ro [liny obcego pochodzenia w polsce ze szczegolnym … · 2014. 7. 15. · rośliny obcego...

Barbara Tokarska-Guzik

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Dobre praktyki w zakresie stosowania roślin gatunków obcych w ogrodnictwie, Warszawa, 7 września 2012

Rośliny obcego pochodzenia w Polsce

ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych

Barbara Tokarska-Guzik1, Zygmunt Dajdok2, Maria Zając3, Adam Zając4, Alina Urbisz1, Władysław Danielewicz5 , Czesław Hołdyński6

1Zakład Botaniki Systematycznej, Uniwersytet Śląski w KatowicachZakład Botaniki Systematycznej, Uniwersytet Śląski w Katowicach2 Katedra Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Uniwersytetu Wrocławskiego3 Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 4 Wydział Biologii, Uniwersytet Szczeciński5 Katedra Przyrodniczych Podstaw Leśnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu6 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn

Opracowanie współfinansowane z grantów MNiSW Nr N 305 052434 i Nr N N305 384738oraz środków na badania statutowe Zakładu Botaniki Systematycznej Uniwersytetu Śląskiego

Publikacja przygotowywana do druku przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska


• Cel opracowania

• Zakres opracowania:

• Katalog „Obce gatunki roślin w Polsce”

• Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji

Rośliny obcego pochodzenia w Polsce Rośliny obcego pochodzenia w Polsce

ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnychze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych

Plan prezentacji

identyfikacji

• Wykaz gatunków drzewiastych obcego pochodzenia niezalecanych do uprawy w warunkach, w których mogą one stwarzać zagrożenie dla różnorodności biologicznej

• PodsumowanieKierunki niezbędnych działań na skalę regionalną i krajową


Prognozy na przyszłość Geneza projektuGeneza projektu

I Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Synantropizacja w dobie zmian ró Ŝnorodno ści biologicznej ”, Wrocław 30.06 – 2.07. 2011

Co można zrobić ?

Identyfikacja gatunków obcych w Polsce, w tym inwazyjnych

Uporządkowanie terminologii dla zastosowania w praktyce

Listy i bazy danych

Aktualne rozmieszczenie i status gatunków

Identyfikacja mechanizmów i dróg rozprzestrzeniania

Geneza projektuGeneza projektu

Identyfikacja mechanizmów i dróg rozprzestrzeniania

Identyfikacja biotopów i krajobrazów szczególnie zagrożonych

Ocena zagrożenia dla obszarów chronionych

Regulacje prawne i rozwiązania praktyczne

I Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Synantropizacja w dobie zmian ró Ŝnorodno ści biologicznej ”, Wrocław 30.06 – 2.07. 2011

Cel Cel opracowaniaopracowania



zebranie wiedzy o gatunkach obcego pochodzenia w skali poszczególnych regionów

identyfikacja i kategoryzacja gatunków stwarzających zagrożenieidentyfikacja i kategoryzacja gatunków stwarzających zagrożenie




Katalog „Obce gatunki roślin w Polsce”

Definicje z zakresu ekologii inwazji, terminologia i klasyfikacje roślin obcego pochodzenia

Zjawisko rozprzestrzeniania się gatunków obcego pochodzenia w Polsce

Zakres Zakres opracowaniaopracowania

Podsumowanie

Wykaz gatunków drzewiastych obcego pochodzenia niezalecanych do uprawy w warunkach, w których mogą one stwarzać zagrożenie dla różnorodności biologicznej

Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji wraz z komentarzem do ich charakterystyki

Katalog „Obce gatunki roślin w Polsce” – kryteria selekcji gatunków wraz z komentarzem do ich charakterystyki




Zjawisko rozprzestrzeniania się gatunków obcego pochodzenia w Polsce



Rozmieszczenie wybranych gatunków obcych w Polsce, w różnych skalach przestrzennych – krajowej i regionalnej (w Karpatach) źródła: Zając A., Zając M. (red.) 2001 i dane oryginalne autorów



Definicje z zakresu ekologii inwazji, terminologia i klasyfikacje roślin obcego pochodzenia

• Klasyfikacja przyjęta w Polsce źródła: Kornaś 1977; Sudnik-Wójcikowska, Koźniewska 1988; Faliński 1998; Tokarska-Guzik 2005; Sudnik-Wójcikowska 2011

• Odwołania do definicji zaproponowanych przez:

Konwencję o Różnorodności Biologicznej



Konwencję o Różnorodności Biologicznej http://www.cbd.int/invasive/terms.shtml

European and Mediterranean Plant Protection Organisationhttp://www.eppo.org/QUARANTINE/ISPM05_2008_E.pdf

Shine i in. 2010

• Zestawienie grup roślin wyróżnianych w klasyfikacji geograficzno-historycznej

gatunków trwale zadomowionych i we współczesnej literaturze zachodniej

źródło: Tokarska-Guzik i in. 2011

• Porównanie terminów z zakresu ekologii inwazji stosowanych w literaturze

zachodnioeuropejskiej i polskiej



Przyjęte założenia:

� gatunek jest obcy dla całego obszaru Polski



� gatunek posiadający swój naturalny zasięg poza terytorium Polski,

został odnotowany przynajmniej raz na terenie kraju

� mieszańce powstałe ze skrzyżowania gatunku rodzimego z gatunkiem

obcego pochodzenia traktowano jako taksony obce i włączono do listy

� do listy włączono gatunki, których status jest na tym etapie wiedzy

niejasny

� wyłączono gatunki roślin uprawianych, przejściowo dziczejących



Gatunki roślin obcego pochodzenia w Polsce

Barbara Tokarska-Guzik, Zygmunt Dajdok, Adam Zając, Maria Zając, Władysław Danielewicz, Alina Urbisz, Czesław Hołdyński

Nazwa łaci ńska Nazwa polska Rodzina Forma Ŝyciowa

Obszar pochodze-

nia

Czas przyby-cia na obszar Polski R

odza

j kol

o-ni

zow

anyc

hzb

iow

isk

roś

linny

ch

Gr.

geo

gr.-

hist

or.

Status



nizo

wan

ych

Gr.

geo

gr.

Abutilon theophrasti Medik.Zaślaz pospolity

[= Z. Teofrasta]Malvaceae roślina

rocznaAzja wsch. [Chiny płn.]

1881 A Kn lokalnie zadomowiony

Acer negundo L. Klon jesionolistny Aceraceae drzewo Am. Płn.1808 [I] 1873 ? 1899

ASN Knzadomowiony, inwazyjny

Acer saccharinum L.

[= A. dasycarpum Ehrh.]Klon srebrzysty Aceraceae drzewo Am. Płn.

[wsch.]1807 [I]XX w

A Kn lokalnie zadomowiony

Acer saccharum Marsch Klon cukrowy Aceraceae drzewo Am. Płn. [wsch.]

1770 [I] ?

2/2 XX wN Kn lokalnie

zadomowiony

Achillea crithmifolia Waldst. & Kit.

Krwawnik kowniatkolistny

Asteraceae bylina Europa pd.-wsch.

2/2 XX w S Kn zadomowiony

Achillea micrantha Willd.

[= A. gerberi M. Bieb.]

Krwawnik Gerbera

[= K. drobnokwiatowy]Asteraceae bylina Rosja pd. 1930 A Ef niezadomowiony



27% składu flory Polski



Udział wyróżnionych grup gatunków obcych we florze

Znaczenie i możliwość zastosowania katalogu: inspiracja do badań monitoring gatunków, siedliskweryfikacja statusu poszczególnych gatunków

Status gatunków roślin obcego pochodzenia

występujących w Polsce

zadomowiony lokalnie– potwierdzone dane o lokalnych stanowiskach, na których gatunek utrzymuje się w dłuŜszym okresie czasu i zamyka pełny cykl Ŝyciowy



i zamyka pełny cykl Ŝyciowy

inwazyjny – gatunek powiększa swój stan posiadania: zajmuje nowe stanowiska i/lub kolonizuje nowe typy siedlisk

potencjalnie inwazyjny – gatunek notowany jako inwazyjny w innych rejonach Europy i świata

ustępuj ący – gatunek, w przypadku którego odnotowano w okresie ostatnich 20 lat zmniejszającą się liczbę stanowisk

Obce rośliny inwazyjne w Polsce: kryteria identyfikacji

Rośliny obcego pochodzenia w Polsce Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnychze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych


Inwazyjny gatunek obcy (ang. invasive alien species, IAS) to gatunek obcy, którego introdukcja i/lub rozprzestrzenianie się zagraża różnorodności biologicznej.

Ze względów praktycznych, do grupy tej zaliczono również takie gatunki obce, których introdukcja i/lub rozprzestrzenianie się zagraża gospodarce lub/i zdrowiu człowieka

Kategoryzacja gatunków roślin obcego pochodzenia występujących w Polsce

Gatunek występuje w Polsce, status gatunku potwierdzony (zadomowiony),


Gatunek nie potwierdzony dotąd z Polski (lub notowany dotąd na pojedynczych stanowiskach), posiada status gatunku inwazyjnego w innych regionach Europy

– potencjalnie inwazyjny, wymaga monitorowania – „watch list”



Gatunek występuje w Polsce, status gatunku potwierdzony (zadomowiony),

przynajmniej część danych o zasięgu, sposobie występowania i rodzaju zagrożeń dostępna

1. Zasięg w Polsce – określony na podstawie liczby stanowisk (jednostek kartogramu ATPOL) i map rozmieszczenia

ATPOL – Atlas Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych w Polsce (Zając A., Zając M. (red.). 2001) ) 1 1 -- 33

2. Wielkość populacji 1 1 -- 5 5

3. Typy kolonizowanych siedlisk/zbiorowisk roślinnych 1 1 -- 3 3

4. Tendencje dynamiczne 0 0 -- 4 4

5. Rodzaj zagrożenia 0 0 -- 22

Możliwa max liczba punktów:Możliwa max liczba punktów: 2121Kryteria identyfikacji statusu gatunków przyjęto za opracowaniem zespołu ekspertów European and Mediterranean Plant Protection Organization – EPPO (Brunel i in. 2010)

Kategorie gatunków inwazyjnych występujących w Polsce


pkt. – 10 i mniej – chwasty segetalne lub ruderalne, mogące występować z duŜą ilościowością, głównie na siedliskach antropogenicznych lub teŜ gatunki potencjalnie inwazyjne, obecnie zajmujące niewielki areał lub mające niewielką liczbę stanowisk w kraju lub w poszczególnych regionach

II



pkt. – 12-11– gatunki, które juŜ ujawniły właściwości inwazyjne w niektórych regionach, zwiększają zajmowany areał bądź liczbę stanowisk lub cechują się duŜym potencjałem inwazyjnymznanym z innych krajów

pkt. – 14-13 – gatunki, które występują na niewielu stanowiskach z duŜą ilościowością lub w rozproszeniuna wielu stanowiskach, wprawdzie z niewielką liczebnością osobników lecz o znanym znaczącym zagroŜeniu ekologicznym, społecznym lub ekologicznym

pkt. – 15 i wi ęcej– gatunki, które juŜ osiągnęły sukces na obszarze Polski – znana jest zarówno duŜa liczbaich stanowisk, jak równieŜ duŜa liczebność osobników w płatach (takŜe na terenach cennychprzyrodniczo), większość nadal zwiększa liczbę stanowisk lub zajmowany obszar

IIII

IIIIII

IVIV

Kategoryzacja gatunków roślin obcego pochodzenia występujących w Polsce


inwazyjne w skali kraju – 35inwazyjne w skali regionalnej – 28

Możliwa kontrola


N = 72


Liczebność poszczególnych kategorii gatunków, według przedziałów wyróŜnionych na podstawie obliczonej punktacji dla gatunków inwazyjnych, na poziomie krajowym, regionalnym lub lokalnym (w zestawieniu nie uwzględniono gatunków potencjalnie inwazyjnych)

inwazyjne w skali regionalnej – 28inwazyjne w skali lokalnej – 9

12 gatunków potencjalnie inwazyjnych

Występowanie gatunków inwazyjnych na chronionych siedliskach przyrodniczych Polski


Gatunki zadomowione inwazyjne w skali kraju

Barszcz Mantegazziego Heracleum mantegazzianum

Barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnovskyi

1330

2110

2130

2330

2170

2180

3130

3150

3220

3240

3260

3270

4010

4030

6120

6210

6410

6430

6440

6510

6520

7120

7140

7150

8210

8220

9110

9130

9160

9170

9180

9190

91D

0

91E

0

91F

0

91I0

91T

0



KODY SIEDLISK z podręczników udostępnionych na stronie GDOŚ

Czeremcha ameryka ńskaPadus serotina

Dąb czerwonyQuercus rubra

Nawło ć kanadyjskaSolidago canadensis

Nawło ć późna Solidago gigantea

Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora

Rdestowiec ostroko ńczysty Reynoutria japonica

Gatunki zadomowione, inwazyjne regionalnie

Nawło ć wąskolistnaSolidago graminifolia

Rudbekia nagaRudbeckia laciniata

Gatunek wnika do danego typu siedliska

Gatunek stanowi problem w danym typie siedliska

Występowanie gatunków inwazyjnych na chronionych siedliskach przyrodniczych PolskiWystępowanie gatunków inwazyjnych na chronionych siedliskach przyrodniczych Polski




Wśród chronionych siedlisk przyrodniczych (Herbich 2004 t. 1-5) wskazano 37 typów, w których dotychczas zaobserwowano

osobniki przynajmniej jednego z wyróżnionych gatunków inwazyjnych


Gatunki inwazyjne wnikaj ące do wi ęcej ni Ŝ trzech typów siedlisk przyrodniczych

0 2 4 6 8 10 12 14

gatunki z rodzaju Rdestowiec Reynoutria ssp.

Niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera

Nawłoć kanadyjska Solidago canadensis

Dąb czerwony Quercus rubra

Tawuła kutnerowata Spirea tomentosa

Czeremcha amerykańska Padus serotina

Nawłoć późna Solidago gigantea

Robinia akacjowa Robinia pseudoacacia


Gatunek wnika do danego typu siedliska

Gatunek stanowi problem w danym typie siedliska

Liczba typów siedlisk

643064406510652071207140715082108220911091309160917091809190

91D0 91Eo91F0 91I0

91T0 Występowanie gatunków inwazyjnych

na chronionych siedliskach przyrodniczych Polski

Ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne

Łęgi wierzbowe topolowe olszowe i jesionowe

Niżowe i górskie świeże łąki użytkowe ekstensywnie

Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny

0 5 10 15 20 25

Kod siedliska133021102130217021802330313031503220324032603270401040306120621064106430


KODY SIEDLISK z podręczników udostępnionych na stronie GDOŚ

Ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne

Murawy kserotermiczne

Zalewane muliste brzegi rzek

Wśród chronionych siedlisk przyrodniczych (Herbich 2004 t. 1-5) wskazano 37 typów, w których dotychczas zaobserwowano

osobniki przynajmniej jednego z wyróżnionych gatunków inwazyjnych

Wykaz gatunków drzewiastych obcego pochodzenia niezalecanych do uprawy

w warunkach, w których mogą one stwarzać zagrożenie dla różnorodności biologicznej


Nazwa

naukowa

Nazwa

polskaRodzina

Miejsca,

w których

gatunek może

stwarzać

zagrożenie

Powody

wprowadzania

do uprawy

Stwierdzenia

spontanicznego

rozprzestrzeniania

się

Skala zjawiska Zalecenia


zagrożeniesię

Acer negundo L. Klon jesionolistny Aceraceae

Doliny rzeczne,

siedliska lasów

łęgowych oraz siedliska

antropogenicznie

zaburzone,

obszary chronione

Drzewo ozdobne, łatwe

w uprawie, szybko

rosnące, wytrzymałe na

mrozy i suszę, dawniej

często wprowadzane do

zadrzewień.

Od dawna i często

w całym kraju, zwłaszcza

w dolinach rzek oraz na

siedliskach ruderalnych.

W całym kraju,

w wielu miejscach,

gatunek inwazyjny.

Zaniechanie uprawy

w miejscach

zagrożenia

Dereń rozłogowy Świdośliwa kłosowa Złotokap pospolity Winobluszcz zaroślowyKlon jesionolistny

N = 58


Kierunki niezbędnych działań na skalę regionalną i krajową

Szczególną kontrolą należy objąć wprowadzanie do uprawy w celach ozdobnych gatunków o jeszcze nieznanych właściwościach pod względem możliwości zadomawiania się

Ogólnym zaleceniem dotyczącym uprawy obcych roślin drzewiastych powinno być ich całkowite wyłączenie z introdukcji na terenach chronionych i zaniechanie introdukcji wszędzie tam, gdzie istnieje duże

Podsumowanie


Zwalczanie gatunków inwazyjnych w miejscach, gdzie już doszło inwazji i to takimi sposobami, które nie powodowałyby dodatkowych strat w środowisku przyrodniczym

wyłączenie z introdukcji na terenach chronionych i zaniechanie introdukcji wszędzie tam, gdzie istnieje duże prawdopodobieństwo zagrożenia ich ekspansją do wolnej przyrody


Kierunki niezbędnych działań na skalę regionalną i krajową

� Badania podstawowe

opracowanie materiałów źródłowych, uzupełnienie i uporządkowanie wiedzy; okresowy „przegląd zmiany kategorii” gatunków obcych na wzór czerwonych list i ksiąg

� Działania praktyczne

Podsumowanie

PILNA potrzeba uaktualnienia map w ramach ATPOL dla gatunków inwazyjnych – projekt ogólnopolski


lokalne lub regionalne listy drzew i krzewów ozdobnych zalecanych do sadzenia w ogrodach, parkach, na skwerach i cmentarzach oraz przy ulicach i drogach.

� Monitoring m.in. poprzez rozwój bazy krajowej Instytutu Ochrony Przyrody PAN oraz tworzenie regionalnych baz danych i systemów wczesnego ostrzegania; opracowanie zasad monitoringu

� Działania praktyczne

opracowanie/wskazanie grup gatunków docelowych i właściwych metod eliminujących lub ograniczających ich populacje; zwalczanie i/lub kontrola

� Regulacje prawne m.in. określenie podmiotów odpowiedzialnych za regionalną politykę w zakresie prewencji i usuwania skutków inwazji biologicznych

� Edukacjadotarcie z informacjami nt. znaczenia, zagrożeń i możliwości przeciwdziałania inwazji gatunków obcych do różnych grup zawodowych mających bezpośredni związek z wprowadzaniem roślin do nasadzeń

– projekt ogólnopolski

Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnychRośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych

Wybrane piśmiennictwo

Brunel S., Branquart E., Fried G., van Valkenburg J., Brundu G., Starfinger U., Buholzer S., Uludag A., Joseffson M. and Baker R. 2010. The EPPO prioritization for invasive alien plants. OEPP/EPPO Bulletin 40: 407-422.

Herbich J. (red.). 2004. Siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydmy. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000-podręcznik metodyczny. T. 1. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 218.

Faliński J. B. 1998. Invasive alien plants and vegetation dynamics. W: STARFINGER U., EDWARDS K., KOWARIK I., WILLIAMSON M. (red.), Plant Invasions: Ecological Mechanisms and Human Responses. – Backhuys Publishers, Leiden, ss. 3-21.

Herbich J. (red.). 2004. Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000-podręcznik metodyczny. T. 2. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 220.

Herbich J. (red.). 2004. Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000-podręcznik metodyczny. T. 3. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 101.

Herbich J. (red.) 2004. Ściany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000-podręcznik metodyczny. T. 4. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 101.


Herbich J. (red.). 2004. Lasy i bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000-podręcznik metodyczny. T. 5. Min. Środowiska, Warszawa, ss. 344.

Shine C., Kettunen M., Genovesi P., Essl F., Gollasch S., Rabitsch W., Scalera R., Starfinger U., ten Brink, P. 2010. Assessment to support continued development of the EU Strategy to combat invasive alien species. Final report for the European Commission. Institute for European Environmental Policy (IEEO), Brussels, Belgium

Kornaś J. 1977. Wpływ człowieka i jego gospodarki na szatę roślinną Polski – flora synantropijna. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski. T. 1. – PWN, Warszawa, s. 95-128.

Sudnik-Wójcikowska B., Koźniewska B. 1988. Słownik z zakresu synantropizacji szaty roślinnej. – Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

Sudnik-Wójcikowska B. 2011. Flora Polski. Rośliny synantropijne. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, ss. 336.

Tokarska-Guzik B. 2005 a The establishment and spread of alien plant species (kenophytes) in the flora of Poland. Wydawnictwo UŚl, Katowice, 1-192.

Tokarska-Guzik B., Dajdok Z. Urbisz Al., Zając M., Danielewicz W. 2011. Identyfikacja i kategoryzacja roślin obcego pochodzenia jako podstawa działań praktycznych. Acta Botanica Silesiaca 6: 23-53.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. –Pracowania Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków.

Dziękuję za uwagęDziękuję za uwagę

Autorzy wykorzystanych zdjęć: Barbara Tokarska-Guzik, Zygmunt Dajdok i Władysław Danielewicz


ro [liny obcego pochodzenia w polsce ze szczegolnym … · 2014. 7. 15. · rośliny obcego...

Documents