1

Rkaûdê _eòa©ð̂ iµKðùeC_Kìkaûiúu _ûAñ GK iìP^û _êÉòKû

eòRòI^ûfþ ùi<eþ `eþ ùWùbf_þùc<þ ùKû@_ùei þ̂

eòRòI^ûfþ ùi<eþ `eþ ùWùbf_þùc<þ ùKû@_ùei þ̂

Rkaûdê _eòa©ð̂ iµKðùeC_Kìkaûiúu _ûAñ GK iìP^û _êÉòKû

4

_âKûgK : eòRòI^ûfþ ùi<eþ `eþ ùWùbf_þùc<þ ùKû@_ùei þ̂

iõ_û\^û cŠkú : iêùeg P¦â aòùhûdú, aòbê _âiû\ cjû«ò, RM Ü̂û[ PûUûRðú,\òfäú_ Kêcûe iêaê¡ò, _âbûZ Kêcûe cògâ, eûcKé¾ cjûeYû

ijù~ûM : dêùeû_ò@û þ̂ dê̂ ò@ þ̂, K^i‰ðþ IßûfðWþ IßûAWþ

@kueY : bûMýe[ô iûjê, eûcKé¾ cjûeYû

cê\âY : RM Ü̂û[ _âò<ið, bêaù^gße

Rkaûdê _eòa©ð^ iµKðùe C_Kìkaûiúu _ûAñ GK iìP^û _êÉòKû

5

IWÿògû C_Kìk I Rkaûdê _eòa©ð̂

IWÿògû C_Kìke @]ôaûiúcûù^ iû]ûeYZü GK ÊZª _âûKéZòK iÚòZò ò ò ò ò c¤ùe aiaûiKe«ò û GVûùe \êAUò @aiÚû @Zý« iû]ûeY û _âZòahð GVûùe Lêaþ ahðû Gaõ a^ýû aûaûZýû ùjûA[ûG û ZZþR^òZ aòbò^Ü @iêaò]û @^êbêZ jêG û C_Kìka©ðú aûùfgße RòfäûVûeê M¬ûc Ròfäû _~ðý« ù~ùZ RòfäûMêWÿòK ejòQò ùiVûKûe icÉ @]ôaûiúcûù^ GiµKðùe Lêaþ bf bûaùe RûY«ò û Gjû aýZòZ @^ý GK @iêaò]û Gjò @*kùe ù\Lû~ûAQò,Zûjû ùjfû @õgêNûZ céZêý û Leû\òù^ _âûdZü Gjò iciýû \êA \g§ò ùjfû aXÿòaûùefûMòQò û Gjò Zòù^ûUò @iêaò]û ijòZ ejòQò @ù^K iêaò]û ~ûjû @ûce C_Kìk @*ke@]ôaûiúcû^u ^òcù« ae\û^ Kjòùf @Zêýqò ùja ^ûjó û ùiMêWÿòK ùjfû:-

1) ùcøiêcú aûdê _âaûjùe Rê^þeê ùiù_Ö´e _~ðý« GVûùe @]ôK ahðû Rk còùk~ûjû \ßûeû aòbò̂ Ü _âKûee Pûhaûi Lêaþ bfjêG û GVûKûe Rcò I cì©òðKûùe GKÊûZªýZû ejòQò û Gjû _âûdZü @û\âð Gaõ icê\âKìkò@û Rcò, aòùghZü aûfò@ûù\ûeiû Kò´û i«i«ò@û û

2) aòbò^Ü _âûKéZòK ùR÷a aòaò]Zû Gjò @*kùe bf bûaùe aé¡ò _ûAaûe icÉi¸ûa^û ejòQò û ahðû\ò̂ ò@û ]û^ Pûh ijòZ ahðiûeû aòbò̂ Ü `k I _ ò̂_eòaû c¤Gjò @*kùe Pûh Keû~ûG û

3) icê\â I iÚkbûMe còk^ iÚk ùjûA[ôaûeê @ù^K _âKûee RúaR«ê Gjò ùbøùMûkòKiÚòZòe fûb _ûA[û@û«ò û ùj«ûk aY, SûCñaY Gaõ aòbò̂ Ü c›ý I _lú iõ_\ùeGjû be_êe û

6

4) Gjò @*kùe ejò[ôaû ùj«ûk a^ _âûKéZòK ùa÷bae GK aògûk M«ûNe ùaûfòKêjû~ûG û ùj«ûk aY ùKak _âKéZò ê̂ùjñ cû^a i´ke ajê icé¡òe GK aòùghKûeY c¤ û ùj«ûk aY \ßûeû cûQ, KuWÿû, PòwêWÿò, KAñQ Gaõ @ù^K _âKûee_gê_lú ùicû^ue aõg aé¡ò ijòZ _ê̂ Rðúa^PKâKê @bòaýq Ke«ò û ùZYê ò̂KUiÚMâûcaûiúcûù^ Lû\ý, RûùkYò, Jh]úd aélû\ò, Méjù_ûKeY, ùMû iµ\e @bòaé¡ò_ûAñ aòbò̂ Ü Lû\ý Z[û C_KeY c¤ ùj«ûk aYeê _ûA[û«ò û

5) _ûYò iêaò]û ejò[ôaûeê KéhKcûù^ ahðiûeû aòbò^Ü Pûh Ke«ò û ùi[ô_ûAñ jûUaRûe aû aûYòRòýK iÚòZò GVûùe @Zý« iê\éXÿ ùaûfò Kêjû~ûG û aRûe aýaiÚûùijò @ ê̂iûùe Lêaþ iKâòd û iÚk_[ I Rk_[ aýaiÚû @ZúZeê G _~ðý« @Zý«iê\éXÿ ùjûA_ûeòQò û Kò«ê GMêWÿòK ù~ZòKò icé¡ ùjaûe [ôfû icdKâùc ZûjûùjûA_ûeò^ûjó û ~ûjû aò ùjC Gjò @*kùe ajêZ aòKÌ ejòQò ~ûjû ùfûK I_gêcû^uê _âûKéZòK aò_~ðýdeê elû _ûAaûùe iûjû~ý Keò[ûGö

6) aòbò^Ü @¤d^eê RYû_ùWÿ ù~, bûeZe aòbò^Ü eûRýùe [ôaû eûÉû Zêk^ûùeIWÿògûe eûÉû iõLýû @]ôK û KûeY ù~CñVò aûe´ûe _âûKéZòK aò_~ðýd NùU ùi@*kùe ùfûKcûù^ iû]ûeYZü @]ôK _âKûee I @]ôK iõLýK eûÉû Zò@ûeòKe«ò û ùiMêWÿòK \ßûeû aò_~ðýd icdùe ajêZ @ûgê iûjû~ý ùjûA[ûG û aò_~ðýd_ùe c¤ ùijò eûÉûMêWÿòK aýajûe Keò ùfûùK _êYò[ùe Rúa^iõMâûc fXÿò[û«ò û

7) ùZùa Gjò @*k ahð ahð ]eò icé¡ Gaõ Rkajêk ùjûA ejòQò Gjûe KûeY c¤GVûKûe ùbøùMûkòK iÚòZò û ùbøMkòK iÚòZò c¤ùe ùKùZK @aiÚû ùfûKcû^uêicé¡ \òMùe ù^fûùaùk ùKùZK aò_~ðýd Gaõ \êüij KÁ c¤Kê UûYò ù^A[ûG ûGùZ @iêaò]û iù©ß GVûùe ùfûùK @ù^K _âMZò c¤ Keò_ûeòQ«ò û

7

IWÿògû C_Kìke ùbøùMûkòK iÚòZò

IWÿògûe C_Kìk _âûd 480 KòùfûcòUe \ìeZû aògòÁö Gjò @*ke RcòMêWÿòK icê\â\òMùe MWÿûYò@û Z[û ajê icd _~ðý« Rk]ûeY Keò[ûG û KûeY GMêWÿòKe Rcò Iicê\â _©^ c¤ùe Lêaþ Kcþ ZûeZcý eùj û cûUò ù\ûeiû aû aûfò@û [ôaû aòùgh~ûMûùe ù\Lû~ûG û _ûjûWÿò@û Rcò ^ûjòñ Kjòùf @Zêýqò ùja^ûjó û C©e I _½òc _Ueê_ûYò Gjò @*kKê ajò@ûùi û @[ðûZþ KkûjûŠò, ùKûeû_êU, afûwòe, aeMWÿ, i´f_êe,@^êùMûk AZýû\ò @*keê iaê ^\ú ^ûk I Rk _âaûjMêWÿòKe cêjñ _ìað C_Kìk@ûWÿKêejòQòö ùZYê Rke _âûPê~ðý Gjò @*kùe Lêaþ ùagúö ùijò @^ê_ûZùe IWÿògûe @^ý@*kMêWÿòK GùZ _eòcûYùe Rk _ûA^[û«òö C_Kìka©ðú @*k ùjûA[ôaûeê icê\â KìkLêaþ ^òKUiÚ ùjûA[ûG Gaõ icê\âùe iûcû^ý fNêPû_ iéÁò ùjùf GVûùe ahðû jêGöùcøiêcú aûdêe _âaûjùe ù~ZòKò ahðû jêG ZûKê QûWÿò fNêPû_ R ò̂Z ahðû \ßûeû GVûùeLêaþ ahðûRk còkò[ûGö iaêVê aWÿ iciýû ùjfû ahðûRkKê iõMâj Keò aýajûe Keòaûeaòaò] @iêaò]ûö aûYòRý aòhd mû^e aýajûe GVûKûe _eµeûùe aòùgh bûaùe ^[ôaûeêa^ýû _æûa^ \ßûeû ajê _eòcûYe Rk Gjò @*keê ò̂ÃûiòZ ùjûA icê\âKê Pûfò~ûGö GjûGK _âKûee \êMðZò c¤ö G[ô_ûAñ icMâ IWÿògûKê \éÁòùe eLô GK Rkiµ\ _eòPûk^ûù~ûR^û aýaiÚû Keòaû @Zý« Reêeúö ùZùa IWÿògû ieKûe G iµKðùe @ù^K MùahYûGaõ aýaiÚû _eò·k^û Rûeò eLôQ«òö

8

IWÿògû C_Kìke Rkaûdê iÚòZò

ùcøiêcú Gaõ aòbò^Ü EZêMêWÿòK ijòZ IWÿògûe Rkaûdê icé¡ I iõù~ûRòZ û Gjû GùZ_êeûZ^ ù~ @ûùc K[û K[ûùe Kjê G @*kùe Rkaûdê G_eò aû ùi_eò û ‘Rkaûdê’Kjòùf, ù~ ùKøYiò GK ùbøMkòK aWÿ @*kKê ajê icd ]eò _âbûaòZ Keê[ôaû _âûKéZòKEZê @aiÚû û C_Kìka©ðú IWÿògûe aòbò^Ü RòfäûKê ~\ò ^ò@û~ûG, Zûjûùjùf GVûKûe EZê_eòiÚòZòùe ~[û Mâúhàùe CyZc Zû_cûZâû _âûdZü 30 WòMâúeê 45 WòMâú _~ðý« @ ê̂bêZjêG û ùijò_eò gúZ \ò̂ ùe iað̂ òcÜ 18 WòMâúeê 14 WòMâú _~ðý« Zû_cûZâû @ ê̂bêZ jêG ûahðû/EZê Rê^þeê @ûe¸ ùjûA _âûd ùiù_Ö´e _~ðý« Pûfê eùj û Gjò icdùe 1400còcòeê 2400 còcò ahðû jêG û ùijò_eò Gjò @*kùe _âûdZü ùiù_Ö́ eeê ^ùb´e c¤ùeaûZýû @^êbêZ jêG ù~ùZùaùk Lêaþ ùRûeùe _a^ aùj û Gjò _a^e MZò 50Kòcòeê300 Kòcò ùaM _~ðý« @ ê̂bêZ jêG û Gjòiaê Z[ý ~\ò iû]ûeYZü GK gj ahð aû Z\ê¡ßðicdeê @^êbìZ ùZùa Gjò @*ke RkaûdêKê C_ùeûq ùg÷kúùe a‰ð^û Keû~ûG û‘_ûYò_ûM’ g±Uò ù\÷^¦ò^ @^êba Keê[ôaû Zû_cûZâû, ahðû, aûdê _âaûj, aûdêùe [ôaûRkûõg AZýû\òe icûjûe û Gjû ùQûU @a]ôe K[û ùjûA[ôfûùaùk Rkaûdê f´û icdaû @ù^K ahðe @ûù_lòK Z[ý icìje icûjûeö ùZùa @ûRòe Rkaûdê iÚòZòùe MZ_Pûg ahð c¤ùe @ù^K _eòa©ð^ NUòQò û @ûRòKûfò ù~_eò bûaùe Zû_cûZâû aXÿêQòZûjû @ù^K icdùe Pûh I ÊûiÚý C_ùe Kê_âbûa iéÁò KeêQò û G_eòKò aéÁò_ûZùe c¤@ù^K _eòa©ð^ ùjfûYòö

9

Rkaûdê _eòa©ð̂ aòhdùe KòQò Z[ý

@ûRòKûfò @ûaûk aé¡a^òZû Rkaûdê _ea©ð^ ùjûAMfûYò ùaûfò K[ûaû©ðû ùjCQ«òö_âûd \gahð Zùk aéÁò_ûZe _eòcûY ~ûjû [ôfû Gùa c¤ Zûjû ejòQò Kò«ê aéÁò_ûZ\òaiMêWÿòK Kcþ ùjûA~ûAQòö ajê _eòcûYe Rk Kcþ \ò^ùe ahðû ùjCQòö ~ûjû a^ýû@ûguûKê ajêMêY Keòù\AQòö MZ \gahð c¤ùe Zû_cûZâûùe @ù^K _eòa©ð̂ ùjûAQòöù~ùjZê ahðû \ò̂ MêWÿòKe iõLýû KcòMfû, ùZYê Leû \ò̂ MêWÿòKe iõLýû aXÿòMfûö `kùeRk aû¿úKeY aXÿòMfûö aûdêùe @]ôK Mec _a^ _eòcûY ijòZ Gjò Rkúd aû¿_eòcûY aXÿòaûeê aûdêe N^Zß I Rk iû§âZû aXÿòMfûö ùZYê iûcû^ý Leûùe @ijý ZûZò@ ê̂bêZ jêGö ùZùa Gjò_eò @ù^K KûeYeê ae`û*kMêWÿòK c¤ Mec ùjûA ZekòaûùefûMòQòö `kùe icê\â _©^ aXÿêQò Gaõ icê\â ùagú icd Mec ejêQòö ùZYê Gjûe@cæZßùe c¤ aé¡ò NUêQòö icê\âùe [ôaû cûQ I @^ýû^ý Rúacû^ue Rúa^ _âZò aò_\iéÁò KeêQòö G_ùU iÚkbûMùe @]ôK Zû_ @ ê̂bêZ ùjaûeê @ù^K KúUcû^ue _âR^^lcZû GùZ aXÿòQò ù~ cgû, cûQò Gaõ @^ý KúUcûù^ Lêaþ Kcþ icdùe Zò̂ ò PûeòMêY@]ôK aõg aòÉûe KeêQ«òö ~ûjû cû^a Z[û @^ý RúaR«êcû^u ^òcù« aò_\ @ûguûiéÁò KeòQòö Mâúhà \ò̂ MêWÿòKùe UûY Leû @ ê̂bêZ ùjCQò Gaõ gúZk _a^e \ò̂ iõLýûùejâûi NUòQòö Gjò_eò Zû_cûZâû, aéÁò_ûZ, aûdê_âaûj ]ûeûùe aòùgh _eòa©ð̂ Kê Rkaûdê_eòa©ð^ Kêjû~ûA[ûGö

10

IWÿògû _eò bûeZe @ù^K eûRýùe aéÁò_ûZe _eòa©ð̂ KûeYeê a^ýûe aòbúhòKû iéÁòùjûA[ûGö _âak ahðû a^ýû aò_ôûZ NUûGö aéÁò_ûZ @^òdcòZZûeê ceêWÿò ù\Lû~ûGö@KiàûZ _âak ahðû \ßûeû a^ýû _âùKû_ ù\Lû~ûGö Zû_cûZâûùe aé¡ò ùjZê icê\â_eòùag a©ðcû^ @Zý« _âbûaòZ ùjûAQòö _âZòahð icê\âeê cûQ C_ôû\^ KcòaûC_Kìka©ðúe icÉ @]ôaûiúcûù^ @ ê̂ba KeêQ«òö Mäûiòde Zekê[ôaûeê icê\â Rk_©^c¤ aXÿêQòö _é[ôaú Gaõ C_Kìkaûiúu ò̂cù« Gjû aò_\e @ûjßû^ö

11

Rkaûdê _eòa©ð̂ e KûeYcû^ K’Y?

iaêR Méj aû¿e @Zý]ôK ^ò¿ûi^ Gjûe GK _âcêL KûeYö Gjò iaêRMéj aû¿MêWÿòKùjfû Kûað^ WûA@KèûAWþ, còù[^þ, ^ûAUòâKþ @KèûAWþ Gaõ ù`äûeòù^ùUWþ Mýûiö GjòMýûiþMêWÿòK _âûKéZòK I c ê̂hýKéZ KûeYeê iéÁò ùjûA aûdêcŠkùe _âùag Keò Zû_cûZâûaXÿûA[û«òö ajê iõLýûùe KûeLû^û I LYò aXò PûfòQòö `kÊeì_ @ù^K aòhûq MýûiaûdêcŠk c¤Kê ò̂MðZ ùjCQòö `kùe ù~Cñ aûdêcŠk icMâ _é[ôaúKê ùNeò ejòQò, Zûjû]ôùe ]ôùe _â\ìhòZ ùjaûùe fûMòQòö GjûQWÿû aûdêcŠk c¤Kê ajê _eòcûYùe ]êkòKYûc¤ _âùag KeêQòö Gjû c¤ GK aòùgh KûeY ~ûjû aûdêcŠke Zû_cûZâûKê _âbûaòZKeêQòö Zû_cûZâû aé¡ò \òMùe Kûað̂ WûA@KèiûAWþ _âcêL bûùa \ûdúö iaêRMéj aû¿cû^uc¤eê ùKak 82 _âZògZ ùjCQò Kûað̂ WûA@KèûAWþö

RûùkYò KûV, ùKûAfû, ù_ùUâûf, WòùRfþ I @^ýû^ý _âûKéZòK Mýûi ùZ÷ke \j^eêKûað̂ WûA@KèûAWþ Gaõ @^ýû^ý aòhûq Mýûi iéÁò ùjûA[ûGö iòùc< C_ôû\^ KûeLû^û,@ûfêcò̂ òdc Z[û fêjû KûeLû^û bkò @^ý KûeLû^ûMêWÿòKeê c¤ Gjò MýûiMêWÿòK aýû_Kbûùa ^òÃûi^ ùjûA[ûGö MQfZû ùKak Kûað^WûA@KþiûAWþ KòQò _eòcûYùe ùgûhòù^A_ûe«òö \êbðûMýKê Rwfe KâcûMZ @ald ùjZê Gjû c¤ i¸a ùjûA_ûeê̂ ûjóö

12

Rkaûdê _eòa©ð̂ e _âbûa

KéhòùlZâ C_ùe _âbûaKéhòC_ùe Rkaûdê _eòa©ð^e _âbûa Gùa iêÆÁ û aògßaýûue GK @¤d^ @^êiûùeC©¯ Rkaûdê Gaõ @^òdcòZ aéÁò_ûZ bûeZúd KéhòKê lZòMâÉ KeòQò û bûeZùe 70bûM ùfûK Kéhò C_ùe ò̂bðegúk û ùZYê Gjò iciýû c¤ùe _âûd 100 ùKûUòeê @]ôKùfûK _âbûaòZ ùjûAQ«ò û

1950 _eVûeê ùcøiêcú _âbûa @ ò̂dcòZZûe ]ûeû iéÁò ùjûAQò û ùKùa ùcøiêcú aòk´ùe@ûiêQò Z ùKùa @ûiò _êYò jVûZþ CùbA ~ûCQò û fNêPû_ iéÁò ùjùf ahðû ùjCQò û ùKùaKcþ icd bòZùe @]ôK ahðû Xûkò ù\CQò Z ùKùa gâûaY bû\âùe Pûhú ùcNe ù\Lûaò_ûC ò̂ û SûWÿLŠ, IWÿògû Gaõ QZògMWÿùe fMûZe Kcþ aýa]û^ùe Pûhú ceêWÿòKê ùbUêQò ûbûeZe @^ý C_Kìka©ðú @*kùe c¤ Gjò _âKûee iciýû iéÁò ùjûAQò û icê\âRk_©^e aé¡ò KûeYeê iûcê\òâK fjWÿò KìkfõNò C_eKê cûWÿò@ûiêQò û cûWÿò @ûiê[ôaûRê@ûe Rk ò̂ÃûiòZ ùjûA ^_ûeòaûeê fêYû_ûYòùe `ifjû^ú NUêQò û fêYû_ûYò RúaòKû IÊûiÚý _ûAñ jû^úKûeK ùjCQò û ù\gùe \êAUò cêLý giý ùjCQò ]û^ Gaõ Mjc ûZû_cûZâû aé¡ò I ahðûe @ ò̂dcòZZû Gjò \êA _âcêL `ifKê ùbûMòaûKê ùjCQò û Gjû\ßûeû_âûd iaê _âKûee `ife @ûc\û^ú Kcòaûùe fûMòQò û Gjû ùKak IWÿògûe iciýû

ê̂ùjñ û Gjò iciýû iûeû _é[ôaúKê Mâûi KfûYò û

13

ÊûiÚý C_ùe Rkaûdê _eòa©ð̂ e _âbûaZû_cûZâû aé¡ò, a^ýû, aûZýû, ceêWÿò, @õgêNûZ @û\ò _âbûaeê cYòhe ÊûiÚý iÚòZò aòMòWÿòaûùefûMòQòö adiû]ôKý aýqò, cjòkû, iõKâcòZ aýû]ôMâÉ aýqò, gògêcû^u ÊûiÚý C_ùe Rkaûdê_eòa©ð^e @]ôK _âbûa _WÿòQòö Gjû `kùe @û[ôðK, cû^iòK, gûeòeúK Gaõ iûcûRòK_eòiÚòZò @Zý« RUòk ùjaûùe fûMòQòö

a^ýû _æûaòZ @*kùe Rk _â\ìhY KûeYeê WûAeò@ûe _âùKû_ iùcZ _â\ìhòZ Rk_û^R^òZ @^ýû^ý ùeûMe _âû\êbðûa aXêQòö aûdê I Rk _â\ìhY ùjZê @ûfRòð, @ûRþcû Ijé\NûZ _eò aòòbò^Ü PòjÜû@PòjÜû ùeûM aé¡ò _ûCQòö @]ôK Zû_ aXÿòaûeê cgû iõLýû aXÿòcýûùfeò@û I ùWwê_eò _âûYNûZú ùeûM aòÉûeòZ ùjCQòö Lû\ý C_ôû\^ Kcòaûeê (ù_ùULûAùf aò I_ûi) _êÁòjú^Zû aXÿêQò ~ûjû @ù^K ùeûMe cêLý KûeYö

iûcê\âòK @*k C_ùe Rkaûdê _eòa©ð̂ e _âbûa_é[ôaúe aòbò^Ü ae`û*k Gùa Zekòaûùe fûMòQ«ò û ùZYê icê\âùe Rk _©^ c¤aXÿêQò û icê\â Kìk fõNò C_Kìke aýû_K cé©òKû ld NUûCQò û fjWÿò Kìk cûWÿò Pûh IaiZò@ûWÿKê Pûfò @ûiêQò û ^\úùe fêYûRk _eòcûY aXÿòaûùe fûMò[ôaûeê c›ý C_ôû\^aû]û_âû¯ ùjCQò û fNêPû_ _âbûaùe icê\â @]ôKûõg \ò^ @gû« ejêQò û C_Kìkc›ýRúaòcûù^ _ûeµeòK cûQ]eû aé©òeê fûb _ûC^ûjû«ò û Leû\òù^ _a^ ùaMùeajê[ôaûe aWÿ ]eYe _eòa©ð^ flý Keû~ûAQòö aûZýûe _âùKû_Kê ùagú ijêQ«òC_Kìkaûiúö iûcê\âòK ùXÿC I SWÿe cûWÿùe ùajûf ùjûAQ«ò C_Kìkaûiúö ]^ IRúa^ jeûCQ«òö

14

Rkaûdê _eòa©ð̂ ùe Rúa^ a*ôaû ùKøgk

Rkaûdê _eòa©ð^ aûÉaùe Gjû GK aògûk iciýûö ùi[ô_ûAñ iûcìjòK C\ýce@ûagýKZû ejòQò ~ûjû ÆÁ, aòmû^ @û]ûeòZ I iêlàZû ò̂eòlY ò̂e«e ùjaû @ûagýKö

Mâûcaûiú Z[û ùMûÂú icìju C\ýc@ûùc ù~Cñcûù^ aò_\ ùNeùe @Q«ò Kòbkò ^òRKê elû Keò_ûeòaû, Zûjû iµKðùe^òcÜùe @ûùfûP^û KeûMfûö

ieKûeú ^òdc @^êiûùe @ûagýKúd @ûA^ @^êùcû\òZ Kû~ðýKâc \ßûeû iaêRMéj aû¿ aû aòhûq aû¿ ò̂Ãûi^Kê KcûAaûKê ùjaö G[ô_ûAñ C_Kìka©ðú @*kaýZúZ c¤ IWÿògûe gòÌ I LYò icìjKê iùPZ^ ùjaûKê ùjaö ieKûeú GaõùaieKûeú iõiÚû icìj ùicû^uê iùPZ^ KeûAaû ijòZ _eòùag @ûA^Kû ê̂̂ eVòKþ _eò·k^û Z\ûeL c¤ KeûAùaö

iû]ûeY _eòaj^ aû ieKûeú aiþ I ùek AZýû\ò aýaiÚûe C_ù~ûM \ßûeûù_ùUâûf I WòùRfþ aýajûe Kcþ Keû~ûAùjaö

C_Kìka©ðú Rwf I Pûh RcòMêWÿòKe cì©òðKû iõelY iûcìjòK bûaùe ùjaûCPòZö

RkQûdû aýaiÚûe iê\éXÿúKeY C_Kìka©ðú @*kùe a^ýû ^òdªY _ûAñ @Zý«Reêeúö

15

C_~êq eûÉûNûU I ^ûk ò̂cðûY `kùe a^ýû I aûZýûe _âbûa Kcþ jêG û

NeKê @ûùfûKòZ Keòaû _ûAñ I ùeûùhA ^òcù« ùiøegqòe aýajûe \ßûeûiû]ûeY, a^ýû I aûZýû icdùe ajê iciýûe icû]û^ ùjûA_ûeòa û

@ù_lûKéZ _âûd 70% ]ìc aòjú^ Pêfäûe ajêk aýajûe \ßûeû RûùkYú ò̂cù«Rwf Z[û aélû\òe aýajûe Kcþ Keû~ûA_ûeòa û Gjû ahðûRk, a^ýûRk ò̂dªYijòZ aûdêcŠke _â\ìhYKê Kcþ Keòaûùe ic[ðý ùja û

@ûRòKûfò Pûh Rcòùe eûiûd ò̂K iûe I aòhe ajêk _âùdûM ùjZê ajê _eòcûYùe@ù^K _âKûee Mýûi ò̂MðZ ùjûA aûdêcŠkKê _â\êhòZ KeêQòö ùR÷aòK Kéhò \ßûeûGjò iciýûKê @ù^K _eòcûYùe \ìe Keû~ûA_ûeòaö

~[û[ð aòmû^ I _â~êqò aò\ýû akùe ùR÷aòK·he ajêk _âiûe Z[û KéhK _eòaûeeò̂RÊ MùahYûKê _âû]û^ý ù\A @ù^K _âKûee Kéhò I KéhòMZ Cù\ýûM icìjKê

ù_âû›ûjòZ Keò aRûe ijòZ iõù~ûM `kùe Mâûc ùMûÂúcûù^ _eòùagKê icé¡Kfû_eò Kû~ðýKâc Keòaû CPòZ û

C_Kìka©ðú i«i«ò@û @*kùe [ôaû ùj«ûk aYe iêelû Z[û ^ì@û Rwf iéÁòKeûMùf, a^ýû Gaõ aûZýû R^òZ ldlZò Kâcgü jâûi _ûAa û G[ô_ûAñC_Kìka©ðú MâûcùMûÂú, _*ûdZ Gaõ aäK Éeùe aýû_K Kû~ðýKâc Keòaû CPòZ û

ajê Kûk ]eò Gjò @*kùe RûZò, a‰ð I fòw ùb\ @ZòcûZâûùe ù~_eò aýû]ô _eò@ûcKê Mâûi KeòQò û Gjûe cìùkû_ôûU^ ^ Kùf iûcûRòK Éeùe GKZû ejòa^ûjó û Zûjû Rúa^ _âZò @ù^K @iêelòZ bûa^û iéÁò KeêQò û Gjûe icû]û^^òjûZò Reêeú û

16

Rkaûdê _eòa©ð̂ _âZò MâjYgúkZû I \ûdòZß

lcZûe ^ògû Gaõ @Zý]ôK ùfûbeê Rkaûdê _eòa©ð^e iÚòZò iéÁò ùjûAQò û aýqò Kò´ûeûÁâe @ûbòcêLýùe _eòa©ð^ @ûagýKö _eòùagR^òZ iù´\^gúkZûùe aé¡ò @Zý«@ûagýK û _eòùagKê iVòKþ bûaùe _eò·k^û Kùf Rkaûdê _eòa©ð̂ e _âbûaKê cYòhicûR jâûi Keò_ûeòaö @ûce _âKéZò _âZò iù´\^gúkZû iéÁò ùjaû Lêaþ @ûagýK û Gjò_eòiÚòZòùe Mâûc ùMûÂú Gùa Gbkò _âÉêZ ùjaû @ûagýK ù~bkò ]^, Rúa^, RwfGaõ cYòhKéZ iµ\ icìje iêelû Keû~ûA_ûeòa û aò_~ðýd _ùe aò cYòh ù~_eò _êYòSûWÿòSêWÿò ùjûA Rúa^ RúAñaûKê @ûùMA _ûeòa û Gjò icdùe cjòkû I ~êaKcû^ue\ûdòZß iõ_Kðùe ùicû^uê iùPZ^ I \l ùjaûKê _Wÿòaö gògê, aé¡aé¡û Z[û ùeûMúcû^ueùiaû _ûAñ cjòkûcû^uê _âÉêZ ejòaûKê ùjaö ~êaKcûù^ Rúa^ iêelû Z[û Lû\ý a<^@û\òùe ò̂ùdûRòZ ùjaû _ûAñ ùKøgk gòLô _âÉêZ ejòaû \eKûeö

ù\÷a\êaðò_ûK aòùeû]ùe _ìað _âÉêZòMûñ Éeùe @ûcKê iõMVòZ ùjaûKê ùjaö Rkaûdê _eòa©ð^ K’Y, Zûe iÚû^úd _âbûaKò_eò, Gjû C_ùe aòPûe KeòaûKê ùja û iÚû^úd @*kùe Kò Kò _eòa©ð̂ NUêQò, Rúa^I RúaòKûKê C_Kìka©ðú \êaðò_ûK Kòbkò _âbûaòZ KeêQò, Zûjû aûe´ûe @ûùfûP^û KeòaûKêùja û cjòkû, adÄ aýqò, bò^Ülc, @û[ôðK bûùa \êaðk ùfûKu _eò ù~Cñcûù^ aò_\iuêk aMð ùicû^uê PòjÜU KeòaûKê ùja û _eòaûe Éeùe Mûñ Éeùe @ûùc Kòbkò ò̂Re]^ Rúa^Kê ldlZòeê elû Keò_ûeòaû ùi[ô_ûAñ ù~ûR^û KeòaûKê ùjaö Gjò @*ke_âùZýK _eòaûe, ùeWÿòI aû Uòbòùe iµâiûeY Keû~ûC[ôaû a^ýû i´§úd Z[ý _âZò

17

iRûM ejòùaö _ûYò_ûM i´§úd aòaeYú I _eûcðg @^êiûùe a^ýû aû aûZýû _ìaðeêicê\â c¤Kê cûQ ]eòaû _ûAñ ~òùa ^ûjóö Nùe cjcaZò, \ò@ûiòfò, Kòùeûiò̂ ò, RûkKûV,_fò[ô̂ , PêWû, Pò̂ ò, MûBùMûeêu _ûAñ Nûi AZýû\ò MzòZ eLôùaö \êaòð_ûK icd _ûùLA@ûiòùf IWÿògûe @ûA^MZ aýaiÚû @^êiûùe @ûgâdiÚkúKê ÊAzûùe ^Mùf, _âgûi^aû¤ Keò @ûgâdiÚkúKê ù^A~û@û«ò û `kùe @ù^K @iêaò]û c¤ iéÁò jêG û ùZYê ÊAzûùe@ûgâdiÚkúKê ·fò~òaû aê¡òcû^e Kûc û Gjò icdùe Rúa^ _âZò @iêelòZ iÚòZò @ûùi ûùZYê _âùZýK _eòaûe Rúa^ aúcû I ÊûiÚý aúcûe ijûdZû ù^aû GK aê¡òcû^e Kûc ûKéhKcûù^ Kéhò, giý Gaõ Méj_ûkòZ _gêue aúcû Keò ù^aû Reêeú û

icùÉ ieKûeú Kû~ðýKâc I ù~ûR^û iaêKê RûYòaû @Zý« Reêeúö \eKûe _Wÿòùf_*ûdZ I _âgûiKu ij iõ_Kð elû Keò @ûùc iûcìjòK bûaùe iõNa¡ ùjûA ldlZò\ûCeê elû _ûAñ ù~ûR^û Zò@ûeò I iõ_û\^ûùe ijù~ûM Keò_ûeòaû û MYcû¤ceiVòKþ aýajûe, ùUfòù`û^, ùcûaûAf ù`û þ̂, A<eù^Uþ, WûKaûRò ~ª AZýû\òe aýajûeijòZ ùMûÂú Lû\ý bŠûe MV^ I _eòPûk^û, aûZýû @ûgâdiÚkúe ò̂cðûY I _eòPûk^û,giýû\òe iVòKþ _eòPûk^û, @û*kòK Rkaûdê ijòZ Lû_ Lê@ûA Rúa^ PKâKê _ì‰ð Keê[ôaû

ò̂ŸòðÁ giý Kòic MêWÿòKe PòjÜU I ùiMêWÿòKe aýajûe, ù\÷aú\êaòð_ûK _ea©ðú Kû~ðýKâcI \ûdòZß iõ_Kðùe @ûc icùÉ iùPZ^ ùjaû ^òjûZò Reêeú û Gjò icdùe _eòùag@Zý« @ÊûiÚýKe ùjûA~ûG û ùZYê ÊûiÚýKe _eòùag iéÁò Keòaû ijòZ, MbðaZú cjòkû,ùeûMú, adÄ aýqòaòùghu _ûAñ ÊZª @ ê̂Kìk _eòiÚòZò iéÁò Keòaû \ßûeû @ù^K aò_\eêiêelû còùk û

C_Kìka©ðú @*k _âûdZü R^ajêk ùjûA[ôaûeê GVûùe _âûd 80 bûM ùfûK PûhC_ùe ^òbðe Ke«òö ùKak `if Gaõ `if _ea©ðú Kû~ðýKkû_ \ßûeû RúaòKûeiêelû Keû~ûA _ûeòa ^ûjóö Rúa^e iêelû ijòZ Gjò @*kùe ajêaò] RúaòKûMêWÿòKêc¤ icé¡ KeòaûKê ùjaö G_eò RúaòKûcû^ Gjò @*kùe @û_ùYAaûKê ùja, ~ûjûa^ýû aûZýû _eò _âûKéZòK aò_~ðýd \ßûeû _âbûaòZ ùja ^ûjóö C\ûjeY Êeì_ AùfKUâ̂ òKþRò^òh _âÉêZò, jÉgòÌ, Lû\ý _âÉêZò gòÌ, Kkû Gaõ @^ýû^ý ùiaû MZ aýaiÚû i´kòZRúaòKû ajêk _âPûe _âiûe Keòaû \eKûeö _âûKéZòK aò_~ðýde iêelû iõ_Kðúd KøgkI aò\ýû gòlû c¤ @ù^K _âKûee ùiaû _â\û^ùe ijûdZû Kùeö i«eY, _âû[còKPòKò›û, ÊûiÚýùiaû iõ_KòðZ ùKøgk AZýû\ò Gjò @*k ò̂cù« @Zý« C_ù~ûMúö ^\úa§ceûcZò, ^ûk aû Rk ò̂Ãûi^ aýaiÚû I ^\úMêWÿòKe g~ýûKê Mbúe Keòaû _ûAñ _âdûic¤ ùjaû \eKûeö Gjû a^ýû Rk ^òdªYùe iûjû~ý Kùeö NeaûWÿòùe _éÁòKe_eòaû, `k Gaõ KêKêWÿû, aZK @û\ò ·h _eòaûecû^uê @û[ðôK @^ûU^eê elû Keò[ûGöG[ôùe ùagú _ê¬òe @ûagýKZû ^[ûGö ùZYê @û[ôðK iÚòZòùe iê]ûe Keòaû i¸aùjûA[ûGö Gjû ùR÷aòK ]ûeûùe Kùf ùagú iêaò]û jêGö

18

Gjò @*ke Méj ò̂cðûY ò̂cù« C_~êq aÉê aòùgh, ò̂cðûY ùKøgk Gaõ ^Kþiû AZýû\òiõ_ì‰ð @fMûö ùiMêWÿòKe ajêk aýajûee @ûagýKZû ejòQòö ùj«ûk aYe _ê̂ eê¡ûeI icê\âKìùk Kìùk Gjûe aòÉûe @Zý« @ûagýK ~ûjû ieKûe I Mâûc_*ûdZcû^uecòkòZ C\ýcùe jó i¸aö Gjû\ßûeû aûZýû _a^Kê ijRùe ò̂dªY Keû~ûA_ûeòa GaõGjû\ßûeû @]ôK aéÁò ò̂dªòZ ùjûA a^ýû I aûZýûe aòbúhòKûeê iÚkbûMKê iêelòZ ùjaö

aò_~ðýd _ea©ðú Kû~ðýKâca^ýû I aûZýû C_Kìka©ðú @*ke Pòeiû[úö ùZYê _âûKéZòK aò_~ðýd _ùe _ùe MâûcùMûÂú ^òcÜfòLôZ C\ýcMêWÿòK Kû~ðýKûeú Keòaû ^òZû« Reêeúö

a^ýû I aûZýû @ûgâdiÚkúe ò̂cðûY I _eò·k^ûö

aò_~ðýde Z[ý ieKûe Gaõ ijù~ûMú iõiÚûcû^uê ù_âeYö

aòj^ I Lû\ý _ûŒò ò̂cðûY I _eò·k^ûö

ieKûeú ù~ûR^û I ijù~ûMeê fûb _ûAñ C\ýcö

bûwò ~ûA[ôaû aû ldlZò ùjûA[ôaû a§, aûWÿ, jòWÿ I @ûgâdiÚkú AZýû\òe _ê̂ üò̂cðûY I ceûcZò, ~[û gúNâ ùjaû Reêeúö Gjû _ea©ðú ·h _ûAñ \eKûeú û

aò_~ðýd _ea©ðú ieKûeú iêaò]ûe C_~êq _eò·k^û _ûAñ ieKûeú ùfûKcû^uêijù~ûMö

Ròfäû Éeùe [ôaû ReêeúKûkú^ @ ò̀ie Z[û Kéhò, ÊûiÚý, Lû\ý ù~ûMûY, aò\êýZþ,_eòaj^ I gòlû aòbûM ijòZ ^òe«e ù~ûMûù~ûM eLôaûKê ùjaö `kùeZjiòf\ûeu \ßûeû _eòaûecû^uê @ù^K iûjû~ý còkò_ûeòaö

ùR÷aòK ·h Z[û @û*kòK giý @û\òe iõelY I _eòa¡ð^ \ßûeû Rkaûdêùe@ ò̂dcòZZû R ò̂Z Lû\ý I RúaòKû @iêelûKê i¹êLú^ ùjaûe iûjûi còùkö

19

C_iõjûe

_âûKéZòK aò_~ðýdKê Kòbkò Uûkò ù\A _ûeòaû Gaõ Gjûe cêKûaòfû Kò_eò Keû~ûA_ûeòaùijò mû^ @û_Ycû^u ò̂KUùe @Qòö ùZùa Rkaûdê _eòa©ð̂ e _âbûaKê jâûi \òMùeC_ùeûq _eûcgðMêWòKê icìj bûaùe iõNa¡ ùjûA @û_ùYA ù^ùf @ûùc @ûce ]^,Rúa^, Rwf, RúaR«ê Gaõ aýaiÚûKê iêelòZ eLô _ûeòaûö @ûce iûcû^ý C\ýcKê Z[û_eûcgðKê @û_Yu Mâûcùe ^ò½òZ iûKûe KeûAùa ùaûfò aògßûiö aò_~ýðde _âbûaKêKcþ Keòaû \òMùe @û_Y iõMVòZ ùjûA @ûMKê Pûf«êö

19

European Union

Funded by Implemented by Supported by

Regional Centre for Development CooperationHIG-26, K-6, Phase-II, Kalinga Vihar, Bhubaneswar-751019, OdishaTel : +91 (674) 2475410, 2475652E-mail: rcdcbbsr@gmail.comWebsite: www.rcdcindia.org, www.banajata.org