima svoga postojanja površinu oko 134 x 126 m.Obično se pretpostavlja da mu je predhodilo starije utvrđenje na Malom Gradcu, koje se nalazilo u njegovoj neposrednoj blizini.

Različiti istraživači izneli su u više mahova predpostavku da utvrđenje na lokalitetu Mali Gradac predstavlja prvobitni logor rimske Taliate, a u 1 D. Vučković – Todorović, Veliki Gradac – antičko i ranovizantijsko utvrđenje, Arheološki pregled, 7, Beograd 1965., str. 99

III veku je podignuto novo utvrđenje, čija osnova u celini odgovara osnovi prvobitnog logora. Na uglovima kaštela podignute su uvučene trapezoidne kule sa plitkim ispustom na spoljnoj strani. Medju retkim pokretnim nalazima pominje se keramika iz I veka n.e. i iz srednjeg veka. Nije iskljuceno da se na ovom mestu nalazio privremeni logor u kome je bila smeštena jedinica koja je izgradila prvo utvrđenje na Velikom Gradcu.

Ostaci bedema prvobitnog logora na Velikom Gradcu samo su mestimično očuvani. Građen je od pritesanog kamena i oblutaka vezanih beličastim malterom, bez temeljnog ispusta. Unutrašnje i spoljašnje lice bedema podignuto je od krupnijeg pritesanog kamena i vezivnog maltera, a središnji deo ispunjen je sitnijim građevinskim materijalom zalivenim malterom.

O datovanju bedema i drugih objekata prvobitnog logora u drugu polovinu I veka svedoče pokretni nalazi, u prvom redu fino rimsko posuđe, dačka keramika i novac. Iako numizmatički nalazi jasno pokazuju da je Taliata posle Trajana, odnosno posle zauzimanja Dakije, izgubila svoj značaj, keramički nalazi ukazivali bi da se život u utvrđenju nije sasvim ugasio u II veku.Pregledano je oko 106 primeraka novca, što približno predstavlja dve trećine od ukupnog broja numizmatičkih nalaza sa Velikog Gradca.Javlja se nagli porast novčanog opticaja u periodima 98-117 i 260-284. Numizmatički material ukazivao bi da je utvrđenje izgubilo svoj značaj posle Trajana sve do druge polovine III veka, i da je napušteno pred kraj IV veka ili na početku V veka. Ponovni porast koncentracije novca u vreme Valentijana I i Justinijana II može se protumačiti pojavom inflacionih emisija i činjenicom da je u momentima katastrofa ili opasnosti gubitak novca po pravilu češći.

Na istočnom bedemu nalazila se potkovičasta kula, dimenzija 3x2,5 m. Kapije su bile flankirane pravougaonim isturenim kulama.

Kapije se nalaze na sredini bedemskog platna, dok se južna kapija za razliku od severne i  istočne ne nalazi na sredini bedema, već je postavljena znatno bliže jugozapadnoj ugaonoj kuli. Debljina očuvanih bedema nije svuda ista, u proseku iznosi oko 2m., s tim što se po pravilu širi u blizini kapija. Bedemi su građeni od krupnijeg pritesanog kamena i vezivnog maltera. U toku arheoloških radova konstantovano je podizanje vodovoda, koji je praćen od južne kapije prema severu, substrukcije od oblutaka i lomljenog kamena, zalivenog malterom. Kanal glavnog priključka vodio je na sever, čija dubina iznosi 0,48 m, širina 0,38 m, a praćen je u dužini od 23 m. U unutrašnjosti utvrđenja konstantovana je još jedna građevina, koje se tumači kao horeum sa spratom, dimenzija 18,80x12,85 m. Ovom kasnoantičkom periodu pripadaju i velike terme van logora, sa njegove zapadne strane.Ranovizantijsko utvrđenje na Velikom Gradcu karakteriše popravka kasnoantičkih bedema, čije su pravougaone kule delom nadzidane. Od kapija očuvana je samo severna, dok su ostale kapije zazidane. Zapadna kapija je u ranovizantijskom periodu zazidana i pretvorena u jedinstvenu prostoriju sa krstionicom - baptisterijum.

Crkva je bazilikalne osnove i sastoji se od naosa, čije dimenzije iznose 9,5 x 5,9 m, sa oltarskom apsidom na istoku, širine 4,40 m, i narteksom na zapadu 5,8x4,3 m, aneksa 3,3 x 3 m, i kule pretvorene u baptisterijum, dimenzija 8,2 x 3,5 m. Svi ovi delovi čine jednu celinu, s time što je aneks naknadno prizidan uz istočni deo južnog zida crkve. U građevinu se ulazilo kroz otvore širine 1.20m na južnom i severnom zidu narteksa, odakle je moglo da se pristupi u naos i u baptisterij. Između naosa i aneksa, sa ulazom na zapadnom zidu nije se komuniciralo. Izgleda da je cela građevina je bila podignuta od opeka sa malterskim spojnicama. Podovi i zidovi crkve ukazuju na postojanje dve građevinske faze. Stariji pod relativno je dobro očuvan, podignut je od rimskih opeka različitog formata, među kojima se nalaze i šestougaone pločice. Postavljene na malterskoj podlozi. Mlađi pod se sastojao od velikih opeka (54x37x4.6) u naosu i uobičajenih vizantijskih opeka (34x29x5cm) u ostalim prostorijama. Mestimično je krpljen fragmentovanim opekama ili kamenjem.

Krstionica je postavljena u južnom delu severne kule nekadašnje zapadne kapije, kao i prvi pod u naosu bila je rađena od opeka rimskog formata (41x30x4.5), sa vezivnim slojevima debljine 2 – 4 m, na temeljima od oblutaka i maltera. Na uglovima konstrukcije nalazila su se četiri stupca od opeka, verovatno podupirači baldahina od lakog materijala. Postojanje dva premaza u pisnici po svoj prilici odgovara dvema građevinskim fazama utvrđenim u ostalim delovima crkve. Nalaz folisa Justinijana I (518-527) između podova naosa samo potvrđuje ranovizantijsku pripadnost bazilike. A nalazi jednog srednjovekovnog groba na južnom zidu i jednog ukopanog u isti jasno pokazuju da je u to vreme crkva bila srušena.Iz svega proizilazi da je crkva definitivno napuštena pred kraj IV veka i da se tek nekoliko vekova kasnije na njenim ruševinama formirala nekropola.Ranovizantijskom periodu pripadaju i dogradnje ugaonih kula kružne osnove, sa izuzetkom kule na jugoistočnom uglu, koja je potkovičastog oblika, dimenzija 5,1 x 4 m. Uz severnu kapiju izgrađen je novi horeum, pravougaone osnove, sa dimenzijama 20,20 x 10,70 m. Građevina je kasnije napuštena, a u njenom južnom delu je kasnije izgrađena radionica metala.

U toku iskopavanja Velikog Gradca izdvojene su četiri građevinske faze. Promene nastale tokom vremena najjasnije se uočavaju na bedemu, dok su u unutrašnjosti utvrđenja, ispitanoj u nedovoljnoj meri, objekti otkriveni u celini nažalost sasvim izuzetni.Prva faza se vezuje za logor izgrađen u I veku, kome pripadaju najstariji horeum i delimično očuvani bedemi na severnoj i južnoj strani, kao i na uglovima logora. Prvobitni logor je stradao u požaru, čije tačno vreme rušenja nije poznato.Druga faza obuhvata logor podignut u drugoj polovini III veka. Kao i prvobitni logor, i ovaj logor iz druge faze je stradao u požaru. U drugom građevinskom periodu sagrađen je novi, znatno masivniji bedem (debljine oko 2m) Kaldrmisane ulice, koje su spajale južnu i severnu

kapiju, odnosno istočnu i zapadnu, delile su logor na četiri nejednake površine.Treća faza se vezuje za izgradnju trećeg logora na početku Justinijanove vladavine. Ovo treće utvrđenje je stradalo u požaru, koji se može dovesti u vezu sa avarskim operacijama 595/6. godine. Dolazi do degradacije utvrđenja o čemu svedoče prepravke crkve i rušenje žitnice , u čijim se okvirima sada nalazi radionica za obradu metala. U svojoj poslednjoj fazi života ranovizantijska Taliata više je ličila na utvrđeno selo nego na vojnički kaštel.Četvrta faza se vezuje za period XI – XII veka. Obeležena je popravkom bedema i konstrukcijama od lakog materijala, koje se teško mogu izdvojiti od ranovizantijskih. Na ruševinama ranovizantijske bazilike i van nje nastalo je groblje na redove, u čijoj blizini je podignuta crkvica.2

Utvrdjenje na Velikom Gradcu, postavljeno na mestu ravne i siroke obale, je istovremeno predstavljalo važnu odbrambenu tačku od neprijateljskih upada iz Dakije. Podaci o vojnim jedinicama smešteni u Taliati tokom više vekova su oskudni. Najstariji pisani dokument je vojnička diploma coh(ortis) iRaetorum Heroes Serapionis f(ilio) Antioc(hia domo)datovana u prvu polovinu 75 god.Do sada proučeni pečati na opekama pružaju izvesna obaveštenja samo za kasnoanticki period. Najčešće su nalažene opeke sa žigovima D(acia), R(i)p(ensi) Dier(na), iz vremena posle napuštanja onostrane Dakije.

O vojnim jedinicama stacioniranim tokom V i VI veka nema nikakvog pomena. Jedino znamo da je ranovizantijska Taliata ili Tanata nastala kada i svi ostali kašteli na Đerdapskom limesu. O tome svedoči ostava novca sa poslednjim primerkom iskovanim 594/5 god.3 Nekoliko

2 В. Поповић, Доњи Милановац – Велики Градац, ( Taliata), римско и рано византијско утврђење Старинар XXXIII – XXXIV, Београд 1984., str. 267 – 280

3 V.Popovic, Melanges de l’Ecole Francaise de Rome, Antique, 87,1975, 489-484

vekova kasnije, na ruševinama nekadašnje Taliate nastalo je srednjovekovno naselje sa nekropolom.

Iskopavanja Velikog Gradca ostala su nedovršena. Rezultati do kojih se došlo ne pružaju odgovore na mnoga pitanja, u prvom redu unutarnje strukture sukcesivnih logora. Sigurno da bi pažljiva analiza pokretnih nalaza unela više preciznosti u hronologiju utvrđenja na Velikom Gradcu.

LITERATURA

- В. Поповић, Доњи Милановац – ВеликиГрадац, ( Taliata), римско и рано византијско утврђење Старинар XXXIII – XXXIV, Београд 1984.

- D. Vučković – Todorović, Veliki Gradac – antičko i ranovizantijsko utvrđenje, Arheološki pregled, 7, Beograd 1965

- V.Popovic, Melanges de l’Ecole Francaise de Rome, Antique, 87,1975