roczniki nauk rolniczych

ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH

ANNALS OF AGRICULTURALSCIENCE

Series G � Economy

Vol. 95 � No. 2

P O L S K A A K A D E M I A N A U KWYDZIA£ NAUK ROLNICZYCH, LE�NYCH I WETERYNARYJNYCH

KOMITET EKONOMIKI ROLNICTWA

WYDZIA£ NAUK EKONOMICZNYCH

S Z K O £ Y G £ Ó W N E J G O S P O D A R S T W A W I E J S K I E G O

R O C Z N I K IN A U K R O L N I C Z Y C H

Seria G � Ekonomika Rolnictwa

Tom 95 � Zeszyt 2

Warszawa 2008

RADA REDAKCYJNA

Jerzy Wilkin (przewodnicz¹cy)Bogdan Klepacki, Andrzej Kowalski, Walenty Poczta, Stanis³aw Stañko

KOMITET REDAKCYJNY

Stanis³aw Stañko (redaktor naczelny), Zygmunt Wojtaszek,Stanis³aw Urban, Boles³aw Borkowski, Anna Grontkowska (sekretarz)

Adres Redakcji: 02-787 Warszawa, Nowoursynowska 166

RedakcjaHalina Skrobacka

Ok³adkê projektowa³Jerzy Cherka

Weryfikacja tekstow angielskichMariusz Maciejczak

Wydanie rocznika dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego

Copyright by Polska Akademia Nauk, Komitet Ekonomiki Rolnictwa

Warszawa 2008

ISSN 0080-3715

Realizacja wydawnicza: �Wie� Jutra� Sp. z o.o.02-000 Warszawa, ul. Janowskiego 6

tel./fax: (022) 643 82 60e-mail: [email protected]³ad 200 egz., ark. wyd. 10,0

SPIS TRE�CI

Henryk Runowski � Wykorzystanie bilansu maj¹tkowego w ocenie stanu i kierunków zmiansytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiêbiorstw hodowlanych ........................................... 7

Justyna Franc-D¹browska � Podzia³ wyniku finansowego a sytuacja finansowa spó³ekakcyjnych przemys³u rolno-spo¿ywczego ........................................................................... 20

Adam Harasim, Andrzej Madej � Ocena poziomu zrównowa¿onego rozwoju gospodarstwbydlêcych o ró¿nym udziale trwa³ych u¿ytków zielonych ................................................... 28

Monika Gêbska, Jacek £ojek, Micha³ Romanowski � Efekty ekonomiczne prowadzenia stajnikoni wy�cigowych w Austrii przez polski podmiot gospodarczy ........................................ 39

Ludwik Wicki � Produkcyjne i ekonomiczne efekty stosowania kwalifikowanego materia³usiewnego w produkcji zbó¿ jarych i ziemniaków ................................................................... 48

Marzena Chmielewska, Magdalena M¹dra � Optymalizacja struktury sprzeda¿yw spó³dzielni mleczarskiej ...................................................................................................... 60

Wojciech Sroka, Piotr Sulewski, Urszula Kocielska � Ocena przydatno�ci wybranych metod doprognozowania plonów ro�lin ................................................................................................ 68

Ewa Baran � Uwarunkowania wzrostu konkurencyjno�ci rolnictwa obszarów górskich .............. 83

Arkadiusz Piwowar � Przestrzenne zró¿nicowanie skupu produktów rolnych w Polsce ............ 89

Tadeusz Filipiak, Mariusz Maciejczak � Uwarunkowania rozwoju sektora owoców i warzyww Polsce w latach 2004-2007 ................................................................................................. 97

CONTENTS

Henryk Runowski � HOW TO USE THE BALANCE SHEET TO ASSESS THE STATE OF ARTAND THE CHANGES OF FINANCIAL AND ECONOMIC SITUATION OF BREEDINGCOMPANIES? ........................................................................................................................................... 7

Justyna Franc-D¹browska � DIVISION OF FINANCIAL RESULT VS. FINANCIAL SITUATION OF PUBLIC COMPANIES FROM AGRI-FOOD SECTOR ............................................................. 27

Adam Harasim, Andrzej Madej � EVALUATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OFCATTLE FARMS WITH VARIED PERCENTAGE OF GRASSLANDS .......................................... 28

Monika Gêbska, Jacek £ojek, Micha³ Romanowski � ECONOMIC EFFECTS OF RUNNINGOF A RACEHORSE STABLE IN AUSTRIA BY A POLISH ECONOMIC SUBJECT .................. 39

Ludwik Wicki � THE INFLUENCE OF USING OF CERTIFIED SEED ON PRODUCTIONAND ECONOMICS OF SPRING CEREALS AND POTATO PRODUCTION IN POLAND ....... 48

Marzena Chmielewska, Magdalena M¹dra � THE OPTIMIZATION OF THE SALESTRUCTURE IN THE COOPERATIVE CREAMERY .................................................................... 60

Wojciech Sroka, Piotr Sulewski, Urszula Kocielska � EVALUATION OF SELECTEDMETHODS FOR PLANT�S FORECASTING ..................................................................................... 68

Ewa Baran � CONDITIONS OF COMPETITIVENESS INCREASE OF AGRICULTURE INMOUNTAIN AREAS .............................................................................................................................. 83

Arkadiusz Piwowar � SPATIAL DIVERSIFICATION OF PROCUREMENT OF AGRICULTURALPRODUCTS IN POLAND .................................................................................................................... 89

Tadeusz Filipiak, Mariusz Maciejczak � THE CONDITIONS OF DEVELOPMENTOF POLISH FRUIT AND VEGETABLE SECTOR IN THE PERIOD 2004-2007 ........................ 97

WYKORZYSTANIE BILANSU MAJ¥TKOWEGO W OCENIE STANU I KIERUNKÓW ZMIAN SYTUACJI ... 7ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

WYKORZYSTANIE BILANSU MAJ¥TKOWEGO W OCENIESTANU I KIERUNKÓW ZMIAN SYTUACJI EKONOMICZNO-

FINANSOWEJ PRZEDSIÊBIORSTW HODOWLANYCH

Henryk Runowski

Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW w WarszawieKierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara

S³owa kluczowe: bilans maj¹tkowy, struktura i dynamika zmian, sytuacja ekonomiczno-finansowa przedsiêbiorstw, spó³ki hodowlaneKey words: balance sheet, structure and dynamics of changes, financial and economicsituation of companies, breeding companies

S y n o p s i s: Przedstawiono mo¿liwo�ci wykorzystania bilansu do oceny sytuacjimaj¹tkowej i ekonomiczno-finansowej przedsiêbiorstw hodowli ro�lin i zwierz¹t AgencjiNieruchomo�ci Rolnych. Zbadano kszta³towanie siê poziomu, dynamiki oraz strukturyaktywów i pasywów badanych przedsiêbiorstw w latach 1997-2007. Uzyskane wynikimog¹ stanowiæ podstawê do porównywania wyników przez poszczególne przedsiêbior-stwa hodowli ro�lin i zwierz¹t do zaprezentowanych w artykule �rednich warto�ci dlaca³ej grupy tych przedsiêbiorstw.

WSTÊP

Bilans maj¹tkowy przedsiêbiorstwa jest wa¿nym �ród³em informacji o jego sytuacjimaj¹tkowej i ekonomiczno-finansowej. Zawiera on zestawienie na okre�lony dzieñ � wujêciu warto�ciowym � stanu maj¹tku firmy oraz �róde³ jego sfinansowania [Siemiñska2003, Siudek 2004, Stru¿ycki i in. 2002]. Jego analiza umo¿liwia obserwowanie zmian wpoziomie i strukturze maj¹tku (aktywów) przedsiêbiorstwa oraz �ród³ach jego sfinansowa-nia (pasywach), a tak¿e ocenê obserwowanych tendencji i ich skutków dla przedsiêbiorstw.Sk³adniki maj¹tkowe w bilansie przedsiêbiorstw s¹ umieszczane po stronie aktywów we-d³ug zwiêkszaj¹cego siê stopnia p³ynno�ci, za� po stronie pasywów wed³ug rosn¹cej pilno-�ci ich zwrotu [Wyszkowska 1996]. Podobny uk³ad bilansu stosowany jest w krajach UniiEuropejskiej. Z kolei w USA zarówno aktywne, jak i pasywne sk³adniki bilansu prezentowa-ne s¹ w odwrotnej kolejno�ci. U¿yteczno�æ informacyjna bilansu nie jest w praktyce rolni-czej dostatecznie doceniana. W praktyce przedsiêbiorstw rolnych przewa¿a b³êdne prze-�wiadczenie, ¿e bilans maj¹tkowy jest domen¹ ksiêgowych. Tym samym w praktyce niewykorzystuje siê du¿ej pojemno�ci informacyjnej bilansów maj¹tkowych dla potrzeb zarz¹-dzania przedsiêbiorstwami rolniczymi. Wielko�æ i rodzaj maj¹tku przedsiêbiorstw wynika zcharakteru prowadzonej dzia³alno�ci. Dlatego, ¿e dla zachowania poprawno�ci oceny bi-

8 H. RUNOWSKI

lansu analizowanego przedsiêbiorstwa nale¿y go porównywaæ z bilansami przedsiêbiorstwo podobnym profilu dzia³alno�ci. Ta sytuacja uzasadnia potrzebê tworzenia punktów od-niesienia dla takich porównañ, miêdzy innymi przez wyznaczanie �rednich warto�ci (para-metrów) dla grupy przedsiêbiorstw �podobnych�, czy przedsiêbiorstw tej samej bran¿y.Przedstawiono wyniki badañ dotycz¹cych kszta³towania siê bilansu maj¹tkowego w przed-siêbiorstwach hodowli ro�lin i zwierz¹t Agencji Nieruchomo�ci Rolnych.

CEL I METODYKA BADAÑ

Celem badañ by³o zaprezentowanie zmian, jakie zachodzi³y w poziomie i strukturzemaj¹tku badanych przedsiêbiorstw i �ród³ach jego finansowania w d³u¿szym okresie, ocenatych tendencji oraz wyznaczenie u�rednionych dla badanej grupy przedsiêbiorstw parame-trów i wska�ników struktury, a tak¿e dynamiki aktywów i pasywów, jako punktów odniesie-nia dla oceny bilansów przedsiêbiorstw tego typu. W opracowaniu poszukiwano odpowie-dzi na nastêpuj¹ce pytania:� jakie zmiany zachodz¹ w poziomie kszta³towania siê poszczególnych sk³adników maj¹t-

ku badanej grupy przedsiêbiorstw?� jak kszta³tuje siê i w jakim kierunku zmienia siê struktura aktywów i pasywów badanych

przedsiêbiorstw?� jak nale¿y interpretowaæ zmiany w bilansach badanych przedsiêbiorstw i jakie wyni-

kaj¹ z nich rokowania dla dalszego funkcjonowania badanych przedsiêbiorstw?Materia³ �ród³owy do badañ stanowi¹ dane dotycz¹ce sytuacji ekonomicznej przedsiê-

biorstw hodowli ro�lin i zwierz¹t, bêd¹cych jednoosobowymi spó³kami Agencji Nierucho-mo�ci Rolnych (ANR). Badania dotycz¹ okresu od 1997 do 2007 roku. W ka¿dym rokubadañ w celu zachowania porównywalno�ci wyników analiz¹ objêto te same 51 przedsiê-biorstw zajmuj¹cych siê hodowl¹ twórcz¹ i zachowawcz¹ ro�lin i zwierz¹t. Niezbêdne daneanalityczne uzyskano z rocznych sprawozdañ finansowych poszczególnych spó³ek. Wanalizie materia³u wykorzystano metodê statystyki opisowej (tabelaryczn¹ i graficzn¹),metodê korelacji oraz metodê analizy poziomej i pionowej bilansu.

WYNIKI BADAÑ

CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PRZEDSIÊBIORSTW

Badane przedsiêbiorstwa obok typowej rolniczej dzia³alno�ci produkcyjnej prowadz¹hodowlê twórcz¹ i zachowawcz¹ ro�lin i zwierz¹t. Zosta³y powo³ane w celu tworzenia iupowszechniania no�ników postêpu biologicznego w polskim rolnictwie. Do ich zadañstatutowych nale¿y miêdzy innymi prowadzenie prac hodowlanych, produkcja kwalifiko-wanego materia³u siewnego ro�lin rolniczych oraz materia³u zarodowego zwierz¹t [Runow-ski 1997]. Funkcjonuj¹ one w formie spó³ek z ograniczon¹ odpowiedzialno�ci¹. Wynika ztego obowi¹zek pokrywania wydatków z osi¹ganych przychodów. Z uwagi na prowadzeniekosztownych prac hodowlanych, a tak¿e niskie ceny no�ników biologicznych, przedsiê-biorstwa te do 2007 roku korzysta³y z dotacji bud¿etowych z Funduszu Postêpu Biologicz-

WYKORZYSTANIE BILANSU MAJ¥TKOWEGO W OCENIE STANU I KIERUNKÓW ZMIAN SYTUACJI ... 9

nego. Od 2008 roku dotacje te zosta³y wycofa-ne. Oznacza to, ¿e od tego roku funkcjonuj¹one na zasadach rynkowych i korzystaj¹ zewsparcia finansowego na zasadach ogólnieobowi¹zuj¹cych w przedsiêbiorstwach rol-nych. W latach 2001-2007 badane przedsiêbior-stwa korzysta³y dodatkowo ze �rodków finan-sowych Agencji Nieruchomo�ci Rolnych zprzeznaczeniem na dofinansowanie inwestycjizwi¹zanych z modernizacj¹ zaplecza hodowla-nego [Runowski 2002]. W tabeli 1 przedsta-wiono podstawowe dane charakteryzuj¹ce za-soby produkcyjne badanych przedsiêbiorstw,tj. ziemi, pracy i maj¹tku ogó³em oraz wynikifinansowe w latach 1997-2007.

ZMIANY W POZIOMIE AKTYWÓW BADANYCH PRZEDSIÊBIORSTW

Z danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, ¿e w badanym okresie warto�æ maj¹tkuogó³em wzros³a �rednio na przedsiêbiorstwo z 10,8 do 24,6 mln z³. Oznacza to, ¿e aktywaogó³em wzros³y prawie 2,3 razy. W tym samym okresie warto�æ aktywów trwa³ych zwiêk-szy³a siê 2,2-krotnie, a aktywów obrotowych prawie 2,4-krotnie. Taki kierunek zmian nale¿yoceniæ pozytywnie.

Z analizy zmian warto�ci g³ównych grup aktywów trwa³ych wynika, ¿e dynamika ichwzrostu by³a zró¿nicowana. W latach 1997-2007 najwiêkszy przyrost odnotowano w warto-�ci inwestycji d³ugoterminowych (6,4 razy). Z kolei warto�æ nale¿no�ci d³ugoterminowychw badanym okresie zmniejszy³a siê oko³o 7-krotnie. Wzrost warto�ci inwestycji d³ugotermi-nowych by³ zwi¹zany czê�ciowo ze wzrostem liczby udzia³ów cz³onkowskich, jakie obejmo-wa³y spó³ki produkuj¹ce mleko w spó³dzielniach mleczarskich, a czê�ciowo wynika³ z inwe-stowania w d³ugoterminowe papiery skarbowe i akcje wolnych �rodków finansowych, w tym�rodków przekazanych do spó³ek w formie dop³at do kapita³u z przeznaczeniem na dofinanso-wanie programów inwestycyjnych lub na pokrycie strat z lat ubieg³ych. Warto�æ �rodkówniematerialnych i prawnych utrzymywa³a siê w badanym okresie na zbli¿onym poziomie. Zkolei warto�æ rzeczowych aktywów trwa³ych wzros³a 2,1-krotnie, znacznie wyprzedzaj¹c ob-serwowan¹ za badany okres skumulowan¹ inflacjê (52,3%). Dynamika zmian warto�ci po-szczególnych sk³adników rzeczowych aktywów trwa³ych by³a ró¿na. Najwiêkszy wzrost (4,9-krotny) odnotowano w przypadku �rodków trwa³ych w budowie i zaliczek na �rodki trwa³e wbudowie, za� najmniejszy (1,5 i 1,8-krotny) w przypadku urz¹dzeñ technicznych i maszyn orazw grupie innych �rodków trwa³ych. W zwi¹zku z realizacj¹ programu inwestycyjnego noto-wano, szczególnie od 2002 roku, sukcesywny wzrost warto�ci �rodków trwa³ych w budowie.Inwestycje te by³y zwi¹zane g³ównie z odnow¹ zaplecza technicznego dla hodowli ro�lin izwierz¹t. Inwestowano g³ównie w budynki inwentarskie, magazyny zbo¿owe i nasienneoraz �rodki transportu. Ich efektem by³ w analizowanym okresie 3,4-krotny wzrost warto�ci�rodków transportu i 2,2-krotny wzrost warto�ci budynków i budowli.

Z wykonanego rachunku korelacji wynika, ¿e warto�æ rzeczowych aktywów trwa³ychjest skorelowana z takimi czynnikami, jak: warto�æ aktywów obrotowych (r = 0,66), w tym z

hcynadabwóbosazakytsyretkarahC.1alebaT7002-7991hcatalwwtsroibêisdezrp

koR -zreiwoPRUainhc

]ah[

-durtaZeinein

]yboso[

ket¹jaMme³ógo]³z.syt[

kinyWywosnanif

]³z.syt[

79918991999100021002200230024002500260027002

8,53718,54714,25719,31811,97712,64716,54716,54716,54716,54711,1571

361851141121511501

7969696919

8,948019,118118,285217,792310,257312,238416,190619,806811,631024,731220,49542

9,6511,31-7,68-6,3536,7913,0518,6317,8894,2587,386

8,4511

.ensa³wainadab:o³dór�

10 H. RUNOWSKI

7002-7991hcatal

warutkurts

hciiR

NA

ke³ópsa

wytkA

.2alebaT

eineinlógezczsyW

ukorw

]³z.syt[ic�otraW

79918991

99910002

10022002

30024002

50026002

7002

e³awrt

awytk

A.A

1,6696

1,8757

8,7797

6,1928

9,6648

0,8909

8,42201

2,60111

0,64121

0,64631

9,38251

enwarpi

enlairetameinic�otra

W.Ie³a

wrta

wytkae

wozcezR.II

ensa³w

ytnurG.1

elwodubiiknydu

B.2ynyzsa

mienzcinhcet

ainezd¹zrU.3

utropsnartikdor�.4e³a

wrtikdor�ennI.5

anikzcilaz,eiwodub

we³a

wrtikdor�.6ejcytse

wnie

wonimretogu³dic�on¿ela

N.IIIe

wonimretogu³d

ejcytsewnI.VI

5,264,877

63,511

1,1693

0,4151

2,6133,0665,112

9,214,211

2,349,482

74,661

5,7214

2,9261

5,4534,2478,462

0,211,832

5,923,876

71,452

3,8424

2,3861

9,1835,5283,582

8,512,452

4,421,059

72,382

0,7244

2,5071

7,0342,8188,582

9,072,642

6,520,741

85,282

9,8054

0,5371

4,0649,3583,603

0,343,152

3,228,838

87,682

7,2084

4,0191

3,9646,0492,924

3,816,812

4,414,099

90,872

6,8565

7,4202

3,8155,800

13,205

2,77,212

5,413,278

016,672

3,2126

7,1802

1,2064,831

13,165

1,63,312

5,420,598

110,792

2,5386

4,1512

7,2081,991

16,906

5,39,222

8,836,719

210,403

5,3247

9,9122

1,5986,051

15,429

0,46,586

6,953,005

417,813

9,4368

4,7522

4,5701

0,5711

0,9301

9,10,227

ewotorbo

awytk

A.B

6,8683

7,2124

7,0854

2,6794

1,0625

5,9965

4,8185

8,8447

2,7297

2,4048

1,8129

ysapaZ.Ie

wonimretoktórkic�on¿ela

N.II:

mytw,e

wonimretoktórk

ejcytsewnI.III

en¿êineipikdor�

4,4682

2,1651,3441,344

3,4992

1,5572,3642,364

0,1013

8,8789,0067,085

7,2833

6,7689,5270,427

4,5143

9,1598,2984,958

8,1643

1,9411

7,8801

2,1701

8,6343

7,2811

0,9911

5,7911

5,0873

3,9371

9,8291

8,8291

8,2883

9,6102

5,7202

5,7202

9,2793

5,4922

8,6312

8,6312

5,4244

2,8552

4,5322

6,2322

*ewoserkoyzdêi

mainezcilzo

R.C

1,512,12

3,428,92

0,527,43

4,849,35

0,363,78

9,19

mezara

wytkA

8,94801

9,11811

8,28521

7,79231

0,25731

2,23841

6,19061

9,80681

1,63102

4,73122

0,49542

ewoni

mretoktórki-ogu³d

anme³aizdop

zhcy

woserkoyzdêim

ñezcilzorijcatnezerpic�owil¿o

ma

mein

usnalibda³kuindezrpop

anigawu

Z*

.ensa³w

ainadab:o³dór�


7002-7991hcatal

wR

NA

ke³ópswó

wytkaarutkurtS.d.c

.2alebaT

eineinlógezczsyW

ukorw

%w³aizd

U

79918991

99910002

10022002

30024002

50026002

7002

e³awrt

awytk

A.A

2,462,46

4,364,26

6,163,16

5,367,95

3,066,16

1,26

enwarpi


W.Ie³a

wrta

wytkae

wozcezR.II

ensa³w

ytnurG.1

elwodubiiknydu

B.2ynyzsa

mienzcinhcet

ainezd¹zrU.3

utropsnartikdor�.4e³a

wrtikdor�ennI.5

anikzcilaz,eiwodub

we³a

wrtikdor�.6ejcytse

wnie

wonimretogu³dic�on¿ela

N.IIIe

wonimretogu³d

ejcytsewnI.VI

6,05,26

1,15,630,41

9,21,69,11,00,1

4,07,16

4,19,438,31

0,33,62,21,00,2

2,00,16

0,28,334,31

0,36,63,21,00,2

2,08,95

1,23,338,21

2,32,61,25,09,1

2,02,95

1,28,236,21

3,32,62,23,08,1

2,06,95

9,14,239,21

2,33,69,21,05,1

1,01,26

7,12,536,21

2,33,61,30,03,1

1,04,85

5,14,332,11

2,31,60,30,01,1

1,01,95

5,19,337,01

0,40,60,30,01,1

2,04,85

4,15,330,01

0,42,52,40,01,3

2,00,95

3,11,53

2,94,48,42,40,09,2

ewotorbo

awytk

A.B

7,537,53

4,634,73

2,834,83

2,630,04

4,930,83

5,73

ysapaZ.Ie

wonimretoktórkic�on¿ela

N.II:

mytw,e

wonimretoktórk

ejcytsewnI.III

en¿êineipikdor�

4,622,51,41,4

4,524,69,39,3

6,420,78,46,4

4,525,64,54,5

8,429,64,62,6

3,327,73,72,7

4,123,74,74,7

3,023,94,014,01

3,910,011,011,01

9,714,01

7,97,9

0,814,01

1,91,9

*ewoserkoyzdêi

mainezcilzo

R.C

1,02,0

2,02,0

2,02,0

3,03,0

3,04,0

4,0

mezara

wytkA

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,001

ewoni

mretoktórki-ogu³d

anme³aizdop

zhcy

woserkoyzdêim

ñezcilzorijcatnezerpic�owil¿o

ma

mein

usnalibda³kuindezrpop

anigawu

Z*

.ensa³w

ainadab:o³dór�

12 H. RUNOWSKI

��

��

��

��

��

��

��

*UXQW\�ZáDVQH

URGNL�WUZDáH�ZEXGRZLH

URGNL�WUDQVSRUWX

,QQH� URGNL�WUZDáH

8U] G]HQLD�WHFKQLF]QHL�PDV]\Q\�

%XG\QNL�L�EXGRZOH�

nale¿no�ciami (r = 0,60), fundusz w³asny (r = 0,90), przychody i koszty dzia³alno�ci przed-siêbiorstwa (odpowiednio r = 0,69 i r = 0,70) oraz kapita³ pracuj¹cy netto (r = 0,61).

Analiza stanu aktywów obrotowych w badanych spó³kach wykazuje zró¿nicowan¹ dy-namikê zmian jego sk³adników. W badanym okresie (lata 1997-2007) nast¹pi³ bardzo szybkiwzrost poziomu �rodków pieniê¿nych oraz nale¿no�ci krótkoterminowych. �rodki pieniê¿ne�rednio na spó³kê zwiêkszy³y siê z 443 tys. z³ w 1997 roku do 2233 tys. z³ w 2007 roku (wzrost5-krotny). Jest to wynikiem z jednej strony wzrastaj¹cego zysku, z drugiej �rodków kierowa-nych przez w³a�ciciela, tj. Agencjê Nieruchomo�ci Rolnych na dofinansowanie inwestycji ipokrycie strat w tych spó³kach, które generowa³y straty. Niepokoj¹cy jest w badanym okresiesukcesywny wzrost warto�ci nale¿no�ci krótkoterminowych. Ich poziom zwiêkszy³ siê z 561tys. z³ w 1997 roku do 2558 tys. z³ w 2007 roku (wzrost 4,6-krotny). Zauwa¿ona tu tendencjawskazuje na s³ab¹ determinacjê kierownictw badanych przedsiêbiorstw w skutecznym �ci¹-ganiu nale¿no�ci. Z dok³adniejszej analizy wynika, ¿e wzrost nale¿no�ci jest g³ównie wyni-kiem umownego odraczania terminów p³atno�ci za sprzedane produkty i towary (materia³siewny, buraki cukrowe, rzepak, czy ziarna zbó¿ towarowych). Wolniejsza dynamika wzrostuzapasów (wzrost 1,5-krotny) ni¿ nale¿no�ci pozwala s¹dziæ, ¿e zarz¹dy zabiegaj¹ o szybk¹sprzeda¿ swoich produktów, nawet kosztem opó�nionych p³atno�ci. Jest to czêsto wynikiembraku wystarczaj¹cej i w dobrym stanie technicznym w³asnej bazy przechowalniczej. Warto�æaktywów obrotowych jest skorelowana z takimi czynnikami, jak: warto�æ rzeczowych akty-wów trwa³ych (r = 0,66), wynik finansowy netto (r = 0,63), poziom zobowi¹zañ krótkotermino-wych (r = 0,61), przychody i koszty dzia³alno�ci przedsiêbiorstwa (odpowiednio r = 0,85 i r= 0,83) oraz udzia³ rzeczowych aktywów trwa³ych w maj¹tku ogó³em (r = -0,56).

STRUKTURA AKTYWÓW

Wa¿nym �ród³em informacji o kierunkach zmian w sytuacji maj¹tkowej i ekonomiczno-finansowej badanych przedsiêbiorstw jest analiza struktury aktywów. Z danych zamiesz-czonych w tabeli 2 wynika, ¿e w pocz¹tkowym roku okresu analizy, tj. w 1997 roku aktywatrwa³e stanowi³y 64,2%, a aktywa obrotowe � 35,7%. W kolejnych latach analizy nastêpo-wa³y niewielkie zmiany polegaj¹ce g³ównie na spadku udzia³u aktywów trwa³ych. W koñco-wym roku analizy aktywa trwa³e sta-nowi³y 62,1%, a aktywa obrotowe37,5% warto�ci maj¹tku ogó³em. Takikierunek zmian nale¿y oceniæ pozy-tywnie. W aktywach trwa³ych w ca-³ym badanym okresie dominowa³yrzeczowe aktywa trwa³e. Stanowi³yone odpowiednio 96,9% w 1997 rokui 95,0% w 2007 roku (tab. 3). Pozo-sta³¹ czê�æ aktywów trwa³ych stano-wi³y: warto�ci niematerialne i prawne(g³ównie licencje z tytu³u prawa doodmian oraz programy komputero-we), inwestycje d³ugoterminowe oraznale¿no�ci d³ugoterminowe. W struk-turze rzeczowych aktywów trwa³ych,

Rysunek 1. Struktura rzeczowych aktywów trwa³ychspó³ek w 1997 i 2007 roku

�ród³o: badania w³asne.

WYKORZYSTANIE BILANSU MAJ¥TKOWEGO W OCENIE STANU I KIERUNKÓW ZMIAN SYTUACJI ... 137002-7991

hcatalw

RN

Ake³óps

hcy³awrt

wówytka

arutkurtS.3alebaT

eineinlógezczsyW

ukorw

]%[³aizd

U

79918991

99910002

10022002

30024002

50026002

7002

enwarpi


W.I9,0

6,04,0

3,03,0

2,01,0

1,02,0

3,04,0

e³awrt

awytka

ewozcez

R.IIensa³

wytnur

G.1el

wodubiiknyduB.2

ynyzsami

enzcinhcetainezd¹zr

U.3utropsnartikdor�.4e³a

wrtikdor�ennI.5

ejcytsewni

anikzcilaz,eiwodub

we³a

wrtikdor�.6

3,797,1

9,657,12

5,45,90,3

1,692,2

5,455,12

7,48,95,3

2,692,3

3,351,12

8,43,01

6,3

9,594,3

4,356,02

2,59,94,3

2,693,3

3,355,02

4,51,01

6,3

2,792,3

8,250,12

2,53,01

7,4

7,797,2

3,558,91

1,59,99,4

9,795,2

9,557,81

4,53,01

1,5

9,794,2

3,657,71

6,69,90,5

7,492,2

4,453,61

6,64,88,6

9,491,2

5,658,41

0,77,78,6

ewoni

mretogu³dic�on¿elaN.III

2,02,0

2,09,0

5,02,0

1,01,0

0,00,0

0,0

ewoni

mretogu³dejcytse

wnI.VI6,1

1,32,3

0,30,3

4,21,2

9,18,1

0,57,4

mezare³a

wrta

wytkA

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,001

.ensa³w

ainadab:o³dór�

7002-7991hcatal

wR

NA

ke³ópshcy

wotorbowó

wytkaarutkurtS.4

alebaT

eineinlógezczsyW

ukorw

]%[³aizd

U

79918991

99910002

10022002

30024002

50026002

7002

ysapaZ0,47

1,177,76

0,869,46

7,061,95

8,050,94

3,740,84

ewoni

mretoktórkic�on¿elaN

5,419,71

2,914,71

1,812,02

3,024,32

4,523,72

8,72

:myt

w,ewoni

mretoktórkejcytse

wnIen¿êineipikdor�

5,115,11

0,110,11

1,317,21

5,415,41

9,613,61

1,918,81

6,026,02

9,529,52

6,526,52

4,524,52

2,422,42

mezare

wotorboa

wytkA

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,001

.ensa³w

ainadab:o³dór�

jak wynika z rysunku 1, przewa¿a³y budynki i budowle, których udzia³ kszta³towa³ siê wca³ym badanym okresie na zbli¿onym poziomie (58-60%) oraz urz¹dzenia techniczne i ma-szyny, których udzia³ pocz¹wszy od 1997 roku systematycznie siê zmniejsza³. Du¿y udzia³budynków i budowli w rzeczowych aktywach trwa³ych wynika st¹d, ¿e badane przedsiê-biorstwa utrzymuj¹ zwierzêta, które w naszych warunkach klimatycznych wymagaj¹ odpo-wiednich pomieszczeñ gospodarskich, a tak¿e innych budynków i budowli, w tym zapleczatechnicznego dla hodowli i budynków oraz budowli towarzysz¹cych. W tym samym okre-

14 H. RUNOWSKI

��

��

��

��

��

��

��

URGNL�SLHQL QH

1DOH QRVFL�NUyWNRWHUPLQRZH

=DSDV\��

��

��

��

��

=DSDV\

1DOH QR FLNUyWNRWHUPLQRZHURGNL

SLHQL QH

��

��

��

��

��

*UXQW\�ZáDVQH%XG\QNL�L�EXGRZOH8U] G]HQLD�WHFKQLF]QH�L�PDV]\Q\URGNL�WUDQVSRUWX

,QQH� URGNL�WUZDáHURGNL�WUZDáH�Z�EXGRZLH

sie zanotowano wzrost udzia³u �rodków transportowych (z 4,7 do 7,4%) oraz �rodkówtrwa³ych w budowie (z 3,1 do 7,2%) w strukturze rzeczowych aktywów trwa³ych. Z przed-stawionej analizy wynika, ¿e budynki i budowle, a wiêc �rodki trwa³e cechuj¹ce siê ma³¹mobilno�ci¹ stanowi³y w badanych przedsiêbiorstwach ponad 1/3 warto�ci aktywów ogó-³em oraz ponad po³owê warto�ci aktywów trwa³ych (odpowiednio 58,4% w 1997 roku i59,5% w 2007 roku).

Kolejn¹ wa¿n¹ grupê stanowi³y urz¹dzenia techniczne i maszyny, które cechuj¹ siêrównie¿ ograniczonymi mo¿liwo�ciami szybkiego spieniê¿enia. S¹ to bowiem specjalistycz-ne urz¹dzenia i maszyny, na które popyt na rynku jest ograniczony. Sumuj¹c te dwie pozy-cje aktywów dochodzi siê do wniosku, ¿e blisko 75-80% sk³adników aktywów trwa³ych wbadanych przedsiêbiorstwach mo¿e siê okazaæ trudna do szybkiej zamiany na �rodki pie-niê¿ne, w sytuacji ewentualnego kryzysu ekonomicznego. Pozytywnym natomiast zjawi-skiem jest rosn¹cy udzia³ �rodków transportu w aktywach ogó³em i w warto�ci aktywówtrwa³ych. Cechuje je bowiem uniwersalno�æ wykorzystania zarówno w rolnictwie, jak i wwielu innych dziedzinach gospodarki. Tym samym mo¿liwo�ci ich zamiany na gotówkê s¹

na tle grup wcze�niej wymienionych du¿e.Inn¹ pozytywn¹ cech¹ s¹ ich du¿e zdol-no�ci substytucyjne dla zasobów pracy¿ywej, który jest czynnikiem szybko dro-¿ej¹cym [Runowski, Maniecki 1997].

Udzia³ aktywów obrotowych w akty-wach razem zwiêkszy³ siê z 35,7% w 1997roku do 37,5% w 2007 roku. Nale¿y jednakzauwa¿yæ, ¿e w koñcowych latach bada-nego okresu (lata 2004-2005) udzia³ ten do-chodzi³ do 40%. W strukturze aktywów ob-rotowych w 1997 roku najwiêkszy by³udzia³ zapasów (74%), nastêpnie nale¿no-�ci krótkoterminowych (14,5%) oraz �rod-ków pieniê¿nych (11,5%). W kolejnych la-tach obserwowano spadek udzia³u zapa-

Rysunek 2. Dynamika zmian w rzeczowychaktywach trwa³ych spó³ek w latach 1997-2007


Rysunek 3. Struktura aktywów obrotowych spó³ekw 1997 i 2007 roku


Rysunek 4. Dynamika zmian w aktywachobrotowych spó³ek w latach 1997-2007


%

%


sów i równoczesny wzrost udzia³u nale¿no�ci oraz �rodków pieniê¿nych. W 2007 rokuzapasy stanowi³y 48% warto�ci aktywów obrotowych, nale¿no�ci � 27,8%, a �rodki pie-niê¿ne � 24,2% (tab. 4 i rys. 3). Niepokoj¹cy jest znaczny w porównaniu z pocz¹tkowymokresem analizy wzrost udzia³u nale¿no�ci krótkoterminowych. Tendencja ta nasili³a siêszczególnie po 2003 roku. Wzrost udzia³u �rodków pieniê¿nych jest zauwa¿alny w ca³ymbadanym okresie, jednak w 2004 roku odnotowano wyra�niejszy skokowy wzrost (z 20,6%w 2003 roku do 25,9% w 2004 roku). By³o to spowodowane wyj¹tkowo korzystnym zbie-giem okoliczno�ci rynkowych w roku przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej. Rok 2004okaza³ siê nie tylko sprzyjaj¹cy w rolnictwie polskim, ale by³ tak¿e korzystny z punktuwidzenia mo¿liwo�ci eksportowych produktów rolnych na rynek UE. Dodatkowo nale¿y tuuwzglêdniæ fakt zasilenia finansowego gospodarstw w formie dop³at bezpo�rednich.

ZMIANY W POZIOMIE PASYWÓW

Pasywa informuj¹ o �ród³ach sfinansowania maj¹tku. W tabeli 5 przedstawiono danedotycz¹ce pasywów badanych przedsiêbiorstw w latach 1997-2007. Wynika z nich, ¿e kapi-ta³ w³asny �rednio na spó³kê zwiêkszy³ siê z 8,3 mln z³ w 1997 roku do blisko 20 mln i stanowi³dominuj¹c¹ czê�æ pasywów. Wzrost kapita³u w³asnego w czê�ci wynika³ ze wzrostu kapita-³u podstawowego, ale g³ównie by³ zas³ug¹ bardzo dynamicznego przyrostu kapita³u zapa-sowego. Kapita³ podstawowy zwiêkszy³ siê w badanym okresie 1,3-krotnie, podczas gdykapita³ zapasowy a¿ 8,7-krotnie. Warto zauwa¿yæ, ¿e pocz¹wszy od 2003 roku przedsiêbior-stwa zaczê³y tworzyæ kapita³ rezerwowy. Pozytywny wp³yw na poziom kapita³u w³asnegomia³ od 2000 roku wzrastaj¹cy wynik finansowy oraz malej¹cy poziom straty niepodzielonejz lat ubieg³ych. Dynamika wzrostu zysku w badanym okresie by³a du¿a (wzrost 7,4-krotny)i wynika³a z jednej strony z niskiego poziomu zysku w wyj�ciowym roku analizy i korzyst-nych warunków dla kszta³towania siê zysku w koñcowym jej okresie. Zobowi¹zania d³ugo-terminowe, przyja�niejsze dla przedsiêbiorstw ni¿ zobowi¹zania krótkoterminowe wzros³y z652 tys. z³ w 1997 roku do 1070 tys. z³ w 2007 roku (wzrost o 64,2%), a wiêc w stopniuzbli¿onym do wska�nika skumulowanej inflacji. Podobn¹ tendencjê odnotowano w dyna-mice zmian zobowi¹zañ krótkoterminowych (wzrost o 58,9%). S¹ to zjawiska pozytywne.Nale¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e jest to, poza pozytywnymi tendencjami panuj¹cymi w rolnic-twie, zas³ug¹ aktywnej roli w³a�ciciela, który w trosce o dobre przygotowanie przedsiê-biorstw do konkurencji na rynku UE pocz¹wszy od 2002 roku zasila³ finansowo badaneprzedsiêbiorstwa stosuj¹c dop³aty do kapita³u na pokrycie czê�ci kosztów inwestycyj-nych, jak równie¿ na pokrycie czê�ci strat z lat ubieg³ych, w tych przedsiêbiorstwach, gdziestraty te zagra¿a³y dalszemu funkcjonowaniu przedsiêbiorstwa.

Z wykonanego rachunku korelacji wynika, ¿e wska�nik poziomu warto�ci kapita³u w³a-snego jest skorelowany zarówno z warto�ci¹ aktywów trwa³ych (r = 0,92), jak i aktywówobrotowych badanych przedsiêbiorstw (r = 0,87), wynikiem finansowym spó³ek (r = 0,67)oraz warto�ci¹ przychodów (r = 0,79) i kosztów dzia³alno�ci (r = 0,76).

STRUKTURA PASYWÓW

Analiza struktury pasywów (tab. 6) dowodzi, ¿e w latach 1997-2007 nastêpowa³ wzrostudzia³u kapita³u w³asnego w pasywach ogó³em. Udzia³ ten zwiêkszy³ siê z 76,4% w 1997

16 H. RUNOWSKI

7002-7991hcatal

wR

NA

ke³ópsa

wysaP.5alebaT

eineinlógezczsyW

ukorw

]³z.syt[æ�otra

W

79918991

99910002

10022002

30024002

50026002

7002

ynsa³w

)zsudnuf(³atipaK.

A7,092

83,676

82,478

81,935

94,769

92,280

114,419

116,297

416,283

617,717

712,899

91

ywo

watsdop)zsudnuf(³atipa

K.I

ywosapaz

)zsudnuf(³atipaK.II

ynecywijcazilautka

z)zsudnuf(³atipa

K.III

ewo

wrezer)ezsudnuf(

y³atipake³atsozoP.VI

hcy³geibutalz

)atarts(ksyZ.V

otten)atarts(

ksyZ.IV

2,9126

8,4801

4,988

2,5

2,8-

9,651

3,5556

2,6631

5,978

7,9

3,121-

1,31-

1,3286

1,1851

8,668

0,0

1,013-

7,68-

3,8817

8,7361

0,738

0,0

6,774-

6,353

5,3127

4,1312

2,118

0,0

3,683-

6,791

7,5437

9,0803

9,987

0,0

6,482-

3,051

9,1537

0,2893

9,057

4,97

7,683-

8,631

2,5977

7,3835

0,437

5,79

6,602-

7,889

2,5977

3,0186

1,927

9,153

2,651-

4,258

5,4087

1,4508

8,107

8,716

1,441-

7,386

0,4697

8,1249

7,296

9,977

0,51-

8,4511

ainaz¹iwoboz

any

wrezeriainaz¹i

woboZ.B

1,9552

6,5313

6,8073

6,8573

6,4873

0,0573

2,7714

3,6183

5,3573

7,9144

8,5954

ywreze

R.I

ewoni

mretogu³dainaz¹i

woboZ.II

:myt

w,ewoni

mretoktórkainaz¹i

woboZ.III

ewoni

mretoktórkainaz¹i

woboz

enlajcepsezsudnuf

ewoserkoyzdêi

mainezcilzo

R.VI

5,3

6,156

3,5371

3,7961

0,83

7,861

0,6

2,006

7,9612

9,8112

8,05

7,953

0,1

1,034

0,8072

7,5562

3,25

4,965

7,3

5,375

0,3642

0,8042

0,55

3,817

8,12

7,874

1,1162

2,3552

8,75

0,376

7,63

0,694

6,9952

5,8352

1,16

8,716

0,46

4,837

9,3872

7,4272

2,95

9,095

1,47

4,506

6,3352

6,2742

1,16

1,306

6,27

9,495

3,2152

7,2542

7,95

7,375

2,58

4,7401

8,6762

7,4162

1,26

3,016

6,261

7,9601

2,8572

0,4962

2,46

4,506

mezara

wysaP8,948

019,118

118,285

217,792

310,257

312,238

416,190

619,806

811,631

024,731

220,495

42

.ensa³w

ainadab:o³dór�


roku do 81,3% w 2007 roku. W po-równywanych latach zmieni³a siêstruktura kapita³u w³asnego.Zmniejszy³ siê udzia³ kapita³u pod-stawowego, natomiast wzrasta³sukcesywnie udzia³ kapita³u zapa-sowego oraz wyniku finansowegonetto roku obrotowego. Udzia³ ka-pita³u podstawowego zmniejszy³ siêz 57,3% pasywów ogó³em w 1997roku do 32,4% w 2007 roku. Nato-miast udzia³ kapita³u zapasowegowzrós³ w analogicznych latach z10,0 do 38,3%. Warto równie¿ za-uwa¿yæ, ¿e zmniejszy³ siê udzia³ za-równo zobowi¹zañ d³ugotermino-wych (z 6,0% w 1997 roku do 4,3%w 2007 roku), jak i zobowi¹zañ krót-koterminowych (spadek odpowied-nio z 16,0 do 11,2%). W ¿adnych zbadanych lat udzia³ kapita³u obce-go nie przekroczy³ 30% pasywów.

Analiza zmian w �ród³ach finan-sowania maj¹tku wskazuje, ¿e naj-wiêksz¹ dynamik¹ wzrostu cecho-wa³ siê kapita³ rezerwowy (wzrost46-krotny), przy czym warto�ciowonie jest to przyrost znacz¹cy (z 3,5tys. z³ w 1997 roku do 162,6 tys. z³ w2007 roku �rednio na spó³kê). Jeston tworzony g³ównie z uwagi nawzrastaj¹ce koszty pracy i kosztyzwi¹zane z przej�ciami pracownikówna emerytury lub renty. Na rysun-ku 5 przedstawiono dynamikê zmianwybranych sk³adników pasywów.Wysok¹ dynamik¹ wzrostu w ba-danym okresie cechowa³ siê kapita³w³asny spó³ek. Zobowi¹zania d³u-goterminowe po spadku w pocz¹t-kowych latach analizy ponownie

zaczê³y wzrastaæ, pocz¹wszy od 2002 roku, a ich poziom w 2007 roku ukszta³towa³ siê wwysoko�ci o 64,2% wy¿szym ni¿ w roku wyj�ciowym, tj. wyst¹pi³ wzrost w stopniu zbli¿o-nym do skumulowanej inflacji za badany okres (52,3%). Zobowi¹zania krótkoterminowe popocz¹tkowym okresie wzrostu (lata 1997-1999) utrzymywa³y siê na stabilnym poziomie, a zaca³y badany okres ich przyrost wyniós³ 58,9%, co oznacza wzrost zbli¿ony do poziomu

]%[

7002-7991hcatal

wR

NA

ke³ópswó

wysaparutkurtS.6

alebaT

eineinlógezczsyW

ukorw

%w³aizd

U

79918991

99910002

10022002

30024002

50026002

7002

ynsa³w

)zsudnuf(³atipaK.

A4,67

5,375,07

7,175,27

7,470,47

5,974,18

0,083,18

ywo

watsdop)zsudnuf(³atipa

K.Iy

wosapaz)zsudnuf(³atipa

K.IIynecy

wijcazilautkaz

)zsudnuf(³atipaK.III

ewo

wrezer)ezsudnuf(

y³atipake³atsozoP.VI

hcy³geibutalz

)atarts(ksyZ.V

otten)atarts(

ksyZ.IV

3,750,01

2,80,01,0-

4,1

5,556,11

4,71,00,1-1,0-

2,456,21

9,60,05,2-7,0-

1,453,21

3,60,06,3-

7,2

5,255,51

9,50,08,2-

4,1

5,948,02

3,50,09,1-

0,1

7,547,42

7,45,04,2-

9,0

9,149,82

9,35,01,1-

3,5

7,838,33

6,37,18,0-

2,4

3,534,63

2,38,27,0-

1,3

4,233,83

8,22,31,0-

7,4

ainaz¹iwoboz

any

wrezeriainaz¹i

woboZ.B

6,325,62

5,923,82

5,723,52

0,625,02

6,810,02

7,81

ywreze

R.Ie

wonimretogu³d

ainaz¹iwoboZ.II

:myt

w,ewoni

mretoktórkainaz¹i

woboZ.IIIe

wonimretoktórk

ainaz¹iwoboz

enlajcepsezsudnuf

ewoserkoyzdêi

mainezcilzo

R.VI

0,00,60,616,51

4,06,1

1,01,54,819,71

4,00,3

0,04,35,121,12

4,05,4

0,03,45,811,81

4,04,5

2,05,30,916,81

4,09,4

2,03,35,711,71

4,02,4

4,06,43,719,61

4,07,3

4,03,36,313,31

3,02,3

4,00,35,212,21

3,08,2

4,07,41,218,11

3,08,2

7,03,42,110,11

3,05,2

me³ógoa

wysaP0,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

0,0010,001

.ensa³w

ainadab:o³dór�

18 H. RUNOWSKI

Rysunek 5. Dynamika zmian w�ród³ach finansowania maj¹tku spó³ek

w latach 1997-2007�ród³o: badania w³asne.

zobowi¹zañ d³ugoterminowych.Tym samym w ca³ym badanym okre-sie, po uwzglêdnieniu inflacji, mo¿-na mówiæ o sta³ym, realnym zad³u-¿eniu badanych przedsiêbiorstw, cow zestawieniu z przyrostem maj¹t-ku ogó³em oznacza spadek obci¹-¿enia maj¹tku zobowi¹zaniami.

PODSUMOWANIE

Przeprowadzone badania wskazuj¹, ¿e badane przedsiêbiorstwa odnotowa³y w latach1997-2007 znacz¹cy wzrost warto�ci maj¹tku ogó³em. Jego przyrost przekroczy³ poziomskumulowanego wska�nika inflacji za badany okres. Oznacza to realny wzrost warto�ciksiêgowej aktywów ogó³em. Nale¿y równocze�nie zauwa¿yæ, ¿e przyrostowi temu nie towa-rzyszy³ wzrost zad³u¿enia, a przeciwnie poziom zad³u¿enia zmniejszy³ siê. Ukszta³towaniesiê takiej tendencji przy wygenerowanym poziomie zysku nie by³oby mo¿liwe bez finanso-wego wsparcia ze strony w³a�ciciela spó³ek, tj. Agencji Nieruchomo�ci Rolnych. Pozytyw-nie nale¿y oceniæ zmiany w strukturze aktywów trwa³ych, które polega³y na zmniejszeniusiê udzia³u sk³adników mniej mobilnych (budynków i budowli oraz specjalistycznych ma-szyn i urz¹dzeñ) i wzro�cie udzia³u sk³adników ³atwiej spieniê¿alnych i cechuj¹cych siêdu¿ymi zdolno�ciami substytucyjnymi dla dro¿ej¹cego czynnika pracy ¿ywej. Niepokoj¹cezjawisko wyst¹pi³o w zmianie struktury aktywów obrotowych, polegaj¹ce na wzro�cie udzia³unale¿no�ci krótkoterminowych. Mo¿e to byæ wynikiem niskiej sprawno�ci zarz¹dzania na-le¿no�ciami, a tak¿e wykorzystywania swojej przewagi rynkowej przez odbiorców produk-tów rolnych i przetwórców. Warto zastanowiæ siê nad mo¿liwymi sposobami zwiêkszeniaswojej si³y przetargowej na rynku przez badane przedsiêbiorstwa. Uzyskane w trakcie ba-dañ wyniki mog¹ stanowiæ podstawê odniesienia dla porównywania wyników przez po-szczególne przedsiêbiorstwa hodowli ro�lin i zwierz¹t do zaprezentowanych w artykule�rednich warto�ci dla ca³ej grupy tych przedsiêbiorstw.

LITERATURA

Runowski H. 1997: Postêp biologiczny w rolnictwie. Wyd. SGGW. Warszawa.Runowski H. 2002: Finansowanie inwestycji w spó³kach hodowli ro�lin i zwierz¹t AWRSP. Wyd. Politech-

niki Koszaliñskiej, Koszalin.Runowski H., Maniecki F. 1997: Tendencje zmian w organizacji i ekonomice przedsiêbiorstw. [W:]

Postêp techniczny a organizacja gospodarstw rolniczych. Wyd. SGGW, Warszawa.Siemiñska E. 2003: Finansowa kondycja firmy � metody pomiaru i oceny. Wyd. Poltext, Warszawa, s.

43-44.Siudek T. (red.) 2006: Wybrane zagadnienia z finansów. Wyd. SGGW. Warszawa, s. 27-29.

�

��

��

��

��

��

��

��

.DSLWDá��IXQGXV]��ZáDVQ\

=RERZL ]DQLD�GáXJRWHUPLQRZH

=RERZL ]DQLD�NUyWNRWHUPLQRZH

%


Stru¿ycki M., Leszczyñski Z., Suszyñski C., Skowronek-Mielczarek A., Bojewska B. 2002: Zarz¹dzanieprzedsiêbiorstwem. Wyd. Difin, Warszawa, s. 300-302.

Wyszkowska Z. 1996: Wybrane elementy wska�nikowej analizy finansowej na przyk³adzie przedsiê-biorstw rolniczych. Wyd. Akademii Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz s. 20.

Henryk Runowski

HOW TO USE THE BALANCE SHEET TO ASSESS THE STATE OF ART AND THECHANGES OF FINANCIAL AND ECONOMIC SITUATION OF BREEDING COMPANIES?

Summary

The paper aims to present the possibilities how to use the balance sheet to assess the state of artand the changes of financial and economic situation of breeding companies. There were analyzed plantand animal breeding companies owned by the Agency of Agricultural Property. There were analyzed thestructure and dynamics of changes of both assets and liabilities of balance sheets in the period 1997-2007.The results could be used as a basis for comparisons for particular company with regard to whole analyzedgroup.

Adres do korespondencji:prof. dr hab. Henryk Runowski

Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGWul. Nowoursynowska 166

02-787 Warszawatel. (0 22 ) 593 40 20

e-mail: [email protected]

20 J. FRANC-D¥BROWSKAROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

PODZIA£ WYNIKU FINANSOWEGO A SYTUACJA FINANSOWASPÓ£EK AKCYJNYCH PRZEMYS£U ROLNO-SPO¯YWCZEGO1

Justyna Franc-D¹browska


S³owa kluczowe: wska�niki rentowno�ci, wska�niki p³ynno�ci, test na ró¿nicê �rednichKey words: profitability ratio, liquidity ratio, test on averages differences

S y n o p s i s: W artykule podjêto próbê zweryfikowania hipotezy badawczej: spó³ekgie³dowych sektora rolno-spo¿ywczego, które realizuj¹ wyp³aty pieniê¿ne z zysku s¹spó³kami o lepszej sytuacji finansowej od spó³ek, które nie podejmuj¹ decyzji o podzialezysku na dywidendy. Hipoteza ta zosta³a odrzucona. Badania obejmowa³y pe³n¹ zbioro-wo�æ spó³ek gie³dowych sektora rolno-spo¿ywczego w latach 2001-2006. Sytuacja fi-nansowa spó³ek zosta³a okre�lona wska�nikami finansowymi: stop¹ zwrotu z aktywówogó³em, stop¹ zwrotu z kapita³u w³asnego i rentowno�ci¹ sprzeda¿y, oraz wska�nikamip³ynno�ci: bie¿¹cej i szybkiej. Przeprowadzono test na ró¿nicê �rednich, który wskaza³na brak istotnych statystycznie ró¿nic wybranych parametrów miêdzy spó³kami wyp³a-caj¹cymi dywidendê i reinwestuj¹cymi zysk.

WSTÊP

Kwestie wagi decyzji w zakresie podzia³u wypracowanego wyniku finansowego nie pod-legaj¹ dyskusji. Istniej¹ szko³y dywidendowe, których twórcy przedstawiaj¹ argumenty zaistotno�ci¹ polityki dywidendowej (Szko³a Prodywidendowa � przedstawicielami s¹ miêdzyinnymi: Gordon, Dodd i Cottle oraz Szko³a Antydywidendowa � argumenty tej szko³y pro-muj¹ miêdzy innymi Litzenberger i Ramaswamy, Poterba i Summers). Powsta³a tak¿e Szko³aNeutralna � przedstawicielami s¹: Modigliani i Miller, Blacke i Scholes, Petty i Scott orazMiller i Scholes, którzy sk³aniaj¹ siê do twierdzenia, ¿e decyzje w zakresie wyp³aty dywidendynie maj¹ konsekwencji finansowych [Modigliani, Miller 1961, Litzenberger, Ramaswamy 1974,Poterba, Summers 1984, Sierpiñska 1999].

Zagadnienie podzia³u zysku jest tak¿e rozpatrywane z punktu widzenia teorii strukturykapita³u, które to kwestie nale¿¹ do jednych z najtrudniejszych do rozstrzygniêcia w zarz¹-dzaniu finansami przedsiêbiorstw. Teoria substytucji (trade-off), której przedstawicielemjest na przyk³ad Domodoran zak³ada, ¿e priorytetowym w kszta³towaniu struktury kapita-

1 Artyku³ przygotowany w ramach realizacji habilitacyjnego projektu badawczego pt. �Gospodarowa-nie zyskiem a sytuacja finansowa przedsiêbiorstw rolniczych� N11300732/303.

PODZIA£ WYNIKU FINANSOWEGO A SYTUACJA FINANSOWA SPÓ£EK AKCYJNYCH ... 21

³ów jest ustalenie relacji kapita³ów obcych do kapita³u w³asnego, co umo¿liwi osi¹gniêcienajwiêkszej mo¿liwej warto�ci przedsiêbiorstwa [Theobald 1979, Duliniec 1998]. Decyzje wzakresie wyp³aty dywidendy bêd¹ wiêc uzale¿nione od docelowej struktury kapita³u2 .

Z drugiej strony teoria hierarchii (pecking order theory), której przedstawicielem jestDonaldson zak³ada, ¿e przedsiêbiorcy okre�laj¹ priorytetowe �ród³a pozyskiwania kapita³u, anie optymaln¹ relacjê zobowi¹zania � kapita³ w³asny [Duliniec 2007, Quan 2002]. Wiêkszo�æprzeprowadzonych badañ potwierdza za³o¿enia teorii hierarchii [Franc-D¹browska 2008a].

Powsta³e podej�cia do kwestii wyp³aty dywidendy s¹ konsekwencj¹ niejednoznaczno-�ci w dotychczasowych badaniach wp³ywu wyp³aty dywidendy na sytuacjê finansow¹spó³ek tê wyp³atê realizuj¹cych. Problemem równie¿ jest rozstrzygniêcie kwestii, czy sytu-acja finansowa spó³ek decyduje o wyp³atach pieniê¿nych z zysku.


Celem badañ by³o zweryfikowanie przypuszczenia, i¿ spó³ki gie³dowe sektora rolno-spo¿ywczego, które realizuj¹ wyp³aty pieniê¿ne z zysku s¹ spó³kami o lepszej sytuacjifinansowej od spó³ek, które nie podejmuj¹ decyzji o przeznaczeniu zysku na dywidendy3.Próbkê badawcz¹ stanowi¹ spó³ki sektora rolno-spo¿ywczego notowane na WarszawskiejGie³dzie Papierów Warto�ciowych w latach 2001-2006. Aby zrealizowaæ cel, sformu³owanohipotezê badawcz¹: dywidendê wyp³acaj¹ spó³ki gie³dowe sektora rolno-spo¿ywczego wlepszej sytuacji finansowej. Sytuacjê finansow¹ spó³ek okre�lono parametrami przyjêtymiza podstawowe w teorii i praktyce finansów: wska�nikami stopy zwrotu z kapita³u w³asnego(ROE), stopy zwrotu z aktywów ogó³em (ROA), rentowno�ci sprzeda¿y (ROS), p³ynno�cibie¿¹cej (P1) i p³ynno�ci szybkiej (P2). Aby zweryfikowaæ hipotezê badawcz¹ przeprowadzo-no test na ró¿nicê �rednich, dziel¹c uprzednio próbkê na dwie grupy podmiotów: wyp³aca-j¹cych dywidendê (oznaczonych jako �D�) i jej niewyp³acaj¹cych (oznaczonych jako �~D�).Poniewa¿ w kolejnych latach zmienia³y siê spó³ki podejmuj¹ce decyzje o wyp³atach pieniê¿-nych z zysku, w zwi¹zku z powy¿szym, w poszczególnych okresach grupy podmiotówwyp³acaj¹cych i niewyp³acaj¹cych dywidendy bêd¹ zró¿nicowane (sytuacja ta by³a spójnaz przyjêtym celem badawczym, mog³o siê bowiem okazaæ, ¿e sytuacja finansowa spó³kipogorszy³a siê i zrezygnowano z decyzji o wyp³atach pieniê¿nych z zysku, b¹d� polepszy³asiê i zrealizowano wyp³atê dywidendy).

WYNIKI BADAÑ I DYSKUSJA

W tabeli 1 zaprezentowano statystykê spó³ek wyp³acaj¹cych i niewyp³acaj¹cych dy-widendy w latach 2001-2006. Z danych wynika, ¿e �redniorocznie ok. 20% spó³ek realizowa-³o wyp³aty pieniê¿ne z zysku. Najwiêkszy udzia³ przedsiêbiorstw realizuj¹cych politykê

2 Nale¿y pamiêtaæ, ¿e Modigliani i Miller dowiedli, ¿e struktura kapita³u nie wp³ywa na warto�æprzedsiêbiorstwa [Modigliani, Miler 1961, 1963]. Ich teoria ma jednak zarówno rzesze zwolenni-ków, jak i przeciwników.

3 Autorka nie podejmuje siê rozstrzygniêcia problemu, który nie zosta³ wyja�niony przez ponad pó³wieku, badania jednak przeprowadzono na pe³nej zbiorowo�ci spó³ek gie³dowych sektora rolno-spo¿ywczego i dla tej grupy przedsiêbiorstw s¹ rozstrzygaj¹ce.

22 J. FRANC-D¥BROWSKA

wyp³aty dywidendy cechowa³ 2003 r. (33%). Po tym okresie nast¹pi³o zmniejszenie liczbypodmiotów przeznaczaj¹cych zysk na ten cel. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e jednocze�nie nast¹pi³owyra�ne zmniejszenie udzia³u spó³ek, które generowa³y stratê, z 40% w 2001 r. do 7% w 2006r. Nie mo¿na wiêc uznaæ, ¿e ponoszenie straty przyczyni³o siê do rezygnacji z wyp³at pie-niê¿nych z zysku. Przyczyn nale¿y poszukiwaæ b¹d� w sytuacji finansowej przedsiêbiorstw,b¹d� w polityce dywidendy realizowanej przez kierownictwo badanych spó³ek.

Poszukuj¹c przyczyn zmniejszeniaudzia³u spó³ek realizuj¹cych wyp³atydywidendy, w tabeli 2 zaprezentowa-no wska�niki charakteryzuj¹ce sytu-acjê finansow¹ badanej zbiorowo�ci,�rednio oraz uwzglêdniaj¹c podzia³próbki na spó³ki wyp³acaj¹ce dywi-dendê i jej niewyp³acaj¹ce.

Z przeprowadzonych analiz wy-nika, ¿e �rednio w badanej zbiorowo-�ci nast¹pi³o systematyczne zwiêksza-nie warto�ci stopy zwrotu z aktywówogó³em. Wska�nik wzrós³ w latach2001-2006 ponad sze�ciokrotnie. Je¿elijednak zwrócimy uwagê na wyodrêb-nione podzbiorowo�ci, to zauwa¿yæmo¿na, ¿e znacznie wiêksze tempowzrostu warto�ci stopy zwrotu z akty-wów ogó³em cechowa³o spó³ki, którenie podejmowa³y decyzji o wyp³aciedywidendy. Co wiêcej, w tych spó³kach mo¿na wyznaczyæ wyra�ny trend wzrostowy (zzachwianiem w 2005 r.), a wielko�æ wska�nika zwiêkszy³a siê ponad czterokrotnie. Dodatko-wo, ta grupa spó³ek ponios³a stratê w 2001 r., w przeciwieñstwie do podmiotów wyp³acaj¹-cych dywidendy. Wielko�æ wska�nika stopy zwrotu z aktywów ogó³em w spó³kach realizu-j¹cych politykê4 wyp³aty dywidendy waha³a siê w kolejnych latach, by ostatecznie zmniej-szyæ siê do ok. 80% warto�ci z 2001 r. Wska�nik stopy zwrotu z aktywów ogó³em nieró¿nicuje wiêc wyra�nie dwóch badanych podzbiorowo�ci (nie uprawnia do stwierdzenia olepszej sytuacji finansowej spó³ek wyp³acaj¹cych dywidendê).

hcatalwydnediwydyta³pyweiserkazwogezcwy¿ops-onlorarotkeshcynjyckake³ópsakytsyretkarahC.1alebaT6002-1002

eineinlógezczsyW atalazenaD

1002 2002 3002 4002 5002 6002

ke³ópshcynadababzciL]%[êdnediwydhcyc¹jaca³pywke³óps³aizdU

:mytw,]%[ydnediwydhcyc¹jaca³pyweinke³óps³aizdU]%[jezcwadabeibórpwêtartshcyc¹jurenegke³óps³aizdu

51723704

51020831

51337602

51723702

41416841

414168

7

.uksyzelaizdopo³awhcueiwatsdopanensa³weinawocarpo:o³dór�

ik³ópsec¹juzyretkarahcwókin�akswic�otraweinder�.2alebaTiec¹jaca³pywanelaizdopwogezcwy¿ops-onloru³symezrp

6002-1002hcatalwydnediwydec¹jaca³pywein

eineinlógezczsyW atalazenaD

1002 2002 3002 4002 5002 6002

]%[ainder�AOR]%[DAOR]%[D~AOR

85,1-08,818,2-

83,353,566,0

64,632,517,6

32,816,614,8

68,819,11

69,5

22,980,701,01

]%[ainder�EOR]%[DEOR]%[D~EOR

23,3-52,3161,6-

18,606,01

27,1

32,2173,988,21

77,7174,9153,81

29,7135,4268,11

88,9132,7132,12

]%[SOR]%[DSOR]%[D~SOR

10,1-61,388,0-

90,249,354,0

50,249,259,1

76,594,596,5

44,67,21

23,38

69,668,554,7

P1

P1DP1 D~

80,115,249,0

40,131,179,0

91,188,150,1

99,089,099,0

91,118,036,1

80,190,130,1

P2P2

PD 2 D~

79,014,238,0

27,068,095,0

09,076,157,0

07,072,087,0

78,094,013,1

67,085,048,0

.uksyzelaizdopo³awhcueiwatsdopanensa³weinawocarpo:o³dór�

4 W artykule przyjêto ogólny podzia³ na politykê wyp³aty i braku wyp³aty dywidendy, bez uwzglêdnia-nia polityk szczegó³owych, które nie s¹ przedmiotem przeprowadzanych analiz. Nale¿y jednakpamiêtaæ, ¿e podzia³ polityki dywidendy jest znacznie bardziej z³o¿ony.


��

�

�

��

��

��

��

>�@

UHGQLD ' a'

Podobne zale¿no�ci mia³y miejsce w przypadku wska�nika stopy zwrotu z kapita³uw³asnego. Równie¿ w tym przypadku korzystniejsza sytuacja (i wyra�ny trend wzrostowy)cechowa³a spó³ki, które podejmowa³y decyzje o pozostawieniu zysku w przedsiêbiorstwie.Interesuj¹cym zjawiskiem wydaje siê wyra�na dysproporcja w podzbiorowo�ci spó³ek wy-p³acaj¹cych dywidendê w 2005 r. W okresie tym stopa zwrotu z kapita³u w³asnego spó³ekrealizuj¹cych wyp³aty pieniê¿ne z zysku by³a ponad dwukrotnie wy¿sza od stopy zwrotu zkapita³u w³asnego spó³ek niewyp³acaj¹cych dywidendy. Podobnie, jak w przypadku wska�-nika stopy zwrotu z aktywów ogó³em, tak¿e i w tym przypadku trend wzrostowy cechuj¹cy�rednio badan¹ zbiorowo�æ mia³ odzwierciedlenie w trendzie spó³ek niewyp³acaj¹cych dy-widendy (znajduje to czê�ciowe wyja�nienie w liczebno�ci tej podzbiorowo�ci). Na rysun-ku 1 zaprezentowano stopê zwrotu z kapita³u w³asnego dla spó³ek gie³dowych przemys³urolno-spo¿ywczego.

Analogiczne prawid³owo�cizaobserwowano w odniesieniu dowska�nika rentowno�ci sprzeda-¿y. Zarówno kierunek zmian, jak iskala zmienno�ci by³y podobnedo charakterystyki wska�nikówstopy zwrotu z aktywów ogó³em istopy zwrotu z kapita³u w³asne-go. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e spó³ki,które nie podejmowa³y decyzji owyp³acie dywidendy cechowa³ysiê w pierwszym badanym rokustrat¹, która jednak nie przeszko-dzi³a w znacz¹cej poprawie wska�-

ników rentowno�ci. Spó³ki, które realizowa³y wyp³atê dywidendy mimo, ¿e w 2001 r. uzyski-wa³y dodatnie wska�niki rentowno�ci, mia³y trudno�ci z ich ustabilizowaniem w czasie.

Ze wzglêdu na wagê zachowania p³ynno�ci finansowej w gospodarce rynkowej, atak¿e bezpo�redni¹ zale¿no�æ pomiêdzy p³ynno�ci¹ a decyzjami o wyp³acie dywidendy,analizie poddano wska�niki p³ynno�ci bie¿¹cej i szybkiej. Z przeprowadzonych analiz wyni-ka, ¿e �rednio spó³ki cechowa³y siê wska�nikami p³ynno�ci bie¿¹cej na stabilnym i zadawa-laj¹cym poziomie5 , wynosz¹cym ok. 1,1. W latach 2001-2006 spó³ki podejmuj¹ce decyzje owyp³acie dywidendy charakteryzowa³y siê �redni¹ wielko�ci¹ wska�nika p³ynno�ci bie¿¹-cej 1,4, natomiast spó³ki niewyp³acaj¹ce dywidendy 1,1. Ró¿nica ta wydaje siê do�æ znacz¹-ca, aby jednak potwierdziæ jej istotno�æ przeprowadzono test na ró¿nicê �rednich, a wynikiobliczeñ zaprezentowano w tabeli 36 . Uwagê zwraca znaczne zmniejszenie wska�nika p³yn-no�ci bie¿¹cej w spó³kach wyp³acaj¹cych dywidendê z 2,51 w 2001 r. do 1,09 w 2006 r. orazwyra�ne jego wahania w czasie (graficznie zaprezentowane na rysunku 2). Podobna sytu-acja mia³a miejsce w spó³kach nierealizuj¹cych wyp³at pieniê¿nych z zysku, chocia¿ skalazmienno�ci by³a wyra�nie mniejsza (rozstêp w pierwszej grupie wyniós³ 1,42, a w drugiej0,69). Przy stosunkowo niewielkim zakresie zmian warto�ci rekomendowanych (1,2-2) [Sier-piñska, Jachna 2004, Bieñ 2008], zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku zakres zmian

Rysunek 1. Wska�niki stopy zwrotu z kapita³u w³asnegospó³ek gie³dowych przemys³u rolno-spo¿ywczego w latach

2001-2006�ród³o: opracowanie w³asne.

5 Nale¿y pamiêtaæ o kontrowersjach wokó³ rekomendowanych warto�ci wska�ników p³ynno�ci, wiê-cej [Franc-D¹browska 2008b].

6 Tabela 3 bêdzie przedmiotem pó�niejszych analiz.


wydaje siê do�æ znaczny. Zarównojednak spó³ki wyp³acaj¹ce dywi-dendê, jak i jej niewyp³acaj¹cekszta³towa³y wska�niki p³ynno�cibie¿¹cej na stosunkowo bezpiecz-nym poziomie.

Analiza wska�ników p³ynno�ciszybkiej pozwala na stwierdzenie,¿e w trudniejszej sytuacji finanso-wej (w tym zakresie) znajdowa³y siêspó³ki realizuj¹ce politykê wyp³atydywidendy. Uwagê zwraca bardzowyra�ne zmniejszenie wielko�ciwska�ników w latach 2004-2006, azw³aszcza bardzo niski poziom w2004 r. (0,27). Zdecydowanie ko-rzystniej sytuacja wygl¹da³a w gru-pie przedsiêbiorstw, które nie wy-p³aca³y dywidendy. �rednio w la-tach 2001-2006 wska�nik p³ynno�ciszybkiej kszta³towa³ siê na pozio-mie 0,85. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e za-chowanie p³ynno�ci jest niezwyklewa¿ne, jednak wyp³ata dywidendynastêpuje w �ci�le okre�lonym, za-planowanym dniu, co pozwala nazgromadzenie odpowiednich �rod-ków i zapewnienie p³ynno�ci finan-sowej przedsiêbiorstwom. Jak wska-zuj¹ wyniki wcze�niej przeprowa-dzonych badañ, wyp³aty dywiden-dy nie spowodowa³y utraty p³yn-no�ci finansowej w badanych spó³-kach.

Aby zobrazowaæ omówione za-le¿no�ci na rysunku 2 zaprezento-wano warto�ci wska�ników p³ynno-�ci bie¿¹cej dla spó³ek gie³dowychprzemys³u rolno-spo¿ywczego.

W celu ustalenia, czy istniejestatystycznie istotne zró¿nicowa-

��

��

��

��

��

UHGQLD ' a'

Rysunek 2. Wska�niki p³ynno�cibie¿¹cej spó³ek gie³dowych przemys³u

rolno-spo¿ywczego w latach2001-2006

�ród³o: opracowanie w³asne.

ops-onloru³symezrphcak³ópswwókinyweinawocin¿órZ.3alebaTêdnediwydec¹jaca³pywawtsroibêisdezrpanme³aizdopz,ogezcwy¿

hcinder�êcin¿óranutsetikinyw�ec¹jaca³pyweinjeji

-gezczsyWeineinló

ikbórpaldainder� t p eulav- æ�ontotsIcin¿órD D~

1002

AOREORSOR

P1P2

08,852,31

61,315,214,2

18,2-61,6-88,0-49,038,0

619178,1806056,0029944,1331399,5847537,5

852280,0438525,0677071,0330000,0250000,0

eiNeiNeiNkaTkaT

2002

AOREORSOR

P1P2

53,506,01

49,331,168,0

66,027,154,079,095,0

367374,2203438,0755750,2698446,1134301,2

639720,0871914,0962060,0249321,0664550,0

kaTeiNeiNeiNeiN

3002

AOREORSOR

P1P2

32,573,949,288,176,1

17,688,21

59,150,157,0

910993,0671841,0-254432,0394941,2461702,2

753696,0874488,0782818,0400180,0098540,0

eiNeiNeiNeiNkaT

4002

AOREORSOR

P1P2

16,674,91

94,589,072,0

14,853,81

96,599,087,0

862213,0-125692,0-392655,0-292172,0131832,1

987957,0615177,0954785,0724097,0165732,0

eiNeiNeiNeiNeiN

5002

AOREORSOR

P1P2

19,1135,4287,21

18,094,0

69,568,11

23,336,113,1

74437,0-86613,077440,2-31534,109107,1

377674,0829657,0454360,0997671,0515411,0

eiNeiNeiNeiNeiN

6002

AOREORSOR

P1P2

80,732,71

68,590,185,0

01,0133,12

54,730,148,0

44910,1-06360,046823,0-28986,0-06945,0-

295623,0452059,0566747,0734205,0119195,0

eiNeiNeiNeiNeiN

.ensa³weinawocarpo:o³dór�


nie sytuacji finansowej spó³ek gie³dowych wyp³acaj¹cych dywidendê i jej niewyp³acaj¹cy-cych, przeprowadzono test na ró¿nicê �rednich. Wyniki testu zaprezentowano w tabeli 3. Zliczb wynika, ¿e w 2001 r. wska�niki rentowno�ci nie ró¿nicowa³y istotnie statystyczniebadanych podzbiorowo�ci. Mimo, wydawa³oby siê wyra�nych ró¿nic miêdzy wska�nikami(szczególnie stopy zwrotu z kapita³u w³asnego), istotno�æ ró¿nic nie zosta³a potwierdzonastatystycznie. Spó³ki ró¿nicowa³a jednak, potwierdzona testem, wielko�æ wska�ników p³yn-no�ci bie¿¹cej i p³ynno�ci szybkiej. W 2002 r. sytuacja by³a odmienna, gdy¿ wska�nikip³ynno�ci nie by³y na tyle zró¿nicowane, aby mia³o to znaczenie statystycznie istotne.Podzbiorowo�ci ró¿nicowa³a natomiast stopê zwrotu z aktywów ogó³em (w grupie spó³ekwyp³acaj¹cych dywidendê 5,35%, w grupie spó³ek niewyp³acaj¹cych dywidendy 0,66%).Pozosta³e wska�niki rentowno�ci nie by³y czynnikami ró¿nicuj¹cymi badane podzbiorowo-�ci. W 2003 r. ponownie czynnikiem, który ró¿nicowa³ badane grupy przedsiêbiorstw by³ap³ynno�æ finansowa, jednak wyra¿ona wska�nikiem p³ynno�ci szybkiej (odpowiednio 1,67i 0,75). Pozosta³e parametry nie zosta³y zakwalifikowane, jako istotnie ró¿nicuj¹ce spó³kiwyp³acaj¹ce i niewyp³acaj¹ce dywidendy.

W latach 2004-2006, mimo wydawa³oby siê wyra�nego zró¿nicowania wska�ników (miê-dzy innymi stopy zwrotu z kapita³u w³asnego w 2005 r., która wynios³a odpowiednio 24,53 i11,86%, czy rentowno�ci sprzeda¿y o wieloko�ci 12,78 i 3,32%), test na ró¿nicê �rednich niewykaza³ istotnych statystycznie ró¿nic ich warto�ci miêdzy badanymi podzbiorowo�ciami.

Pocz¹wszy od 2004 r. mo¿na zdecydowanie stwierdziæ, ¿e sytuacja finansowa spó³ekwyp³acaj¹cych dywidendê i niewyp³acaj¹cych dywidendy nie determinowa³a decyzji o jejwyp³acie. O ile w 2001 i 2003 r. mo¿na by³oby uznaæ, ¿e kwestie zachowania zdolno�ci doterminowego regulowania zobowi¹zañ bie¿¹cych mia³y wp³yw na decyzje o wyp³atach pie-niê¿nych z zysku, w kolejnych latach nie mia³y ju¿ istotnego statystycznie znaczenia. Bar-dziej jednoznacznie sytuacja kszta³towa³a siê w przypadku wska�ników rentowno�ci, gdy¿tylko jednokrotnie (2002 r.) wska�nik stopy zwrotu z kapita³u w³asnego okaza³ siê ró¿nico-waæ badane podzbiorowo�ci. Mo¿na wiêc uznaæ, ¿e osi¹gany poziom wska�ników stopyzwrotu z kapita³u w³asnego, stopy zwrotu z aktywów ogó³em oraz rentowno�ci sprzeda¿ynie potwierdzi³y zró¿nicowania sytuacji finansowej badanych grup.

PODSUMOWANIE

Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e zdecydowanie wiêksza grupa spó³ek realizowa-³a politykê reinwestowania zysku. �rednio zaledwie co pi¹ta spó³ka podejmowa³a decyzje owyp³acie dywidendy. Zmniejszanie siê liczby spó³ek wyp³acaj¹cych dywidendê nie by³ozwi¹zane z pogarszaniem siê sytuacji finansowej spó³ek, a coraz mniejsza grupa przedsiê-biorstw ponosi³a straty.

Przeprowadzone badania wskaza³y na stabiln¹ poprawê sytuacji finansowej spó³ek,które nie wyp³aca³y dywidendy, a które cechowa³y siê wyra�nym trendem wzrostowymwska�ników stopy zwrotu z kapita³u w³asnego, stopy zwrotu z aktywów ogó³em i rentow-no�ci sprzeda¿y.

Spó³ki podejmuj¹ce decyzje o wyp³atach pieniê¿nych z zysku cechowa³y siê niesta-biln¹ sytuacj¹ finansow¹, chocia¿ w badanym okresie nieprzerwanie realizowa³y zyski (pa-miêtaæ nale¿y, ¿e mo¿liwa jest wyp³ata dywidendy z funduszu dywidendowego nawet wmomencie poniesienia przez spó³kê straty finansowej).


Zarówno spó³ki wyp³acaj¹ce dywidendê, jak i jej niewyp³acaj¹ce cechowa³y siêwska�nikami p³ynno�ci bie¿¹cej na zadawalaj¹cym (chocia¿ relatywnie niskim) poziomie.

Wska�niki p³ynno�ci szybkiej kszta³towa³y siê w spó³kach wyp³acaj¹cych dywidendêna niekorzystnym poziomie, szczególnie od 2004 r., w przeciwieñstwie do grupy podmiotówreinwestuj¹cych zyski.

Test na ró¿nicê �rednich wskaza³ na niewielk¹ istotno�æ statystyczn¹ ró¿nic miêdzypodanymi podzbiorowo�ciami w zakresie wska�ników rentowno�ci (zaledwie istotna staty-stycznie ró¿nica cechowa³a spó³ki w 2002 r. w zakresie wska�nika stopy zwrotu z aktywówogó³em). Test ten wskaza³ równie¿ na istotn¹ statystycznie ró¿nicê miêdzy badanymi pod-zbiorowo�ciami w 2001 i 2003 r. w zakresie wska�ników p³ynno�ci szybkiej i w 2001 r. wzakresie warto�ci wska�nika p³ynno�ci bie¿¹cej. W pozosta³ych latach nie by³o istotnychstatystycznie ró¿nic w wielko�ci wska�ników charakteryzuj¹cych sytuacjê finansow¹ ba-danych spó³ek.

Stwierdzono, ¿e przeprowadzone badania pozwoli³y na negatywn¹ weryfikacjê hipote-zy badawczej, a sytuacja finansowa nie ró¿nicuje spó³ek, które wyp³aca³y dywidendê i którejej nie wyp³aca³y.

LITERATURA

Bieñ W. 2008: Zarz¹dzanie finansami przedsiêbiorstwa. Difin, Warszawa.Duliniec A. 1998: Struktura i koszt kapita³u w przedsiêbiorstwie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Duliniec A. 2007: Finansowanie przedsiêbiorstwa. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.Franc-D¹browska J. 2008a: Dividend schools in theory of economics and a dividend policy and a financial

situation of Polish stock exchange companies of the agricultural-foodstuff industry. Nitra.Franc-D¹browska J. 2008b: Ocena p³ynno�ci finansowej przedsiêbiorstw rolniczych. Zagadnienia Ekonomi-

ki Rolnej, nr 1.Litzenberger R. H., Ramaswamy K. 1979: Dividends, short selling restrictions, tax-induced investor clienteles

and market equilibrium. The Journal of Finance, vol. 35, No. 2, Papers and proceedings thirty-eighthannual meeting American finance association. Atlanta, Georgia, December 28-30, 1979 May, 1980.

Modigliani F., Miller M. H. 1961: Dividend policy. Growth and the valuation of shares. The Journal ofBusiness, 4.

Modigliani F., Miller M. H.1963: Corporate Income Taxes and the Cost of Capital: A Correction. TheAmerican Economic Review, 3.

Poterba J. M., Summers L. H. 1984: New evidence that taxes affect the valuation of dividends. The Journal ofFinance, vol. 39, No. 5, Dec.

Sierpiñska M. 1999: Polityka dywidend w spó³kach kapita³owych. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Kraków.Sierpiñska M., Jachna T. 2004: Ocena przedsiêbiorstwa wed³ug standardów �wiatowych. PWN, Warszawa.Theobald M. 1979: Capital asset pricing: theory, empirics and implications for portfolio management.

Managerial Finance, vol. 5, Issue 1.Quan V. D. H. 2002: A rational justification of the pecking order hypothesis to the choice of sources of

financing. Journal Management Research News, vol. 25, Issue 12.

Justyna Franc-D¹browska


DIVISION OF FINANCIAL RESULT VS. FINANCIAL SITUATION OF PUBLICCOMPANIES FROM AGRI-FOOD SECTOR

Summary

The paper aims to verify the hypothesis that public companies from agri-food sector, which paidout dividends from obtained profit are in better financial condition then companies that do not assignobtained profit for dividends. The assumed hypothesis has been rejected. The study covered the fullsample of public companies from agri-sector quoted at Warsaw Stock Exchange, and was done for theyears 2001-2006. The financial situation of analyzed companies has been described by different financialratios, including Return on Total Assets, Return on Equity, Profit Margin as well as Current and QuickRatio. The statistical test on average differences showed no statistically important differences betweencompanies paying and dividends and re-investing profits.

Adres do korespondencji:dr in¿. Justyna Franc-D¹browska

Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGWZak³ad Rachunkowo�ci, Finansów Przedsiêbiorstw i Bankowo�ci

ul. Nowoursynowska 16602-787 Warszawa

tel. (0 22) 593 42 14e-mail: [email protected]

28 A. HARASIM, A. MADEJROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

OCENA POZIOMU ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJUGOSPODARSTW BYDLÊCYCH O RÓ¯NYM UDZIALE TRWA£YCH

U¯YTKÓW ZIELONYCH

Adam Harasim, Andrzej Madej

Zak³ad Systemów i Ekonomiki Produkcji Ro�linnej IUNG � PIB w Pu³awachKierownik: prof. dr hab. Jan Ku�

S³owa kluczowe: rozwój zrównowa¿ony, gospodarstwa bydlêce, trwa³e u¿ytki zieloneKey words: sustainable development, cattle farms, permanent grasslands

S y n o p s i s: Przedstawiono ocenê stopnia zrównowa¿onego rozwoju 105 rodzinnychgospodarstw rolniczych, specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka w zale¿no�ci od udzia³utrwa³ych u¿ytków zielonych w powierzchni u¿ytków rolnych. Badania z wykorzysta-niem kwestionariusza wywiadu przeprowadzono na terenie trzech gmin w województwiepodlaskim. Zaproponowano równie¿ formu³ê syntetycznego wska�nika do oceny zgod-no�ci praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego.Badania wykaza³y, ¿e z udzia³em trwa³ych u¿ytków zielonych w strukturze u¿ytkówrolnych by³y istotnie ujemnie skorelowane takie zmienne, jak: intensywno�æ organizacjiprodukcji ro�linnej, wska�nik bonitacji u¿ytków rolnych, poziomy nawo¿enia N i P,wielko�æ i warto�æ (towarowa) produkcji ro�linnej, salda bilansowe N i P, wska�nikpokrycia gruntów ornych ro�linno�ci¹ oraz syntetyczny wska�nik zgodno�ci praktykrolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego. Natomiast z udzia³em TUZwysoce dodatnio korelowa³ wska�nik pokrycia u¿ytków rolnych ro�linno�ci¹.

WSTÊP

Trwa³e u¿ytki zielone (TUZ), czyli ³¹ki i pastwiska w Polsce zajmuj¹ obecnie oko³o 20%powierzchni u¿ytków rolnych [GUS 2007]. S¹ w kraju rejony i gospodarstwa rolnicze, wktórych odsetek TUZ jest du¿y (>30%). Zwiêkszony udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych naogó³ wystêpuje w gospodarstwach po³o¿onych w rejonach o s³abszych gruntach, tj. naglebach lekkich [Parzonko 2004, Pietraszewski 1986, Zegar 1985]. Wcze�niejsze badaniawykaza³y, ¿e wzrost udzia³u tego rodzaju u¿ytków w strukturze u¿ytków rolnych przyczyniasiê do zwiêkszenia powierzchni paszowej i powoduje pogorszenie produkcyjnych i ekono-micznych wyników gospodarstw rolniczych [Harasim 1989, Manteuffel, Orkisz 1974, Zegar1985]. Na ogó³ wyra¿any jest pogl¹d, ¿e w gospodarstwach z du¿ym udzia³em TUZ powinnabyæ rozwijana produkcja byd³a, zw³aszcza mlecznego.

We wspó³czesnym rolnictwie d¹¿y siê do gospodarowania zrównowa¿onego, czyli douzyskiwania stabilnej, a zarazem op³acalnej ekonomicznie i akceptowanej spo³ecznie pro-dukcji, w sposób niezagra¿aj¹cy �rodowisku przyrodniczemu. Realizacjê zrównowa¿onego

OCENA POZIOMU ZRÓWNOWA¯ONEGO ROZWOJU GOSPODARSTW BYDLÊCYCH O RÓ¯NYM... 29

systemu produkcji u³atwia stosowanie przyjaznych �rodowisku praktyk, zebranych w for-mie kodeksu dobrej praktyki rolniczej [Duer i in. 2002]. W tym aspekcie interesuj¹cymzagadnieniem jest poznanie efektów dzia³alno�ci i stopnia zrównowa¿enia gospodarstwrolniczych o zró¿nicowanym udziale TUZ w strukturze u¿ytków rolnych.

Celem badañ by³o poznanie wp³ywu udzia³u trwa³ych u¿ytków zielonych w strukturzeu¿ytków rolnych na stan realizacji rozwoju zrównowa¿onego przez gospodarstwa rolnicze,specjalizuj¹ce siê w produkcji mleka.

MATERIA£Y I METODA BADAÑ

W ocenie wykorzystano dane dotycz¹ce zbiorowo�ci 105 rodzinnych gospodarstwrolniczych z rejonu województwa podlaskiego, po³o¿onych na terenie trzech gmin � Gró-dek, Micha³owo i Kobylin-Borzymy. W gospodarstwach na tym terenie dominuj¹ glebykompleksów ¿ytnich [Biesiacki i in. 2004]. Zastosowano celowy dobór obiektów do badañ,uwzglêdniaj¹c typowo rolnicze gospodarstwa towarowe o powierzchni powy¿ej 8 ha u¿yt-ków rolnych, w których g³ównym �ród³em dochodów by³a produkcja rolnicza. Metod¹pozyskiwania informacji z gospodarstw by³, przeprowadzony w 2002 roku, wywiad z zasto-sowaniem specjalnego kwestionariusza.

Do poszczególnych kryteriów rozwoju zrównowa¿onego gospodarstw przyjêto nastê-puj¹ce podstawowe wska�niki:� w ocenie produkcyjnej: plony ro�lin i produkcjê zwierzêc¹ w jednostkach zbo¿owych

oraz produkcjê towarow¹,� w ocenie ekologicznej: bilanse sk³adników mineralnych (N, P, K) metod¹ na powierzch-

ni pola (dop³yw w nawozach � odp³yw w plonach ro�lin), pos³uguj¹c siê programemMACROBIL [Fotyma i in. 2001] oraz bilans glebowej substancji organicznej z wykorzy-staniem wspó³czynników reprodukcji i degradacji próchnicy [Duer i in. 2002], a tak¿eindeks pokrycia gleby ro�linno�ci¹ [Harasim 2004],

� w ocenie ekonomicznej: dochód rolniczy brutto, dochód osobisty i parytet dochodu.Intensywno�æ organizacji gospodarstw oceniano wg metody Kopcia [1987]. Ponadto,

oceniano zgodno�æ praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego napodstawie krytycznych warto�ci wska�ników ilo�ciowych i wska�ników jako�ciowych za-wartych w Kodeksie DPR (tab. 1) [Duer i in. 2002]. Do oceny gospodarstw w tym aspekciezaproponowano syntetyczny wska�nik zgodno�ci praktyk rolniczych z zasadami gospoda-rowania zrównowa¿onego (Wzp), obliczany wed³ug formu³y:

2SW1 SW2Wzp = + = 2Wi + Wj, n1 n2gdzie:

SW1 � suma punktów dla wska�ników ilo�ciowych,SW2� suma punktów dla wska�ników jako�ciowych,n1 � liczba wska�ników (cech) ilo�ciowych,n2 � liczba wska�ników (cech) jako�ciowych,Wi � �rednia warto�æ wska�nika ilo�ciowego,Wj � �rednia warto�æ wska�nika jako�ciowego.

Poszczególnym cechom (zmiennym) przypisano warto�ci w przedziale 0-1 punkta. Wprzypadku, gdy wyniki badañ znamionowa³y niekorzystny wp³yw gospodarowania na �ro-

30 A. HARASIM, A. MADEJ

dowisko przyrodnicze b¹d� na efekty produkcyjne i ekonomiczne (niezgodno�æ z zasadamigospodarowania zrównowa¿onego), to dla takich cech stosowano punktacjê minimaln¹ (0).Natomiast zmienne zgodne z zasadami rozwoju zrównowa¿onego otrzyma³y ocenê +1. Wkonstrukcji syntetycznego wska�nika przyjêto, ¿e si³a oddzia³ywania pojedynczego wska�-nika ilo�ciowego jest 2-krotnie wiêksza ni¿ wska�nika jako�ciowego. Ocenê stopnia zgod-no�ci praktyk rolniczych z zasadami gospodarowania zrównowa¿onego poszczególnychgospodarstw przeprowadzono stosuj¹c nastêpuj¹c¹ skalê:Ocena liczbowa 2,4-3,0 1,8-2,4 1,2-1,8 0,6-1,2 0-0,6Ocena s³owna b. wysoki wysoki �redni niski b. niski

Zakres skali syntetycznego wska�nika zgodno�ci praktyk rolniczych mie�ci siê w gra-nicach od 0 do 3 punktów. W przypadku gdy wszystkie analityczne wska�niki (cechy)ilo�ciowe i jako�ciowe otrzymuj¹ ocenê +1 to wska�nik syntetyczny, obliczony wed³ugpodanej formu³y, osi¹ga maksymalnie 3 punkty. Natomiast w sytuacji skrajnie niekorzystnejwystêpuje ocena 0.

Do okre�lenia zwi¹zku miêdzy wska�nikami produkcyjnymi, ekologicznymi i ekono-micznymi (zmienne zale¿ne) a udzia³em trwa³ych u¿ytków zielonych w powierzchni u¿ytkówrolnych badanych gospodarstw (zmienna niezale¿na) zastosowano analizê regresji. Istotnestatystycznie zwi¹zki opisano równaniami regresji prostej, przy czym wspó³zale¿no�ci oce-niano przy poziomie istotno�ci a = 0,05.

WYNIKI BADAÑ I DYSKUSJA

Wyniki badañ opracowano z uwzglêdnieniem podzia³u gospodarstw na 4 grupy we-d³ug udzia³u trwa³ych u¿ytków zielonych (TUZ) w strukturze u¿ytków rolnych (UR). Stwier-dzono, ¿e wzrostowi udzia³u TUZ towarzyszy³o wyra�ne pogorszenie jako�ci gleby i zwiêk-szenie powierzchni tych u¿ytków w przeliczeniu na 1 SD byd³a (tab. 2).

ogeno¿awonwórzainaworadopsogimadasazzhcyzcinlorkytkarpic�ondogzynecoikin�aksW.1alebaT

ewoic�oliikin�aksW ewoic�okajikin�aksW

awzaN anzcytyrkæ�otraW

t¹zreiwzadasbOawojongaty³P

:ankinroibZêkwójongêciwojong

:ikwadenzcoRtoza

kinroboakwójongaciwojong

:)adlas(esnaliBtoza

rofsofsatop

ybelganzcinagroajcnatsbusybelgaicyrkopskednI

æ�onnil�orzezrp

RUah/DS5,1<m5,3> 2 DS/

m5,2> 3 DS/m01> 3 DS/

RUah/Ngk071<RUah/t04<

m54< 3 RUah/m54< 3 RUah/

0>RUah/Ngk03<0>odlas0>odlas0>odlas

OG%06>

,êkwójonganmeikinroibzezawojongaty³pydohcdoenny³pan¹wyrkopzynlezczskinroibz

,ecêzreiwzikosan¹kneizdutsezêknozsikan)solis(kinroibz

,hcynawoilofazhcalebwaknozsikonaisbulewoknozsikbule³keicic�otsyzceinan)kinroibzynlezczs(obmazs

,ainlazczsyzcoawomodyzrp,hcyzcinlorizdêzraninyzsamainjym

,enzcinagroydapdoanawotsopmokamzyrphciutknupodenawyzakezrpenzcinagroeinydapdo

,iceim�oksipysywenlagelanbulikróibznil�orynorhcohcakdor�hcynzcimehcopainawokapo

,wókdor�arotubyrtsydbulatnecudorpodenawyzakezrp,enawotsetezcawiksyrpo

,keweiswbulwónolpopawarpuhcynaiwarpazihcynawokifilawknoisaneinawosots

.2002.niireuD,RPDuskedoK:eiwatsdopanensa³weinawocarpo:o³dór�


W strukturze zasiewów gospodarstw z ma³ym (<20%) udzia³em TUZ znacz¹c¹ pozycjê,obok zbó¿, zajmowa³y ro�liny pastewne, które stanowi³y uzupe³nienie naturalnej bazy pa-szowej dla byd³a. Natomiast w zasiewach gospodarstw z wiêkszym udzia³em TUZ domino-wa³y zbo¿a zajmuj¹ce ponad 70% powierzchni gruntów ornych. Grupa gospodarstw o bar-dzo du¿ym udziale TUZ (>60%) cechowa³a siê przeciêtnie najwiêksz¹ powierzchni¹ zarów-no u¿ytków rolnych, jak i trwa³ych u¿ytków zielonych (tab. 2). Ponadto, mia³a najmniejsz¹liczbê osób pe³nozatrudnionych w przeliczeniu na jednostkê powierzchni oraz najwiêksz¹liczbê krów przeciêtnie w gospodarstwie. W przypadku gospodarstw o ponad 40% udzialeTUZ charakterystyczne by³o s³absze wyposa¿enie w ci¹gniki oraz mniejsza produkcja obor-nika i gnojówki w odniesieniu do 1 ha UR. Stwierdzano natomiast zdecydowanie wiêksz¹produkcjê gnojowicy, co wynika³o z wyposa¿enia wiêkszo�ci tych gospodarstw w oborytypu bez�cio³owego. Ponadto, wykazano, ¿e wraz ze wzrostem udzia³u TUZ nastêpowa³oobni¿enie intensywno�ci organizacji produkcji rolniczej, zw³aszcza ro�linnej.

Nawo¿enie mineralne, zw³aszcza azotem i fosforem, oraz takie wska�niki produkcyjnejak: plony zbó¿, wielko�æ i warto�æ produkcji ro�linnej ulega³y zmniejszeniu wraz ze wzro-stem udzia³u TUZ, za� udzia³ produkcji zwierzêcej w towarowej produkcji rolniczej wykazy-wa³ tendencjê wzrostow¹ (tab. 3).

hcawtsradopsogwijckudorpajcazinagroiwókinnyzcybosaZ.2alebaT

eineinlógezczsyW ]RU%[ZUTinhczreiwop³aizdU

me³ógo 02< 04-02 06-04 06>

wtsradopsogabzciL]ah[hcynlorwókty¿uainhczreiwoP

]ah[ZUTainhczreiwoP]RU%[ZUT³aizdU

]tkp[RUijcatinobkin�aksW:]OG%[wóweisazarutkurtS

a¿obzenwetsapynil�or

kainmeizynil�ore³atsozop

:hcynoindurtazon³epbósoabzciLowtsradopsogan

RUah001an].tzs[iking¹icweine¿asopyW:]RUah/DS[t¹zreiwzadasbO

atêzreiwzme³ógoo³dyb

:hcynzcelmwórkabzciLowtsradopsogan

RUah1an]ah[a³dybDS1anZUTainhczreiwoP

:hcynlarutanwózowanajckudorP]RUah/t[kinrobo

m[akwójong 3 ]RUah/m[aciwojong 3 ]RUah/

:]tkp[ijckudorpijcazinagroæ�onwysnetnI]R[jennil�or

]Z[jecêzreiwz]Z+R[jezcinlor

5014,428,013,4405,0

5,270,61

3,72,4

91,200,942,2

98,068,0

7,4106,025,0

51,764,280,4

4,5013,0427,543

2127,29,29,2186,0

1,561,32

4,64,5

62,249,934,2

19,058,0

0,3175,051,0

31,855,249,2

9,2410,6429,883

133,32

7,79,2355,0

9,677,21

6,78,2

71,282,924,2

88,058,0

0,3165,093,0

01,867,233,2

2,8017,0429,843

338,224,118,9424,0

0,574,11

2,74,6

81,265,921,2

09,088,0

7,4156,075,0

53,633,236,5

7,398,1425,533

024,030,326,5793,0

1,378,71

7,84,0

02,252,759,1

58,014,0

0,936,009,0

42,681,231,5

9,089,0328,113



W warunkach zwiêkszonego odsetka TUZ powy¿ej 40% nastêpowa³a obni¿ka produk-cji mleka od krowy, ale wzrasta³y wska�niki produkcji i sprzeda¿y mleka w przeliczeniu najednostkê powierzchni. Natomiast gospodarstwa z ma³ym (<20%) udzia³em TUZ cechowa³ysiê najwiêksz¹ towarow¹ produkcj¹ zwierzêc¹ na 1 ha UR.

Podstaw¹ kryterium ekologicznego oceny rozwoju zrównowa¿onego gospodarstw s¹bilanse sk³adników mineralnych (N, P, K) i substancji organicznej w glebie oraz wska�nikpokrycia gruntów ornych ro�linno�ci¹. Wysokie dodatnie salda bilansów �wiadcz¹ o mo¿-liwo�ci przemieszczania siê niewykorzystanych sk³adników mineralnych do wód grunto-wych, a ich niedobór mo¿e powodowaæ degradacjê gleb. W badanych gospodarstwachsalda bilansów sk³adników mineralnych by³y dodatnie, przy czym osi¹ga³y najni¿sze warto-�ci w przypadku azotu i fosforu w warunkach ponad 60% udzia³u TUZ (tab. 4).

wtsradopsogenjyckudorpikin�akswenarbywienlarenimeine¿owaN.3alebaT


me³ógo 02< 04-02 06-04 06>

:]RUah/gk[enlarenimeine¿owaNNP2O5K2O

KPNmezar]ah/t[¿óbzynolP

:]RUah/.z.j[ajckudorPannil�or

acêzreiwzazcinlor

:]l[akelmajckudorPywork1do

RUah1an]RUah/l[akelm¿adezrpS

]RUah/gk[ogewo³owacwy¿ajckudorP:]RUah/³z[aworawotajckudorP

annil�oracêzreiwz

azcinlorjeworawotwjecêzreiwzijckudorp³aizdU

]%[jezcinlorijckudorp

2,665,441,068,071

3,3

6,130,326,45

129395321522

5,88

5,6020,25425,8562

2,29

3,181,256,360,791

7,3

6,838,224,16

9204992285124,98

9,4146,91625,4303

3,68

0,968,848,856,671

3,3

1,332,223,55

5504352253128,701

8,0724,09322,1662

8,98

4,466,440,660,571

0,3

7,920,427,35

048318424732

4,96

3,7611,54424,2162

6,39

2,354,337,152,831

0,3

8,628,226,94

5083183211324,88

8,412,20420,7142

4,99

ensa³wainadab:o³dór�

wtsradopsogenzcigolokeikin�akswenarbyW.4alebaT


me³ógo 02< 04-02 06-04 06>

:]RUah/gk[)wy³pdo�wy³pod(hcynlarenimwókinda³ksodlaSNP2O5K2O

]OGah/.m.st[jenzcinagroijcnatsbusjewobelgodlaS:æ�onnil�orzezrpybelgeicyrkoP

]%[ymizeiserkowenroytnurg5ilakswtkp[ukorug¹icwenlorikty¿u 0]

5,633,329,2684,1

2,827,3

1,446,722,0583,1

0,932,3

2,243,823,1632,1

8,524,3

3,440,626,0822,1

4,328,3

3,415,010,3542,3

8,713,4



Korzystny wp³yw du¿ej powierzchni TUZ w gospodarstwach na salda sk³adnikówmineralnych wynika z faktu, ¿e w miarê wzrostu udzia³u tych u¿ytków maleje intensywno�ægospodarowania, cechuj¹ca siê obni¿k¹ poziomu nawo¿enia i obsady zwierz¹t. Zgodnie zzasadami dobrej praktyki rolniczej, dodatnie saldo azotu nie powinno przekraczaæ 30 kg N/ha/rok [Duer i in. 2002]. Na wysokie salda sk³adników mineralnych w gospodarstwachspecjalizuj¹cych siê w produkcji zwierzêcej wskazuj¹ równie¿ badania innych autorów [Barsz-czewski 2008, Fotyma, Ku� 2000, Kopiñski 2006, Ku� 2006, Pietrzak 2005].

Pod wzglêdem du¿ego dodatniego salda glebowej substancji organicznej szczególniewyró¿nia³y siê gospodarstwa z ponad 60% udzia³em TUZ, w których obornik by³ stosowa-ny czêsto lub w du¿ych dawkach na stosunkowo ma³e powierzchnie gruntów ornych.Wska�nik pokrycia gruntów ornych ro�linno�ci¹ w okresie zimy (tzw. zielone pola) kszta³to-wa³ siê niekorzystnie i wykazywa³ tendencjê malej¹c¹ w miarê zwiêkszania udzia³u TUZ wstrukturze UR (tab. 4). Z punktu widzenia zasad dobrej praktyki rolniczej na terenach rów-ninnych pokrycie gleby ro�linno�ci¹ powinno osi¹gaæ co najmniej 60% powierzchni grun-tów ornych [Duer i in. 2002]. Natomiast z udzia³em TUZ silnie dodatnio korelowa³ wska�nikpokrycia u¿ytków rolnych ro�linno�ci¹ w ci¹gu roku. Z tego wzglêdu wska�nik ten nale¿yuznaæ za bardziej poprawny przy ocenie ekologicznej ca³ego gospodarstwa rolniczego.

W gospodarstwach rolniczych za syntetyczn¹ miarê celu ekonomicznego na ogó³ przyj-muje siê dochód rolniczy netto. St¹d korzystnym jest osi¹ganie op³aty za pracê w gospo-darstwach rolniczych na poziomie zbli¿onym do przeciêtnego wynagrodzenia w gospodar-ce narodowej, co stwarza mo¿liwo�ci modernizacji i rozwoju gospodarstw. W obliczeniachparytetu dochodu uwzglêdniono przeciêtne wynagrodzenie w gospodarce narodowej, któ-re w 2002 r. wynosi³o 25 174 z³ na osobê zatrudnion¹ [GUS 2003]. W pracy ustalono dochódrolniczy brutto, dlatego te¿ nale¿y go pomniejszyæ o warto�æ kosztów po�rednich szacun-kowych (amortyzacjê), aby poprawnie obliczyæ parytetow¹ stawkê p³acy w poszczegól-nych grupach badanych gospodarstw. Wska�niki ekonomiczne nie wi¹za³y siê kierunkowoze zmian¹ udzia³u TUZ w powierzchni u¿ytków rolnych (tab. 5).

Dochód rolniczy brutto kszta³towa³ siê najkorzystniej w grupie gospodarstw z du¿ymudzia³em TUZ (>60%) i na nieco ni¿szym poziomie w gospodarstwach o przewadze gruntówornych (<20% TUZ). Ta druga grupa gospodarstw wykaza³a siê najwy¿szym dochodemosobistym w przeliczeniu na 1 ha UR. Natomiast najmniej korzystnymi wska�nikami udzia³udochodu rolniczego w dochodzie osobistym i parytetu dochodu cechowa³y siê gospodar-stwa z 20-40% udzia³em TUZ (tab. 5).Najkorzystniejszym wska�nikiem parytetu dochoduwyró¿ni³y siê gospodarstwa o ponad 60% udziale TUZ.

).r2002znecgw(wtsradopsogenzcimonokeikin�akswenarbyW.5alebaT


me³ógo 02< 04-02 06-04 06>

:]³z[otturbyzcinlordóhcoDowtsradopsogan

RUah1an¹noindurtazon³epêboso1an

ycarpênizdog1an]RUah/³z[ytsibosodóhcoD

eizdohcodwogezcinlorudohcod³aizdU]%[mytsiboso

]%[udohcodtetyraP

490439931

4355160,76771

8,877,16

652835861

9496107,73212

4,973,76

236238931

5605158,63071

1,288,95

542923821

3243101,66471

5,373,35

099937131

7718162,86261

0,182,27



W tabeli 6 przedstawiono ocenê stanu badanej zbiorowo�ci gospodarstw pod wzglê-dem spe³niania kryteriów ilo�ciowych dobrej praktyki rolniczej. Warto�ci krytyczne wska�ni-ków ilo�ciowych s¹ zawarte w tabeli 1. Przekraczanie lub nieosi¹ganie warto�ci krytycznychwska�ników b¹d� niespe³nianie okre�lonych wymagañ jako�ciowych przez gospodarstwa�wiadczy o odstêpstwach od dobrej praktyki rolniczej, które stanowi¹ potencjalne �ród³ozagro¿eñ �rodowiska. Spo�ród badanych gospodarstw tylko nieliczne mia³y obsadê zwierz¹t,która przekracza³a 1,5 du¿ej jednostki przeliczeniowej (DJP) na 1 ha UR (tab. 6). Zdecydowaniawiêkszo�æ gospodarstw nie posiada³a odpowiednich zbiorników na produkowane p³ynnenawozy naturalne, zw³aszcza na gnojowicê. Roczna dawka azotu czê�ciej by³a przekraczanaw gospodarstwach z ma³ym (<20%) ni¿ bardzo du¿ym (>60%) udzia³em TUZ.

]%[jezcinlorikytkarpjerbodhcywoic�oliwóiretyrkhcyc¹jain³epseinwtsradopsog³aizdU.6alebaT

*ikin�aksW ]RU%[ZUTinhczreiwop³aizdU

me³ógo 02< 04-02 06-04 06>

t¹zreiwzadasbO:ankinroibZêkwójongêciwojong

utozaakwadanzcoR:]adlas[esnaliB

tozarofsofsatop

ybelganzcinagroajcnatsbushcynrowótnurgaicyrkopskednI

ymizeiserkowæ�onnil�orzezrp

8,4

7,062,594,11

1,773,41

9,19,22

2,69

0,0

6,250,001

1,91

0,185,90,03,41

0,001

5,6

6,550,001

7,9

9,381,61

2,34,91

3,09

1,6

7,660,0011,21

7,961,21

0,03,72

0,79

0,5

4,173,380,5

0,570,02

0,50,03

0,001

1ilebatwenzcytyrkic�otraw*.ensa³wainadab:o³dór�

Bilanse sk³adników mineralnych i substancji organicznej s¹ elementami oceny wp³ywuprodukcji rolniczej na �rodowisko przyrodnicze i zarazem miar¹ zrównowa¿onego gospoda-rowania w rolnictwie. Wiêkszo�æ badanych gospodarstw mia³o saldo azotu przekraczaj¹ce30 kg N/ha UR. W przypadku fosforu i potasu oraz substancji organicznej sytuacja by³awyra�nie korzystniejsza. Ujemne salda czê�ciej wykazywa³y gospodarstwa z ponad 60%udzia³em TUZ (tab. 6). Ponadto, okaza³o siê, ¿e niemal wszystkie gospodarstwa mia³y nieko-rzystny wska�nik pokrycia gruntów ornych przez ro�liny.

Z kompleksowej oceny gospodarstw, uwzglêdniaj¹cej analityczne ilo�ciowe i jako�cio-we wska�niki, wynika i¿ wraz ze zwiêkszaniem udzia³u TUZ w strukturze u¿ytków rolnychobni¿a³a siê warto�æ syntetycznego wska�nika zgodno�ci praktyk rolniczych z zasadamigospodarowania zrównowa¿onego (tab. 7). Wiêkszo�æ gospodarstw z udzia³em TUZ do-chodz¹cym do 60% cechowa³a siê wysokim wska�nikiem zgodno�ci praktyk rolniczych.Obliczenia korelacji miêdzy udzia³em trwa³ych u¿ytków zielonych w powierzchni u¿ytkówrolnych a wska�nikami produkcyjnymi, ekologicznymi i ekonomicznymi wykaza³y, ¿e sto-pieñ zale¿no�ci by³ do�æ zró¿nicowany. Spo�ród 24 uwzglêdnionych w obliczeniach zmien-nych zale¿nych 11 by³o istotnie ujemnie skorelowanych z odsetkiem TUZ (tab. 8). Z udzia-³em trwa³ych u¿ytków zielonych najsilniej korelowa³y takie zmienne, jak: intensywno�æorganizacji produkcji ro�linnej (r = -0,795), produkcja ro�linna w j.z./ha UR (r = -0,527),wska�nik bonitacji u¿ytków rolnych (r = -0,514), towarowa produkcja ro�linna w z³/ha UR (r= -0,417), poziom nawo¿enia azotem w kg N/ha UR (r = -0,407) i pokrycie gleby przez


ro�linno�æ (r = -0,400). Jedynie wysoce dodatnio skorelowany by³ wska�nik pokrycia u¿yt-ków rolnych ro�linno�ci¹ w ci¹gu roku (r = +0,817). Interesuj¹cym jest fakt istotnej korelacjisyntetycznego wska�nika zgodno�ci praktyk rolniczych z udzia³em TUZ, co �wiadczy o jegoprzydatno�ci do oceny stopnia rozwoju zrównowa¿onego gospodarstw rolniczych. Zwiêk-szanie udzia³u TUZ powodowa³o równie¿ istotne obni¿enie sald azotu i fosforu. Natomiast wgospodarstwach bydlêcych badanych przez Majewskiego [2002] udzia³ TUZ by³ istotnieskorelowany dodatnio z obsad¹ zwierz¹t (r = 0,23), a ujemnie z produkcj¹ zwierzêc¹ w j.z./ha (r= -0,39), produkcj¹ rolnicz¹ w z³/ha (r = -0,42), kosztami bezpo�rednimi produkcji ro�linnej w z³/ha (r = -0,23), poziomem nawo¿enia N i K (r = -0,20 i -0,46), a tak¿e bilansami NPK i substancjiorganicznej (r = -0,24 do -0,32).

We wcze�niejszych badaniach opartych na danych statystyki GUS w uk³adzie woje-wódzkim spo�ród 18 badanych zmiennych zale¿nych 10 wykaza³o istotny zwi¹zek z udzia³emTUZ [Harasim 1989]. Najsilniej wówczas by³y skorelowane takie zmienne, jak: powierzchniapaszowa w ha/SD prze¿uwaczy (r = 0,78), produkcja towarowa w z³/ha UR (r = -0,61) i produk-cja ro�linna w j.z./ha UR (r = -0,59). Do istotnie skorelowanych nale¿a³ równie¿ wska�nikbonitacji UR (r = -0,35). Zatem wystêpuje zgodno�æ, ¿e wzrostowi udzia³u trwa³ych u¿ytkówzielonych w strukturze u¿ytków rolnych towarzyszy pogarszanie siê jako�ci gleb, wyra¿onejwska�nikiem bonitacji [Harasim 1989, Zegar 1985]. Ponadto, nastêpuje pogorszenie niektó-

ogeno¿awonwórzainaworadopsogimadasazzhcyzcinlorkytkarpic�ondogzñeipotS.7alebaT

hcyzcinlorkytkarpkin�aksW ]RU%[ZUTinhczreiwop³aizdU

me³ógo 02< 04-02 06-04 06>

[ywoic�olI iW ][ywoic�okaJ jW ][ynzcytetnyS pzW ]

37,044,009,1

57,025,010,2

47,074,049,1

37,024,078,1

17,053,087,1

anwo³sanecO ikosyw ikosyw ikosyw ikosyw inder�

)ywotknupserkaz(kin�aksW wtsradopsogabzcil

)4,2-8,1(ikosyW)8,1-2,1(inder�

0753

912

328

0231

821

mezaR 501 12 13 33 02


Y[hcynzcimonokeihcynzcigoloke,hcynjyckudorpwókin�akswæ�on¿elaZ.8alebaT 21-1 hcy³awrtu³aizdudo]]x[hcynlorwókty¿uinhczreiwopwhcynoleizwókty¿u

)en¿elazenneimz(ikin�aksW ijsergerainanwóR kinnyzc³ópsW[ijcalerok r]

hcynlorwókty¿uijcatinobkin�aksW]RUah/gk[NakwaD

PakwaD 2O5 ]RUah/gk[]RUah/.z.j[annil�orajckudorP

]RUah/³z[annil�orijckudorpaworawoT]RUah/gk[NsnaliB

PsnaliB 2O5 ]RUah/gk[]OG%[¹ic�onnil�orhcynrowótnurgeicyrkoP

]tkp[¹ic�onnil�orhcynlorwókty¿ueicyrkoP:]tkp[ijckudorpijcazinagroæ�onwysnetnI

jennil�orjezcinlor

hcyzcinlorkytkarpic�ondogzkin�akswynzcytetnyS

Y1 x500,0-107,0=Y2 x284,0-920,68=Y3 x282,0-536,65=Y4 x381,0-054,93=Y5 x995,5-493,534=Y6 x923,0-095,55=Y7 x512,0-752,43=Y8 x453,0-731,14=Y9 x020,0+138,2=

Y10 x289,0-383,641=Y 11 x410,1-069,783=Y 21 x400,0-170,2=

415,0-704,0-003,0-725,0-714,0-722,0-712,0-004,0-718,0

897,0-942,0-763,0-



rych wska�ników produkcyjnych, ekologicznych i ekonomicznych (tab. 8). Gospodarstwacechuj¹ce siê mniejszym udzia³em TUZ lepiej realizowa³y zasady rozwoju zrównowa¿onego.

Badania wskazuj¹, ¿e gospodarstwa bydlêce nastawione na produkcjê mleka maj¹ do�æczêsto wysokie dodatnie salda sk³adników mineralnych (N, P, K), co �wiadczy o ich nieko-rzystnym oddzia³ywaniu na �rodowisko [Barszczewski 2008, Kopiñski 2006, Ku� 2006, Pie-trzak 2005]. Ponadto, w wielu punktach (okólniki, miejsca sk³adowania obornika, drogidojazdowe, pastwiska) tego typu gospodarstw wystêpuj¹ du¿e stê¿enia sk³adników nawo-zowych w wodach gruntowych [Barszczewski 2008].

Wieloletnie badania Barszczewskiego [2008] wykaza³y, ¿e proces przekszta³cania go-spodarstwa rolniczego o mlecznym kierunku produkcji � z niedostatecznie wykorzystuj¹ce-go w³asne zasoby nawozów naturalnych i cechuj¹cego siê du¿ymi nadwy¿kami bilansowy-mi sk³adników nawozowych do zarz¹dzaj¹cego sk³adnikami nawozowymi w sposób zrów-nowa¿ony � jest d³ugotrwa³y i wymagaj¹cy dzia³añ kompleksowych w zakresie nawo¿enia,technologii produkcji ro�linnej i ograniczania rozproszenia sk³adników nawozowych. Du¿yudzia³ ³¹k i pastwisk w gospodarstwach rolniczych ogranicza mo¿liwo�æ wyboru kierunkuprodukcji. Na trwa³ych u¿ytkach zielonych mo¿na produkowaæ przede wszystkim pasze, ana gruntach ornych zarówno pasze, jak i inne ziemiop³ody cechuj¹ce siê ró¿n¹ mo¿liwo�ci¹wykorzystania � decyduj¹ce w du¿ym stopniu o kierunku i op³acalno�ci produkcji.

Reasumuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych w powierzchniu¿ytków rolnych w gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka wp³ywa³ wró¿nym stopniu na realizacjê celów istotnych z punktu widzenia zrównowa¿onego rozwoju.

WNIOSKI

1. W zakresie produkcyjnym wzrost udzia³u TUZ powodowa³ obni¿kê zarówno wielko�ci, jaki warto�ci produkcji ro�linnej. Produkcja zwierzêca w ujêciu ilo�ciowym i warto�ciowym(towarowa) w poszczególnych grupach gospodarstw kszta³towa³a siê na podobnym po-ziomie. Natomiast udzia³ produkcji zwierzêcej w towarowej produkcji rolniczej gospodarstwwzrasta³ wraz z odsetkiem trwa³ych u¿ytków zielonych.

2. W ocenie ekologicznej najkorzystniejsze salda sk³adników mineralnych i substancji orga-nicznej oraz wysoki wska�nik pokrycia u¿ytków rolnych ro�linno�ci¹ w ci¹gu roku wykaza-³y gospodarstwa z ponad 60% udzia³em TUZ, ale zarazem mia³y bardzo niekorzystny wska�-nik pokrycia gruntów ornych przez ro�linno�æ.

3. Wzrost udzia³u TUZ w strukturze u¿ytków rolnych powodowa³ istotn¹ obni¿kê sald azotui fosforu na poziomie pola, co by³o wynikiem obni¿ania intensywno�ci nawo¿enia tymisk³adnikami.

4. W ocenie ekonomicznej pod wzglêdem dochodu rolniczego i wska�nika parytetu dochodukorzystniej wyró¿nia³y siê gospodarstwa z ma³ym (<20%) i bardzo du¿ym (>60%) udzia³emTUZ.

5. Z punktu widzenia zasad dobrej praktyki rolniczej najwiêcej uchybieñ w gospodarstwachstwierdzono w zakresie wyposa¿enia w zbiorniki na gnojówkê i gnojowicê, nawo¿eniaazotem (du¿a nadwy¿ka bilansowa) i wska�nika pokrycia gruntów ornych przez ro�linno�æ.

6. W ocenie statystycznej wykazano, ¿e z udzia³em TUZ w strukturze u¿ytków rolnych istot-nie ujemnie korelowa³y takie zmienne, jak: intensywno�æ organizacji produkcji ro�lin-nej, wska�nik bonitacji UR, poziomy nawo¿enia N i P, wielko�æ i warto�æ (towarowa)


produkcji ro�linnej, salda bilansowe N i P, wska�nik pokrycia gruntów ornych przezro�linno�æ oraz syntetyczny wska�nik zgodno�ci praktyk rolniczych z zasadami go-spodarowania zrównowa¿onego. Jedynie dodatnio skorelowany by³ wska�nik pokry-cia u¿ytków rolnych ro�linno�ci¹ w ci¹gu roku.

7. Wysoki stopieñ zgodno�ci praktyk rolniczych z zasadami zrównowa¿onego rozwojumia³y gospodarstwa, w których udzia³ powierzchni TUZ nie przekracza³ 60%.

8. Formu³a syntetycznego wska�nika zgodno�ci praktyk rolniczych jest przydatna dokompleksowej oceny poziomu zrównowa¿onego rozwoju gospodarstw rolniczych.

LITERATURA

Barszczewski J. 2008: Kszta³towanie siê obiegu sk³adników nawozowych w produkcyjnym gospodarstwiemlecznym w warunkach dochodzenia do zrównowa¿onego systemu gospodarowania. Woda � �rodo-wisko � Obszary Wiejskie. Rozprawy Naukowe i Monografie. IMUZ Falenty, 23.

Biesiacki A., Ku� J., Madej A. 2004: Ocena warunków przyrodniczych do produkcji rolnej � woj. podla-skie. IUNG Pu³awy.

Duer I., Fotyma M., Madej A. (red.). 2002: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. MRiRW, M�, FAPAWarszawa.

Fotyma M., Jadczyszyn T., Pietruch C. 2001: System wspierania decyzji w zakresie zrównowa¿onejgospodarki sk³adnikami mineralnymi � MACROBIL. Pam. Pu³., 124: 81-89.

Fotyma M., Ku� J. 2000: Zrównowa¿ony rozwój gospodarstwa rolnego. Pam. Pu³., 120/I: 101-116.Harasim A. 1989: Wp³yw trwa³ych u¿ytków zielonych na wyniki produkcyjne i ekonomiczne rolnictwa.

[W:] Organizacja produkcji rolniczej w ró¿nych warunkach przyrodniczo-ekonomicznych. IUNGPu³awy, R(258/2): 21-38.

Harasim A. 2004: Wska�niki glebochronnego dzia³ania ro�lin. Post. Nauk Rol., 4: 33-43.Kopeæ B. 1987: Intensywno�æ organizacji w rolnictwie polskim w latach 1960-1980. Rocz. Nauk Roln.,

seria G, t. 86, z. 2.Kopiñski J. 2006: Porównanie grup gospodarstw rolnych o ró¿nych kierunkach produkcji w aspekcie

rozwoju zrównowa¿onego. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Rol., 540(87), 235-240.Ku� J. 2006: Mo¿liwo�ci zrównowa¿onego rozwoju specjalistycznych gospodarstw rolnych. Probl. In¿.

Rol., 2, 5-14.Majewski E. 2002: Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produk-

cji Rolniczej (SIPR) w Polsce. Rozprawy Naukowe i Monografie. SGGW, Warszawa.Manteuffel R., Orkisz T. 1974. Ekonomiczne podstawy decyzji produkcyjnych w pañstwowych gospo-

darstwach rolnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 157.Parzonko A. 2004: Efektywno�æ gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji mleka. Wyd. SGGW,

Warszawa.Pietraszewski A. 1986. Efektywno�æ gospodarstw indywidualnych na glebach lekkich z du¿ym udzia³em

trwa³ych u¿ytków zielonych. Rocz. Nauk Rol., ser. G, 83(4), 81-93.Pietrzak S. 2005: Wykorzystanie azotu i fosforu w gospodarstwach ukierunkowanych na produkcjê

mleka. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 507, 425-431.Rocznik statystyczny. 2003, 2007. GUS Warszawa.Zegar J.S. 1985: Gospodarstwa indywidualne na glebach s³abych. IERiG¯ Warszawa.


Adam Harasim, Andrzej Madej

EVALUATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF CATTLE FARMS WITHVARIED PERCENTAGE OF GRASSLANDS

Summary

The paper presents an evaluation of the degree of sustainable development of dairy farms dependingon the percentage of grasslands in their total acreage under crops. The soils of the surveyed farms werelight and classified as rye-growing complexes. Criteria and indices related to production, environment andfarm economics were included in the evaluation. A synthetic indicator was proposed to assess thecompatibility of farming practices with sustainable management principles. The study showed the per-centage of grassland to be negatively correlated with such variables intensiveness of crop productionorganization, as soil quality indicator, N and P fertilization rates, crop production volume and commer-cial value, N and P input-uptake soil balance, vegetation cover indicator, and the synthetic indicator ofthe compatibility of farming practices with sustainable management principles. The only positivelycorrelated factor was cropland vegetation cover over the year.

Adres do korespondencji:doc. dr hab. Adam Harasim

Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa � Pañstwowy Instytut Badawczyul. Czartoryskich 8

24-100 Pu³awytel. (0 81) 886 34 21 w. 234


EFEKTY EKONOMICZNE PROWADZENIA STAJNI KONI WY�CIGOWYCH W AUSTRII ... 39ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

EFEKTY EKONOMICZNE PROWADZENIA STAJNIKONI WY�CIGOWYCH W AUSTRII

PRZEZ POLSKI PODMIOT GOSPODARCZY

Monika Gêbska*, Jacek £ojek**, Micha³ Romanowski**

* Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW w WarszawieKierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara

**Katedra Szczegó³owej Hodowli Zwierz¹t, Zak³ad Hodowli Koni SGGW WarszawieKierownik: prof. dr hab. Henryk Grodzki

S³owa kluczowe: konie pe³nej krwi angielskiej, tory wy�cigowe, stajnia wy�cigowa, kosztyKey words: English thoroughbred (horses), horse racing, racehorse stable, costs

S y n o p s i s: W opracowaniu zaprezentowano wyniki ekonomiczne oddzia³u stajniwy�cigowej Polskiej Korporacji Inwestycyjnej S.A., który prowadzi³ dzia³alno�æ w Ebre-ichsdorfie (Austria) od kwietnia 2004 do pa�dziernika 2005 roku. W analizowanymokresie liczba trenowanych koni wynosi³a �rednio 16 sztuk, miesiêczne przychody osi¹-gane z nagród stanowi³y równowarto�æ 1151,95 z³ w przeliczeniu na jednego konia, za�koszty ca³kowite 3331,75 z³, a zatem dzia³alno�æ ta przynosi³a co miesi¹c stratê 2180,75z³ na konia. Uzyskane wyniki wskazuj¹ na trwa³y brak rentowno�ci prowadzenia stajniwy�cigowej na torze w Ebreichsdorfie, co wynika³o z niskich przychodów z wygranych,jak i wysokich kosztów dzia³alno�ci, w szczególno�ci kosztów wynagrodzeñ pracowni-ków, dzier¿awy i utrzymania infrastruktury stajni.

WSTÊP

Warto�æ konia wy�cigowego pe³nej krwi angielskiej czy czystej krwi arabskiej okre�lajego dzielno�æ, czyli zdolno�æ do wspó³zawodniczenia z innymi koñmi w wa¿nych goni-twach. G³ównym miejscem treningu i oceny przydatno�ci wy�cigowej koni gor¹cokrwi-stych w Polsce jest tor wy�cigowy na warszawskim S³u¿ewcu. Niestety od kilku lat istnienietoru jest zagro¿one, a sezony wy�cigowe zamiast w kwietniu rozpoczynaj¹ siê w po³owieroku [Budny 2007]. Tak znaczne opó�nienia powoduj¹ skrócenie sezonu wy�cigowego,utrudniaj¹ planowanie treningu, ocenê koni oraz zmniejszaj¹ szanse na uzyskanie przycho-dów w postaci wygranych.

Hodowcy koni pe³nej krwi angielskiej rozpoczêli zatem poszukiwania innych mo¿liwo-�ci przeprowadzania prób dzielno�ci koni, niezbêdnych do prowadzenia prawid³owej selek-cji. Zainteresowali siê mo¿liwo�ciami prowadzenia takiej dzia³alno�ci poza granicami Polskilicz¹c na poprawê wyników hodowlanych i pokrycie kosztów dzia³alno�ci z wygranychwy�cigowych. W sytuacji, kiedy znaczna czê�æ stadnin pañstwowych zosta³a sprywatyzo-wana, a na torach dominuj¹ konie hodowców prywatnych, to w³a�nie na nich spoczywa

40 M. GÊBSKA, J. £OJEK, M. ROMANOWSKI

ciê¿ar selekcji i wdra¿ania postêpu w hodowli koni pe³nej krwi angielskiej. S¹ oni zaintereso-wani mo¿liwo�ci¹ op³acenia obowi¹zkowych kosztów utrzymania stajni wy�cigowej zdo-bytymi nagrodami wy�cigowymi.

W krajowej literaturze hipologicznej nieliczne prace o tematyce ekonomicznej koncen-truj¹ siê zwykle na analizie kosztów wychowu [Janiszewska, Speichert-Karkosz 1989, Brze-ski, Zaj¹c 1993, Jasiczek 2000a] lub kalkulacji kosztów utrzymania koni wykorzystywanychw rekreacji [Jasiczek 2000b], agroturystyce [Janiszewska i in. 2003] i innych kierunkachutrzymania [Chrzanowski, £ojek 2003]. Badania w zakresie hodowli i u¿ytkowania koniwy�cigowych w Polsce prowadzone by³y do�æ dawno i maj¹ znaczenie historyczne [£ojeki in. 1993, Chrzanowski i in. 2003]. Celem opracowania jest okre�lenie efektów ekonomicz-nych prowadzenia stajni koni wy�cigowych w Austrii. W badaniach ustalono poziom kosz-tów i ich strukturê, a ponadto okre�lono, w jakiej czê�ci dokonywa³ siê zwrot poniesionychkosztów z wygranych wy�cigowych.

MATERIA£ I METODY

Obiekt badañ wybrano w sposób celowy. Przegl¹d literatury wskazywa³ jednoznaczniena wysokie koszty prowadzenia hodowli koni w Polsce, a szczególnie prowadzenia ocenydzielno�ci [Forney 1991, £ojek i in. 1993, Chrzanowski i in. 2003]. Dla porównania poddanoanalizie wyniki uzyskiwane przez polski podmiot gospodarczy dzia³aj¹cy na terenie innegopañstwa. Wybrano do tego celu Polsk¹ Korporacjê Inwestycyjn¹ S.A. � firmê zajmuj¹ca siêhodowl¹ i treningiem koni wy�cigowych pe³nej krwi angielskiej, prowadz¹c¹ stajniê wy�ci-gow¹ na warszawskim S³u¿ewcu, której oddzia³ funkcjonowa³ tak¿e na terenie Austrii w2004 i 2005 roku w ma³ej miejscowo�ci oko³o 30 km na po³udnie od Wiednia.

Decyduj¹cym czynnikiem, który wp³yn¹³ na wybór lokalizacji stajni wy�cigowej, by³ootwarcie w Ebreichsdorfie nowoczesnego o�rodka treningowego przy najnowszym w Eu-ropie �rodkowej torze wy�cigowym. Kompleks Magna Racino zapewnia³ pe³ne zaplecze,niezbêdne do prowadzenia treningu koni. Do dyspozycji oddano osiem stajni, w którychmiejsce mog³o znale�æ 608 koni. Centrum logistyczne zapewnia³o zaopatrzenie w siano,owies i �ció³kê. W kompleksie przygotowano tak¿e 80 mieszkañ z zapleczem socjalnym,które mia³y s³u¿yæ personelowi stajennemu i trenerom.

Dodatkowym atutem kompleksu Magna Racino jest po³o¿enie umo¿liwiaj¹ce zg³asza-nie koni do gonitw rozgrywanych na w³oskich torach wy�cigowych, które zawsze by³yatrakcyjne ze wzglêdu na wysoko�æ nagród. Korzystanie z kompleksu stanowi³o praktycz-ne rozwi¹zanie pozwalaj¹ce unikn¹æ kosztownych inwestycji w zaplecze treningowe zagranic¹ i jednoczenie uniezale¿niæ siê od Spó³ki S³u¿ewiec Tory Wy�cigów Konnych wWarszawie.

Oddzia³ w Ebreichsdorfie dzia³a³ od stycznia 2004 do pa�dziernika 2005 roku. Jakomateria³ �ród³owy w opracowaniu wykorzystano dane rachunkowe pochodz¹ce z doku-mentacji ksiêgowej firmy PKI S.A. z pe³nych 19 miesiêcy istnienia oddzia³u. Analizê zgroma-dzonych informacji przeprowadzono metod¹ analizy przypadku. Koszty utrzymania konipodano w kwotach brutto. Przychody i koszty dzia³alno�ci stajni w Ebreichsdorfie przeli-czone zosta³y z euro na z³otówki po �rednim miesiêcznym kursie wymiany walut obliczonymprzez NBP.

EFEKTY EKONOMICZNE PROWADZENIA STAJNI KONI WY�CIGOWYCH W AUSTRII ... 41

CHARAKTERYSTYKA I ORGANIZACJA STAJNI WY�CIGOWEJ NA TORZEW EBREICHSDORFIE

Pocz¹tkowo nowa stajnia mia³a �ci�le wspó³pracowaæ ze stajni¹ w Warszawie. Do MagnaRacino mia³y byæ przywo¿one wytrenowane konie, które mog³yby w ci¹gu kilku, kilkunastudni pobytu w Austrii braæ udzia³ w gonitwach. Oddalenie obu o�rodków o 750 km, okaza³osiê jednak do�æ powa¿n¹ barier¹ dla ci¹g³ego przemieszczania koni. Dwunastogodzinnepodró¿e by³y zbyt du¿ym obci¹¿eniem dla zwierz¹t. Nawet zniesienie pierwszego maja 2004roku wiêkszo�ci kontroli weterynaryjnych, stanowi¹cych znaczne utrudnienie w transpor-cie transgranicznym, nie skróci³o czasu transportu. Konieczno�æ zminimalizowania przewo-zów, które wp³ywa³y niekorzystnie na wyniki wy�cigowe startuj¹cych koni sprawi³a, i¿stajnia w Ebreichsdorfie sta³a siê autonomicznym o�rodkiem.

Z badañ w³asnych wynika, ¿e podczas pobytu w Magna Racino konie przebywa³y wpojedynczych boksach. W ¿ywieniu wykorzystywano owies jako paszê tre�ciw¹, oraz sia-no. Dawkê wzbogacano dodatkami mineralno-witaminowymi. �ció³kê stanowi³ preparatStreufex� � specjalny granulat ze s³omy. Obs³ugê stajni w Ebreichsdorfie zapewniali pol-scy pracownicy przyje¿d¿aj¹cy do Austrii rotacyjnie na okres od 14 dni do trzech miesiêcy.Ich wynagrodzenia ustalone zosta³y na poziomie wynagrodzeñ osób wykonuj¹cych tak¹sam¹ pracê w Austrii. Pracownicy zakwaterowani byli w mieszkaniach wynajmowanych odMagna Racino Corporation. Opiekê weterynaryjn¹ sprawowa³ obligatoryjnie lekarz zatrud-niony przy torze wy�cigowym, tylko niewielka czê�æ us³ug mog³a byæ �wiadczona przezinnych lekarzy weterynarii.

W kompleksie Magna Racino Polska Korporacja Inwestycyjna S.A. utrzymywa³azmienn¹ liczbê koni (tab. 1). Pocz¹tkowo liczba koni trenowanych w Ebreichsdorfie wyno-si³a 10 sztuk. Liczba ta jednak zwiêkszy³a siê do�æ szybko do 17. W szczytowym momencieprzebywa³y tam nawet 24 konie. Przywiezione zwierzêta trenowano, a nastêpnie poddawa-no próbom dzielno�ci w gonitwach. W zale¿no�ci od wyników i perspektyw podejmowanodecyzjê o pozostawieniu konia w Ebreichsdorfie na d³u¿ej lub odes³aniu do stajni na S³u-¿ewcu. Niektóre konie przebywa³y w Austrii kilkana�cie dni, a najlepsze kilka tygodni. Wczasie dzia³ania oddzia³u wielokrotnie wymieniano stawkê koni.

Zmienna liczba koni mia³a na celu racjonalizacjê kosztów dzia³alno�ci, szczególnie pasz,�ció³ki, us³ug podkowniczych i opieki weterynaryjnej, których ceny by³y wy¿sze ni¿ wPolsce, a nawet wy¿sze od cen rynkowych obowi¹zuj¹cych w Austrii. Wszystkich korzy-staj¹cych z kompleksu Magna Racino od pocz¹tku dzia³ania obiektu obowi¹zywa³a zasadazaopatrywania siê w Magna Entertainment Corporation (MEC). Restrykcje te t³umaczo-no wzglêdami zachowania porz¹dku i chêci¹ unikniêcia dostaw odrêbnie dla ka¿dego na-jemcy. W praktyce podyktowane by³y za³o¿eniem zyskowno�ci sprzeda¿y materia³ów nie-zbêdnych do funkcjonowania ka¿dej stajni. Jedynie zakup pasz uzupe³niaj¹cych i dodat-ków mineralno-witaminowych odbywa³ siê na zasadach rynkowych.

WYNIKI I DYSKUSJA

Koszty wynagrodzeñ pracowników by³y najwiêksz¹ pozycj¹ kosztów (tab. 1). Mie-siêcznie na wynagrodzenia przeznaczano 20 613 z³, co w przeliczeniu na �redni koszt opiekinad jednym koniem wynosi³o 1314 z³. W strukturze kosztów wynagrodzenia stanowi³y

42M

. GÊ

BSK

A, J. £

OJE

K, M

. RO

MA

NO

WSK

I

5002kinreizd�ap-4002ñeiceiwkeiserkoweifrodshcierbEwjewogic�ywinjatsainamyzrtuytzsoK.1alebaT

c¹iseiM ainder�abzcil

inok

]³z[ytzsoK

anais zsaphcywic�ert

zsapihcyc¹jain³epuzu

wóktadod

ik³óic� gu³suhcyzcinwokdop

gu³suhcynjyranyretew

umjanywwóskob

ñezdorganywotturb

40ñeiceiwK40jaM

40ceiwrezC40ceipiL

40ñeipreiS40ñeisezrW

40kinreizd�aP40dapotsiL40ñeizdurG

50ñezcytS50ytuL

50cezraM50ñeiceiwK

50jaM50ceiwrezC

50ceipiL50ñeipreiS50ñeisezrW

50kinreizd�aPMEZAR

c¹iseimanoinder�ainokanoinder�

0,010,710,515,210,210,610,715,415,315,020,125,715,320,220,610,410,210,210,21

x7,51

x

51,654109,554282,701228,807155,726143,141239,642256,888182,907169,955225,065252,151232,889243,318288,789189,557141,584188,934126,9341

17,3258365,7202

72,921

03,565199,936242,562219,638145,947158,103263,514222,030214,738158,157264,257205,213222,212322,420388,631216,788164,695118,745135,7451

53,1141445,9712

69,831

26,312168,640203,657112,424174,653196,487107,278180,475195,424195,331260,431259,297135,094277,443297,656125,364187,732160,002148,9911

24,7012368,9861

47,701

79,517286,085444,039352,781356,530379,399319,091456,225301,881377,477428,577454,210465,375563,742537,707312,572330,077236,586231,5862

92,3581757,1873

21,142

96,141211,216363,990323,315277,393264,941367,403308,777299,315261,567399,567330,461350,593428,731447,329286,285223,481267,711273,7112

61,0666511,2892

31,091

79,681179,013442,735177,8777

95,72914,704340,8441

13,37931,123

58,442169,725

28,765362,1361

48,26876,662

61,561126,91678,89732,623

07,2092327,1371

14,011

23,695518,167709,539670,210601,906651,766738,607849,552855,657709,255961,256961,648889,9611125,75011

31,128999,926831,337774,350715,5037

26,32165130,7128

09,325

61,0245129,7029122,2405111,6200200,4735223,2192271,2713207,0624267,1860251,9446112,3135178,0842292,1497282,7678288,9375237,0019131,5878142,0355197,65451

49,16619397,31602

03,4131



niemal po³owê (47%) ogó³u kosztów zwi¹zanych z prowadzeniem stajni wy�cigowej w Ebre-ichsdorfie (rys. 1). Wp³yn¹³ na to wysoki poziom op³at za pracê w Austrii, znacznie wy¿szyni¿ w Polsce.

Drug¹, co do wysoko�ci grup¹ kosztów by³y koszty zwi¹zane z dzier¿aw¹ i utrzyma-niem infrastruktury stajni. Miesiêcznie na ten cel przeznaczano �rednio 8271 z³. Boksy wstajniach w Ebreichsdorfie wykorzystywane by³y na podstawie umów dzier¿awy. W kom-pleksie Magna Racino pocz¹tkowo nie pobierano op³at za pozosta³¹ infrastrukturê trenin-gow¹. Ze wzglêdu na dostêpno�æ boksów (wiele boksów by³o wolnych) nie by³o koniecz-no�ci ich rezerwacji i najmu konkretnej liczby pomieszczeñ. Zgodnie z zasadami przyjêtymiprzez MEC najemca op³aca³ czynsz tylko za te boksy, w których przebywa³y konie. Okresrozliczeniowy skrócono z miesi¹ca do 14 dni, co u³atwia³o racjonalizacjê wynajmu. W sk³adinfrastruktury, z której korzystano wchodzi³y równie¿ trzy mieszkania dla pracowników, atak¿e pomieszczenie gospodarcze, za które MEC nie pobiera³o op³at. Z³e wyniki finansoweMEC zmusi³y zarz¹d obiektu do poszukiwania mo¿liwo�ci dodatkowego zarobku. Op³aty zakorzystanie z infrastruktury treningowej, ogrzewanie czê�ci wspólnych stajni, jak równie¿energiê elektryczn¹ zu¿ywan¹ w stajniach wprowadzono w sierpniu 2004 roku. Op³aty tedodano do kosztów wynajmu boksów. Pocz¹tkowo korzystanie z boksu i infrastrukturykosztowa³o oko³o 550 z³/konia/miesi¹c, a pod koniec dzia³alno�ci ponad 600 z³/konia/mie-si¹c. Wprowadzono równie¿ op³aty za bezp³atne do tej pory ogrzewanie mieszkañ.

Koszty ¿ywienia zwierz¹t ukszta³towa³y siê na poziomie 5897 z³/miesi¹c, czyli oko³o 376z³ w przeliczeniu na konia w czasie jego pobytu w kompleksie Magna Racino. By³y onezawy¿one w stosunku do kosztów rynkowych ¿ywienia ze wzglêdu na monopolistycznepraktyki w³a�ciciela kompleksu. Mimo niekonkurencyjnych cen zaopatrzenia koszty pasztre�ciwych, siana i dodatków ¿ywieniowych stanowi³y tylko 13,6% kosztów ogó³em.

W�ród kosztów prowadzenia stajni wy�cigowej w Ebreichsdorfie, uwagê zwraca fakt,¿e koszty �ció³ki w wysoko�ci 3782 z³ na miesi¹c, czyli 241 z³ na konia, przewy¿sza³y prawiedwukrotnie koszty owsa. W Magna Racino obowi¹zkowo nale¿a³o stosowaæ jako materia³�ció³kowy StreufexTM. By³ to granulat rozdrobnionej s³omy, charakteryzuj¹cy siê bardzowysok¹ ch³onno�ci¹ wilgoci. Po zetkniêciu z p³ynem najpierw rozpada³ siê w py³, a nastêp-nie zwiêksza³ swoj¹ objêto�æ wi¹¿¹c dok³adnie pozosta³¹ wilgoæ. Materia³ ten mia³ mniejsz¹

objêto�æ ni¿ s³oma i zapewnia³ utrzy-manie bardzo suchego pod³o¿a. Zewzglêdu na proces technologicznyoraz powi¹zania w³a�ciciela obiektówi producenta StreufexuTM by³ to jed-nak materia³ bardzo drogi i w przypad-ku swobodnego wyboru systemu�ció³kowego nie by³ konkurencyjny.Charakteryzowa³ siê równie¿ du¿¹ za-warto�ci¹ frakcji pylistej, która unosi-³a siê w powietrzu, a nastêpnie osia-da³a na wszystkich powierzchniach wstajni, uniemo¿liwiaj¹c praktycznieutrzymanie czysto�ci. Wp³yw powsta-j¹cego kurzu nie by³ tak¿e obojêtnydla stanu zdrowia zwierz¹t i obs³ugi

6LDQR

��

:HWHU\QDULD

��

2ZLHV

��

'RGDWNL�SDV]RZH

��

:\QDJURG]HQLD

��

3RGNRZQLFWZR

��

:\QDMHP�

ERNVyZ

��

FLyáND

��

Rysunek 1. Struktura kosztów utrzymania koniwy�cigowych w stajni w Ebreichsdorfie



stajni. Warto równie¿ dodaæ, ¿e StreufexTM nie amortyzowa³ tak dobrze jak s³oma uderzeñkoñczyn o pod³o¿e w przypadku trudno�ci przy wstawaniu, b¹d� zajmowaniu przez koniepozycji le¿¹cej. Ci¹g³e otarcia stawów pêcinowych i skokowych stanowi³y dodatkow¹ wadêtego typu �ció³ki i wp³ywa³y negatywnie na sprawno�æ koni, które wymaga³y czasamidodatkowej opieki weterynaryjnej.

Wysokie by³y równie¿ koszty kucia koni wraz z materia³ami podkowniczymi. Stanowi³yone 7% kosztów ogó³em i wynosi³y prawie 3000 z³/miesi¹c, dorównuj¹c niemal kosztom�ció³ki. Ze wzglêdu na wysoki poziom cen us³ug weterynaryjnych w Austrii, konie wymaga-j¹ce d³ugotrwa³ego leczenia przenoszono do stajni prowadzonej równocze�nie w Warsza-wie, gdzie poziom cen us³ug by³ na zdecydowanie ni¿szym ni¿ w Austrii.

Zwraca uwagê znaczna zmienno�æ wysoko�ci kosztów tej pozycji w poszczególnychmiesi¹cach roku, co nale¿y wi¹zaæ z losowo�ci¹ urazów koni, jakim ulega³y podczas trenin-gu, rozk³adem terminów szczepieñ (2 razy w roku) oraz odrobaczaniem koni (3 razy w roku).Dane zawarte w tabeli 1 odzwierciedlaj¹ wzrost kosztów z tego tytu³u w maju 2004, wrze�niu2004 oraz marcu 2005 roku. Koszty zwi¹zane z zabiegami i profilaktyk¹ weterynaryjn¹ nale-¿a³y do najmniej przewidywalnych i mo¿liwych do zaplanowania spo�ród wszystkich grupkosztów sk³adaj¹cych siê na ca³kowite utrzymanie konia wy�cigowego.

Przychody z wygranych wy�cigowych w poszczególnych miesi¹cach sezonów 2004 i2005 roku podano w warto�ciach netto, tzn. zosta³y obliczone przez pomniejszenie wygra-nych brutto o nastêpuj¹ce sk³adniki:� op³aty za zapis koni do gonitw,� op³aty dla je�d�ców dosiadaj¹cych koni w gonitwach,� 5% nagród brutto dla je�d�ców dosiadaj¹cych koni w gonitwach,� 10% nagród brutto dla trenera koni,� 4% nagród brutto jako wsparcie funduszu hodowlanego,� 3% nagród brutto op³aty za start koni nie zarejestrowanych w Jockey Clubie austriackim.

Przychody z nagród wy�cigowych wygranych przez konie przebywaj¹ce w Ebreichs-dorfie w ci¹gu 19 miesiêcy istnienia oddzia³u wynios³y 343 628 z³, czyli ponad 18 tys. z³miesiêcznie, co nie pokrywa³o miesiêcznych kosztów ca³kowitych dzia³ania oddzia³u, któreprzekracza³y 43 200 z³. Sytuacjê pogarsza³ fakt nierozgrywania gonitw w miesi¹cach zimo-wych (grudniu, styczniu i lutym).

Po³o¿enie geograficzne Polski i Austrii, jak równie¿ brak infrastruktury umo¿liwiaj¹cejprzeprowadzanie wy�cigów konnych w zimie, by³y g³ównymi powodami ustalenia, jakotypowego sezonu rozgrywania gonitw, okresu pomiêdzy kwietniem a grudniem. Pozosta³aczê�æ roku ze wzglêdu na brak wp³ywów z nagród wy�cigowych jest finansowana z rezerwutworzonych podczas w³a�ciwego sezonu lub innych �róde³ finansowania, co ewidentniewp³ywa na ekonomiczny efekt prowadzenia stajni wy�cigowej.

Zawarte w tabeli 2 dane wskazuj¹, i¿ przychody z wygranych wy�cigowych nie pokry-wa³y w pe³ni kosztów oceny i selekcji koni wy�cigowych. W opisywanym przyk³adziepokry³y one tylko 41,8% kosztów. Pozytywny wynik ekonomiczny w miesiêcznym okresierozliczeniowym w sezonie 2004 i 2005 roku osi¹gniêto jedynie w lipcu 2005 roku, co �wiad-czy³o o konieczno�ci sta³ego finansowania stajni wy�cigowej na torze w Ebreichsdorfie zinnych �róde³, w tym sprzeda¿y koni.

Wyniki przeprowadzonych analiz by³y zgodne z wynikami badañ Chrzanowskiego iwspó³autorów [2003], którzy na podstawie analizy kosztów utrzymania i treningu koni wdwu stajniach na warszawskim torze w sezonie 1999 stwierdzili, ¿e w jednej stajni na swoje


utrzymanie nie zarobi³o 72,9%koni pe³nej krwi angielskiej i54,8% koni czystej krwi arab-skiej. Wyniki drugiej z analizo-wanych stajni by³y znaczniegorsze, bowiem a¿ 82,4% konipe³nej krwi i 93,3% koni czystejkrwi wygra³o na torze kwoty ni¿-sze od kosztów utrzymania. Tak-¿e Jasiczek [2000a] ustalaj¹cop³acalno�æ hodowli koni pe³-nej krwi w Polsce stwierdzi³ ujem-ny wynik finansowy dzia³alno-�ci obu analizowanych stadnini konieczno�æ jej dotowania.

Analiza ekonomiczna doty-cz¹ca koszów utrzymania koniw treningu wy�cigowym by³aprzedmiotem badañ £ojka iwspó³autorów [1993]. Dokonalioni rachunku kalkulacji kosztówutrzymania konia pe³nej krwiangielskiej i czystej krwi arab-skiej w treningu wy�cigowymna PTWK w Warszawie w warunkach cenowych 1991 roku. Rachunek przeprowadzonometod¹ rozdzielcz¹ uorganicznion¹. Analizuj¹c strukturê kosztów utrzymania brutto koniape³nej krwi angielskiej i czystej krwi arabskiej w treningu wy�cigowym stwierdzili, ¿e naj-wiêkszy udzia³ stanowi³y koszty po�rednie (ok. 37%). Udzia³ kosztów materia³owo-pieniê¿-nych stanowi³ ok. 32%, za� p³ac wraz z narzutami ok. 31%, czyli mia³y ni¿szy udzia³ ni¿ wEbreischdorfie. W strukturze nak³adów materia³owo-pieniê¿nych najwiêkszy udzia³ mia³ykoszty pasz i �ció³ki (8,9% dla pe³nej krwi i 7,2% dla czystej krwi) oraz koszty energii i paliw� oko³o 10,5% w hodowli obu ras. Pasze stosowane w ¿ywieniu koni pochodzi³y w ca³o�ciz zakupu.

Chrzanowski i wspó³autorzy [2003] porównuj¹c koszty utrzymania i indywidualne wy-niki koni w dwu stajniach na warszawskim torze w sezonie 1999 r. stwierdzili, ¿e w jednejstajni na swoje utrzymanie zarobi³o w postaci wygranych wy�cigowych tylko 27,1% konipe³nej krwi angielskiej i 45,2% koni czystej krwi arabskiej, a w drugiej jedynie 17,6% konipe³nej krwi i 6,7% koni czystej krwi.

Forney [1990] stwierdzi³, ¿e najwiêkszy udzia³ w strukturze kosztów ponoszonych naprowadzenie stajni wy�cigowej przez trenera w Po³udniowej i Pó³nocnej Kalifornii stanowi³yp³ace wraz z narzutami (61,7% w Po³udniowej i 58,9% w Pó³nocnej Kalifornii). W zwi¹zku z tymograniczanie udzia³u p³ac w kosztach utrzymania konia by³o jednym ze sposobów optymaliza-cji wykorzystania �rodków przydzielonych trenerowi przez w³a�ciciela konia. Dokonywanotego miêdzy innymi przez instalowanie maszyn do stêpowania koni, zamiast wynajmowaniaje�d�ców, oraz zwiêkszenie liczby zwierz¹t pod opiek¹ jednego stajennego. Pasze i �ció³kastanowi³y 24% udzia³ w Po³udniowej i 23,4% � w Pó³nocnej Kalifornii. Z kolei w dwu stadni-

]³z[eifrodshcierbEwjewogic�ywinjatsic�onla³aizdikinyW.2alebaT

c¹iseiM ydohcyzrPdórganz

hcywogic�yw

ytzsoKetiwok³ac

atartS

40ñeiceiwK40jaM

40ceiwrezC40ceipiL

40ñeipreiS40ñeisezrW

40kinreizd�aP40dapotsiL40ñeizdurG

50ñezcytS50ytuL

50cezraM50ñeiceiwK

50jaM50ceiwrezC

50ceipiL50ñeipreiS50ñeisezrW

50kinreizd�aP

19,7712297,26504

80,164948,9218102,5428255,2344266,16933

18,93500,000,000,0

30,347462,9900104,1431156,1380236,9000552,0632346,2210285,90661

91,6921332,6166479,3766364,7844476,3703402,8537496,7537463,3825428,2349312,2323471,2841430,8238421,2049551,5528586,0428478,0689306,1146327,3732310,87023

92,8119-44,3506-98,21272-26,75362-84,82841-66,52922-30,69331-55,34744-28,23493-12,23234-71,28414-00,58534-68,20394-57,31964-30,90472-

67,8410143,1504-80,15221-34,86451-

mezaRc¹iseim/oinder�

ainok/oinder�

72,82634307,58081

21,3511

81,44212883,32234

58,5572

29,516774-86,73152-

37,2061-



nach koni pe³nej krwi angielskiej analizowanych przez Jasiczka [2000a] udzia³ tych kosztówokaza³ siê ni¿szy i wynosi³ odpowiednio 36 i 22,8% nak³adów przy czym w pierwszym przypad-ku udzia³ zu¿ytej paszy stanowi³ najwy¿szy sk³adnik poniesionych kosztów.

PODSUMOWANIE

Efekty ekonomiczne prowadzenia stajni koni wy�cigowych w Austrii, na torze w Ebre-ichsdorfie by³y niezadowalaj¹ce. Koszty prowadzenia oceny dzielno�ci przewy¿szy³y 1,7razy kwoty przychodów z wygranych, czyli zwróci³o siê zaledwie 41,8% tych kosztów.Przeniesienie dzia³alno�ci z Polski do Austrii nie spe³ni³o zatem wszystkich oczekiwañ.Zapewni³o co prawda uniezale¿nienie siê od dzia³alno�ci TWK na S³u¿ewcu, ale nie osi¹-gniêto poprawy wyniku finansowego. Jak siê okaza³o w Austrii wy¿szym kwotom nagródtowarzyszy³y wy¿sze koszty, w szczególno�ci wynagrodzeñ, wynajmu pomieszczeñ, �ció³kii pasz. Jednak przedstawiony przegl¹d literatury wskazuje, ¿e w latach ubieg³ych dzia³al-no�æ ta zawsze generowa³a stratê.

Sytuacjê mo¿na by poprawiæ przez wzrost przychodów z wygranych w najwa¿niej-szych gonitwach np. Derby, Oaks i St. Leger, lub w wiêkszej liczbie gonitw ni¿szej rangi.Istnienia takiej mo¿liwo�ci w badanej stajni dowodzi przyk³ad lipca 2005 roku, kiedy tojeden z koni wygra³ presti¿ow¹ gonitwê. Ju¿ to wystarczy³o, ¿eby zamkn¹æ miesi¹c z wyni-kiem dodatnim. Nale¿y zbadaæ czy niedostateczne wyniki wy�cigowe koni to tylko efektniedoskona³o�ci treningu czy tak¿e, a mo¿e przede wszystkim, zbyt niskiego potencja³ugenetycznego zwierz¹t.

Dodatkowej poprawy sytuacji mo¿na poszukiwaæ przez obni¿enie kosztów stanowi¹-cych w strukturze kosztów najwiêksz¹ pozycjê, czyli wynagrodzeñ pracowników. Jednak zewzglêdu na wysokie wymagania fachowe stawiane pracownikom stajni wy�cigowych, jak ibrak mo¿liwo�ci mechanizacji pracy w takich stajniach nie jest to ³atwe do uzyskania.

Rozpatruj¹c prowadzenie stajni wy�cigowej koni pe³nej krwi angielskiej, jako odrêbnejdzia³alno�ci polegaj¹cej na ocenie i selekcji zwierz¹t � mo¿na stwierdziæ zarówno na podsta-wie badañ w³asnych, jak i na podstawie danych literaturowych, ¿e by³a to dzia³alno�æobarczona du¿¹ niepewno�ci¹, trudno bowiem jest przewidzieæ liczbê i kwotê wygranych, azatem niezbêdne s¹ dodatkowe �ród³a finansowania.

LITERATURA

Brzeski E., Zaj¹c J. 1993: Op³acalno�æ hodowli zarodowej koni ró¿nych ras w wybranych stadninachPolski Po³udniowej. Zesz. Nauk. AR Kraków, 283.

Budny J. 2007: Historia hodowli i wy�cigów konnych w Polsce. Bomba w górê! 166 lat wy�cigów konnychw Warszawie. Wyd. Muzeum Woli Oddzia³ Muzeum Historycznego m.st. Warszawy i Polski KlubWy�cigów Konnych, Warszawa.

Chrzanowski S., £ojek A., Adamczyk M. 2003: Analiza kosztów utrzymania i treningu koni na torzewy�cigowym w Warszawie na przyk³adzie dwóch stajni wy�cigowych. Zesz. Nauk. Przegl¹du Hodow-lanego, 68(5), PTZ, Warszawa.

Chrzanowski S., £ojek A. 2003: Analiza wyników produkcyjnych i ekonomicznych gospodarstwa prowa-dz¹cego hodowlê koni pó³krwi (studium przypadku). Zesz. Nauk. PTZ, 68(5), Warszawa.

Forney M.W. 1990: How much does racehorse cost? Owning a Thoroughbred. California ThoroughbredBreeders Foundation.


Janiszewska J., Speichert-Karkosz M. 1989: Porównanie op³acalno�ci chowu koni gor¹co- i zimnokrwi-stych w stadninach województwa szczeciñskiego. Zesz. Nauk. AR Szczec. Zootech., 137(25).

Janiszewska J., Cie�la A., Radowicz E., Tobiszewska I. 2003: Dzia³alno�æ agroturystyczna jako dodatko-we �ród³o dochodu rolników. Zesz. Nauk. PTZ, 68(5), Warszawa.

Jasiczek G. 2000a: Analiza kosztów utrzymania koni pe³nej krwi angielskiej na przyk³adzie dwóch stadninkoni sp. z o. o. Zesz. Nauk. Przegl¹du Hodowlanego, 50, PTZ, Warszawa.

Jasiczek G. 2000b: Analiza efektywno�ci chowu i u¿ytkowania na przyk³adzie dwóch prywatnych o�rod-ków je�dzieckich w po³udniowo-zachodniej Polsce. Zesz. Nauk. AR Szczec. Zootech., 212, Zootech-nica 40.

£ojek J., Chrzanowski S., Stasiowski A., Busz J. 1993: Analiza kosztów utrzymania konia pe³nej krwiangielskiej i czystej krwi arabskiej w treningu wy�cigowym na PTWK w Warszawie. Zesz. Nauk.Przegl¹du Hodowlanego, 10, PTZ, Warszawa.

Monika Gêbska, Jacek £ojek, Micha³ Romanowski

ECONOMIC EFFECTS OF RUNNING OF A RACEHORSE STABLE IN AUSTRIABY A POLISH COMPANY

Summary

The paper presents the results of researches executed in a racehorse stable in Ebreichsdorf, Austriawhich belongs to the Polish Investment Corporation (Polska Korporacja Inwestycyjna S.A.). Branch inEbersdorf conducted its activity from April 2004 to October 2005. The number of trained horsesamounted to the average of 16. The calculated for one horse incom from awards amounted to 1151.95PLN per month and total costs amounted to 3331.75 PLN per month. Thus the activity reports amonthly loss of 2180.75 PLN per horse. The results indicate that the incomes from racing awards couldcover the costs of horse selection and appraisal only in 41, 8%. What contributed to this result was lowerincomes from won competitions and high costs of activity, in particular the costs of remunerations ofemployees constituting 47% of costs connected to running of a racing stable and costs of the lease andmaintaining of the stable infrastructure (19% of total costs). The situation may be expected to improveif horses are trained better. Horses that win more often in most important races, e.g. Derby, Oaks and St.Leger, where awards are much higher. Remedy activities may be sought also at the side of costs. Costs ofremuneration may not be limited because of high professional skills requirements for employees of racingstables and no possibility of mechanization of work in such stables.

Adres do korespondencji:dr in¿. Monika Gêbska


02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 42 40

e-mail: [email protected] in¿. Jacek £ojek

Katedra Szczegó³owej Hodowli Zwierz¹t, Zak³ad Hodowli Koni SGGW,ul. Ciszewskiego 802-786 Warszawa


48 L. WICKIROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

PRODUKCYJNE I EKONOMICZNE EFEKTY STOSOWANIAKWALIFIKOWANEGO MATERIA£U SIEWNEGO W PRODUKCJI

ZBÓ¯ JARYCH I ZIEMNIAKÓW

Ludwik WickiKatedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW

Kierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara

S³owa kluczowe: produkcja zbó¿, postêp techniczny w rolnictwie, postêp biologiczny,op³acalno�æ produkcji, technologia produkcji

Key words: cereals production, technical progress in agriculture, biological progress,production profitability, production technology

S y n o p s i s: Celem badañ by³a ocena wp³ywu stosowania kwalifikowanego materia³usiewnego zbó¿ jarych i ziemniaków na plony i wyniki ekonomiczne produkcji. Analizêprzeprowadzono na podstawie informacji o nak³adach i produkcji zebranych na poziomiepojedynczych pól w postaci 28 tys. kart w latach 1986-2003 z oko³o 500 gospodarstwprowadz¹cych rachunkowo�æ dla IERiG¯. Stwierdzono, ¿e na plantacjach, na którychstosowano kwalifikowany materia³ siewny lub sadzeniakowy uzyskiwano plony o 15-20%wy¿sze (o oko³o 5 dt/ha). Wyniki ekonomiczne produkcji by³y jednak ni¿sze o 3-10%.

WSTÊP

Niniejsze opracowanie jest kontynuacj¹ analiz przedstawionych w artykule �Wp³ywpostêpu biologicznego na plonowanie i ekonomikê produkcji zbó¿ ozimych� opublikowa-nym w zeszycie 1, tomie 94 Roczników Nauk Rolniczych Seria G w 2007 r. Stanowi onouzupe³nienie przedstawionych tam wyników o dane dotycz¹ce zbó¿ jarych i ziemniaków.

Jest powszechnie akceptowane, ¿e postêp techniczny powoduje wzrost produktywno�ciczynników wytwórczych, a wiêc wzrost produkcji, która mo¿e byæ uzyskana z danego zasobuczynników oraz obni¿enie kosztów jednostkowych wytwarzania [Esposti 2000]. Oprócz ujêciaekonomicznego wa¿na staje siê tak¿e ocena postêpu z punktu widzenia kryteriów �rodowisko-wych. Nowe techniki i technologie mog¹ przyczyniaæ siê do ochrony �rodowiska, ale te¿ mo¿edziaæ siê odwrotnie. Technologie energooszczêdne mog¹ znacz¹co zmniejszyæ tempo zmianklimatu [Energy� 1996]. Ograniczenia w zakresie korzystania ze �rodowiska mog¹ te¿ zmieniaækierunek innowacji, np. postulowane zmniejszenie poziomu nawo¿enia zwiêksza zainteresowa-nie lepszym wykorzystaniem sk³adników pokarmowych przez ro�liny.

W rolnictwie postêp techniczny jest równie¿ uwa¿any za g³ówny czynnik prowadz¹cy dowzrostu produktywno�ci. Dla celów analitycznych wyró¿nia siê czê�ci sk³adowe postêpu:techniczny1 (w tym biologiczny), technologiczny, organizacyjny i spo³eczny [Runowski 1997].

1 W³a�ciwsze by³oby sformu³owanie �postêp w zakresie techniki�, lecz w literaturze u¿ywane jestpojêcie �postêp techniczny�.

PRODUKCYJNE I EKONOMICZNE EFEKTY STOSOWANIA KWALIFIKOWANEGO MATERIA£U ... 49

Nie zawsze, w warunkach elastycznego popytu oraz w przypadku innowacji daj¹cejwzrost produkcji i powoduj¹cej wzrost kosztów ca³kowitych, nastêpuje wzrost dochoduproducenta, wiêc wdra¿anie postêpu technicznego nie musi przynosiæ korzy�ci na pozio-mie pojedynczego gospodarstwa. Do tej grupy innowacji nale¿¹ innowacje o charakterzebiologicznym [Heady 1967].

Wspó³cze�nie do najwa¿niejszych czynników pozwalaj¹cych na wzrost produkcyjno-�ci w rolnictwie zalicza siê upowszechnianie postêpu biologicznego. Jego wprowadzaniepozwala³o na wzrost produkcyjno�ci ro�lin w d³ugookresowej perspektywie (1930-2000) ooko³o 50% [Duvick 2005, Lorgeou 2004, Nalborczyk 1997, Ingram, MacLeod, McCall 1997,Wo� 1995, Thirtle 1995]. By³o to wiêcej ni¿ wp³yw takich czynników, jak: nawo¿enie, ochro-na chemiczna ro�lin i mechanizacja procesów produkcji.

Postêp biologiczny charakteryzuje siê pewnymi cechami odró¿niaj¹cymi go od innychkategorii postêpu technicznego w rolnictwie. Wp³ywa nie tylko na ilo�æ, ale tak¿e na jako�æproduktów, pozwala na oszczêdno�æ energii w ró¿nych postaciach, charakteryzuje siê krót-kim okresem zwrotu, ma charakter proekologiczny, jest neutralny wobec skali, pozwala naograniczenie ryzyka produkcyjnego, umo¿liwia lepsze wykorzystanie pozosta³ych czynni-ków produkcji (ziemi, kapita³u). Dla ujawnienia siê w pe³ni jego dzia³ania musi nast¹piæprze³om technologiczny (postêp w zakresie technologii), ale te¿ efekty w skali ca³ego sekto-ra s¹ opó�nione w czasie w stosunku do jego pierwszego zastosowania [Tomczak 2005,Runowski 1997, Klepacki 1997, Majewski 1997, Wo� 1995, Reisch, Zeddies 1995, Kierul,Majewski 1991, Liczkowski 1980, Herer 1970, Heady 1967].

Wprowadzanie postêpu biologicznego napotyka na ró¿ne bariery, takie jak: koniecz-no�æ stosowania wiêkszej ilo�ci pozosta³ych �rodków produkcji, poprawnej technologii,brak odpowiedniej wiedzy rolników, ponoszenie kosztów wdro¿enia postêpu i kosztówdokszta³cania siê rolników oraz pozyskiwania informacji [Day, Klotz-Ingram 1997]. Innymograniczeniem mo¿e byæ nieop³acalno�æ wprowadzania postêpu ze wzglêdu na niekorzyst-ne relacje cenowe. W latach 90. XX wieku w Polsce wiêkszo�æ technologii ekstensywnychcharakteryzowa³a siê ni¿szymi kosztami jednostkowymi, wiêc czynnik ekonomiczny nie by³si³¹ napêdow¹ do upowszechnienia nowych odmian bêd¹cych elementem intensywnych iwydajnych technologii [Wicki 1997, 2007].

W Polsce potencja³ produkcyjny odmian jest wykorzystany w ma³ym stopniu ze wzglê-du na niskie zu¿ycie kwalifikatów [Krzymuski 2003], oraz nieodpowiedni¹ technologiê [Wicki,Dudek 2005], a tak¿e wysoki udzia³ gleb s³abych, na których maksymalne plony nie przekra-czaj¹ 2,5-3 ton/ha [Krasowicz 2007].

Zagadnienie ekonomicznych korzy�ci wynikaj¹cych ze stosowania kwalifikowanegomateria³u siewnego jest wiêc z³o¿one. Warunkowane jest funkcjonowaniem nasiennictwa(szybko�æ wprowadzania nowych odmian) i czynnikami ekonomicznymi. Niema³e znaczeniema te¿ polityka pañstwa w tym obszarze [Czy¿ewski, Henisz-Matuszczak 2008]. Badaniapokazuj¹, ¿e warto�æ produkcji koñcowej kszta³towa³a siê w polskim rolnictwie przede wszyst-kim pod wp³ywem stosowania nak³adów nawozów mineralnych i �rodków ochrony ro�lin[Wicki 2006], a stosowanie kwalifikowanego materia³u siewnego mia³o niewielkie znaczenie,chocia¿ pozwala³o na uzyskiwanie relatywnie wy¿szych cen za sprzedawane produkty.

50 L. WICKI

�RÓD£A DANYCH I METODY

Celem opracowania jest okre�lenie wp³ywu stosowania kwalifikowanego materia³u siew-nego i sadzeniakowego w produkcji zbó¿ jarych i ziemniaków na plony i osi¹gane wynikiekonomiczne produkcji. Oceniane wielko�ci ekonomiczne to nadwy¿ka przychodów nadkosztami, relacja przychodów do kosztów oraz koszt jednostkowy wytworzenia produkcji.Wielko�ci te obliczono dla dwóch wariantów: dla plantacji, na których do siewu u¿ytomateria³u kwalifikowanego oraz dla tych, dla których nie stosowano kwalifikatów.

Dane do analiz pochodzi³y z badañ Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Ro�lin i by³ygromadzone w gospodarstwach rolniczych prowadz¹cych rachunkowo�æ rolnicz¹ dla In-stytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ̄ ywno�ciowej. By³a to próba oko³o 500 gospo-darstw rocznie w latach 1986-2003. Informacje o nak³adach oraz produkcji zbierane by³y wpostaci kart na poziomie pojedynczych pól.

Ze wzglêdu na ró¿nice w warunkach ekonomicznych oraz dla okre�lenia zmian zachodz¹-cych wraz z up³ywem czasu, analizê przeprowadzono w trzech podokresach: 1986-1991, 1992-1997 oraz 1998-2003. Okresy kilkuletnie zamiast danych rocznych zosta³y przyjête po to, abyzniwelowaæ wp³yw przebiegu pogody w danym roku na uzyskiwane wyniki. Uwzglêdnionopodzia³ pól na te, na których zastosowano materia³ kwalifikowany i na te, na których go nieu¿ywano. Stopieñ odsiewu zu¿ywanych kwalifikatów nie by³ brany pod uwagê. W analizachuwzglêdniono nastêpuj¹ce nak³ady: poziom nawo¿enia mineralnego wyra¿ony w kg czystegosk³adnika azotu, fosforu i potasu zu¿ywanego na 1 ha, liczbê zabiegów herbicydami, insekty-cydami oraz fungicydami oraz jako�æ gleby wyra¿on¹ liczb¹ punktów uzyskan¹ w waloryzacjirolniczej przestrzeni produkcyjnej wg Witka [1981]. Przy porównywaniu wielko�ci nak³adówmiêdzy za³o¿onymi wariantami i okresami wykorzystano warto�ci �rednie dla grup.

W pierwszym etapie przyjêto trzy warianty cen: ceny bie¿¹ce dla ka¿dego z okresów,ceny wyra¿one w jednostkach produktu oraz ceny sta³e � �rednie dla lat 2003-2007. Podokonaniu wstêpnych analiz dla poszczególnych wariantów zdecydowano siê na prezenta-cjê wyników w cenach sta³ych. By³o to podyktowane dwoma przyczynami. Po pierwsze, podokonaniu niezbêdnych obliczeñ i porównañ, stwierdzono, ¿e uzyskane dla ró¿nych wa-riantów cen relacje ekonomiczne nie ró¿ni¹ siê od siebie o wiêcej ni¿ 0,7%. Dopuszczalnesta³o siê przyjêcie dowolnego wariantu. Po drugie przyjêcie cen sta³ych, zbli¿onych doaktualnych, pozwala na lepsz¹ percepcjê uzyskanych wyników oraz mo¿liwo�æ bezpo�red-niego porównania wyników uzyskanych dla ró¿nych okresów. Przyjêcie �redniej piêciolet-niej by³o podyktowane chêci¹ unikniêcia dokonywania ocen na podstawie krótkookreso-wych zmian cen. Informacje dotycz¹ce cen pochodzi³y ze statystyk GUS.

Przy ustalaniu si³y oddzia³ywania kwalifikowanego materia³u siewnego na poziom plo-nów wyznaczono dla tej cechy wspó³czynnik korelacji rangowej Spearmana. Wynika³o to zfaktu, ¿e u¿ycie, b¹d� nie, kwalifikowanego materia³u siewnego jest cech¹ skokow¹ o roz-k³adzie 0-1 (binarnym). Wyznaczony wspó³czynnik korelacji, po podniesieniu go do kwa-dratu daje przybli¿ony wspó³czynnik determinacji dla tej cechy. Mo¿na wiêc go porówny-waæ ze wspó³czynnikami determinacji uzyskanymi na podstawie wspó³czynnika korelacjiPearsona [Hollander 1973, Morrison 1990].

Sprawdzenia faktu wystêpowania istotnych ró¿nic pomiêdzy efektami u¿ycia kwalifi-kowanego materia³u siewnego a efektami wykorzystania materia³u niekwalifikowanego do-konano z wykorzystaniem jednoczynnikowej, jednokierunkowej analizy wariancji oraz wy-znaczono grupy jednorodne procedur¹ Tukeya. Wykorzystano procedury programu SAS/


STAT [SAS Institute Inc. 2004]. Wykorzystano tak¿e test dwóch �rednich dla oceny czyuzyskiwane plony oraz ponoszone nak³ady ró¿ni³y siê istotnie miêdzy grupami plantacji2 .Istotno�æ uzyskanych wyników testowano z wykorzystaniem statystyki t-Studenta. Doobliczenia statystyk u¿yto programu DistCalc ver. 1.2.

Kategoria nadwy¿ki u¿yta w badaniach jest zbli¿ona do kategorii nadwy¿ki bezpo�red-niej u¿ywanej w systemie FADN. Ze wzglêdu na dostêpno�æ danych nie obejmuje onajednak niektórych kosztów specjalistycznych, takich jak: koszt suszenia, przygotowania dosprzeda¿y itp. Z tego powodu, mimo, ¿e wyniki mog¹ byæ bardzo zbli¿one, nie mo¿na tychwielko�ci uto¿samiaæ. Warto�æ nadwy¿ki przedstawia efektywno�æ wykorzystania ziemi.

Inn¹ wielko�ci¹ wykorzystan¹ w analizie jest relacja przychodów do warto�ci nak³a-dów, która przedstawia cz¹stkow¹ efektywno�æ wykorzystania kapita³u. Ostatnim wska�ni-kiem u¿ytym w ocenie ekonomicznej jest koszt jednostkowy zmienny produkcji. Zastrze¿e-nie co do zakresu uwzglêdnionych kosztów jest tu identyczne, jak przy nadwy¿ce.

WYNIKI BADAÑ

Zu¿ycie kwalifikowanego materia³u siewnego wybranych zbó¿ oraz ziemniaków w Pol-sce mala³o (rys. 1). Silny spadek zu¿ycia obserwowano w okresie transformacji gospodar-czej, czyli w okresie 1989-1990. W kolejnych latach, do 1998 r., nastêpowa³ niewielki wzrosti stabilizacja zu¿ycia. Po 1998 roku wykorzystanie no�ników postêpu biologicznego po-nownie spada³o i w latach 2006-2007 osi¹ga³o wielko�ci obserwowane w latach najwiêkszejdepresji, czyli w latach 1991-1992.

Kszta³tuj¹cy siê pod wp³ywem zmieniaj¹cej siê struktury zasiewów udzia³ powierzchni,na której zastosowano materia³ kwalifikowany charakteryzowa³ siê tak¿e tendencj¹ spad-kow¹. Wyj¹tkiem by³a produkcja ziemniaków, gdzie udzia³ powierzchni, na której stosowanokwalifikaty rós³, chocia¿ osi¹gn¹³ on w 2007 r. poziom zaledwie 3,8%, a wiêc znacznie mniej ni¿obserwowany 21% udzia³ dla pszeni-cy jarej, 12% dla jêczmienia jaregooraz 8% dla owsa (rys 2). Widocznajest zale¿no�æ wielko�ci zu¿ycia kwa-lifikatów od przeznaczenia produkcjina sprzeda¿, przeciêtnej intensywno-�ci uprawy poszczególnych gatun-ków oraz potencjalnej produktywno-�ci wynikaj¹cej z jako�ci gleb. Mo¿-na stwierdziæ, ¿e stosowaniu kwalifi-katów sprzyja wy¿sza towarowo�æprodukcji, wy¿sza intensywno�æ pro-dukcji oraz wy¿szy potencja³ plono-wania w danej lokalizacji.

Liczba plantacji, z których pozy-skano dane jest przedstawiona w ta-

�

¸̧¹

·¨̈©

§��¸̧

¹

·¨̈©

§

��

�

�

��

�

��

�

��

��

��

� QQQQ

VQVQ

[[WHPS

Rysunek 1. Poziom zu¿ycia kwalifikowanego materia³usiewnego wybranych zbó¿ w Polsce w okresie 1986-2007

�ród³o: obliczenia w³asne na podstawie danych GUS.

2 U¿yto nastêpuj¹cej statystyki testowej

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

W\V��WRQ

�

��

��

��

��

��

��SV]HQLFD�MDUD

M F]PLH �MDU\

RZLHV

]LHPQLDNL��SUDZD�VNDOD�

52 L. WICKI

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

SV]HQLFD�MDUDM F]PLH �MDU\RZLHV]LHPQLDNL��SUDZD�VNDOD�

beli 1. Do obliczeñ u¿yto dane z ponad4400 pól dla pszenicy jarej, po oko³o1500 obserwacji w ka¿dym z okresów,dla jêczmienia jarego z prawie 6000 plan-tacji, oraz dla owsa z 3000 obserwacji.W odniesieniu do ziemniaków do opra-cowania wyników wykorzystano danez 14 820 pól.

W badanych gospodarstwach, wkolejnych analizowanych okresach ob-serwowano spadek udzia³u plantacjiobsiewanych kwalifikatami, wynosi³ onod 25 do 35% zale¿nie od gatunku. Wporównaniu z przeciêtnymi wielko�cia-mi w polskim rolnictwie (rys. 2) stoso-

Rysunek 2. Udzia³ powierzchni mo¿liwy do obsianiamateria³em kwalifikowanym w latach 1987-2007

(wed³ug gatunków)�ród³o: obliczenia w³asne na podstawie danych GUS.

uweisodogenawokifilawku³airetameinawosotsazanudêlgzwezijcatnalparutkurtS.1alebaT

eineinlógezczsyW serkO acinezsParaj

ñeimzcêJyraj

seiwO ikainmeiZ

hcaserkowijcatnalpabzciL1991-6891�17991-2991�23002-8991�3

270177416881

105105911452

3499393611

813493356615

me³ógoijcatnalpabzciL 5344 2995 5403 32841

hcyrótkanijcatnalpketesdOwótakifilawkoty¿u

]%[wóserkogw

1991-6891�17991-2991�23002-8991�3

743303

344323

233212

331222

hcyrótkanijcatnalpketesdO]%[me³ógowótakifilawkoty¿u 53 63 52 52


wanie kwalifikatów w badanych gospodarstwach by³o dwu-czterokrotnie wy¿sze, zale¿nieod rozpatrywanego gatunku.

Stosowanie kwalifikowanego materia³u do siewu mia³o istotny wp³yw na poziom uzy-skiwanych plonów. Obliczone wspó³czynniki korelacji pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e zwi¹zek miê-dzy stosowaniem kwalifikatów a plonowaniem by³ wysoce istotny (tab. 2). Jedynie w okre-sie 1986-1991 w przypadku produkcji owsa nie stwierdzono istotnych statystycznie zale¿-no�ci miêdzy stosowaniem kwalifikatów a osi¹ganymi plonami.

Analiza wariancji dla plonu w zale¿no�ci od rodzaju materia³u siewnego da³a identycz-ne wyniki wskazuj¹ce, ¿e stosowanie nasion kwalifikowanych istotnie wp³ywa³o na plony.Zale¿no�ci by³y istotne przy poziomie ufno�ci 0,013 .

Nieco inne wyniki uzyskano dla wybranych wariantów stosuj¹c test dwóch �rednichdla plonów. Istotne ró¿nice uzyskano dla pszenicy jarej i jêczmienia jarego oraz ziemniaków.Dla owsa nie mo¿na by³o odrzuciæ hipotezy o równo�ci plonów dla ¿adnego z okresów.

3 Poziom Fa=0,01 = 6,64. Uzyskano nastêpuj¹ce statystyki F: dla pszenicy jarej: 59,80, dla jêczmieniajarego: 178,39, dla owsa: 40,16, dla ziemniaków: 249,04.


Przybli¿ony wspó³czynnikdeterminacji pokazuje, ¿e wp³ywstosowania kwalifikatów na po-ziom plonowania wynosi³ wostatnim analizowanym okresieod 2,5% dla owsa i 3,3% dlapszenicy jarej do 6,3% dla jêcz-mienia jarego (tab. 3). W okre-sach wcze�niejszych wielko�cite by³y ni¿sze. Dla pszenicy jarejnast¹pi³ wzrost o 2 punkty pro-centowe, dla jêczmienia obser-wowano dwukrotny wzrost z 3do 6%, podobnie dla ziemniakówwzrost by³ dwukrotny (z 1,8 do4,1%). Ustalone zale¿no�ci,mimo znacz¹cego wzrostu, po-zostawa³y na bardzo niskim po-ziomie, szczególnie bior¹c poduwagê wielko�ci przedstawianew literaturze �wiatowej oraz po-tencjalny postêp odmianowy.Przedstawione zró¿nicowaniejest podobne do uzyskanego dla

zbó¿ ozimych [Wicki 2007]. Dla zbó¿ produkowanych intensywnie i o du¿ym udziale pro-dukcji towarowej wykorzystanie postêpu biologicznego jest wy¿sze. Dodatkowym powo-dem ma³ych efektów stosowania nasion kwalifikowanych mog¹ byæ przeciêtnie gorszestanowiska przeznaczane do produkcji owsa, przez co potencja³ plonowania nowych od-mian nie ujawnia siê.

W tabeli 4 zestawiono plony i wielko�ci podstawowych nak³adów ujêtych w analiziedla wszystkich okresów i wariantów. Poziom nawo¿enia NPK zmniejsza³ siê w produkcjiwszystkich analizowanych gatunków. W okresie 1998-2003 by³ o oko³o 20% ni¿szy odobserwowanego w latach 1986-1991. Wzrasta³a natomiast liczba zabiegów ochrony ro�lin.By³o to od 30 do 80% zabiegów wiêcej zale¿nie od gatunku. Dla owsa liczba zabiegówchemicznej ochrony ro�lin wzros³a o 1 zabieg, a dla pszenicy jarej o 1,5 zabiegu. Przyprodukcji ziemniaków przeciêtna liczba zabiegów zwiêkszy³a siê z 1,8 do 3.

Wa¿nym aspektem by³a te¿ jako�æ stanowiska, mierzona wska�nikiem bonitacji gleb(WBG). Nie by³o wyra�nych ró¿nic w jako�ci stanowiska w produkcji z u¿yciem kwalifika-tów i bez, obserwowano natomiast du¿e zró¿nicowanie w jako�ci gleb, na których uprawia-no poszczególne gatunki. Wska�nik bonitacji gleb na plantacjach pszenicy jarej i jêczmie-nia wynosi³ 55-60 punktów, natomiast do produkcji owsa przeznaczano stanowiska o znacz-nie ni¿szym WBG � oko³o 30 punktów.

Spo�ród analizowanych zbó¿ najwy¿szym poziomem plonów charakteryzowa³ siê owies.Uzyskiwano plony oko³o 44-45 dt/ha w zale¿no�ci od okresu. Ni¿szy poziom plonowaniaobserwowano dla pszenicy i jêczmienia � 31-35 dt/ha. W kolejnych okresach obserwowanospadek plonowania, zarówno na plantacjach, na których zastosowano kwalifikaty, jak i na

anamraepSjewognarijcalerokwókinnyzc³ópswic�okleiW.2alebaTimanolpaogenweisu³airetamogenawokifilawkmeinawosotsyzdêim

¿óbz

:aldanamraepSijcalerokakinnyzc³ópswæ�okleiW

serkO ycinezspjeraj

aineimzcêjogeraj

aswo akainmeiz

me³ógO **4941,0 **2791,0 **5111,0 **2361,0

1991-6891�17991-2991�23002-8991�3

**5790,0**3051,0**6081,0

**4081,0**7921,0**0052,0

sn3120,0**4251,0**5751,0

**3531,0**0151,0**4302,0

einæ�on¿elaz-SN,10,0ic�onfueimoizopyzrpentotsiic�okleiw**einzcytsytatsantotsitsej.ensa³wainadab:o³dór�

ijcanimretedakinnyzc³ópswogeno¿ilbyzrpic�otraW.3alebaT¿óbzwónolpmoizopanwótakifilawkainawosotsuwy³pwald

serkO jewognarijcalerokakinnyzc³ópswtardawK:aldanamraepS

ycinezspjeraj

aineimzcêjogeraj

aswo akainmeiz

me³ógO 200,0 730,0 210,0 720,0

1991-6891�17991-2991�23002-8991�3

010,0720,0330,0

330,0710,0360,0

100,0320,0520,0

810,0320,0140,0


54 L. WICKI

nil�orhcynawozilanaijckudorpwókinnyzcwóda³kanmoizoP.4alebaT

eineinlógezczsyW ajcalerzaroeiserkowwókinnyzcwóda³kanmoizoP

1991-6891 7991-2991 3002-8991

0=k 1=k ajcaler0=k/1=k



arajacinezsP

]ah/gk[N]ah/gk[P]ah/gk[K

].bazabzcil[dycibreH].bazabzcil[dycignuF

].bazabzcil[dycytkesnI]ytknup[GBW

]ah/td[nolP

9,651,946,55

8,011,010,04,658,53

6,178,061,27

8,032,020,05,656,73

62,142,103,111,190,200,200,150,1

6,058,324,52

9,01,00,0

9,453,13

3,864,638,83

9,03,01,0

7,559,43

53,135,135,160,171,2

5,220,111,1

7,954,927,33

0,12,01,0

6,755,13

5,474,142,94

1,15,01,0

9,269,53

52,114,164,170,153,217,190,141,1

yrajñeimzcêJ




]ah/td[nolP

7,250,656,4686,011,020,07,857,53

5,264,369,9728,002,020,04,856,93

81,131,142,112,128,100,100,111,1

2,641,829,8268,021,030,08,753,33

8,857,637,2498,042,050,03,453,63

72,103,184,130,100,276,149,090,1

0,355,132,5379,041,030,08,654,23

8,164,041,0530,143,070,04,067,73

71,182,124,160,134,233,260,161,1

seiwO




]ah/td[nolP

3,343,245,6434,030,0

500,08,036,54

4,557,056,8576,060,0

010,05,135,44

82,102,162,165,100,200,220,189,0

8,530,915,9116,060,000,08,829,44

4,155,823,0377,021,020,09,132,44

44,105,165,162,100,257,411,189,0

3,345,327,6208,050,0310,0

7,721,54

8,458,335,2409,012,0710,0

7,131,64

72,144,195,131,102,413,141,120,1

kainmeiZ




]ah/td[nolP

7,753,449,95

1,05,01,1

0,946,791

1,071,650,18

2,07,01,1

8,942,022

12,172,153,155,164,160,110,111,1

7,742,228,72

2,06,04,1

2,744,371

9,351,438,74

2,00,16,1

8,150,202

31,135,127,192,147,151,101,161,1

8,949,221,92

3,09,04,1

9,748,391

8,854,434,05

4,05,16,1

7,551,032

81,115,137,196,176,141,161,191,1

noisanmeicy¿uztnairaw1=ka,hcynawokifilawknoisanainawosotszebijckudorptnairawazcanzo0=khcynawokifilawk


tych bez kwalifikatów. W produkcji ziemniaków nast¹pi³ tylko przej�ciowy spadek plono-wania w okresie 1992-1997, a pó�niej zaobserwowano wyra�ny wzrost plonów.

Trudno bez dodatkowych analiz oceniæ, jaki wp³yw na spadek plonów mia³o zmniejsza-j¹ce siê nawo¿enie mineralne, a jaki wzrastaj¹cy zakres ochrony chemicznej. Bior¹c poduwagê wszystkie nak³ady i tendencje, mo¿na stwierdziæ, ¿e w okresie 1992-1997, w porów-naniu z wcze�niejszym, nast¹pi³ spadek i zmiana struktury nak³adów. Obserwowano tak¿e


najni¿sze plony. Okres trzeci (1998-2003) charakteryzowa³ siê ponownym wzrostem nak³a-dów na produkcjê, lecz nie osi¹gniêto ich poziomu z lat 1986-1991.

Plony uzyskiwane na plantacjach bez kwalifikatów by³y ni¿sze w ka¿dym okresie wprodukcji pszenicy, jêczmienia i ziemniaków. Jedynie w produkcji owsa nie ró¿ni³y siê istot-nie4 , a nawet na plantacjach z kwalifikatami by³y ni¿sze w niektórych okresach. Ró¿nice wplonowaniu wzrasta³y z 5 do 14% dla pszenicy i z 11 do 16% dla jêczmienia, co oznacza, ¿eznaczenie stosowania kwalifikatów (nowych odmian i wysokiej jako�ci ziarna) wzrasta³o.Podobny wzrost obserwowano w produkcji ziemniaków.

Stosowanie kwalifikowanego materia³u siewnego by³o dla ka¿dego z obserwowanychgatunków skorelowane z wy¿szymi nak³adami nawozów mineralnych i wiêkszym zakresemochrony chemicznej. Dla ka¿dego z okresów uzyskano statystyczn¹ istotno�æ ró¿nic wpoziomie nak³adów, zarówno nawo¿enia mineralnego jak i pestycydów. Wynika z tego, ¿eproducenci stosuj¹cy kwalifikaty, albo stosuj¹ ogólnie wy¿szy poziom innych nak³adów,albo wy¿sze nak³ady na tych polach, gdzie wysiali ziarno kwalifikowane. Ró¿nice miêdzywariantami wynosi³y, zale¿nie od okresu i gatunku od 20 do 40%. Najwiêksze zró¿nicowaniewyst¹pi³o w okresie 1991-1997, a wiêc okresie silnego ograniczania nak³adów produkcyj-nych w polskim rolnictwie. Oznacza to, ¿e kwalifikaty stosowane by³y przez rolników bar-dziej dbaj¹cych o poprawn¹ technologiê nawet w okresie kryzysu, poza tym nowe odmianymog¹ wymagaæ w warunkach niskiego poziomu nak³adów wzrostu zu¿ycia nawozów i �rod-ków ochrony ro�lin. Nastêpnym etapem bêdzie zapewne, wzorem krajów wy¿ej rozwiniê-tych, rolnictwo precyzyjne i uproszczenia w uprawie [Czubiñski 2007].

Bior¹c pod uwagê relacjê plonów uzyskiwanych na plantacjach, na których zastoso-wano kwalifikaty w odniesieniu do tych, na których ich nie stosowano, a jednocze�nieporównuj¹c identyczne relacje dla nak³adów �rodków do produkcji, mo¿na zauwa¿yæ, ¿e wka¿dym porównywanym wariancie relacje plonów by³y ni¿sze ni¿ relacje nak³adów. Oznaczato, ¿e stosowanie kwalifikatów nie by³o g³ównym czynnikiem plonotwórczym na obserwo-wanych plantacjach i nie wystêpowa³o lepsze wykorzystanie czynników plonotwórczych.Przyk³adowo efektywno�æ brutto nawo¿enia mineralnego wzros³a miêdzy trzecim a pierw-szym okresem o oko³o 30% dla zbó¿ i a¿ o 50% dla ziemniaków, niezale¿nie od wariantu.

Zakres posiadanych danych nie pozwala na rozdzielenie wp³ywu nawo¿enia i ochronyro�lin na poziom plonów od wp³ywu stosowania kwalifikatów. Nale¿y braæ pod uwagê tak¿eich ³¹czne dzia³anie wyra¿aj¹ce siê poprawno�ci¹ stosowanej technologii, które mo¿e wy-wieraæ silniejszy wp³yw na poziom plonów ni¿ nak³ady poszczególnych czynników indywi-dualnie [Wicki, Dudek 2005].

W tabeli 5 zestawiono wyniki ekonomiczne produkcji. Wy¿szy poziom nadwy¿ki naplantacjach, na których zastosowano kwalifikaty osi¹gniêto w ka¿dym z okresów dla owsaoraz w okresie 1986-1991 dla pszenicy jarej. W pozosta³ych przypadkach stosowanie kwa-lifikatów (i odpowiedno pozosta³ych nak³adów) nie umo¿liwia³o osi¹gania lepszych wyni-ków ekonomicznych. Produkcja z u¿yciem kwalifikatów nie pozwala³a, poza wymienionymiwyj¹tkami, na osi¹ganie nie tylko wy¿szego poziomu nadwy¿ek, ale tak¿e charakteryzowa³asiê wy¿szym jednostkowym zmiennym kosztem wytworzenia i gorsz¹ relacj¹ przychodówdo kosztów zmiennych. Obliczone ró¿nice nie s¹ du¿e i wynosz¹ 3-10%, co w wyra¿eniupieniê¿nym stanowi 30-130 z³/ha, niemniej czynnik ekonomiczny nie by³ g³ównym powo-dem stosowania kwalifikatów.

4 Test dwóch �rednich nie pozwoli³ na odrzucenie hipotezy o równo�ci plonów dla przyjêtych warian-tów. Temp wynosi³o w kolejnych okresach odpowiedni �0,83, �0,53 i 0,73, przy ta =0,01= 2,58.

56 L. WICKI

Bior¹c pod uwagê zmiany nadwy¿ek w kolejnych okresach mo¿na zauwa¿yæ, ¿e mimod³ugiego okresu objêtego analiz¹, nie nastêpowa³y istotne zmiany ich wielko�ci. Dla pszenicyjarej i jêczmienia jarego w okresie 2 i 3 nadwy¿ki by³y ni¿sze ni¿ w 1 okresie, dla owsa nastêpowa³okresowy wzrost nadwy¿ki, nie przekraczaj¹cy jednak 2%. Jedynie w produkcji ziemniaków wokresie 3 oszacowana nadwy¿ka by³a wy¿sza ni¿ w 1 okresie o 12-15%, czyli o 500-700 z³/ha.

Relacja przychodów do kosztów by³a w ka¿dym okresie i dla ka¿dego analizowanegogatunku gorsza na plantacjach, na których zastosowano kwalifikaty. Koszty nak³adówros³y szybciej ni¿ warto�æ dodatkowego plonu uzyskiwanego dziêki tym nak³adom. Ozna-cza to, ¿e wzrost produkcji musia³ byæ osi¹gany kosztem zmniejszania siê utargów krañco-wych. Koszt zmienny wytworzenia jednostki plonu by³ w okresie trzecim o 1-15% ni¿szy ni¿w okresie pierwszym niezale¿nie od wariantu, co oznacza, ¿e nastêpowa³a ogólna racjonali-zacja poziomu nak³adów z punktu widzenia wska�ników wydajno�ci technicznej.

Koszt zu¿ytych nak³adów w przeliczeniu na jednostkê plonu by³ w ka¿dym okresiewy¿szy na plantacjach z kwalifikatami. Ró¿nice osi¹ga³y od 20, do nawet 50% w zale¿no�ciod roku i gatunku (tab.5). Najkorzystniej kszta³towa³y siê te relacje dla jêczmienia, a najgo-rzej dla owsa. Koszt wytworzenia 1 dt owsa na polach, na których zastosowano kwalifiko-wany materia³ siewny by³ wy¿szy o 30-50% zale¿nie od rozpatrywanego okresu.

Uzyskiwane wyniki pokazuj¹, ¿e stosowanie kwalifikatów nie pozwala na osi¹ganielepszych wyników ekonomicznych z produkcji ro�linnej, ani na obni¿enie jednostkowychkosztów zmiennych wytwarzania, pozwala natomiast na uzyskiwanie istotnie wy¿szychplonów. Producenci nastawieni na produkcjê towarow¹ mog¹ wybieraæ kosztowniejszewarianty wytwarzania tylko w warunkach, gdy pozwala to im zmniejszyæ ryzyko uzyskaniani¿szej ceny ze wzglêdu na niedostateczn¹ jako�æ produktu.

Analizuj¹c zmiany wielko�ci nak³adów i plonowania, nale¿y stwierdziæ, ¿e kwalifikowa-ny materia³ siewny oraz adekwatne nak³ady pozwalaj¹ uzyskaæ wy¿szy poziom plonowania,ale przy ponoszeniu wy¿szych nak³adów. W takich przypadkach wdra¿anie postêpu mo¿e

7002-3002userkozijcalerhciinecuine¿o³azyzrpenzcimonokeikinyW.5alebaT

eineinlógezczsyW :aldic�okleiW

jerajycinezsp ogerajaineimzcêj aswo wókainmeiz

0=k 1=k 0=k 1=k 0=k 1=k 0=k 1=k

1serkO

]³z[imatzsokdanwódohcyzrpak¿ywdaNk/pajcaleR

]³z[td1ainezrowtyw*tzsoK

852159,34,21

013161,35,51

013156,49,21

442143,46,41

272105,6

7,7

624100,54,01

094455,51

1,5

113455,31

6,6

2serkO



832156,45,01

502136,35,31

082136,61,01

652175,55,21

653152,01

5,5

005129,6

3,8

211422,02

2,5

277358,61

6,6

3serkO



522100,43,21

751113,38,41

903116,55,11

671181,5

31

283191,8

5,6

464160,6

0,9

628493,02

8,4

692458,61

0,6

u³airetaminil�orynorhcowókdor�,wózowanytzsokoklyt¹jumjebouinanwóropwenoiwatsdezrpytzsok*.ogenweis



prowadziæ do pogorszenia wyników ekonomicznych w przedsiêbiorstwach, mimo wzrostufizycznych rozmiarów produkcji.

PODSUMOWANIE

Analizy przygotowane dla krajów Europy �rodkowej Centralnej i Wschodniej dotycz¹-ce zmian obserwowanych w latach 90. dwudziestego wieku pokazuj¹, ¿e nast¹pi³ wzrostwydajno�ci nak³adów w rolnictwie oraz zmiany w technologii produkcji (relacji nak³adów)pozytywnie oddzia³uj¹ce na wydajno�æ rolnictwa i nak³adów [Cungu, Swinnen 2003]. Do-konane w niniejszych badaniach ustalenia, co do wp³ywu wybranych nak³adów plono-twórczych na poziom plonowania oraz ich ekonomiczna ocena, pozwalaj¹ na stwierdzenie,¿e stosowanie kwalifikowanego materia³u siewnego jako jednego z nak³adów plonotwór-czych pozwala na uzyskiwanie wy¿szych plonów. Znaczenie kwalifikatów (no�ników po-stêpu biologicznego) ujawnia siê silniej wtedy, gdy inne czynniki nie ograniczaj¹ potencja-³u plonowania. W warunkach polskich ograniczeniem jest niska jako�æ stanowiska przezna-czanego do produkcji. Na s³abych stanowiskach nie odnotowano efektów plonotwórczychdziêki zastosowaniu kwalifikatów. Dotyczy to g³ównie zbó¿ uznawanych za ekstensywne(owies). Innym ograniczeniem dla wykorzystania potencja³u plonowania odmian mo¿e byæzbyt ma³y zakres chemicznej ochrony ro�lin i relatywnie niski poziom nawo¿enia. Przyczynniskiego poziomu nak³adów nale¿y upatrywaæ w niskiej efektywno�ci ekonomicznej pro-dukcji. Na plantacjach, na których zastosowano kwalifikowany materia³ siewny lub sadze-niakowy stosowano te¿ przeciêtnie wy¿szy poziom innych nak³adów, lecz nie osi¹ganowy¿szego poziomu nadwy¿ek.

Przeprowadzone analizy wskazuj¹ na to, ¿e w stosowanych technologiach zmniejszy³osiê znaczenie nawo¿enia mineralnego, a wzrasta³o znaczenie stosowania pestycydów. Wzra-sta³ tak¿e wp³yw wprowadzania postêpu biologicznego na poziom plonów, chocia¿ by³ onzaledwie 2-6 procentowy. W polskim rolnictwie nie nast¹pi³o jeszcze przej�cie do okresu zdominuj¹c¹ rol¹ postêpu biologicznego w kreowaniu produktywno�ci w produkcji ro�lin-nej. Wci¹¿ najsilniejsze oddzia³ywanie nale¿a³oby przypisywaæ nak³adom pochodzenia che-micznego. Na podstawie przeprowadzonych analiz mo¿na sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnio-ski.1. Poziom stosowania kwalifikowanego materia³u siewnego w Polsce jest bardzo niski

szczególnie w odniesieniu do zbó¿ uprawianych ekstensywnie i ziemniaków.2. Obserwowany w Polsce wp³yw stosowania nasion kwalifikowanych na plonowanie

nie przekracza 10%, czyli jest kilkukrotnie ni¿szy ni¿ w krajach o wysokim poziomierolnictwa, gdzie osi¹ga nawet ponad 50%.

3. Stosowanie w produkcji ro�linnej kwalifikowanego materia³u siewnego pozwala³o nauzyskiwanie wy¿szych plonów, lecz nie by³o efektywne ekonomicznie.

4. Postêp biologiczny mo¿e staæ siê motorem wzrostu produkcji, o ile czynniki ogranicza-j¹ce jego ekspresjê zostan¹ zminimalizowane. Dotyczy to przede wszystkim przestrze-gania re¿imu technologicznego, w tym szczególnie prawid³owego doboru stanowiska.Rolnicze u¿ytkowanie znacznych area³ów gleb niskiej jako�ci nie pozwala na znacz¹cezwiêkszanie wydajno�ci produkcji bez wzglêdu na ilo�æ i rodzaj zastosowanych nak³a-dów. Gleby te powinny byæ wy³¹czane z produkcji.

5. Zwiêkszanie ekonomicznej efektywno�ci produkcji ro�linnej w polskim rolnictwie musi

58 L. WICKI

byæ obecnie uzyskiwane w innych obszarach ni¿ postêp biologiczny. Do najwa¿niej-szych rozwi¹zañ mo¿na zaliczyæ: wzrost skali produkcji pozwalaj¹cy na obni¿kê jed-nostkowych kosztów sta³ych oraz wdra¿anie rozwi¹zañ rolnictwa precyzyjnego po-zwalaj¹cego na dostosowanie nak³adów do potencja³u stanowiska i warunków pro-dukcji. S¹ to wiêc obszary zwi¹zane ze struktur¹ rolnictwa oraz z zarz¹dzaniem wiedz¹.

LITERATURA

Cungu A., Swinnen J. 2003: Transition and Total Factor Productivity in Agriculture 1992-1999. WorkingPaper 2003/2. Katholieke Universiteit Leven.

Czubiñski T. 2007: Nie tylko winnice. Top Agrar Polska, 9, s. 96-97.Czy¿ewski A., Henisz-Matuszczak A. 2008: Konkurencyjno�æ celów w polityce rolnej w Polsce w �wietle

ustaw bud¿etowych przed i po wst¹pieniu do UE (1997-2008). Rocz. Nauk. SERiA, t. X, z. 1. s. 48-66.

Day K., Klotz-Ingram C. 1997: Agricultural Technology Development. [W:] Agricultural Resources andEnvironmental Indicators, 1996-97. USDA Washington DC, Economic Research Service, NaturalResources and Environment Division. Agricultural Handbook No. 712, (red. Anderson M. MaglebyR.) Washington DC, July 1997.

Duvick D.N. 2005: The Contribution of Breeding to Yield Advances in Maize (Zea mays L.). Advancesin Agronomy, vol. 86.

Energy Modeling Forum, Stanford University. 1996: Markets for Energy Efficiency. EMF, Report 13,Volume I. (za Jaffe Nevell, Stavins 2000).

Esposti R. 2000: Stochastic Technical Change and Procyclical TFP The case of Italian agriculture.Journal of Productivity Analysis, no 14.

Heady E.O. 1967: Ekonomika produkcji rolniczej. PWRiL, Warszawa.Herer W. 1970: Procesy wzrostu w rolnictwie. PWE, Warszawa.Hollander M., Wolfe D. A. 1973: Nonparametric statistical methods. New York, John Wiley and Sons

Inc.Ingram J., MacLeod J., McCall M.H. 1997: The contribution of varieties to the optimisation of cereal

production in the UK. Aspects of Biology, nr 50.Kierul Z., Majewski E. 1991: Postêp techniczny w gospodarstwie rolniczym. PWRiL, Warszawa.Klepacki B. 1997: Technologia produkcji a gospodarstwo rolnicze (ujêcie teoretyczne). [W:] Postêp

techniczny a organizacja gospodarstw rolniczych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.Krasowicz S. 2007: Mo¿liwo�ci zwiêkszenia produkcji zbó¿ w Polsce. [W:] Czy Polsce grozi kryzys

zbo¿owy. Wydawnictwo Wie� Jutra, Warszawa.Krzymuski J. (red.) 2003: Historia hodowli i nasiennictwa na ziemiach polskich w XX wieku. Ro�liny

rolnicze. Wydawnictwo Prodruk, Poznañ.Liczkowski J. 1980: Ekonomika rolnictwa. PWN, Warszawa.Lorgeou J. 2004: Ocena odmian kukurydzy w systemie do�wiadczalnictwa porejestrowego we Francji.

Hodowla Ro�lin i Nasiennictwo, nr 3.Majewski E. 1997: Postêp w rolnictwie. [W:] Postêp techniczny a organizacja gospodarstw rolniczych.

Wydawnictwo SGGW, Warszawa.Morrison D. F. 1990. Multivariate statistical methods. New York, McGraw-Hill Publishing Co.Nalborczyk E. 1997: Postêp biologiczny a rozwój rolnictwa w koñcu XX i pocz¹tkach XXI stulecia.

Agricola, nr 33 � suplement. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.Reisch E., Zeddies J. 1995: Wprowadzenie do ekonomiki i organizacji gospodarstw rolnych. Wydawnic-

two AR w Poznaniu, Poznañ.Runowski H. 1997: Postêp biologiczny w rolnictwie. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.SAS Institute, Inc., 2004. SAS/STAT 9.1 User�s Guide. SAS Publishing, SAS Institute Inc., Cary, NC, USA.Thirtle C.G. 1995: Technological Change and the Productivity Slowdown in Field Crops: United States,

1939-78. Southern Journal of Agricultural Economics, 17 (Dec.).


Tomczak F.2005: Gospodarka rodzinna w rolnictwie: uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. IRWiRPAN, Warszawa.

Wicki L. 1997: Ekonomiczna ocena technologii produkcji ro�linnej. [W:] Przestrzenne zró¿nicowanietechnologii produkcji ro�linnej w Polsce i jego skutki (red. Klepacki B.). Wydawnictwo FundacjaRozwój SGGW., Warszawa.

Wicki L. 2006: Poziom i efekty stosowania materia³u kwalifikowanego w gospodarstwach rolniczych.Rocz. Nauk. SERiA, t. 8, z. 1.

Wicki L. 2007: Wp³yw postêpu biologicznego na plonowanie i ekonomikê produkcji zbó¿ ozimych.Rocz. Nauk Roln., seria G, t. 94, z. 1.

Wicki L., Dudek H. 2005: Wp³yw podstawowych nak³adów plonotwórczych na poziom i warto�æ produk-cji w gospodarstwach rolniczych. Rocz. Nauk Roln., Seria G, t.92, z.1.

Witek T. (red.) 1981: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin. IUNG Pu³awy.Wo� A. 1995: Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warsza-

wa.

Ludwik Wicki

THE INFLUENCE OF USING CERTIFIED SEEDS ON PRODUCTIONAND ECONOMICS RESULTS OF SPRING CEREALS AND POTATO IN POLAND

Summary

This paper aims to present the influence of using the certified seed on production and economicresults of spring cereals and potato in Poland. The research was conducted based on field data collected inagricultural farms in the period 1986-2003. There were over 28 thousand of field observation from about500 farms. The researches show that significantly higher yields were gained when the certified seed wereused for sowing or planting. The differences in yields were about was about 15-20%. It was also ascerta-ined that using the certified seed was negatively correlated to economic gross margin gained from cerealsand potato production. The latter results coming from some differences in volume of inputs needed if onewant to explore new varieties potential. Positive economic results of certified seed using can be reachedonly in case of advanced technology and precision agriculture implementation.

Adres do korespondencji:dr in¿. Ludwik Wicki


02-787 Warszawatel. (0 22) 593 42 38


60 M. CHMIELEWSKA, M. M¥DRAROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

OPTYMALIZACJA STRUKTURY SPRZEDA¯YW SPÓ£DZIELNI MLECZARSKIEJ

Marzena Chmielewska, Magdalena M¹dra

Katedra Ekonomiki i Organizacji PrzedsiêbiorstwSzko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Kierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara

S³owa kluczowe: optymalizacja struktury sprzeda¿y, spó³dzielnie mleczarskie, kosztypo�rednie.Key words: optimization of the sale structure, dairy cooperatives, indirect costs.

S y n o p s i s: Celem badañ by³o okre�lenie optymalnej struktury kwartalnej wielko�cisprzeda¿y w wybranej spó³dzielni mleczarskiej. Obiekt do badania zosta³ wybrany jako�typowy�, z czterdziestu celowo dobranych spó³dzielni mleczarskich. We wszystkichtrzech przyjêtych wariantach rozliczania kosztów po�rednich na wyroby, optymalnastruktura sprzeda¿y pozostawa³a bez zmian. Przyczyn¹ takiej sytuacji móg³ byæ fakt, i¿w produkcji mleczarskiej koszty po�rednie stanowi¹ niewielki odsetek ogó³u kosztówca³kowitych, co wp³ywa marginalnie na zyskowno�æ w skali pojedynczego produktu, atym samym na strukturê sprzeda¿y.

WSTÊP

W Polsce spó³dzielczo�æ mleczarska odgrywa coraz wiêksz¹ rolê i jest jedn¹ z wiod¹-cych bran¿ w ca³ej gospodarce ¿ywno�ciowej. Produkcja mleka zarówno w Polsce, jak i wpozosta³ych krajach UE jest jedn¹ z podstawowych ga³êzi produkcji rolniczej, o czym �wiad-czy warto�æ rocznej produkcji towarowej mleka, która wynios³a w ostatnich latach oko³o 2,5mld euro, co stanowi³o 20% produkcji towarowej polskiego rolnictwa [Cie�lik 2005]. Wielekrajowych spó³dzielni mleczarskich podejmuje samodzielne dzia³ania restrukturyzacyjne,poprawiaj¹ce ich konkurencyjno�æ na rynku i przygotowuj¹ce do podejmowania wyzwañ izadañ, jakie stawia przed nimi gospodarka rynkowa [Wyrzykowska 2000].

Modelem nazywamy konstrukcjê formaln¹, która w �ci�le okre�lonym zakresie �uda-waæ� bêdzie interesuj¹cy autorów obiekt [Wiêckowski 1982]. Taki model na podstawieprzekszta³ceñ pozwoli z odpowiednim wyprzedzeniem w czasie okre�liæ przypuszczalny lubpo¿¹dany stan obiektu. Optymalizacja jest zatem postêpowaniem, pozwalaj¹cym na wybórdanego zbioru w oparciu o relacje, ustalaj¹ce pewien porz¹dek w tym zbiorze [Findeisen,Szymanowski, Wierzbicki 1977]. Do rozwi¹zania zadania programowania liniowego stosujesiê algorytm simpleks [Kisieliñska, 1999]. Polega on na wyznaczaniu w kolejnych krokach,algorytmu na zasadzie ci¹gu przybli¿eñ rozwi¹zania zbli¿onego do optymalnego, czyli n-wymiarowa liniowa funkcja celu osi¹ga warto�æ minimaln¹, lub maksymaln¹ w jednym z

OPTYMALIZACJA STRUKTURY SPRZEDA¯Y W SPÓ£DZIELNI MLECZARSKIEJ 61

wierzcho³ków n-wymiarowego wielo�cianu (warto�æ funkcji celu w tych punktach). Budowa-ne jest pierwsze rozwi¹zanie bazowe, nastêpnie jest weryfikowane pod k¹tem za³o¿enia, i¿ jestoptymalne, je¿eli nie to budowane jest kolejne itd. Postêpuje siê tak do momentu, kiedy nie maju¿ mo¿liwo�ci na zbudowanie lepszego rozwi¹zania [Wasilewski 2004]. Zró¿nicowane rodzajedzia³alno�ci produkcyjnej wykorzystuj¹ do realizacji zestaw potrzebnych rodzajów zasobów,które wystêpuj¹ w ograniczonej ilo�ci [Stachurski, Wierzbicki 2001]. Celem budowy modelujest okre�lenie takiego poziomu wielko�ci produkcji, która maksymalizuje wynik dzia³alno�cioperacyjnej, przy zachowaniu ograniczeñ zwi¹zanych z dostêpno�ci¹ zasobów, mo¿liwo�cifinansowych i produkcyjnych spó³dzielni mleczarskich.

Metody programowania optymalnego w swej konstrukcji zawieraj¹ zarówno limity pro-dukcyjne, jak i ograniczenia bilansowe. Podejmowane decyzje zwi¹zane z produkcj¹ wyro-bów mleczarskich zwi¹zane s¹ równie¿ z ustalonym planem produkcyjnym, który bierze poduwagê dostêpne zasoby w jednostce. Przy budowie modelu uwzglêdnia siê alternatywnerozwi¹zania dla celów, dla których wprowadzane s¹ zmienne decyzyjne. Na podstawie ze-branych danych statystycznych ustala siê zu¿ycie �rodków przypadaj¹cych na jedn¹ jed-nostkê danego produktu. Postaæ funkcji celu oraz wielko�æ parametrów jej funkcji dla po-szczególnych zmiennych decyzyjnych zale¿y od technicznej konstrukcji modelu optymali-zuj¹cego. Ustalaj¹c optymalny plan produkcji dla spó³dzielni mleczarskiej poszukuje siêpodzia³u �rodków produkcji miêdzy ró¿ne technologie wytwarzania produktów [Marsza³-kowicz 1979]. Ustalenie optymalnego rozwi¹zania dla okre�lonego okresu staje siê koniecz-no�ci¹ na coraz bardziej wymagaj¹cym i konkurencyjnym rynku [Wisniewski, Dacre 1990].Produkcja musi byæ zaplanowana przynajmniej z wyprzedzeniem 4 tygodni od rozpoczêciacyklu operacyjnego. Aby móc przewidzieæ jej wielko�æ wcze�niej musi byæ zbadany mo¿li-wy do wyst¹pienia popyt na dane produkty. Kolejn¹ kwesti¹, która podlega oszacowanius¹ ponoszone koszty ogó³em, od których zale¿¹ stworzone warianty decyzyjne [Wisniew-ski, Dacre 1990]. Dobrane zmienne wej�ciowe powinny ukazywaæ tak¹ relacjê, aby równo-wa¿yæ obiektywne spojrzenie stworzonej funkcji optymalizacyjnej. Przy okre�lonym pozio-mie produkcji nale¿y oceniæ za³o¿enia i cel postawiony przez spó³dzielniê mleczarsk¹.

Wytwarzanie produktów o zró¿nicowanym nak³adzie bez ujêcia ich limitowania powo-duje rywalizacjê o dostêpne zasoby, co ma wp³yw na powstanie konkurencyjno�ci miêdzydanymi produktami. Okre�lono zatem mo¿liwo�æ wymiany zasobów pomiêdzy produktamidla osi¹gniêcia optymalnej struktury produkcji kwartalnej, przy uwzglêdnieniu zmiennychreprezentuj¹cych dzia³alno�æ spó³dzielni mleczarskich. Model optymalizacyjny zosta³ zbu-dowany dla jednej wybranej spó³dzielni mleczarskiej, okre�lonej jako obiekt �typowy� zapomoc¹ metod odleg³o�ci euklidesowej i miejskiej. Spó³dzielnia typowa to taka, która cha-rakteryzuje siê najbardziej zbli¿onymi do przeciêtnych warto�ciami dobranych zmiennych,które bêd¹ analizowane. Do badañ w sposób celowy wybrano 40 spó³dzielni, w którychzarz¹dzaj¹cy wyrazili zainteresowanie problemem badawczym oraz udostêpnili szczegó³o-we dane niezbêdne do przeprowadzenia optymalizacji. Dla okre�lenia obiektu typowego z n= 40 spó³dzielni mleczarskich okre�lono nastêpuj¹cy zestaw zmiennych, które s¹ wspólnedla wszystkich spó³dzielni (m = 13): warto�æ funduszu w³asnego, warto�æ maj¹tku, warto�æfunduszu udzia³owego, wielko�æ zatrudnienia, warto�æ przerobionego surowca, kosztyoperacyjne, przeciêtny stan nale¿no�ci, przeciêtny stan zobowi¹zañ, przychody ze sprze-da¿y, zysk/strata ze sprzeda¿y, zysk/strata netto, liczba dostawców oraz wielko�æ skupumleka. Wybrane zmienne charakteryzuj¹ zasoby maj¹tkowe, kapita³owe oraz finansowebadanych spó³dzielni.

62 M. CHMIELEWSKA, M. M¥DRA

Celem konstrukcji modelu bêdzie uzyskanie optymalnej struktury kwartalnej wielko�cisprzeda¿y, pozwalaj¹cej uzyskaæ maksymalny zysk ze sprzeda¿y, przy zastosowaniu ró¿-nych podstaw podzia³u kosztów po�rednich na produkty. Zastosowany model zosta³ zbu-dowany dla jednego roku (model statyczny) i obejmowa³ okresy kwartalne. Przyjête zosta³yrzeczywiste ceny sprzeda¿y produktów mleczarskich w poszczególnych kwarta³ach. Po-nadto model zak³ada przyjêcie nastêpuj¹cej funkcji celu (1), (2):

(1)

(2)

warunki: x ³ 0, A £ b

gdzie:

xij � wielko�æ sprzeda¿y i-tego produktu mleczarskiego w j-tym kwartale,zij � zysk przypadaj¹cy na jednostkê i-tego produktu w j-tym kwartale,cij � cena sprzeda¿y i-tego produktu w j-tym kwartale,k ij � koszty bezpo�rednie i-tego produktu w j-tym kwartale,pij � koszty po�rednie i-tego produktu w j-tym kwartale.

W modelu okre�lono nastêpuj¹ce grupy zmiennych:

xij � wielko�æ sprzeda¿y i-tego produktu w j-tym kwartale,pij � przychody ze sprzeda¿y i-tego produktu w j-tym kwartale,hj � wp³aty gotówkowe w j-tym kwartale,ni � nale¿no�ci w j-tym kwartale,zi � zobowi¹zania w j-tym kwartale,sij � koszty skupu i zakupu i-tego produktu w j-tym kwartale,wij � koszty wydzia³owe i-tego produktu w j-tym kwartale,qij � jednostki kalkulacji1 i-tego produktu w j-tym kwartale,oij � koszty ogólnozak³adowe i-tego produktu w j-tym kwartale,lij � koszty sprzeda¿y i-tego produktu w j-tym kwartale.

Funkcja celu zosta³a przedstawiona w dwóch wariantach, w celu ukazania wa¿no�cikosztów po�rednich w modelowaniu optymalizacyjnym. Przy opracowaniu modelu opty-malizacyjnego zak³ada siê, i¿ zmienne nie mog¹ przyjmowaæ warto�ci ujemnych, dlategookre�la siê warunki brzegowe (tzw. warunki nieujemno�ci zmiennych). W modelowaniuoptymalizacyjnym wykorzystano funkcjê SOLVER arkusza kalkulacyjnego EXCEL.

Dla ustalenia ograniczeñ w modelu zbadana zosta³a dynamika sprzeda¿y w czterechwybranych w sposób celowy spó³dzielniach mleczarskich, w których wystêpowa³ bardzozbli¿ony asortyment produkcji do obiektu typowego. Na tej podstawie przyjêto ogranicze-nia w modelu. W opracowaniu przedstawiono rozwi¹zania, których warunkami bêdzie wy-

¦ ou

LM

LMLM [] PD[

¦ ¦ ou��uML ML

LMLMLMLMLM [SN[F� �

PD[��

1 Surowiec mleczny rozlicza siê na poszczególne produkty wed³ug norm zu¿ycia jednostek t³uszczu iplazmy (okre�lanych i zatwierdzanych przez zarz¹d spó³dzielni), które zsumowane daj¹ jednostkikalkulacyjne poszczególnych produktów. Norma zu¿ycia surowca na dany produkt okre�la ilo�æjednostek t³uszczowych i jednostek plazmy, jakie wykorzystuje siê do wytworzenia jednostki goto-wego produktu. Norma zu¿ycia jest ró¿na dla ka¿dego rodzaju produktu (np. dla mleka o zawarto�cit³uszczu � 2% wynosi 2,03 jednostki t³uszczu oraz 0,995 jednostki plazmy) i uwzglêdnia stratyponiesione w procesie produkcyjnym.


korzystanie ca³ej ilo�ci skupionego surowca w wysoko�ci 106% warto�ci z 2006 roku (wa-runek g³ówny), poniewa¿ taka �rednia dynamika wyst¹pi³a w czterech analizowanych spó³-dzielniach o bardzo zbli¿onym asortymencie produkcji. Spó³dzielnie te zosta³y wybrane zuwagi na fakt, i¿ by³y najbardziej zbli¿one pod wzglêdem uwarunkowañ maj¹tkowych, kapi-ta³owych oraz pozosta³ych cech, okre�laj¹cych spó³dzielniê typow¹. Przyjêto ograniczeniadla wszystkich produktów dotycz¹ce mo¿liwego zmniejszenia ich sprzeda¿y o 10% orazdopuszczalnego zwiêkszenia do 30% warto�ci rzeczywistej sprzeda¿y, jaka wyst¹pi³a wobiekcie typowym w 2006 roku. Wymienione ograniczenia odnosz¹ siê do ka¿dego produk-tu z osobna i uwzglêdniaj¹ utrzymanie przez spó³dzielnie odpowiedniego poziomu p³ynno-�ci finansowej oraz rentowno�ci. Uzasadnieniem przyjêcia okre�lonych warunków doty-cz¹cych wielko�ci sprzeda¿y jest to, i¿ maksymalny �redni spadek jej wielko�ci w czterechanalizowanych spó³dzielniach o zbli¿onym asortymencie do obiektu �typowego� wyniós³10%, natomiast najwiêkszy przyrost 30%. W modelu okre�lono trzy warianty, które ró¿nicu-je zastosowana podstawa podzia³u kosztów po�rednich na wyroby. W wariancie pierw-szym wykorzystano podzia³ kosztów skupu i zakupu oraz wydzia³owych proporcjonalniedo sumy jednostek kalkulacyjnych, kosztów zarz¹du do sumy kosztów skupu i zakupu orazwydzia³owych, kosztów sprzeda¿y w stosunku do sumy jednostek kalkulacyjnych. Wa-riant drugi uwzglêdnia podzia³ wszystkich kosztów po�rednich proporcjonalnie do sumykosztów bezpo�rednich (kosztów surowca netto oraz pozosta³ych materia³ów bezpo�red-nich). W wariancie trzecim przyjêto rozliczenie wszystkich kosztów po�rednich w stosunkudo sumy jednostek kalkulacyjnych. Przyjête podstawy podzia³u kosztów po�rednich zosta-³y ustalone na podstawie wywiadów przeprowadzonych z zarz¹dzaj¹cymi spó³dzielniami,analizy literatury zagadnienia oraz w³asnych badañ. Liczba produktów wytwarzanych wspó³dzielni oraz przyjêta w modelu optymalizacji wynosi³a 29.

WYNIKI BADAÑ

W tabeli 1 przedstawiono optymaln¹ strukturê i wielko�æ kwartalnej sprzeda¿y pro-duktów mleczarskich, przy wykorzystaniu trzech ró¿nych podstaw podzia³u kosztów po-�rednich. W opracowaniu przedstawiono piêæ wyrobów mleczarskich, które uzyska³y naj-wy¿szy udzia³ w optymalizowanej strukturze sprzeda¿y. Produktami, które zosta³y wybranew modelu s¹ mleko w proszku, mleko spo¿ywcze 2%, mas³o w blokach, ma�lanka spo¿ywczaoraz �mietana 12%. £¹czna wielko�æ optymalnej produkcji wynios³a 11 472 tys. l (kg)2 i nieby³a zró¿nicowana przez wybór okre�lonej podstawy podzia³u kosztów.

Najwy¿sze wielko�ci sprzeda¿y stwierdzono w trzecim kwartale w przypadku mleka wproszku (1 811 tys. kg) oraz mleka spo¿ywczego 2% w kartonie (1100 tys. l.). Mas³o wblokach we wszystkich trzech wariantach by³o produktem nieop³acalnym i w ka¿dym zkwarta³ów przynosi³o straty.

Najwy¿sz¹ stratê na sprzeda¿y mas³a w blokach odnotowano w wariancie drugim po-dzia³u kosztów po�rednich, w trzecim kwartale, na poziomie � 407 tys. z³. Jednak pomimotego spó³dzielnie mleczarskie kontynuuj¹ produkcjê mas³a, dlatego w przyjêtych ogranicze-niach za³o¿ono, i¿ równie¿ w modelowanej spó³dzielni produkcja tego wyrobu zostanieutrzymana. W wiêkszo�ci badanych spó³dzielni mleczarskich mas³o ma istotny udzia³ w

2 Optymalizacja by³a przeprowadzana w oparciu o jednolite jednostki miary � jednostki kalkulacyjne,natomiast rzeczywista wielko�æ sprzeda¿y przeliczona zosta³a na l i kg, w zale¿no�ci od produktu.


hcinder�opwótzsok

u³aizdoputnaira

woge

woledom

doic�on¿elazw

æ�onwoksyzi

y¿adezrpsarutkurts

anlamytp

O.1alebaT

*ytkudorP³atra

wK

y¿adezrpsarutkurtS

1tnairaW

2tnairaW

3tnairaW

.sytgk,l

%ytzsok

einder�op]³z.syt[

ksyz]³z.syt[

arutkurtsuksyz

]%[

ytzsokeinder�op

]³z.syt[

ksyz]³z.syt[

arutkurts]

%[uksyz

ytzsokeinder�op

]³z.syt[

ksyz]³z.syt[

arutkurtsuksyz

]%[

]gk[ukzsorp

wokel

M

I IIIII VI

987550

1118

1055

9,62,98,51

8,4

219931

1328

1486

501141622 87

9,77,012,71

0,6

7011

4831

5122

138

97901571 95

5,119,514,52

6,8

629751

1158

1496

09421891 86

3,98,215,02

0,7

okelM

]l[notrak

%2ezc

wy¿ops

I IIIII VI

055786

0011

214

8,40,66,96,3

812272534361

94 14541 63

7,31,30,11

8,2

422972744861

34 33331 23

2,68,43,91

6,4

122672244661

54 73831 43

7,48,33,41

5,3

]gk[hcakolb

wo³sa

M

I IIIII VI

062233945881

3,29,28,46,1

2581

7532

8733

3431

961-512-803-321-

9,21-4,61-5,32-

3,9-

6851

2891

7813

9811

522-072-704-461-

6,23-1,93-0,95-8,32-

5191

4932

0933

1731

202-252-753-441-

9,02-1,62-9,63-9,41-

]l[azc

wy¿opsaknal�a

M

I IIIII VI

78701661 76

8,09,05,16,0

21 51 42 9

52 23 15 91

9,14,29,34,1

51 91 03 11

52 13 05 91

6,35,43,77,2

21 51 42 9

52 13 05 91

6,23,32,50,2

]l[%21

anateim�

I IIIII VI

76 48531 15

6,07,02,14,0

711641332 78

111831122 38

4,85,018,61

3,6

021051042 09

701431512 08

6,515,911,137,11

811841732 98

901631712 28

3,111,415,22

4,8

*meza

R274

110,001

38322

5131

0,001583

223131

0,001283

226131

0,001

inleizd³ópsw

hcynazrawty

wwótkudorp

92hciktsyzs

wald

êmus

ejumjebo

�mezar�

ajcyzop*

.ensa³w

einawocarpo:o³dór�

OPTYMALIZACJA STRUKTURY SPRZEDA¯Y W SPÓ£DZIELNI MLECZARSKIEJ 65uledo

mhcatnaira

whcynlógezczsop

wksyziic�onny³pikin�aks

w,ydohcyzrP.2alebaT

³atraw

KydohcyzrP

]³z.syt[1tnaira

W2tnaira

W3tnaira

W

SPNP

NR

WS

RW

]%[

.rp/Z]³z.syt[

SPNP

NR

WS

RW

]%[

.rp/Z]³z.syt[

SPNP

NR

WS

RW

]%[

.rp/Z]³z.syt[

I IIIII VI

81531

16961

45462

24001

01,101,182,171,1

94,075,082,035,0

11,090,080,070,0

68,137,112,268,1

62,164,129,239,0

80,180,102,121,1

74,055,002,094,0

11,090,080,070,0

24,133,106,163,1

00,171,162,217,0

70,170,112,121,1

64,045,012,084,0

11,090,080,070,0

03,102,127,123,1

88,020,162,276,0

ainder�meza

R61,1

74,090,0

19,121,1

34,090,0

34,121,1

24,090,0

83,1

mezaR

57966

85,631,5

38,4

ic�onwotner

kin�aksw

�S

RW,ic�on¿elanijcator

kin�aksw

�N

RW,je

wotsaimhcytanic�onny³p

kin�aksw

�NP,jeikbyzsic�onny³p

kin�aksw

�SP:ilebat

wainezcanz

Oakin

wocarpan

yc¹jadapyzrpksyz

�.rp/Z,y¿adezrps.ensa³

weina

wocarpo:o³dór�

strukturze asortymentowej produkcji i wystêpujezapotrzebowanie na ten produkt na rynku. Pozamas³em najwy¿sze koszty po�rednie wystêpowa-³y w przypadku mleka w proszku we wszystkichwariantach i kwarta³ach modelu pierwszego.

W wariancie drugim, w kwartale trzecim kosz-ty po�rednie mleka w proszku osi¹gnê³y naj-wy¿sz¹ warto�æ (2215 tys. z³). Tak wysokie kosztypo�rednie wynikaj¹ z zastosowania bardziej z³o-¿onej technologii i posiadania specjalnej prosz-kowni mleka, co generuje dodatkowe koszty po-�rednie tego produktu. Najwy¿sz¹ zyskowno�ci¹na poziomie poszczególnych rodzajów produk-tów mleczarskich charakteryzowa³o siê mleko wproszku w trzecim kwartale, w którym wynik nasprzeda¿y tego produktu wyniós³ 226 tys. z³ i sta-nowi³ 17,2% udzia³u w zysku ca³ej spó³dzielni (wa-riant I). Na drugim miejscu znalaz³a siê �mietana2%, równie¿ w trzecim kwartale, w którym zysk zesprzeda¿y wyniós³ 221 tys. z³ (16,8% zysku w ska-li ca³ej spó³dzielni). Pozosta³e produkty, poza wy-branymi do analizy, nie uzyska³y istotnego udzia-³u zarówno w strukturze asortymentowej opty-malnej sprzeda¿y, jak i w zyskowno�ci.

W tabeli 2 przedstawiono p³ynno�æ finan-sow¹, rentowno�æ oraz sprawno�æ gospodaro-wania, przy za³o¿eniu optymalnej wielko�ci sprze-da¿y w badanej spó³dzielni. W tabeli 3 natomiastzawarto wielko�ci kosztów ogó³em, poziomu go-tówki oraz wysoko�ci zobowi¹zañ. Wska�nik ob-rotu nale¿no�ciami we wszystkich wariantachmodelu pierwszego by³ taki sam, poniewa¿ przy-jêto, i¿ poziom nale¿no�ci by³ niezmienny, nieza-le¿nie od przyjêtej podstawy podzia³u kosztówpo�rednich na wyroby. Przy za³o¿eniach modelupierwszego, ³¹cznie przychody z optymalizowa-nej sprzeda¿y wynios³y 66 974 tys. z³. Najwy¿szeodnotowano w trzecim kwartale, w którym stano-wi³y 26 454 tys. z³ i by³y o oko³o 10 000 tys. z³wy¿sze, ni¿ przychody osi¹gniête w kwartale dru-gim (16 961 tys. z³). �rednie wielko�ci wska�ni-ków p³ynno�ci szybkiej i natychmiastowej orazwska�nika rentowno�ci sprzeda¿y by³y najwy¿-sze w wariancie pierwszym rozliczania kosztówpo�rednich na wyroby mleczarskie. Rentowno�æsprzeda¿y by³a najwy¿sza w trzecim kwartale, w


]³z.syt[uledomhcatnairawhcynlógezczsopwñaz¹iwoboznatszaroakwótog,ksyz,ytzsok,ydohcyzrP.3alebaT

³atrawK ydohcyzrP]³z.syt[

1tnairaW 2tnairaW 3tnairaW

OK KG wbZ OK KG wbZ OK KG wbZ

IIIIII

VI

81531169614546224001

01,101,182,171,1

94,075,082,035,0

11,090,080,070,0

68,137,112,268,1

62,164,129,239,0

80,180,102,121,1

74,055,002,094,0

11,090,080,070,0

88,020,162,276,0

ainder�mezaR 61,1 74,0 90,0 19,1 21,1 34,0 90,0

mezaR 57966 85,6 38,4

ñaz¹iwobozmoizop�wbZ,)u³atrawk(userkoceinokanakwótog�KG,me³ógoytzsok�OK:ilebatwainezcanzO.ensa³weinawocarpo:o³dór�

ka¿dym z wariantów kszta³towa³a siê miêdzy 1,6 % (wariant 2) a 2,21% (wariant 1). Sytuacjêt¹ spowodowa³o uzyskanie najwy¿szego wyniku na sprzeda¿y w kwartale trzecim, niezale¿-nie od przyjêtej podstawy podzia³u kosztów po�rednich.

Przeciêtny poziom p³ynno�ci szybkiej wynosi³ w wariancie pierwszym 1,16, podczasgdy w drugim i trzecim � 1,12. Wska�nik p³ynno�ci natychmiastowej osi¹gn¹³ najwy¿szypoziom w drugim kwartale, przy za³o¿eniach wariantu pierwszego i wyniós³ 0,59. Zwi¹zanejest to z utrzymaniem najwy¿szego poziomu �rodków pieniê¿nych w tym wariancie i kwarta-le, w którym wyniós³ 1650 tys. z³ (tab. 3). Równie¿ zysk w przeliczeniu na jednego zatrudnio-nego by³ w wariancie pierwszym najwy¿szy i wyniós³ 6,58 tys. z³. Poziom �rodków pieniê¿-nych na koniec okresu nie ró¿ni³ siê znacz¹co w poszczególnych wariantach rozliczaniakosztów po�rednich.

Najwy¿szy, przeciêtny poziom gotówki na koniec ka¿dego kwarta³u odnotowano wwariancie pierwszym, w którym wniós³ 1005 tys. z³. Najwy¿szy stan gotówki na koniecokresu odnotowano w drugim kwartale wed³ug wariantu pierwszego, w którym wyniós³1650 tys. z³. W pozosta³ych wariantach równie¿ �rodki pieniê¿ne na koniec drugiego kwar-ta³u by³y najwy¿sze, co mia³o zwi¹zek z wysokimi wska�nikami p³ynno�ci natychmiastowejw tych okresach.

WNIOSKI

W opracowaniu przedstawiono zagadnienia optymalizacji struktury kwartalnej wielko-�ci sprzeda¿y, przy wykorzystaniu ró¿nych podstaw podzia³u kosztów po�rednich na wy-roby. Na podstawie przeprowadzonych analiz sformu³owano nastêpuj¹ce wnioski:1. Przyjêcie okre�lonej podstawy podzia³u kosztów po�rednich na wyroby nie ró¿nicuje

optymalnej struktury i wielko�ci sprzeda¿y w badanej spó³dzielni mleczarskiej. Wewszystkich trzech przyjêtych wariantach optymalnej struktury sprzeda¿y pozosta³aniezmienna. Przyczyn¹ takiej sytuacji by³ fakt, i¿ w produkcji mleczarskiej koszty po-�rednie stanowi¹ niewielki odsetek ogó³u kosztów ponoszonych na wytworzenie pro-dukcji, co wp³ywa marginalnie na zyskowno�æ w skali pojedynczego produktu, a tymsamym na wybór struktury sprzeda¿y przez model optymalizacyjny.

2. Podstawa podzia³u kosztów po�rednich ma wp³yw na zyskowno�æ w skali ca³o�ciprodukcji (sprzeda¿y) okre�lonego wyrobu. Koszty po�rednie produktów, z wyj¹tkiemmas³a, by³y najwy¿sze w przypadku rozliczania ich proporcjonalnie do kosztów bezpo-�rednich. Dla mas³a natomiast najwy¿sz¹ warto�æ osi¹ga³y przy roz³o¿eniu kosztów


po�rednich w stosunku do sumy jednostek kalkulacyjnych. Produkcja mas³a jest su-rowcoch³onna i zawiera du¿¹ liczbê jednostek kalkulacyjnych (t³uszczu i plazmy), copowoduje przyporz¹dkowanie wy¿szej sumy kosztów po�rednich do tego produktuprzy przyjêtej podstawie podzia³u (proporcjonalnie do sumy jednostek kalkulacyjnych).

3. Wska�niki p³ynno�ci, rentowno�ci oraz sprawno�ci gospodarowania nie ró¿ni³y siêznacz¹co w poszczególnych wariantach podzia³u kosztów po�rednich na wyroby mle-czarskie, przy uzyskanej optymalnej strukturze sprzeda¿y. Za³o¿enie utrzymania p³yn-no�ci na okre�lonym poziomie przyjête w modelu spowodowa³o, i¿ zdolno�æ spó³dziel-ni do regulowania bie¿¹cych zobowi¹zañ we wszystkich wariantach by³a zbli¿ona.

LITERATURACie�lik J. 2005: Stan i kierunki rozwoju sektora mleczarskiego w regionie ma³opolskim. [W:] Agrobiznes 2005.

Zmiany w agrobiznesie po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej. Prace Naukowe Akademii Ekono-micznej we Wroc³awiu, nr 1070, tom I, s. 97.

Findeisen W., Szymanowski J., Wierzbicki A. 1977: Teoria i metody obliczeniowe optymalizacji. PWN,Warszawa, s. 32.

Kisieliñska J. 1999: Zastosowanie teorii i metod optymalizacji nieliniowej w zagadnieniach ekonomicznych.Dydaktyka informatyki i przedmiotów matematyczno-statystycznych w uczelniach rolniczych. Wy-dawnictwo SGGW, Warszawa, s. 84.

Marsza³kowicz T. 1979: Metody programowania optymalnego w rolnictwie. PWE, Warszawa, s. 352.Stachurski A., Wierzbicki A.P. 2001: Podstawy optymalizacji. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszaw-

skiej, Warszawa.Wasilewski M. 2004: Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania gospodarowania zapasami w przedsiêbior-

stwach rolniczych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 205.Wiêckowski W. 1982: Optymalizacja planu produkcji przedsiêbiorstwa rolniczego przy u¿yciu rozwi¹zañ

standardowych. PWN, Warszawa, s. 7.Wisniewski M., Dacre T. 1990: Mathematical programming � optimization models for business and manage-

ment decision-making. McGraw-Hill, Book Company, London, s. 116, 117.Wyrzykowska B. 2000: Procesy dostosowawcze w bran¿y mleczarskiej do warunków gospodarki rynkowej.

Zeszyty Naukowe SGGW, Ekonomika i Organizacja Gospodarki ̄ ywno�ciowej, nr 39, Warszawa, s. 115.

Marzena Chmielewska, Magdalena M¹dra

THE OPTIMIZATION OF THE SALE STRUCTURE IN THE COOPERATIVE CREAMERYSummary

The aim of the elaboration was determination of the optimal structure of the quarterly sale in thechosen cooperative creamery. The research object became selected as a �typical� object from about fortypurposely chosen cooperative creameries. In all three accepted variants the structure of the optimum-sale remained invariable. The reason of such situation was the fact, that in the production of a creamerythe level of indirect costs constituted a small percentage of the total amount of costs. It marginallyimpacts on profitability in the scale of a single product and consequently it influents for a selection of thesale structure through the optimization model.

Adres do korespondencji:mgr Marzena Chmielewska, mgr in¿. Magdalena M¹dra

Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGWul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa,

tel. (0 22) 593 42 42e-mail: [email protected],

[email protected]

68 W. SROKA, P. SULEWSKI, U. KOCIELSKAROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

OCENA PRZYDATNO�CI WYBRANYCH METODDO PROGNOZOWANIA PLONÓW RO�LIN

Wojciech Sroka*, Piotr Sulewski**, Urszula Kocielska**

*Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa, Uniwersytet Rolniczy w KrakowieKierownik: dr hab. Wies³aw Musia³ UR

**Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW w WarszawieKierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara

S³owa kluczowe: prognozowanie, plony ro�lin, ekstrapolacja trendu, metody adaptacyjneKey words: forecasting, plant�s yields, trend extrapolation, adaptive models

S y n o p s i s. Metody statystyczne wykorzystywane s¹ we wszystkich ogniwachgospodarki ¿ywno�ciowej, a obecnie coraz czê�ciej w samym rolnictwie. Dotyczy torównie¿ metod prognozowania plonów ro�lin. W opracowaniu postawiono dwa celebadawcze: porównanie przydatno�ci wybranych metod do sporz¹dzenia prognoz plonówro�lin zbo¿owych oraz wyznaczenie przewidywanych plonów tych ro�lin w perspekty-wie roku 2014.

WSTÊP

Od najdawniejszych czasów jednym z g³ównych d¹¿eñ cz³owieka by³o pragnienie po-znania przysz³o�ci, która ze swej natury jest jednak nieprzewidywalna. Rozwój cywilizacji inauki spowodowa³, ¿e obok �tradycyjnych form� przewidywania przysz³o�ci jak chocia¿bywró¿biarstwo, pojawi³y siê tak¿e metody naukowe oparte na poszukiwaniu zale¿no�ci po-miêdzy faktami z przesz³o�ci mog¹cymi determinowaæ przysz³o�æ. Do metod takich nale¿yprognozowanie, które Cie�lak [2004] definiuje jako racjonalne, naukowe przewidywanie�przysz³ych zdarzeñ�. Potrzeba prognozowania zwi¹zana jest z faktem, ¿e ludzie planuj¹cdzia³ania i podejmuj¹c decyzje d¹¿¹ do przygotowania siê na ró¿ne ewentualno�ci.

W ostatnich latach prognozowanie nabra³o szczególnego znaczenia, gdy¿ wszystkiedziedziny ¿ycia gospodarczego podlegaj¹ bardzo dynamicznym zmianom. Powoduje towzrost niepewno�ci i ryzyka. Dziêki prognozom, osi¹gniêtym przez zastosowanie odpo-wiednich metod badawczych, mo¿na w du¿ym stopniu ograniczyæ ryzyko b³êdnych decy-zji. W przypadku rolnictwa prognozowanie jest niezbêdnym elementem skutecznego i spraw-nego kierowania gospodarstwem. Co wiêcej, wczesna informacja na temat poziomu przy-sz³ej produkcji rolniczej, popytu, czy te¿ cen pozwala nie tylko w³a�ciwie zaplanowaæ pracerolnikom, ale równie¿ umo¿liwia planowanie i organizacjê skupu, przechowalnictwa i prze-twórstwa p³odów rolnych. W skali pañstwa daje podstawy do podjêcie w³a�ciwych decy-zji, co do przyjêcia odpowiedniej polityki rolnej czy te¿ regulacji rynków rolnych.

OCENA PRZYDATNO�CI WYBRANYCH METOD DO PROGNOZOWANIA PLONÓW RO�LIN 69

Specyfika rolnictwa, polegaj¹ca na pracy z ¿ywymi organizmami sprawia, i¿ prognozowa-nie w tym obszarze obci¹¿one jest wieloma problemami obcymi dla innych sektorów. Jednymz kluczowych czynników determinuj¹cych wysoko�æ uzyskiwanych plonów, a znajduj¹cychsiê poza kontrol¹ rolnika, s¹ warunki atmosferyczne i przebieg pogody. Szczególnie wa¿ne jestto w produkcji ro�linnej, która stanowi¹c podstawê rolnictwa warunkuje sytuacjê ca³ej go-spodarki ¿ywno�ciowej. Strategiczne znaczenie produkcji ro�linnej dla ca³ego sektora spra-wia, ¿e jednym z wa¿niejszych nurtów badañ w zakresie ekonomiki rolnictwa s¹ analizy zwi¹-zane z prognozowaniem wysoko�ci plonów ro�lin w ró¿nych okresach.


W opracowaniu postawiono dwa podstawowe cele badawcze. Pierwszym (o charakte-rze poznawczym) jest porównanie trafno�ci prognoz plonów sporz¹dzonych ró¿nymi meto-dami. Cel ten zrealizowano przez:� wyznaczenie prognoz wygas³ych dla wybranych ro�lin w latach 2001-2007 i porównanie

uzyskanych wyników z rzeczywist¹ wysoko�ci¹ plonów odnotowan¹ w danym czasie,� ocenê odchyleñ zmiennej prognozowanej od prognoz,� ocenê graficznego dopasowania funkcji prognozy do danych rzeczywistych.

Celem badawczym o charakterze utylitarnym jest wyznaczenie z zastosowaniem ró¿-nych metod prognoz plonów dla kilku ro�lin w perspektywie roku 2014. Równie¿ w tymprzypadku trafno�æ prognoz zosta³a oceniona na podstawie analizy b³êdów.

Prognozy zosta³y przygotowane z wykorzystaniem metod opartych na modelach sze-regów czasowych. U¿ycie tego typu metod jest zalecane w sytuacji, gdy prognozowanezjawisko charakteryzuje siê du¿¹ iteracj¹, co pozwala na wykorzystanie zasady status quo,zak³adaj¹cej, ¿e w okresie, na którym budowana jest prognoza na zjawisko oddzia³uj¹ takiesame czynniki otoczenia jak dotychczas [Dittmann 2008]. W pracy do konstrukcji szeregówczasowych wykorzystano dane o �redniej wysoko�ci plonów w Polsce z lat 1970-2007.Oznacza to, i¿ zasada status quo nie zosta³a w pe³ni zachowana, gdy¿ na prze³omie lat 80-tych i 90-tych nast¹pi³a w Polsce zmiana systemu gospodarczego, co spowodowa³o zna-cz¹ce obni¿enie nak³adów w produkcji ro�linnej (zu¿ycie NPK i chemicznych �rodków ochro-ny ro�lin), które s¹ jednym z kluczowych czynników plonotwórczych. Z drugiej strony,jednym z podstawowych parametrów, decyduj¹cym o jako�ci przygotowanej prognozy jestd³ugo�æ okresu retrospekcji, co wydaje siê szczególnie istotne w przypadku zjawiska plo-nowania ro�lin, dlatego zdecydowano siê wykorzystaæ szeregi czasowe od 1970 roku, po-mimo niespe³nienia formalnych wymogów, co do zasady status quo.

W pracy wykorzystano metody ekstrapolacyjne (ekstrapolacja trendu z wykorzysta-niem ró¿nych funkcji, tj. funkcji liniowej oraz funkcji nieliniowej daj¹cej najlepszy stopieñdopasowania mierzony wspó³czynnikiem determinacji) i adaptacyjne (metoda wyrównywa-nia wyk³adniczego Browna, metoda wyrównywania wyk³adniczego Holta oraz metoda tren-du pe³zaj¹cego z wagami harmonicznymi). Obliczenia przeprowadzono z zastosowaniempakietu statystycznego Statgraphics oraz arkusza kalkulacyjnego Excel. Przy ocenie istot-no�ci statystycznej oszacowanych funkcji za³o¿ono poziom a = 0,05. Przy szacowaniumodelu Browna oraz Holta poziom wyg³adzania alfa oraz sta³e wyrównania alfa i beta (dlamodelu Holta) zosta³y zoptymalizowane w programie Statgraphics.

70 W. SROKA, P. SULEWSKI, U. KOCIELSKA

PRZEGL¥D ZASTOSOWANYCH METOD PROGNOZOWANIA

Jednym z kluczowych elementów procesu prognozowania wp³ywaj¹cym na jako�ætworzonych prognoz jest dobór odpowiedniej metody. Podstawowy podzia³ metod pro-gnostycznych wyodrêbnia metody matematyczno-statystyczne i niematematyczne. Jedny-mi z bardziej popularnych w�ród metod z pierwszej grupy s¹ metody oparte na modelachekonometrycznych. Wyró¿niæ tu mo¿na przede wszystkim klasyczne modele trendu i mode-le adaptacyjne. Metody te opieraj¹ siê na analizie i prognozowaniu szeregów czasowych.Modele analizy szeregów czasowych nie opisuj¹ zwi¹zków przyczynowo-skutkowych miê-dzy badanymi zjawiskami, lecz wyja�niaj¹ mechanizm rozwoju analizowanych zjawisk wczasie. Specyficzn¹ cech¹ modeli szeregów czasowych jest brak zmiennej obja�niaj¹cej(czynnika wp³ywaj¹cego na kszta³towanie siê badanego zjawiska), która zosta³a zast¹pionaprzez zmienn¹ czasow¹. Modele szeregów czasowych uwzglêdniaj¹ sk³adow¹ systema-tyczn¹ w postaci trendu oraz sk³adow¹ przypadkow¹ [Zelia� 2005]. W przypadku metodekstrapolacyjnych podstawowym warunkiem ich stosowania jest zachowanie przez zmienn¹Y (w tym przypadku jest to plon wybranych ro�lin) stanu dynamicznej równowagi, ozna-czaj¹cego, ¿e wp³yw ró¿nych czynników oddzia³uj¹cych na Y jest sta³y. W takich przypad-kach mo¿liwym jest w miarê dobre opisanie zmian Y jako funkcji czasu i czynnika losowego.Najczê�ciej jako funkcjê aproksymuj¹c¹ przyjmuje siê funkcjê liniow¹, potêgow¹, wielomia-now¹, wyk³adnicz¹ i logarytmiczn¹ [Krasowicz, Filipiak 1996]. Podstawowym problememzwi¹zanym z zastosowaniem tej grupy metod jest fakt wystêpowania w wieloletnich szere-gach czasowych znacznych odchyleñ od linii trendu [Krasowicz, Filipiak 1996]. Znaczniewiêksz¹ przydatno�æ wykazuj¹ w takiej sytuacji metody adaptacyjne. Podstawowe ich zale-ty to znaczna elastyczno�æ i zdolno�æ dostosowawcza w sytuacji zachwiania lub za³amaniaobserwowanych wcze�niej prawid³owo�ci w rozwoju zjawiska [B³och 1999]. Pozwala to nakorygowanie modelu w miarê up³ywu czasu i do³¹czanie do niego nowych informacji [Kra-sowicz, Filipiak 1996]. W�ród najczê�ciej stosowanych metod adaptacyjnych wymienia siêmiêdzy innymi metodê wyrównywania wyk³adniczego (Browna, Holta) oraz metodê trendupe³zaj¹cego. Model Browna (pierwszego stopnia) zak³ada przypisywanie wyk³adniczo mniej-szych wag obserwacjom starszym i wiêkszych bezpo�rednio poprzedzaj¹cym interesuj¹cybadacza moment. W przypadku wystêpowania w szeregu czasowym trendu niemonoto-nicznego mo¿na równie¿ stosowaæ model wyrównywania wyk³adniczego Browna rzêdudrugiego.

Do prognozowania na podstawie szeregów czasowych, w których wystêpuj¹ wahaniaprzypadkowe szczególnie przydatny jest natomiast model wyrównywania wyk³adniczegoHolta. Wiêksza elastyczno�æ tego modelu wynika z zastosowania dwóch sta³ych wyg³adza-nia. Podstaw¹ prognozowania jest równanie liniowe, z dwoma sta³ymi wyrównania: a i bSta³a b s³u¿y do wyg³adzania poziomu trendu, natomiast sta³a a do wyg³adzania jego zmian.

W przypadku prognozowania zjawisk charakteryzuj¹cych siê du¿¹ nieregularno�ci¹ iwieloma za³amaniami trendu zalecan¹ procedur¹ jest model trendu pe³zaj¹cego z wagamiharmonicznymi. Model ten jest bardzo elastyczny i stosuje siê go do budowy prognoz nakrótki okres dla zjawisk o nieregularnych zmianach1 . Podstawow¹ s³abo�ci¹ metod adapta-cyjnych jest ich ma³a przydatno�æ do prognozowania d³ugookresowego.

1 Szczegó³owy opis procedury postêpowania przy u¿yciu modelu trendu pe³zaj¹cego mo¿na znale�æm.in. na portalu portal.wsiz.rzeszow.pl/plik.aspx?id=2418.


Podstawowym kryterium przydatno�ci prognoz w dzia³alno�ci gospodarczej jest ichtrafno�æ. Przez trafno�æ sporz¹dzanych prognoz nale¿y rozumieæ prawdopodobieñstwospe³nienia siê jakiego� przewidywania. Prawdopodobieñstwo to zale¿y od szeregu czynni-ków, a do najwa¿niejszych mo¿na zaliczyæ horyzont prognozy, g³êboko�æ retrospekcji, me-tody prognostyczne i informacje prognostyczne.

W metodyce prognozowania istnieje wiele mo¿liwo�ci zwiêkszania trafno�ci prognozy.Zelia� [1997] zalicza do nich m.in. stosowanie kilku ró¿nych metod, porównywanie otrzyma-nej prognozy z innymi podanymi wcze�niej w literaturze oraz prowadzenie weryfikacji lo-gicznej i merytorycznej. Do okre�lenia poprawno�ci prognoz bardzo czêsto s³u¿y procedu-ra, w której opracowuje siê t¹ sam¹ metod¹ zmiany zjawiska w czasie przesz³ym (prognozywygas³e). Je�li dopasowanie danej metody do minionych zjawisk jest dobre, to prawdopo-dobne jest, ¿e zastosowana metoda jest poprawna, a opracowana z jej u¿yciem prognozabêdzie trafna.

Istotnym elementem trafno�ci prognoz jest równie¿ analiza b³êdów ex-post. Do najczê-�ciej u¿ywanych nale¿¹: b³¹d bezwzglêdny (MAE), �redni b³¹d procentowy (MPE), �rednibezwzglêdny b³¹d procentowy (MAPE) oraz pierwiastek �redniego kwadratu b³êdów (RMSE).Dok³adne omówienie przywo³anych miar mo¿na znale�æ w literaturze przedmiotu [m.in. Cie-�lak 1997, Zielia� 1997, Gajda 2001, Stañko 2006].

CHARAKTERYSTYKA PLONOWANIA ANALIZOWANYCH RO�LIN

Wybrane do badania ro�liny ró¿ni¹ siê pod wzglêdem plonowania, wymagañ klima-tycznych, glebowych oraz uprawowych. W roku 2007 powierzchnia uprawy pszenicy, jêcz-mienia, ¿yta oraz rzepaku stanowi³a oko³o 47,7% ogólnej powierzchni zasiewów (tab. 1). WPolsce, struktura gatunkowa, lokalizacja uprawy oraz plony poszczególnych ro�lin determi-nowane s¹ warunkami klimatycznymi, jako�ci¹ gleb, poziomem kultury rolnej i struktur¹agrarn¹ [ARR 2008]. W zakresie struktury zasiewów w ostatnich kilkudziesiêciu latachzaobserwowano przede wszystkim wzrost znaczenia ro�lin zbo¿owych i oleistych, a zmniej-szenie udzia³u ziemniaków. Warto te¿ zauwa¿yæ zmiany w strukturze samych zbó¿ � odpocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych dominowa³a pszenica, podczas gdy wcze�niej najpopular-niejsz¹ upraw¹ by³o ¿yto. Zmiany w strukturze warunkowane by³y szeregiem czynników,które tak¿e wp³ywaj¹ na wysoko�æ plonów. Za podstawowy z nich nale¿y uznaæ warunkipogodowe panuj¹ce w okresie wegetacji ro�lin. Drugim bardzo wa¿nym elementem wp³y-

7002-0791hcatalwecsloPwnil�orhcynarbywynolpzarowóweisazarutkurtS.1alebaT

kenutaG¿óbz

0791 0991 7002

w³aizduhcaweisaz

]%[

nolp]ah/td[

w³aizduhcaweisaz

]%[

nolp]ah/td[

w³aizduhcaweisaz

]%[

nolp]ah/td[

me³ógoa¿obZ 8,55 . 9,95 . 9,27 .

acinezsPoty¯

ñeimzcêJkipezrikapezR

3,318,22

2,60,2

5,625,913,320,91

0,612,61

2,85,3

6,931,629,531,42

4,815,118,01

0,7

4,937,325,237,62

.SUGenzcytsytatsikinzcoR:o³dór�


waj¹cym na wysoko�æ plonów ro�lin jest postêp w rolnictwie. Dotyczy to zarówno postêpubiologicznego, czyli wprowadzania nowych i lepszych odmian, jak równie¿ postêpu agro-technicznego. Wieloletnie obserwacje wskazuj¹, i¿ w okresie 1970-2007 plony ro�lin zbo¿o-wych oraz rzepaku wykazywa³y tendencjê wzrostow¹ (rys. 1).

W analizowanym okresie mo¿na zauwa¿yæ trzy charakterystyczne fazy kszta³towaniasiê plonów ro�lin zbo¿owych. Pierwszy z nich obejmuje lata 1970-1979, kiedy plony oma-wianych ro�lin wzrasta³y, nastêpnie w roku 1980 zanotowano drastyczny ich spadek, poczym a¿ do roku 1990 nastêpowa³ znowu systematyczny wzrost. Zmiana plonowania by³awywo³ana g³ównie zwiêkszonym zu¿yciem nawozów oraz innych plonotwórczych �rodkówprodukcji. W latach 1992-1993 �rednie plony zbó¿ spad³y do poziomu plonów uzyskiwa-nych w roku 1980, a nastêpnie zaczê³y ponownie stopniowo wzrastaæ.

PROGNOZY WYGAS£E PLONÓW WYBRANYCH RO�LIN

W celu sprawdzenia przydatno�ci poszczególnych metod prognozowania do przewi-dywania plonów ró¿nych ro�lin uprawnych przetestowano ich trafno�æ przez sporz¹dzenieprognoz wygas³ych na lata 2001-2007. Prognoza wygas³a jest to prognoza sporz¹dzana namoment, dla którego znana jest ju¿ warto�æ prognozowanej zmiennej i której trafno�æ mo¿nazweryfikowaæ [Guzik i in. 2005]. W opracowaniu przyjêto, i¿ d³ugo�æ przedzia³u weryfikacjiprognoz wygas³ych (7 lat) bêdzie taka sama jak ¿¹dany horyzont prognozy. Przyjêcie takie-go za³o¿enia jest jednym z warunków umo¿liwiaj¹cych wykorzystanie analizy b³êdów ex-post do okre�lenia dopuszczalno�ci prognoz [Cie�lak 1997]. Obliczone na lata 2001-2007 zapomoc¹ ró¿nych metod warto�ci porównano nastêpnie z rzeczywist¹ wysoko�ci¹ plonówodnotowan¹ w latach 2001-2007. Prognozy zbudowano z wykorzystaniem trzydziestolet-niego okresu retrospekcji (lata 1971-2000), a okres projekcji wynosi³ 7 lat (2001-2007). Po-równanie warto�ci prognozowanych dla przesz³o�ci z rzeczywistymi, obserwowanymi wtym okresie da³o podstawê do sformu³owania wniosku, co do przydatno�ci poszczegól-nych metod w prognozowaniu plonów oraz umo¿liwi³o okre�lenie skali b³êdu miêdzy pro-gnozami a stanem faktycznym.

Na rysunkach 2 oraz 3 przedstawiono rzeczywiste oraz teoretyczne (wynikaj¹ce z do-branych funkcji) wysoko�ci plonów dla pszenicy. Dane dla lat 2001-2007 stanowi¹ progno-zê (uzyskan¹ odpowiednio metodami ekstrapolacji trendu i adaptacyjnymi). Pionow¹, prze-rywan¹ lini¹ oddzielono okres prognozy (lata 2001-2007) od szeregu czasowego (lata 1970-

Rysunek 1. Plonowanie zbó¿ w latach 1970-2007 w Polsce�ród³o: opracowanie w³asne na podstawie GUS.

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

SV]HQLFD U]HSDN \WR M F]PLH


2000) stanowi¹cego okres retrospekcji. Oceny trafno�ci prognoz dokonano przez porówna-nie danych oszacowanych na lata 2001-2007 (prognoza wygas³a) z danymi rzeczywistymi ztego okresu i obliczenie b³êdów ex-post.

Na podstawie rysunku 2 mo¿na stwierdziæ, i¿ postacie analityczne funkcji w przypadkumetod ekstrapolacji trendu (model liniowy Y = ax+b oraz model potêgowy Y= ax^b) s¹zgodne pod wzglêdem merytorycznym oraz daj¹ do�æ dobre dopasowanie do danych rze-czywistych. Mniejsze dopasowane w okresie projekcji (2001-2007) mo¿na natomiast zauwa-¿yæ w przypadku modeli adaptacyjnych. Zastosowanie tych ostatnich wskazywa³oby natrend malej¹cy w analizowanym zjawisku, co pomimo widocznych wahañ w poziomie plo-nowania by³oby wnioskiem b³êdnym. Sytuacja taka wynika z faktu, i¿ metody adaptacyjnez wiêksz¹ wag¹ uwzglêdniaj¹ obserwacje bli¿sze okresowi prognozy (w przypadku pszeni-cy w latach poprzedzaj¹cych rok 2001 wyst¹pi³y znacz¹ce spadki plonów � szczególnie napocz¹tku lat 90-tych). W okresie poprzedzaj¹cym prognozê (1970-2000) najlepsze dopaso-wanie danych rzeczywistych do warto�ci teoretycznych uzyskano w przypadku modelutrendu pe³zaj¹cego, modelu potêgowego i trendu liniowego. Wskazuj¹ na to najni¿szeodchylenia standardowe b³êdów prognoz (RMSE), jak równie¿ pozosta³e miary (MAE i

Rysunek 2. Rzeczywiste plony pszenicy w latach1970-2007 oraz prognoza wygas³a na lata 2001-

2007 uzyskana metodami ekstrapolacji trendu�ród³o: opracowanie w³asne.

Rysunek 3. Rzeczywiste plony pszenicy w latach1970-2007 oraz prognoza wygas³a na lata 2001-

2007 uzyskana metodami adaptacyjnymi�ród³o: opracowanie w³asne.

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\ZLVWH0RGHO�%URZQD

0RGHO�+ROWD7UHQG�SHá]DM F\

C

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\ ZLVWH

7UHQG�OLQLRZ\0RGHO�SRW JRZ\

dotemhcynarbywaldecsloPwycinezspzongorpwódê³beinanwóroP.2alebaT

ijcknufjazdoR ydê³B tsop-xe )0002-0791atal( ydê³B tsop-xe )7002-1002atal(

ESMR EAM ]%[EPAM ESMR EAM ]%[EPAM

ywoinildnerTywogêtopledoM

anworBledoMatloHledoM

yc¹jaz³epdnerT

79,277,200,303,388,1

55,263,224,236,285,1

79,723,726,722,859,4

63,385,337,579,432,4

28,221,336,470,425,3

37,702,846,1103,01

00,9



��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

GDQH�U]HF]\ZLVWH

0RGHO�%URZQD

0RGHO�+ROWD

7UHQG�SHá]DM F\

MAPE) zestawione w tabeli 2. Metody te powinny równie¿ w przysz³o�ci zapewniæ najbar-dziej trafne prognozy. Konfrontuj¹c jednak przygotowan¹ na lata 2001-2007 prognozê zdanymi rzeczywistymi i obliczaj¹c na tej podstawie b³êdy ex-post nale¿y stwierdziæ, i¿ meto-dy adaptacyjne w tym przypadku da³y bardzo s³abe rezultaty. Najmniejsze b³êdy uzyskanodla modelu liniowego, nieco wiêksze natomiast dla funkcji potêgowej. W przypadku ¿ytanajmniejszymi odchyleniami od rzeczywistego rozk³adu plonów w okresie retrospekcji cha-rakteryzowa³ siê trend pe³zaj¹cy (tab. 3). Nieznacznie wy¿szymi b³êdami odznacza³ siê trendo postaci funkcji podwójnej hiperboli. Ta funkcja okaza³a siê równie¿ najlepiej dopasowan¹w okresie prognozowania (dwa spo�ród trzech branych pod uwagê b³êdów miêdzy plonamiprognozowanymi na lata 2001-2007 a rzeczywistymi osi¹gniêtymi by³y w przypadku tejfunkcji najni¿sze). Nieco wiêksze rozbie¿no�ci zaobserwowano w przypadku modelu trendulinowego i modelu Browna. Oceny dopasowania poszczególnych rodzajów funkcji mo¿nadokonaæ analizuj¹c wykresy ich rozk³adu. Na rysunkach 4 i 5 przedstawiono teoretyczne(wynikaj¹ce z dobranych funkcji) i faktycznie odnotowane plony ¿yta. Pionowymi liniamioddzielono okres prognozy od danych szeregów czasowych u¿ytych do jej sporz¹dzenia.Okres weryfikacji prognozy to lata 2001-2007.

Rysunek 4. Rzeczywiste plony ¿yta w latach1970-2007 oraz prognoza wygas³a na lata 2001-

2007 uzyskana metodami ekstrapolacji trendu�ród³o: opracowanie w³asne.

Rysunek 5. Rzeczywiste plony ¿yta w latach1970-2007 oraz prognoza wygas³a na lata 2001-

2007 uzyskana metodami adaptacyjnymi�ród³o: opracowanie w³asne.

dotemhcynarbywaldecsloPwaty¿zongorpwódê³beinanwóroP.3alebaT



ywoinildnerTalobrepihanjówdop:ledoM


yc¹jaz³epdnerT

16,243,247,247,298,1

11,269,181,290,274,1

96,907,880,01

87,908,6

83,203,292,289,226,2

37,176,108,135,282,2

07,763,767,742,01

93,9


��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\Z LVWH7UHQG�OLQLRZ \0RGHO�SRGZ yMQD�KLSHUEROD


��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\Z LVWH7UHQG�OLQLRZ \0RGHO�SRGZ yMQD�KLSHUEROD

Podobn¹ procedurê, jak w przypadku poprzednich ro�lin, przeprowadzono równie¿ dlaplonów jêczmienia. Z analizy graficznej wynika, i¿ �redni plon jêczmienia podlega³ w anali-zowanym czasie do�æ wyra�nym wahaniom, przy czym od roku 1994 zaznacza³a siê wyra�natendencja wzrostowa (rys. 6 i 7). Jest wiêc uzasadnione stosowanie zarówno metod ekstra-polacyjnych, jak równie¿ adaptacyjnych, które przy ma³o regularnym zachowaniu zjawiskaw czasie powinny lepiej wyeliminowaæ wp³yw czynników losowych.

W przypadku jêczmienia, podobnie jak dla plonów ¿yta, najlepszym dopasowaniem wokresie poprzedzaj¹cym prognozê cechowa³ siê model podwójnej hiperboli oraz trendupe³zaj¹cego (tab. 4). Ten ostatni, obok modelu liniowego pozwoli³ na uzyskanie najlepiejdopasowanej prognozy. Model podwójnej hiperboli, pomimo dobrego dopasowania dodanych rzeczywistych z lat 1970-2000 dawa³ prognozê o do�æ du¿ych b³êdach, co oznacza,¿e zastosowanie tej metody na podstawie danych z przesz³o�ci wcale nie zapewnia przygo-towania mo¿liwie najlepszej prognozy.

Rozk³ad plonów rzepaku w latach 1971-2007 (rys. 8, 9), podobnie jak w przypadkuniektórych zbó¿ cechowa³a du¿a nieregularno�æ. Powoduje to trudno�ci w doborze funkcjitrendu, jak równie¿ niekorzystnie wp³ywa na dopasowanie funkcji do danych rzeczywi-

Rysunek 6. Rzeczywiste plony jêczmienia wlatach 1970-2007 oraz prognoza wygas³a na lata

2001-2007 uzyskana metodami ekstrapolacjitrendu


Rysunek 7. Rzeczywiste plony jêczmienia wlatach 1970-2007 oraz prognoza wygas³a na

lata 2001-2007 uzyskana metodami ekstrapola-cji trendu


dotemhcynarbywaldecsloPwaineimzcêjzongorpwódê³beinanwóroP.4alebaT



ywoinildnerTalobrepihanjówdopledoM


yc¹jaz³epdnerT

13,341,365,374,305,2

46,295,228,295,259,1

83,950,930,01

25,950,7

50,370,370,315,319,2

01,297,297,271,314,2

43,760,960,910,01

80,8


��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\Z LVWH0RGHO�%URZ QD0RGHO�+ROWD7UHQG�SHá]DM F\


stych. Zastosowanie w takiej sytuacji prostych metod ekstrapolacyjnych nie przynosizazwyczaj oczekiwanych rezultatów. Uzyskanie najmniejszych b³êdów gwarantowa³y w tymprzypadku metody adaptacyjne: równania wyk³adniczego Holta oraz trendu pe³zaj¹cego(tab. 5). Poza weryfikacj¹ matematyczn¹, skonstruowan¹ prognozê nale¿y poddaæ tak¿eweryfikacji merytorycznej. Rozwa¿enia wymaga przede wszystkim pytanie: czy wyniki pro-gnozy spe³niaj¹ oczekiwania, co do kierunku zmian, wynikaj¹ce z wiedzy eksperckiej lubanalizy mechanizmów kszta³towania siê modelowanego zjawiska. Analiza graficzna szereguczasowego dla ¿yta (rys. 4, 5) wskazuje na znaczne wahania plonów tej ro�liny w analizowa-nym okresie czasu. Do pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych mo¿na obserwowaæ do�æ wyra�nytrend rosn¹cy, podczas gdy w nastêpnych latach zjawisko to uleg³o zahamowaniu, a plonyznacz¹co obni¿y³y siê w stosunku do drugiej po³owy lat osiemdziesi¹tych. Maj¹c na uwa-dze niski poziom plonowania zbó¿ w Polsce i wynikaj¹ce z tego znacz¹ce rezerwy podnosze-nia wydajno�ci produkcji ro�linnej mo¿na by przypuszczaæ, i¿ plony ¿yta, podobnie jakinnych zbó¿ powinny rosn¹æ. Grontkowska [2005] podaje, ¿e �rednie plony ¿yta w latach2000-2003 kszta³towa³y siê zaledwie na poziomie 35% wysoko�ci plonów uzyskiwanych wdo�wiadczeniach polowych. Równie¿ [Ku�, Krasowicz 2004] podkre�laj¹, ¿e potencja³ gle-bowy oraz klimatyczny Polski pozwala na znaczne zwiêkszenie plonów. Prognozy plonów¿yta na lata 2001-2007 z wykorzystaniem metody trendu pe³zaj¹cego oraz modelu Holta

Rysunek 8. Rzeczywiste plony rzepaku w latach1970-2007 oraz prognoza wygas³a na lata 2001-

2007 wykonana metod¹ ekstrapolacji trendu�ród³o: opracowanie w³asne.

Rysunek 9. Rzeczywiste plony rzepaku w latach1970-2007 oraz prognoza wygas³a na lata

2001-2007 wykonana metodami adaptacyjnymi�ród³o: opracowanie w³asne.

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\Z LVWH7UHQG�OLQLRZ \0RGHO�SRW JRZ \

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\Z LVWH0RGHO�%URZ QD0RGHO�+ROWD7UHQG�SHá]DM F\

dotemhcynarbywaldecsloPwukapezrzongorpwódê³beinanwóroP.5alebaT





yc¹jaz³epdnerT

53,392,365,313,372,2

68,238,218,216,297,1

16,4153,4104,4197,31

63,9

80,476,430,558,370,4

55,300,473,423,325,3

79,3163,5186,6131,3197,31



zak³adaj¹ do�æ wyra�ny spadek plonów, nale¿a³oby wiêc uznaæ je za niezgodne z oczekiwa-niami oraz wiedz¹ fachow¹. Maj¹c jednak na uwadze malej¹ce znaczenie ¿yta w strukturzezasiewów oraz ogólne tendencje zwi¹zane z wykorzystaniem tej ro�liny mo¿na by oczeki-waæ, i¿ prognozy na lata 2000-2007 nie powinny zak³adaæ istotnego wzrostu plonów. Zarów-no z analizy graficznej, jak równie¿ analizy b³êdów prognozy (tab. 2), wynika, i¿ najlepszewyniki zapewni³ model funkcji podwójnej paraboli oraz nieco gorsze funkcja trendu liniowe-go. Modele te wskazywa³y jedynie na nieznaczny wzrost poziomu plonowania, co nale¿a³o-by uznaæ za zgodne z merytorycznymi oczekiwaniami.

W przypadku pozosta³ych ro�lin, tj. pszenicy, jêczmienia i rzepaku wiêkszo�æ prognozwskazywa³a na do�æ wyra�ny trend rosn¹cy, co wobec zwiêkszaj¹cego siê znaczenia tychupraw w strukturze zasiewów i niewykorzystanego potencja³u plonotwórczego mo¿na uznaæza prawid³owe odzwierciedlanie kierunku zmian.

PROGNOZY PLONÓW WYBRANYCH ROSLIN NA LATA 2008-2014

Drugim celem opracowania jest sporz¹dzenie oraz porównanie wyników prognoz plo-nowania kilku ro�lin na lata 2008-2014 otrzymanych ró¿nymi metodami. W prognozowaniubardzo istotnym zagadnieniem jest dopuszczalno�æ prognoz. �Prognozê nale¿y uznaæ zadopuszczaln¹ je¿eli jest obdarzona przez jej odbiorcê stopniem zaufania wystarczaj¹cym dotego aby mog³a byæ wykorzystana do tego celu, dla którego zosta³a ustalona" [Cie�lak1997]. Przy ocenie dopuszczalno�ci prognoz wykorzystano analizê b³êdów ex-post, za�prognozê uznano za dopuszczaln¹, gdy warto�æ �redniego bezwzglêdnego b³êdu procen-towego (MAPE) by³a mniejsza ni¿ 15%. W prognozowaniu zjawisk gospodarczych czêstozak³ada siê piêcioprocentowy b³¹d prognoz, jednak przy prognozowaniu plonów ro�lin, zewzglêdów na du¿¹ zmienno�æ tego zjawiska, prognozy mo¿na uznaæ za dopuszczalne przywy¿szym poziomie b³êdów. Przyjêcie granicznej wielko�ci b³êdu MAPE równej 15% wydajesiê uzasadnione, gdy¿ plony badanych zbó¿ w okresie retrospekcji cechowa³y siê stosun-kowo du¿¹ zmienno�ci¹. Wspó³czynnik zmienno�ci waha³ siê od oko³o 11% dla jêczmieniai ¿yta do ponad 18% dla rzepaku. W opracowaniu wykorzystano równie¿ analizê b³êdówprognoz wygas³ych, przyjmuj¹c za³o¿enie, i¿ metody daj¹ce dobre wyniki w odniesieniu doprognoz wygas³ych powinny daæ równie¿ zadawalaj¹ce wyniki dla nowych prognoz.

Na rysunku 10 przedstawiono rzeczywiste (lata 1970 -2007) i teoretyczne plony pszeni-cy oraz prognozê na lata 2008-2014. Z merytorycznego punktu widzenia wszystkie metodydaj¹ akceptowalne wyniki. Przedstawione modele, z wyj¹tkiem funkcji potêgowej zak³adaj¹bardzo podobny przebieg zjawiska.

dotemhcyn¿óruicy¿uyzrpwódê³bhcizaroycinezspwónolpzongorpikinyW.6alebaT

ijcknufjazdoR azongorP4102

]ah/td[

uknusotswtsoryzrP7002ukorod

]%[

ydê³B tsop-xe )7002-1002atal(

ESMR EAM ]%[EPAM


atloHledoManworBledoMyc¹jaz³epdnerT

2,044,737,937,934,04

29,498,172,737,758,4

40,339,212,343,371,2

06,215,265,296,257,1

58,775,708,711,813,5



��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\Z LVWH

7UHQG�OLQLRZ \

0RGHO�PXOWLSOLNDW\Z Q\0RGHO�+ROWD

0RGHO�%URZ QD

7UHQG�SHá]DM F\

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\ZLVWH7UHQG�OLQLRZ\0RGHO�SRGZyMQD�KLSHUEROD0RGHO�KROWD0RGHO�%URZQD7UHQG�SHá]DM F\

Rysunek 10. Rzeczywiste oraz oszacowane na lata2008-2014 plony pszenicy w Polsce


W tabeli 6 przedstawiono �red-nie b³êdy prognoz ex-post (wynika-j¹ce z rzeczywistych i teoretycznychwysoko�ci plonów z lat 1970-2007),które potwierdzaj¹ do�æ dobre do-pasowanie wybranych metod. Wy-niki wskazuj¹, i¿ w badanym okresieprognostycznym plony pszenicypowinny wzrosn¹æ w granicach 5-7%. Prognozê taka mo¿na uznaæ zadopuszczaln¹. Najmniejszy przyrost(1,89%) zak³ada model funkcji potê-gowej, jednak maj¹c na uwadzewzglêdy merytoryczne (zmiany w rol-nictwie, tendencje na rynku zbó¿ itd.)mo¿na zak³adaæ, i¿ tak nieznacznazmiana jest ma³o realna.

Plony ¿yta w ostatnim trzydzie-stoleciu cechowa³y siê stosunkowodu¿¹ amplitud¹ wahañ, co wp³ywana s³ab¹ jako�æ dopasowania mode-li prognostycznych do danych rze-czywistych (rys. 11).

Na podstawie analizy meryto-rycznej badanych funkcji mo¿nawnioskowaæ, i¿ ich przebieg jest pra-wid³owy, a uzyskane prognozy s¹dopuszczalne. Najmniejszymi b³êda-mi ex-post charakteryzuje siê funk-cja trendu pe³zaj¹cego (tab. 7), nie-co gorsze dopasowanie daje modelpodwójnej hiperboli.

Wyniki prognoz plonów ¿yta narok 2014 we wszystkich modelach s¹bardzo zbli¿one. Z badañ wynika, i¿mog¹ one w okresie 2008-2014 wzro-sn¹æ maksymalnie o 0,94%, jednakmo¿liwe jest równie¿ zmniejszenie�rednich plonów o 0,57% (wg mo-delu Holta). Eliminuj¹c metody wy-kazuj¹ce najwy¿sze b³êdy ex-post na-le¿y spodziewaæ siê nieznacznegoprzyrostu plonów na poziomie od0,17% (model podwójnej hiperboli)do 0,94% (trend linowy) w stosunkudo roku 2007, co oznacza praktycz-

Rysunek 11. Rzeczywiste oraz oszacowane na lata2008-2014 plony ¿yta w Polsce



��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\ZLVWH7UHQG�OLQLRZ\0RGHO�SRGZyMQD�KLSHUEROD0RGHO�+ROWD0RGHO�%URZQD7UHQG�SHá]DM F\

Rysunek 12. Rzeczywiste oraz oszacowanena lata 2008-2014 plony jêczmienia w

Polsce�ród³o: opracowanie w³asne.

dotemhcyn¿óruicy¿uyzrpwódê³bhcizaroaineimzcêjwónolpzongorpikinyW.8alebaT


]ah/td[


]%[


ESMR EAM ]%[EPAM



34,2371,0380,1320,1390,23

93,251,021,273,236,2

52,301,344,365,325,2

85,285,206,298,200,2

90,959,863,901,01

1,7


dotemhcyn¿óruicy¿uyzrpwódê³bhcizaroaty¿wónolpzongorpikinyW.7alebaT


]ah/td[


]%[


ESMR EAM ]%[EPAM



2,429,321,326,328,32

49,071,0

75,0-00,058,0

65,243,217,206,279,1

30,229,121,299,125,1

22,905,837,981,9

0,7


nie brak zmian w wysoko�ci plonów tej ro-�liny.

Odno�nie plonów jêczmienia nale¿ystwierdziæ, i¿ przebieg oszacowanych funk-cji prognostycznych jest zgodny z wiedz¹zdroworozs¹dkow¹ (rys. 12). W zale¿no�ciod zastosowanej metody prognozowanywzrost plonów waha siê od 0,15 do 2,63%.

Najmniejszymi b³êdami prognoz ex-postcharakteryzuj¹ siê modele trendu pe³zaj¹ce-go oraz podwójnej hiperboli, mo¿na wiêcprzypuszczaæ, i¿ dadz¹ one najdok³adniej-sze prognozy (tab. 8). Na uwagê zas³ugujerównie¿ model trendu liniowego, który bar-dzo dobrze sprawdzi³ siê w szacowaniu pro-gnoz wygas³ych na lata 2000-2007. Równie¿w tym przypadku prognozy nale¿y uznaæ zadopuszczalne. Mo¿na wiêc spodziewaæ siêw roku 2014 �rednich plonów jêczmienia napoziomie oko³o 32 dt/ha.

W plonach rzepaku w okresie 1970-2007obserwowano do�æ du¿e wahania. Pocz¹w-szy od roku 1996 plony charakteryzuj¹ siêjednak wyra�nym trendem wzrostowym (rys.


13). Analiza b³êdów ex-post potwier-dza wskazywan¹ w literaturze prawi-d³owo�æ, i¿ przy du¿ych wahaniachprzypadkowych wiêksz¹ przydatno-�ci¹ cechuj¹ siê metody adaptacyj-ne. Metody Browna oraz trendu pe³-zaj¹cego w wiêkszym stopniuuwzglêdniaj¹ zmiany wielko�ci ostat-nich obserwacji, co przy d³u¿szychszeregach czasowych jest bardzo po-¿¹dane. Wzi¹wszy pod uwagê, i¿ me-tody te cechuj¹ stosunkowo niskieb³êdy ex-post (tab. 9) mo¿na przy-puszczaæ, i¿ dadz¹ one do�æ trafneprognozy. B³êdy prognoz MAPE s¹na poziomie pozwalaj¹cym uznaæ pro-gnozê za dopuszczaln¹. Na tej pod-stawie mo¿na wnioskowaæ, i¿ plonyrzepaku w roku 2014 powinny wy-nie�æ oko³o 30 dt/ha.

Rysunek 13. Rzeczywiste oraz oszacowane nalata 2008-2014 plony rzepaku w Polsce


dotemhcyn¿óruicy¿uyzrpwódê³bhcizaroukapezrwónolpzongorpikinyW.9alebaT


]ah/td[


]%[


ESMR EAM ]%[EPAM

ywoinildnerTawoktsaiwreipajcknufledoM


46,5256,5280,8245,0327,03

61,468,475,3146,4178,11

14,324,315,366,393,2

09,278,249,267,258,1

63,4124,4176,4194,31

23,9


��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

GW�KD

'DQH�U]HF]\ZLVWH0RGHO�IXQNFMD�SLHUZLDVWNRZD7UHQG�OLQLRZ\0RGHO�+ROWD0RGHO�%URZQD7UHQG�SHá]DM F\

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Prognozowanie procesów gospodarczych jest jednym ze sposobów poznawania przy-sz³o�ci. Jego podstawow¹ rol¹ jest u³atwianie podejmowania decyzji, a ich jako�æ (trafno�æ)w bezpo�redni sposób zale¿y od przygotowanej prognozy. Przeprowadzone badania wyka-za³y, ¿e nie istnieje jedna, uniwersalna metoda prognozowania, nawet dla zjawisk charakte-ryzuj¹cych siê du¿ym podobieñstwem (jak np. plonowanie podobnych gatunków ro�lin).Dobór odpowiedniej metody prognozowania opartej na szeregach czasowych musi byæpoprzedzony faz¹ poszukiwania postaci analitycznej funkcji w mo¿liwie najlepszy sposóbopisuj¹cej dopasowanie rzeczywistych danych do modelu. Kryterium jako�ci dopasowa-nia mog¹ byæ zarówno ró¿ne rodzaje b³êdów, jak równie¿ ocena graficzna przebiegu funkcjiprognozy. Jednak nawet dobre dopasowanie funkcji do danych rzeczywistych w przesz³o-�ci nie gwarantuje, ¿e prognoza bêdzie prawdziwa. Niezbêdne jest skonfrontowanie wyni-ków rozwi¹zañ matematycznych z wiedz¹ zdroworozs¹dkow¹ i opiniami eksperckimi.


Jednym ze sposobów oceny trafno�ci ró¿nych metod prognozowania jest (maj¹ceformê eksperymentu) stworzenie prognozy ex-post i porównanie informacji rzeczywistychz danymi pochodz¹cymi z tej prognozy. W przeprowadzonych analizach okaza³o siê, ¿enajmniejsze ró¿nice miêdzy danymi rzeczywistymi a prognozowanymi w przypadku plonówpszenicy da³y metody ekstrapolacyjne (model liniowy i potêgowy), a tak¿e model trendupe³zaj¹cego z wagami harmonicznymi (z grupy metod adaptacyjnych). Podobnie by³o wprzypadku jêczmienia � najmniejsze ró¿nice miêdzy rzeczywistymi danymi a teoretycznymigwarantowa³y metody ekstrapolacji trendu oraz metoda trendu pe³zaj¹cego. Ta ostatniaokaza³a siê najlepsza równie¿ w przypadku prognozy ¿yta. Metody adaptacyjne (trendupe³zaj¹cego oraz Holta) okaza³y siê natomiast najbardziej trafne w prognozowaniu plonówrzepaku, chocia¿ b³êdy by³y tu do�æ znaczne. Podkre�lenia wymaga fakt, i¿ w wiêkszo�ciprzeprowadzonych analiz jedn¹ z najlepszych okazywa³a siê metoda trendu pe³zaj¹cego zwagami harmonicznymi, jednak ten sposób prognozowania wed³ug literatury zalecany jestg³ównie do tworzenia prognoz krótkoterminowych (np. 3-letnich). Uzyskanie wyniki wska-zuj¹ jednak, ¿e metoda ta mo¿e byæ równie¿ przydatna w prognozach o nieco d³u¿szymokresie projekcji. Decyzja o zastosowaniu danej metody, zarówno w tym, jak i w innychprzypadkach powinna byæ poparta merytoryczn¹ znajomo�ci¹ zagadnienia i weryfikacj¹otrzymywanych wyników.

Zbudowane przy pomocy ró¿nych metod prognozy plonów pszenicy, ¿yta, jêczmieniawskazuj¹ na wzglêdnie niewielki ich przyrost w perspektywie roku 2014. Nieco wiêkszezmiany prognozuje siê w przypadku rzepaku (do kilkunastu procent). Nale¿y podkre�liæ, ¿eskonstruowane prognozy, oparte o szeregi czasowe, nie uwzglêdniaj¹ mo¿liwych do zaist-nienia w przysz³o�ci zmian ró¿nych czynników otoczenia, które mog¹ w znacznym stopniumodyfikowaæ przewidywane wielko�ci.

LITERATURA

Agencja Rynku Rolnego. 2008: Rynek zbó¿ w Polsce. Materia³y dostêpne on-line: [http://www.arr.gov.pl/data/00321/rynek_zboz_pl.pdf. Dostêp z dnia 20 lipca 2008].

B³och Z. 1999: Prognozowanie plonów zbóz metodami adaptacyjnymi. Pamietnik Pulawski � Materialykonferencyjne, z. 114.

Cie�lak M. 2004: Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania. PWN, Warszawa.Cie�lak M. (red.)1997: Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania. PWN, Warszawa.Gajda J.B. 2001: Prognozowanie i symulacja a decyzje gospodarcze. Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa.Dittmann P. 2008: [http:/www.wiedzainfo.pl/wyklady/111/prognozowanie w przedsiêbiorstwie.html. Dostêp

z 4.11.2008].Guzik B., Appenzeller D., Jurek W. 2005: Prognozowanie i symulacje. Wydawnictwo Akademi Ekono-

micznej w Poznaniu.Ku� J., Krasowicz S. 2004: Stan aktualny i perspektywy produkcji zbó¿ w Polsce w �wietle badañ �rodo-

wiskowych i technologicznych. Zag. Ek. Rol, z. 3, 25-43.Krasowicz S., Filipiak K. 1996: Ekonometryczne metody oceny trendów czynników produkcji i plonów.

Zeszyt 339. IUNG, Pulawy.Grontkowska A. 2005: Plonowanie zbó¿ w doswiadczeniach polowych i w praktyce gospodarczej w latach

1970-2003. Roczniki Naukowe SERiA, tom VII, z. 1.Stañko S.2006: Prognozowanie. Materia³y do zajêæ MBA. Zarz¹dzanie w agrobiznesie. SGGW, Warszawa.Zelia� A. (red.) 1997: Przestrzenno-czasowe modelowanie i prognozowanie zjawisk gospodarczych.

Materia³y z XVIII Ogólnopolskiego Seminarium Naukowego zorganizowanego przez Zak³ad TeoriiPrognoz Katedry Statystyki Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Akademia Ekonomiczna w Kra-kowie.


Zelia� A. (red.) 2005: Przestrzenno-czasowe modelowanie i prognozowanie zjawisk gospodarczych.Materia³y z XXVI Ogólnopolskiego Seminarium Naukowego zorganizowanego przez Zak³ad TeoriiPrognoz Katedry Statystyki Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Akademia Ekonomiczna w Kra-kowie. Zakopane 20-23 IV 2004.

Wojciech Sroka, Piotr Sulewski, Urszula Kocielska

EVALUATION OF SELECTED METHODS FOR PLANT�S FORECASTING

Summary

The aim of this study was a comparison of different forecasting methods of wheat, rye, barley andoilseed rape yields and a construction of a forecast for Poland. The prediction period includes the 2008-2014 years. The forecasts were generated on a set of the yearly time series of the yields of mentionedplants in the 1970-2007 period. The forecasting methods which were used in this research are: trendextrapolation methods and adaptative methods. The accuracy of forecasts was verified in retrospect byforecasting errors, graphical analysis and by preparing ,,forecast in the past�.

Adres do korespondencji:mgr in¿. Wojciech Sroka

Wydzial Rolniczo-Ekonomiczny Uniwersytetu RolniczegoAl. Mickiewicza 21

31-120 Krakówtel. (0 12) 662 43 54

e-mail: [email protected] inz.Piotr Sulewski

Wydzial Nauk Ekonomicznych SGGWul. Nowoursynowska 166

02-787 Warszawae-mail: [email protected]

UWARUNKOWANIA WZROSTU KONKURENCYJNO�CI ROLNICTWA OBSZARÓW GÓRSKICH 83ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

UWARUNKOWANIA WZROSTU KONKURENCYJNO�CIROLNICTWA OBSZARÓW GÓRSKICH

Ewa Baran

Katedra Polityki Gospodarczej Uniwersytetu RzeszowskiegoKierownik: dr hab. Adam Czudec, prof. UR

S³owa kluczowe: obszary górskie, konkurencyjno�æ, rolnictwoKey words: mountain areas, competitivenes, agriculture

S y n o p s i s: Wielofunkcyjny charakter obszarów górskich decyduje o specyficerolnictwa, która wynika z cech �rodowiska przyrodniczego i konieczno�ci poszukiwaniatakich rozwi¹zañ w zakresie zagospodarowania, aby mo¿liwe by³o pogodzenie spe³nia-nych przez nie funkcji ekonomicznych z konieczno�ci¹ ochrony i kszta³towania �rodo-wiska. W opracowaniu zwrócono uwagê na rosn¹ce znaczenie uwarunkowañ wzrostukonkurencyjno�ci m.in. przez mo¿liwo�æ stworzenia marki regionu wytwarzaj¹cegowysokiej jako�ci produkty ekologiczne i regionalne.

WSTÊP

W dobie globalizacji i rosn¹cej konkurencji, specyfika rolnictwa zwi¹zana z charakte-rem produkcji oraz ma³¹ mobilno�ci¹ czynników produkcji powoduj¹, ¿e mechanizmy ryn-kowe przyczyniaj¹ siê do powstawania du¿ych dysproporcji miêdzy rolnictwem a innymirodzajami dzia³alno�ci gospodarczej, a tak¿e w obrêbie samego rolnictwa [�lusarz 2006].Ograniczeniu tych procesów powinny s³u¿yæ dzia³ania s³u¿¹ce poprawie konkurencyjno�ciregionu, rolnictwa i funkcjonuj¹cych tam podmiotów przez wykorzystanie potencja³u en-dogenicznego.

Konkurencyjno�æ regionu z punktu widzenia gospodarczego to pewien proces (byciakonkurencyjnym, zdolnym do konkurowania), w wyniku którego firma lub region uzyskujeokre�lony stan, czyli przewagê konkurencyjn¹, w wyniku której nastêpuje rozwój firmy iregionu. Konkurencyjno�æ to zdolno�æ do tworzenia przewag konkurencyjnych, które s¹pewnymi faktami. Mo¿na j¹ uzyskaæ w wyniku decyzji politycznej, natomiast przedsiêbior-stwo mo¿e j¹ posiadaæ dziêki szczególnym cechom �rodowiska naturalnego czy wysokiejsprawno�ci funkcjonowania szeroko rozumianego otoczenia biznesowego [Markowski 2008].

Region konkurencyjny wed³ug Klamut [2008] to taki, który umo¿liwia tworzenie wci¹¿nowych kombinacji strukturalnych, przez korzystanie z zasobów ludzkich i rzeczowych,daj¹cych przewagê w postaci skomercjalizowania jego wytworów.

Specyfika gospodarstw funkcjonuj¹cych w obszarach górskich (z licznymi naturalny-mi ograniczeniami wzrostu produkcji rolnej) sprowadza siê do rozdrobnionej struktury ob-

84 E. BARAN

szarowej, nadmiaru nak³adów pracy oraz stosowania tradycyjnie wielostronnej produkcji.Wp³ywa to ogólnie na nisk¹ ich dochodowo�æ. Powstaje wiêc pytanie, o sposoby poprawytej sytuacji bior¹c pod uwagê istniej¹cy stan zasobów rolnictwa i specyfikê uwarunkowañw jakich ono funkcjonuje.

Celem niniejszego opracowania jest okre�lenie mo¿liwo�ci poprawy kondycji rolnictwagórskiego przez podnoszenie jego konkurencyjno�ci. S³u¿y temu stworzenie oferty pro-duktów markowych, posiadaj¹cych wysokie walory konsumpcyjne, które bêd¹ jednocze-�nie identyfikowane z regionem i tradycyjn¹ wytwórczo�ci¹ ¿ywno�ci.

W pracy wykorzystano materia³ liczbowy1 opisuj¹cy Podkarpacie ze szczególnym uwzglêd-nieniem gmin okre�lanych jako górskie w my�l regulacji przyznaj¹cych dofinansowanie go-spodarstwom po³o¿onym na obszarach ONW (Cisna, Czarna, Komañcza i Lutowiska). Zesta-wienia obejmuj¹ tak¿e powiaty, do których nale¿¹ ca³e gminy górskie oraz tzw. obrêby, tj.czê�ci s¹siednich gmin zaliczane do ONW � strefa górska (bieszczadzki, leski, sanocki).

PODKARPACKIE OBSZARY GÓRSKIE

Obszary górskie i podgórskie (ze specyficznymi utrudnieniami) to m.in. peryferyjniepo³o¿one gminy woj. podkarpackiego (granica wschodnia i po³udniowa regionu i kraju),zaliczanego do regionów o niskich wska�nikach rozwoju tzw. �ciany Wschodniej. Tereny teokre�lane mianem obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) po-wszechnie zwane s¹ problemowymi.

Zapó�nienia rozwojowe obszarów problemowych (marginalnych) wi¹¿¹ siê z utrwale-niem niekorzystnych struktur gospodarczych, m.in. wiêkszym udzia³em rolnictwa w gospo-darce regionu (ok.1/4 pracuj¹cych). Jednocze�nie samo rolnictwo tych obszarów cechuj¹tradycyjne sposoby gospodarowania z wielostronn¹ produkcj¹ roln¹, niskimi nak³adami �rod-ków kapita³owych i s³abymi powi¹zaniami gospodarstw z rynkiem. Cechy te wp³ywaj¹ nanisk¹ konkurencyjno�æ gospodarstw i trudno�ci poprawy ich kondycji ekonomicznej.

Niezbêdne staje siê podejmowanie dzia³añ, które w tych specyficznych warunkach nietylko bêd¹ podtrzymywa³y egzystencjê gospodarstw rolnych, ale umo¿liwi¹ ich dalszyrozwój. Chodzi tu o zahamowanie procesów gospodarczej marginalizacji regionu wykazuj¹-cego typowe cechy obszarów problemowych, w których utrzymanie rolnictwa warunkujerozwój (lub utrzymanie) takich dziedzin, jak turystyka czy gospodarka le�na.

Na podstawie danych powszechnego spisu rolnego 2002 wynika, ¿e prawie 1/3 grun-tów województwa podkarpackiego zajmuj¹ tereny górzyste i o s³abych warunkach glebo-wych. Wystêpuj¹ce na tych terenach ³¹ki zajmuj¹ 34,2%, a pastwiska � 43% ich ogólnejpowierzchni w województwie. Jednocze�nie s¹ to tereny o znacznym zalesieniu, gdy¿ lasyi grunty le�ne tych terenów stanowi¹ 53,9% ich obszaru. W zagospodarowaniu powierzch-ni powiatów górskich u¿ytki rolne stanowi³y mniejszy udzia³ w porównaniu do wska�nikadla województwa (44%) i kraju (51%), a wynosi³ on: od 20,3% w powiecie leskim i 21,0% wpowiecie bieszczadzkim � do 42,25% w powiecie sanockim2 .

Niska produkcyjno�æ gruntów rolnictwa górskiego sk³ania do alternatywnego ichwykorzystania i poszukiwania dodatkowych dochodów dla gospodarstw w oparciu o wa-

1 Wg informacji dostêpnych na stronach internetowych WUS, IUNG w Pu³awach, PODR w Bogu-chwale

2 wg danych US w Rzeszowie

UWARUNKOWANIA WZROSTU KONKURENCYJNO�CI ROLNICTWA OBSZARÓW GÓRSKICH 85

lory bliskiego otoczenia. Jak zauwa¿a Kut-kowska [2007], prowadz¹cy gospodarstwarolnicze musz¹ mieæ jakie� mo¿liwo�ci dzia-³añ gospodarczych, a istnienie rolnictwa wdostosowanej do warunków formie jest nie-zbêdne dla zachowania krajobrazu i kulturywsi, funkcji wa¿nych przede wszystkim dlarozwoju turystyki.

Atrakcje historyczne, kulturowe, krajo-brazowe i czyste �rodowisko Podkarpaciasprzyja podejmowaniu dzia³alno�ci us³ugowej i rozwojowi agroturystyki, która w du¿ymstopniu koncentruje siê na terenach górskich i podgórskich. �wiadczy o tym zestawienie wtabeli 1 za 2007 rok liczby gospodarstw, pokoi i miejsc noclegowych.

Okazuje siê, ¿e zajmuj¹c ok. 18% powierzchni województwa, w strukturze liczby gospo-darstw agroturystycznych powiaty górskie stanowi³y prawie 50% (49,3), liczba pokoi �53,4% udzia³u, a liczba miejsc noclegowych � 54,4% ich ogó³u w województwie. Same za�gminy górskie (zajmowa³y ok. 8% powierzchni) stanowi³y odpowiednio: 9,8% gospodarstwagroturystycznych, 10,3% liczby pokoi i 11,0% ogó³u miejsc noclegowych agroturystykiPodkarpacia.

Wybieraj¹cy tak¹ formê rekreacji tury�ci oczekuj¹ zazwyczaj mo¿liwo�ci poznania wa-lorów lokalnej kuchni bazuj¹cej na tradycjach kulinarnych regionu lub mo¿liwo�ci nabyciaproduktów okre�lanych mianem zdrowej ¿ywno�ci.

Jako�æ �rodowiska terenów wiejskich zale¿y od sposobów prowadzenia produkcji rol-nej, co ma szczególnie du¿e znaczenie w rejonach górskich. Tereny te, pe³ni¹ce funkcjeturystyczne i uzdrowiskowe, bêd¹ce jednocze�nie �rodowiskiem bytowania wielu gatun-ków ro�lin i zwierz¹t, s¹ obszarami specjalnego znaczenia, zarówno dla mieszkañców jak iogó³u spo³eczeñstwa [Kutkowska 2007].

PRODUKTY REGIONALNE ELEMENTEM KONKURENCYJNO�CI

Oceniaj¹c konkurencyjno�æ, czêsto stwierdza siê, ¿e byæ konkurencyjnym to sprzeda-waæ produkty z zyskiem, a byæ bardziej konkurencyjnym ni¿ inni to sprzedawaæ z zyskiemrelatywnie wiêkszym. A zatem konieczno�æ podnoszenia konkurencyjno�ci regionów od-nosi siê nie tylko do konkurencyjno�ci wytwórców, ale równie¿ do konkurowania ich oto-czeñ, w których dzia³aj¹ bezpo�rednio lub po�rednio. Oznacza to, ¿e strategie konkurencyj-no�ci formu³owane tylko z punktu widzenia zysku przestaj¹ byæ wystarczaj¹c¹ przes³ank¹dla zapewnienia jakiegokolwiek trwa³ego sukcesu. Z tego wynika, ¿e przestrzeñ otaczaj¹cawytwórcê powinna byæ zagospodarowana tak, aby umo¿liwi³a mu uzyskanie trwa³ej prze-wagi konkurencyjnej [Klamut 2008].

System ochrony wyrobów regionalnych i tradycyjnych, ochrona nazwy produktu czymiejsca wytworzenia, a nawet specjalnej technologii produkcji, ma na celu przede wszystkimzabezpieczenie interesów producentów. Argumentem za wprowadzaniem oznakowania i ochro-ny produktów unikalnych jest przekonanie, ¿e tradycyjny produkt spo¿ywczy mo¿e przyczy-niæ siê do aktywizacji okre�lonego regionu przez tworzenie nowych miejsc pracy na wsi,eksponowanie dziedzictwa kulturowego, co zwiêksza atrakcyjno�æ wsi na obszarach o nieko-

csjeimiiokop,wtsradopsogabzciL.1alebaTukor7002whcywogelcon

eineinlógezczsyW -opsoGawtsrad

ejokoP acsjeiMewogelcon

owtzdówejoWeiksrógytaiwoP

eiksrógynimG

136113 a

26

79227221

732

96851913

346

,imynzcytsyrutorgaokeimawtsradopsogzeinzc¹³amikseleiceiwopweinzc¹³ywimyc¹jupêtsyw


86 E. BARAN

rzystnych warunkach gospoda-rowania, rozwój agroturystyki i wrezultacie bardziej zrównowa¿onyrozwój poszczególnych regionówkrajów cz³onkowskich [Dro¿d¿2007].

Uwzglêdniaj¹c walory �rodo-wiska przyrodniczego terenów gór-skich, zwraca siê uwagê na potrze-bê rozwoju rolnictwa niskonak³ado-wego i proekologicznego. Rolniczeu¿ytkowanie ziemi powinno byæukierunkowane na ekstensywn¹produkcjê ro�linn¹ i zwierzêc¹, ko-nieczno�æ tak¿e stanowi uzupe³nie-nie innych funkcji gospodarczychi spo³ecznych [Ku�niar i in. 2007].

Wysoka jako�æ �rodowiskanaturalnego Podkarpacia sprzyjarozwojowi rolnictwa ekologiczne-go. Dane dotycz¹ce zmian liczby

podkarpackich gospodarstw ekologicznych na tle kraju (tab. 2) wskazuj¹ na znacz¹cy wzrostliczby producentów artyku³ów wysokiej jako�ci (ponad 3-krotny) oraz ogólnie du¿y ich udzia³w kraju � prawie 13% i drugie miejsce � po Ma³opolsce. Specyfika rolnictwa ekologicznegoregionu wi¹¿e siê z wiod¹cym udzia³em powiatów górskich3, gdy¿ stanowi³y one 26,3% ogól-nej liczby takich gospodarstw. Wiêksz¹ koncentracjê tych gospodarstw zanotowano tak¿ew powiatach s¹siednich, jak: jasielski, przemyski czy brzozowski (³¹cznie 53,4%).

Wysokiej jako�ci produkty tradycyjnego rolnictwa s¹ odpowiednim surowcem wyro-bu markowych produktów regionalnych. Producenci tradycyjnych wyrobów, za które uwa-¿a siê wyroby produkowane od co najmniej 25 lat, mog¹ staraæ siê o umieszczenie ich naLi�cie Produktów Tradycyjnych4 . Okazuje siê, ¿e podkarpackie produkty regionalne5 zaj-muj¹ znacz¹ce miejsce na li�cie krajowej i stanowi¹ ok. 13% ogólnej liczby zarejestrowa-nych (3 miejsce w kraju).

W�ród produktów umieszczonych na polskiej Li�cie Produktów Tradycyjnych wystê-puj¹ dysproporcje w poszczególnych kategoriach. Najwiêksza liczba produktów jest zareje-strowana w kategoriach dania gotowe i potrawy, wyroby piekarnicze z cukierniczymi, napo-je, warzywa z owocami oraz miêso �wie¿e wraz z produktami miêsnymi [Kupracz 2007].Podkarpacka lista obejmuje 7 kategorii, a w strukturze podkarpackich produktów tradycyj-nych wiod¹: miêso �wie¿e wraz z produktami miêsnymi � 34%, wyroby piekarnicze z cukier-niczymi � 25% oraz dania gotowe i potrawy � 15,6% ogó³u zarejestrowanych produktów.W�ród produktów pochodz¹cych z rolnictwa górskiego s¹ m.in. ser kozi wo³oski bia³y lubwêdzony czy salceson dukielski.

3 www.ijhar-s.gov.pl, (stan na pa�dziernik 2007)4 Lista Produktów Tradycyjnych zosta³a ustalona na mocy ustawy z 17.12.2004 o rejestracji i ochro-

nie nazw i oznaczeñ produktów rolnych i �rodków spo¿ywczych oraz o produktach tradycyjnych.5 www.minrol.gov.pl (dane z kwietnia 2008)

hcynzcigolokeinrówtezrpihcynlorwótnecudorpabzciL.2alebaTwtzdówejowgwhcynjycydartwótkudorphcynawortsejerazzaro

owtzdówejoW awtsradopsoG einrówtezrP ytkudorPenjycydart

4002 7002 a 5002 7002

eiks¹l�onloDeiksromop-okswajuK

eikslebuLeiksubuL

eikzdó£eikslopo³aMeikceiwozaM

eikslopOeikcaprakdoP

eiksaldoPeiksromoP

eiks¹l�eiksyzrkotêiw�

eiksruzam-oksñimraWeikslopokleiW

eiksromopoindohcaZmezaR

79198

3936617796434

62034702

6674745442

07671

0673

2552912711

98213247514211

057031

207232421429706813737

53101

6751

03741

15516328709

715123

648104

27111

80211

67251

942

214114

69162

93446535777711154

5994

a .r70026003ñeizdanlp.vog.lornim.wwwzarolp.brdop.www:o³dór�

UWARUNKOWANIA WZROSTU KONKURENCYJNO�CI ROLNICTWA OBSZARÓW GÓRSKICH 87

Rozwój produkcji wyrobów tradycyjnych i regionalnych wi¹¿e siê z mo¿liwo�ciami ichzbytu, które istniej¹ w ich bezpo�rednim otoczeniu np. przez bezpo�redni¹ sprzeda¿ dlaturystów, ale tak¿e powinien wi¹zaæ siê z dzia³aniami integracyjnymi lokalnych wytwórców,którzy mog¹ rejestrowaæ grupy producentów, dla pokonywania barier dostêpu do szerokie-go rynku zbytu. Na uwagê zas³uguj¹ tu badania Waleni [2007]6 wskazuj¹ce, ¿e w regioniemog¹ wystêpowaæ przemys³owe grona przedsiêbiorczo�ci. Na Podkarpaciu przetwórstworolno-spo¿ywcze skoncentrowane g³ównie w bran¿ach: miêsnej, zbo¿owo-m³ynarskiej,owocowo-warzywnej, mleczarskiej i cukrowniczej jest jedn¹ z najlepiej rozwiniêtych dzie-dzin gospodarki województwa. Dla Podkarpacia wa¿ny jest silny przemys³ spo¿ywczy, któ-ry zapewni rynek zbytu lokalnym producentom rolnym.

Funkcjonowanie przedsiêbiorców sektora rolno-spo¿ywczego w formie klastra to tak¿emo¿liwo�ci uzyskania wsparcia finansowego bêd¹cego form¹ rozwoju rolnictwa w woj.podkarpackim.

PODSUMOWANIE

Niekorzystne naturalne warunki produkcji dla rolnictwa terenów górskich ograniczaj¹znacznie konkurencyjno�æ gospodarstw pod wzglêdem swobody wyboru bardziej op³acal-nych kierunków produkcji. Maj¹c na uwadze specyfikê obszarów górskich szczególniewa¿ny jest ich zrównowa¿ony rozwój i zachowanie wielofunkcyjnego rolnictwa. Wykorzy-stuj¹c w³asne zasoby ziemi, pracy i kapita³u rolnicy pozyskuj¹ dodatkowe dochody podej-muj¹c dzia³alno�æ agroturystyczn¹. Rozwój agroturystyki ³¹czy siê równie¿ z wykorzysta-niem licznych walorów regionu, które staj¹ siê elementem oferty gospodarstw.

W tocz¹cej siê grze o miejsce na szerokim rynku istotne jest stworzenie w³asnej markiuto¿samianej z wysok¹ jako�ci¹ oferowanych produktów, co dotyczy zarówno regionu,rolnictwa, jak i gospodarstw. Takim produktem mo¿e byæ dla Podkarpacia ¿ywno�æ wyso-kiej jako�ci � ekologiczna, w zakresie której region staje siê znacz¹cym producentem. Poten-cja³ ten mo¿e staæ siê �ród³em znacz¹cych korzy�ci rolnictwa regionu, gdy jego rozwojowitowarzyszyæ bêdzie rozwój przetwórstwa i pozyskiwanie szerokich rynków zbytu. Wa¿nejest tu stworzenie w³asnej marki przez uzyskiwane certyfikaty i promocjê produktów regio-nalnych i tradycyjnych, w�ród których znajd¹ siê produkty rolnictwa górskiego.

Funkcjonowanie rynku ¿ywno�ci tradycyjnej jest wa¿ne zarówno dla spo³eczeñstwlokalnych, jak i ca³ego kraju. Problematyka ta jest widoczna tak¿e, gdy rozpatruje siê prze-znaczenie funduszy wspólnotowych, w tym przede wszystkim Europejskiego FunduszuRolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich [Kupracz 2007].

6 dotycz¹ce koncentracji zatrudnienia w województwie podkarpackim przeprowadzone dla bran¿yspo¿ywczej wg PKD dla podmiotów zatrudniaj¹cych powy¿ej 9 pracowników.

88 E. BARAN

LITERATURA

Dro¿d¿ A. 2007: Produkty regionalne owczarstwa górskiego. Problemy Zagospodarowania Ziem Gór-skich, 54, Kraków, 169-170.

Klamut M. 2008: Konkurencyjno�æ gospodarki regionalnej i lokalnej. Gospodarka regionalna i lokalna,(red. Strzelecki Z.), PWN, Warszawa, 47-50.

Kupracz M. 2007: Z problematyki ¿ywno�ci tradycyjnej. Studia Regionalne i Lokalne, 4, 100-115.Kutkowska B. 2007: Wdra¿anie koncepcji zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w

Sudetach. IRWiR PAN, Warszawa, 19.Ku�niar A., Twardy S., Kostuch M., Janota D. 2007: Tendencje zmian w u¿ytkowaniu ziemi w obszarach

przygranicznych Karpat. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 54, Kraków, 117-118.Markowski T. 2008: Teoretyczne podstawy rozwoju lokalnego i regionalnego. Gospodarka regionalna i

lokalna (red. Strzelecki Z.). PWN, Warszawa, 23.Rolnictwo w województwie podkarpackim w 2006 r. 2006: US w Rzeszowie, Rzeszów.Walenia A. 2007: Czynniki warunkuj¹ce tworzenie klastra spo¿ywczego w regionie Podkarpacia. [W:]

Transfer wiedzy i dzia³añ innowacyjnych w obszarze agrobiznesu, uwarunkowania, mechanizmy,efekty. Rzeszów, 277-278.

�lusarz G. 2006: Problemy rolnictwa i obszarów wiejskich woj. podkarpackiego. Biuletyn PAN KPZK, nr228, 178.

www.ijhar-s.gov.pl,www.minrol.gov.plwww.podrb.pl/prs

Ewa Baran

CONDITIONS OF COMPETITIVENESS INCREASE OF AGRICULTURE IN MOUNTA-IN AREAS

Summary

The multifunctional character of mountain areas decides about the specific conditions of agricultu-ral production. These specific conditions influence seeking of solutions to make the farms economicallyvital and accordingly to protect the environment. The study pays an attention on the growing importan-ce of conditions to increase the competitiveness of farms in the mountain areas, among other things bydevelopment of regional brands organically and regionally produced goods with high quality.

Adres do korespondencji:dr in¿. Ewa Baran

Uniwersytet Rzeszowski w RzeszowieKatedra Polityki Gospodarczej

ul. Æwikliñskiej 235-601 Rzeszów

tel: (0 17) 872 16 87e-mail: [email protected]

PRZESTRZENNE ZRÓ¯NICOWANIE SKUPU PRODUKTÓW ROLNYCH W POLSCE 89ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

PRZESTRZENNE ZRÓ¯NICOWANIE SKUPU PRODUKTÓW ROLNYCH W POLSCE

Arkadiusz Piwowar

Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ¯ywno�ciowej Uniwersytetu Ekonomicznegowe Wroc³awiu

Kierownik: prof. dr hab. Stanis³aw Urban

S³owa kluczowe: skup produktów rolnych, warto�æ skupu, regionalne zró¿nicowanie,ceny skupuKey words: procurement of agricultural products, procurement value, regional diver-sification, procurement prices

S y n o p s i s: W artykule przedstawiono regionalne zró¿nicowanie skupu produktówrolnych w Polsce w latach 2002-2006. Informacje zaprezentowano w ujêciu ilo�ciowymi warto�ciowym, w uk³adzie regionalnym i wojewódzkim.

WSTÊP

Skup produktów rolnych jest jednym z trzech g³ównych cz³onów handlowej obs³ugirolnictwa. Pozosta³e dwa cz³ony to zaopatrzenie gospodarstw rolnych w �rodki do produkcjirolnej oraz zaspokojenie popytu rolnictwa na us³ugi produkcyjne. Skup jest form¹ obrotutowarowego, która polega na nabywaniu przez przedsiêbiorstwa handlowe i przemys³owenadwy¿ek p³odów rolnych z gospodarstw, w celu ich dalszej odsprzeda¿y lub przetworzenia.Skup produktów rolnych jest pierwszym z ogniw towarowego obrotu surowców rolniczych,za pomoc¹ którego przechodz¹ one ze sfery produkcji do sfery obrotu towarowego. Pojêcieskupu ³¹czy siê ze zbytem produktów rolnych, który jest niezwykle istotny dla funkcjonowa-nia gospodarstw rolnych [Urban, Szlachta 2000]. Wielko�ci skupu produktów rolnych pod-legaj¹ znacznym wahaniom w czasie, wynikaj¹cym przede wszystkim ze zmienno�ci produkcjirolnej uwarunkowanej przez klimat. Kolejnym wa¿nym czynnikiem kszta³tuj¹cym wielko�æprodukcji rolnej, a po�rednio te¿ i skup tych produktów, jest intensywno�æ gospodarowania.Przestrzenne zró¿nicowanie skupu produktów rolnych w Polsce wi¹¿e siê z rozmieszczeniemtechnicznych baz (punktów skupu), na które sk³adaj¹ siê infrastruktura techniczna (m.in.place, budynki, sprzêt do pomiarów ilo�ciowych i jako�ciowych) oraz wykwalifikowana kadrapracownicza. Obecnie funkcjonuj¹ na rynku przedsiêbiorstwa zajmuj¹ce siê kompleksow¹obs³ug¹ rolnictwa, pe³ni¹ce funkcje zaopatrywania producentów rolnych w �rodki produkcjii oferowania us³ug zwi¹zanych z rolnictwem, jak i skupuj¹ce nadwy¿ki p³odów rolnych. Sprze-da¿ produktów rolnych w aparacie skupu stanowi jedno z najwa¿niejszych �róde³ przycho-dów gospodarstw rolnych w Polsce [Poczta i in. 2007].

90 A. PIWOWAR


Celem badañ jest przedstawienie regionalnego zró¿nicowania skupu produktów rolnychw Polsce w latach 2002-2006. Zaprezentowano zró¿nicowanie przestrzenne warto�ci skupuproduktów rolnych oraz dynamikê zmian w tym zakresie. Przedstawione dane dotycz¹cewarto�ci skupowanych produktów rolnych przez podmioty gospodarcze bezpo�rednio odproducentów rolnych zaczerpniêto z publikacji �Skup i ceny produktów rolnych w 2006 r.�,�Rolnictwo w 2006 r.� oraz z danych zawartych w Rocznikach Statystycznych GUS.

WIELKO�Æ I WARTO�Æ SKUPU PRODUKTÓW ROLNYCH

W Polsce do 1972 roku obowi¹zywa³y dostawy obowi¹zkowe, jako podstawowa formaskupu produktów rolnych. Obowi¹zek dostawy by³ egzekwowany pod rygorem ró¿negorodzaju sankcji. Obecnie w polskich warunkach wyró¿niamy dwie podstawowe formy sku-pu: skup kontraktacyjny oraz wolnorynkowy. Skupem produktów rolnych w Polsce zajmujesiê wiele przedsiêbiorstw prywatnych oraz spó³dzielni, np. spó³dzielnie gminne, mleczar-skie, ogrodniczo-pszczelarskie [Kawa, Wo�niak 2004].

Warto�æ skupu produktów rolnych w kraju w 2006 roku wynios³a 31 296 mln z³, dlaporównania w 2000 roku � 22 388,5 mln z³. Udzia³ skupu produktów rolnych w globalnej,koñcowej i towarowej produkcji rolniczej w 2005 roku, wyniós³ odpowiednio: 47,9, 60,3 i70,1%.

ecsloPwhcynlorwótkudorphcyzsjein¿awupuksnemuloW.1alebaT

eineinlógezczsyW ukorwpukS

2002 3002 4002 5002 6002

]t.syt[a¿obZ]t.syt[ikainmeiZ

]tnlm[eworkucikaruB]t.syt[kipezrikapezR

]t.syt[awyzraW]t.syt[ecowO

]t.syt[yn�ezrceiwy¯ a

]lnlm[eiworkokelM

2,04977,8621

4,311,1588,1689,09015,27134,9127

8,89573,5241

7,119,9070,62212,28010,47638,5137

5,68969,0131

4,210,72510,19117,37216,40633,9677

6,66873,5701

7,112,85313,26210,49119,28738,3858

2,52170,989

5,114,69511,71113,27212,19043,9148

a jewy¿ezdaww�bórdieinok,ecwo,anwelhcadozrt,atêleic,o³dyb.SUGhcynadeiwatsdopanensa³weinawocarpo:o³dór�

Wa¿niejszymi produktami skupowanymi w kraju s¹: buraki cukrowe, zbo¿a, mleko, ro-�liny oleiste oraz ¿ywiec rze�ny. Zmniejsza siê ilo�æ skupowanych ziemniaków, co wi¹¿e siêze zmianami w strukturze zasiewów i du¿¹ zmienno�ci¹ plonowania tych ro�lin w kraju. W2006 r. ziemniaki nasadzono na areale 597 tys. ha, tj. o 206 tys. ha mniejszym ni¿ w 2002 r.[Piwowar 2008]. Szczególnie du¿y wzrost odnotowano w ilo�ci skupu mleka krowiego, cojest wynikiem zwiêkszonej produktywno�ci krów w kraju. W 2006 roku przeciêtna rocznawydajno�æ udoju mleka od jednej krowy wynosi³a 4200 litrów, wobec 3982 litrów jako�redniej z lat 2001-2005 [Ma³y Rocznik Statystyczny 2007]. Wzrasta powierzchnia zasiewóworaz wielko�æ skupu rzepaku i rzepiku. W latach 2002-2006 wzrost powierzchni upraw tychro�lin w Polsce wyniós³ 185 tys. ha [Rolnictwo w 2006 r.]. W warto�ci skupu produktyzwierzêce przewa¿aj¹ nad ro�linnymi. Udzia³ produktów ro�linnych w skupie produktów

PRZESTRZENNE ZRÓ¯NICOWANIE SKUPU PRODUKTÓW ROLNYCH W POLSCE 91

RUah1anecsloPwhcynlorwótkudorpupuksarutkurtsiæ�otraW.2alebaT

eineinlógezczsyW ukorwpukS

2002 3002 4002 5002 6002

]ah/³z[upuksæ�otraW

me³ógOennil�orytkudorP

ecêzreiwzytkudorP

4931544949

76516151501

85810758821

44917357041

16914657931

]%[upuksarutkurtS

me³ógOennil�orytkudorP

ecêzreiwzytkudorP

0012386

0013376

0011396

0018227

0019217

.SUGhcynadeiwatsdopanensa³weinawocarpo:o³dór�

)ec¹¿eibynec(³zwRUah1anwtzdówejowgu³dewhcynlorwótkudorpupuksæ�otraW.3alebaT

owtzdówejoW ukorwpukS

2002 3002 4002 5002 6002


eikslebuLeiksubuL



eiksaldoPeiksromoP



eiksromopoindohcaZ

87311991212157112851

99799210751

6560451

629939377975189226311

09315902724109116281

63977418761

917908150214901

419237199526711

66515762975174314222110138712002

7298212133111411801989196133631

81519762655132513532231165028391

0287622453161511221969120331141

69517862716167414922423167026791

8975522083138519711240296235831

aksloP 4931 7651 8581 4491 1691


rolnych zmniejszy³ siê z poziomu 32% w roku 2002 do 29% w roku 2006. W badanym okresiewarto�æ skupu produktów rolnych w przeliczeniu na 1 ha UR wzros³a o 567 z³. Wzrostglobalnej warto�ci skupu by³ przede wszystkim wynikiem zwiêkszenia warto�ci skupu pro-duktów zwierzêcych, który w badanych latach wzrós³ o 448 z³/ha UR. Wyra�nie wzros³awarto�æ skupu mleka krowiego (o 183 z³/ha UR), trzody chlewnej (o 124 z³/ha UR) oraz byd³a(o 90 z³/ha UR). W latach 2002-2006 wzros³o pog³owie byd³a i trzody chlewnej, co spowodo-wa³o wzrost obsady zwierz¹t na 100 ha UR [Rolnictwo�2007].

W podziale terytorialnym najwy¿sz¹ warto�ci¹ skupu produktów rolnych na 1 ha URcharakteryzowa³o siê województwo wielkopolskie, a najni¿sz¹ województwo podkarpackie.Wysokie warto�ci skupu p³odów rolnych w województwach kujawsko-pomorskim, ³ódz-kim, podlaskim i wielkopolskim wynikaj¹ przede wszystkim z najwy¿szej w kraju warto�ciskupu produktów zwierzêcych.

92 A. PIWOWAR

Warto�ci skupu produktów zwierzêcych w poszczególnych województwach wynikaj¹z regionalnego zró¿nicowania produkcji zwierzêcej w Polsce. G³ówn¹ determinantê du¿ejwarto�ci skupu w województwach wielkopolskim, podlaskim, ³ódzkim i kujawsko-pomor-skim stanowi wysokie pog³owie byd³a i trzody chlewnej. Miernikiem natê¿enia chowu zwie-rz¹t gospodarskich w wymienionych województwach jest wysoka obsada na 100 ha u¿yt-ków rolnych. Wielkopolska to region o najwy¿szej koncentracji produkcji trzody chlewnejw Polsce. Na szczególn¹ uwagê w tym województwie zas³uguje rozwój przetwórstwa miê-snego, o którym decyduje wielko�æ bazy surowcowej i wystêpowanie du¿ych rynkówzbytu w regionie, m.in.: Poznañ, Leszno, Kalisz, Pi³a. Z badañ dotycz¹cych korelacji miêdzyprodukcj¹ a skupem i przetwórstwem miêsa wieprzowego wynika, ¿e wzajemne powi¹zanias¹ silne dla wszystkich województw [Stêpieñ 2007].

Warto�æ skupu produktów ro�linnych w kraju równie¿ charakteryzuje siê przestrzen-nym zró¿nicowaniem. Warunki glebowo-klimatyczne w poszczególnych regionach krajudecyduj¹ o specjalizacji produkcji ro�linnej. Zbo¿a uprawiane s¹ w ca³ym kraju, jednaknajwiêkszy udzia³ w strukturze produkcji ziarna zbó¿ maj¹ regiony pó³nocno-zachodni ipó³nocny, charakteryzuj¹ce siê równie¿ wiêkszymi obszarowo gospodarstwami rolnymi. W�rodkowej i wschodniej czê�ci Polski, o gorszych warunkach glebowo-klimatycznych, prze-wa¿aj¹ uprawy ro�lin bardziej odpornych i o mniejszych wymaganiach, takich jak ¿yto iziemniaki [Rolnictwo�2007].

Najwy¿sza warto�æ skupu produktów ro�linnych wystêpuje w regionie po³udniowo-zachodnim kraju (województwa opolskie i dolno�l¹skie), najni¿sza w województwie podla-skim. Województwo dolno�l¹skie, jako jedyne w kraju, odznacza siê przewag¹ warto�ciskupu produktów ro�linnych nad zwierzêcymi.

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

:LHONRSROVNLH 3RGODVNLH àyG]NLH .XMDZVNR�

SRPRUVNLH

]á Rysunek 1. Województwa onajwy¿szej warto�ci skupuproduktów zwierzêcych wPolsce w 2006 roku [z³/ha UR]�ród³o: opracowanie w³asne napodstawie danych GUS.

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

'ROQR O VNLH 2SROVNLH .XMDZVNR�

SRPRUVNLH

:LHONRSROVNLH

]á

Rysunek 2. Województwa onajwy¿szej warto�ci skupuproduktów ro�linnych w Polscew 2006 roku [z/ha UR]�ród³o: opracowanie w³asne napodstawie danych GUS.


Województwami o wyrównanej strukturze skupu produktów ro�linnych i zwierzêcychs¹ opolskie, pomorskie i zachodniopomorskie. Pozosta³e województwa w kraju charaktery-zuj¹ siê wy¿sz¹ warto�ci¹ skupu produktów zwierzêcych nad ro�linnymi.

W zakresie warto�ci skupu produktów rolnych w kraju wystêpuj¹ ró¿nice regionalne,wynikaj¹ce w znacznej mierze z ró¿nic w strukturze agrarnej rolnictwa. Jest ona ujmowanajako procentowy udzia³ okre�lonych grup gospodarstw wed³ug:� sektorów i form prawno-organizacyjnych,� ogólnej liczby i powierzchni gospodarstw,� wielko�ci produkcji rolniczej na 1 gospodarstwo (b¹d� na 1 ha),� wielko�ci potencja³u produkcyjnego,� powi¹zania z rynkiem, np. wielko�æ sprzeda¿y produkcji [Kapusta 2003].

Wa¿nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na regionalne zró¿nicowanie skupu produktów rol-nych w kraju jest towarowo�æ gospodarstw rolnych. Najwy¿szy udzia³ gospodarstw wyso-kotowarowych wystêpuje w makroregionie �rodkowozachodnim (wielkopolskie), najni¿szyza� w makroregionach �rodkowo i po³udniowo-wschodnim (ma³opolskie, podkarpackie,�wiêtokrzyskie) [Poczta i in. 2007].

CENY SKUPU PRODUKTÓW ROLNYCH

G³ównym instrumentem oddzia³ywania aparatu skupu na rolnictwo jest kszta³towaniedochodów gospodarstw rolnych. Najwy¿sze przeciêtne ceny skupu ziarna zbó¿ w 2006roku odnotowano w centralnym i po³udniowo-zachodnim regionie kraju, najni¿sze w regio-nie wschodnim i pó³nocnym. Przeciêtne ceny skupu ziemniaków jadalnych w kraju by³ybardzo zró¿nicowane regionalnie. W regionie Polski po³udniowej cena skupu ziemniakówosi¹gnê³a warto�æ o 49% wy¿sz¹ ni¿ �rednio w kraju. Najni¿sze przeciêtne ceny skupuziemniaków w 2006 roku odnotowano w regionie Polski pó³nocnej, o 16% ni¿sze ni¿ �rednio

)ec¹¿eibynec(³zwRUah1anwtzdówejowgu³dewhcynlorwótkudorpupuksæ�otraW.3alebaT

owtzdowejoW ukorwpukS

2002 3002 4002 5002 6002


eikslebuLeiksubuL



eiksaldoPeiksromoP



eiksromopoindohcaZ

87311991212157112851

99799210751

6560451

629939377975189226311

09315902724109116281

63977418761

917908150214901

419237199526711

66515762975174314222110138712002

7298212133111411801989196133631

81519762655132513532231165028391

0287622453161511221969120331141

69517862716167414922423167026791

8975522083138519711240296235831

aksloP 4931 7651 8581 4491 1691


94 A. PIWOWAR

]%[ukor6002whcynnil�orwótkudorpupuksynecenlanoigereinawocin¿órZ.4alebaT

noigeR ¿óbzonraiZ ikainmeiZenladaj

)hcynsezcwzeb(

ikaruBeworkuc

acinezsp oty¿ ñeimzcêj

ynlartnecnoigeRywoindu³opnoigeR

indohcswnoigeRindohcaz-oncon³ópnoigeR

indohcaz-owoindu³opnoigeRyncon³ópnoigeR

001101

79201401

79

301001

599999101

30189001

99101

99

321941401811

9948

39101501101101

79

aksloP 001 001 001 001 001


]%[ukor6002whcycêzreiwzwótkudorpupuksenlanoigereinawocin¿órZ.5alebaT

noigeR )jewy¿ezdaww(yn�ezrceiwy¯ okelMeiwork

o³dyb )t¹leiczeb( atêleic anwelhcadozrt

ynlartnecnoigeRywoindu³opnoigeR

indohcswnoigeRindohcaz-oncon³ópnoigeR

indohcaz-owoindu³opnoigeRyncon³ópnoigeR

101001

89001

99201

7999501

766679

001899999201201

2998101101

79411

7929201001501301

aksloP 001 001 001 001 001


w kraju. �rednia cena skupu buraków cukrowych w kraju w 2006 roku wynios³a 12,88 z³/dt.Najwy¿sze ceny buraków cukrowych uzyskali plantatorzy w regionie wschodnim (13,57 z³/dt, tj. o 5 % wy¿sze od �redniej ceny w kraju), a najni¿sze w regionie centralnym (12,04 z³/dt,tj. o 7% ni¿sze od �redniej ceny skupu buraków cukrowych w kraju).

Przeciêtna cena skupu byd³a (bez ciel¹t) w 2006 roku wynios³a 4,04 z³/kg ¿ywej wagi, azró¿nicowanie cen w skali kraju by³o nieznaczne. Wyra�ne zró¿nicowanie przestrzenne censkupu dotyczy³o ciel¹t. W regionie Polski wschodniej ceny by³y najwy¿sze (10,81 z³/kg ¿ywejwagi, tj. o 5% wy¿sze ni¿ �rednio w kraju), a w regionie po³udniowo-zachodnim i pó³nocno-zachodnim najni¿sze, odpowiednio o 34 i 33% ni¿sze ni¿ �rednio w kraju. Równie¿ ceny skupumleka krowiego by³y regionalnie zró¿nicowane. W regionie centralnym i po³udniowym krajuproducenci rolni uzyskiwali najni¿sze ceny skupu mleka krowiego. Ceny skupu trzody chlew-nej w analizowanych regionach kraju nieznacznie odbiega³y od �redniej warto�ci.

Czynnikiem decyduj¹cym o wysoko�ci cen skupu p³odów rolnych w poszczególnychregionach kraju jest relacja popytowo-poda¿owa w obrêbie poszczególnych rynków. Zale¿-no�ci s¹ ponadregionalne, a najwa¿niejszymi determinantami po stronie poda¿y, zdaniemautora, s¹ g³ównie:� warunki naturalne (przyrodnicze) produkcji rolnej,� sezonowo�æ produkcji rolnej,� poziom kultury rolnej,� struktura zasiewów, plony i zbiory poszczególnych ro�lin,� pog³owie zwierz¹t gospodarskich i ich produkcyjno�æ,� podatno�æ surowców rolnych na transport.


Determinantami popytowymi s¹ przede wszystkim:� zaludnienie poszczególnych regionów i zwi¹zany z tym potencjalny oraz efektywny

popyt na produkty ¿ywno�ciowe,� organizacja bazy surowcowej w regionie, w szczególno�ci wiêzi przestrzenne i organi-

zacyjne,� liczba i zdolno�æ produkcyjna zak³adów przetwórstwa rolno-spo¿ywczego w poszcze-

gólnych regionach kraju.

WNIOSKI

1. W latach 2002-2006 warto�æ skupu produktów rolnych w kraju w przeliczeniu na 1 haUR wzros³a o 567 z³. Du¿y wzrost warto�ci by³ g³ównie wynikiem zwiêkszenia warto�ciskupu produktów zwierzêcych o 448 z³/ha, w szczególno�ci trzody chlewnej, byd³a imleka krowiego. Wynika to g³ównie ze zwiêkszenia pog³owia byd³a i trzody chlewnejoraz wzrostu produktywno�ci krów. W badanym okresie zmiany w skupie poszczegól-nych produktów rolnych by³y bardzo zró¿nicowane, zarówno w zakresie ilo�ci, jak iwarto�ci.

2. W kraju wystêpuje regionalne zró¿nicowanie skupu produktów rolnych. W wojewódz-twie dolno�l¹skim, jako jedynym w kraju, warto�æ skupu produktów ro�linnych prze-wy¿sza warto�æ skupu produktów zwierzêcych. Pozosta³e województwa charaktery-zuj¹ siê wiêksz¹ warto�ci¹ skupu produktów zwierzêcych ni¿ ro�linnych. W podzialeterytorialnym najwy¿sz¹ warto�ci¹ skupu produktów rolnych na 1 ha UR charakteryzo-wa³o siê województwo wielkopolskie, najni¿sz¹ województwo podkarpackie.

3. Ceny skupu produktów rolnych w kraju s¹ s³abo zró¿nicowane w poszczególnychregionach kraju. Wyra�ne zró¿nicowanie przestrzenne cen skupu dotyczy³o przedewszystkim ziemniaków i ciel¹t. W regionie po³udniowej Polski cena skupu ziemniakówosi¹gnê³a warto�æ o 49% wy¿sz¹ ni¿ �rednio w kraju. Najni¿sze przeciêtne ceny skupuziemniaków w 2006 roku odnotowano w regionie Polski pó³nocnej. Ceny ciel¹t w 2006roku by³y najwy¿sze w regionie wschodniej Polski (10,81 z³/kg ¿ywej wagi), a najni¿szew regionie po³udniowo-zachodnim (6,69 z³/kg ¿ywej wagi).

4. W�ród najwa¿niejszych czynników wp³ywaj¹cych na regionalne zró¿nicowanie skupuproduktów rolnych, na podstawie literatury przedmiotu i badañ w³asnych, nale¿y wy-mieniæ:� potencja³ i strukturê produkcji rolnej w poszczególnych regionach kraju,� przyrodnicze, agrotechniczne i organizacyjno-ekonomiczne uwarunkowania roz-

woju rolnictwa w poszczególnych regionach kraju,� regionalne zró¿nicowanie intensywno�ci produkcji rolnej w Polsce (towarowo�æ

produkcji),� infrastrukturê techniczn¹ skupu w poszczególnych rejonach kraju,� warunki popytowo-poda¿owe wp³ywaj¹ce na cenê skupu w regionie.

96 A. PIWOWAR

LITERATURA

Kapusta F. 2003: Teoria agrobiznesu. Wydawnictwo AE we Wroc³awiu.Kawa M., Wo�niak M. 2004: Miejsce spó³dzielczo�ci w rozwoju obszarów wiejskich. [W:] Mo¿liwo�ci i

bariery rozwoju dzia³alno�ci gospodarczej w obszarach wiejskich. Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów.Ma³y Rocznik Statystyczny. 2007: GUS, Warszawa.Poczta W., Pawlak K., Kiryluk-Dryjska E., Siemiñski P. 2007: Perspektywy polskich gospodarstw

rolnych w europejskim modelu rolnictwa. Rocz. Nauk. SERiA, t. IX, z. 2.Piwowar A. 2008: Rynek ziemniaka. [W:] Wybrane rynki bran¿owe producentów rolno-spo¿ywczych

(red. S. Urban). Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wroc³awiu.Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich. 2005, 2006: GUS, Warszawa.Rolnictwo w 2006 r. 2007: GUS, Warszawa.Skup i ceny produktów rolnych w 2006 r. 2007: GUS, Warszawa.Stêpieñ S. 2007: Powi¹zania przemys³u miêsnego z produkcj¹ ¿ywca wieprzowego w Wielkopolsce. Rocz.

Nauk. SERiA, t. IX, z. 3.Urban S., Szlachta K. 2000: Ekonomika i organizacja handlu ¿ywno�ci¹. Wydawnictwo AE we Wroc³awiu.

Arkadiusz Piwowar

SPATIAL DIVERSIFICATION OF PROCUREMENT OF AGRICULTURAL PRODUCTSIN POLAND

Summary

The article describes spatial diversification of farm produce purchase in Poland in the 2002-2006years. The informations were presented in quantification and valuable grasp, in regional and administra-tive system.

Adres do korespondencji:mgr in¿. Arkadiusz Piwowar

Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc³awiuKatedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ¯ywno�ciowej

ul. Komandorska 118/12053-345 Wroc³aw


UWARUNKOWANIA ROZWOJU SEKTORA OWOCÓW I WARZYW W POLSCE W LATACH 2004-2007 97ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, SERIA G, T. 95, z. 2, 2008

UWARUNKOWANIA ROZWOJU SEKTORA OWOCÓW I WARZYWW POLSCE W LATACH 2004-2007*

Tadeusz Filipiak, Mariusz Maciejczak


S³owa kluczowe: sektor owoców i warzyw, uwarunkowania rozwoju, organizacja sektoraKey words: fruit and vegetable sector, conditions of development, sector�s organization

Synopsis: W artykule dokonano analizy uwarunkowañ rozwoju sektora owoców i wa-rzyw w Polsce w latach 2004-2007. W pierwszych latach cz³onkostwa Polski w UniiEuropejskiej sektor owocowo-warzywny rozwija³ siê dynamicznie, co by³o zas³ug¹ za-równo czynników wynikaj¹cych z koniunktury rynkowej i silnej pozycji konkurencyj-nej, jak i znacznych strumieni pieniê¿nych przekazanych w ramach funduszy europej-skich. Dalszy rozwój sektora bêdzie zale¿a³ od budowania trwa³ych przewag konkuren-cyjnych na rynku i dostosowywania oferty rynkowej do potrzeb konsumentów, a tak¿eumiejêtno�ci wykorzystania dostêpnych form pomocy, g³ównie funduszy z UE orazkooperacji i zaanga¿owania wszystkich uczestników sektora.

WSTÊP

Ogrodnictwo jest wa¿nym dzia³em polskiego rolnictwa. Siln¹ pozycjê gospodarcz¹ ispo³eczn¹ ogrodnictwa wyznacza udzia³ produkcji ogrodniczej w efektach jako ca³o�ci, azw³aszcza w dziale produkcji ro�linnej. W 2006 roku uprawy ogrodnicze (warzywa gruntowei spod os³on, sady i uprawy jagodowe) zajmowa³y ³¹cznie oko³o 604 tys. ha, co stanowi³ooko³o 3,5% powierzchni u¿ytków rolnych. Zbiory owoców i warzyw wynios³y ponad 8,1mln t. Produkcja globalna owoców i warzyw w 2006 r. wynios³a oko³o 8,1 mld z³, co stanowi³o12,4% produkcji globalnej rolniczej ogó³em. Produkcja towarowa owoców i warzyw wynio-s³a ponad 6 mld z³, tj. ponad 31,7% produkcji towarowej ro�linnej ogó³em. Warto�æ eksportuowoców i warzyw �wie¿ych i przetworzonych wynosi³a ponad 1 456 mln euro, co stanowi³oponad 16,2% warto�ci eksportu rolno-spo¿ywczego. Celem opracowania jest okre�leniestanu i zmian w sektorze owocowo-warzywnym w Polsce w latach 2004-2007, z jednocze-snym okre�leniem uwarunkowañ jego rozwoju.

* Artyku³ zosta³ opracowany w ramach grantu badawczego finansowanego przez Komitet BadañNaukowych Nr N N310 148635, pt. "Procesy dostosowawcze w gospodarstwach warzywniczych dozmian w ich otoczeniu".

98 T. FILIPIAK, M. MACIEJCZAK

METODOLOGIA I �RÓD£A DANYCH

W opracowaniu przedstawiono uwarunkowania rozwoju sektora owoców i warzyw wPolsce. Analizie poddano produkcjê, przetwórstwo i handel zagraniczny owoców i warzyw.Omówiono tak¿e politykê rz¹du wobec sektora, programy rozwoju, a tak¿e poziom jegozorganizowania. Zakres czasowy dokonanej analizy dobrano celowo z uwagi na wej�ciePolski w struktury Unii Europejskiej i obejmowa³ lata 2004-2007. Analizê przeprowadzonona materia³ach i danych �ród³owych instytucji zaanga¿owanych w organizacjê, nadzór imonitoring sektora, wykorzystuj¹c narzêdzia analizy dokumentów �ród³owych oraz metodystatystyki opisowej i metod heurystycznych.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRODUKCJI OWOCÓW I WARZYW

Produkcja owoców w latach 2004-2006 kszta³towa³a siê na poziomie 3,0-3,5 mln t, nato-miast w 2007 r. produkcja owoców zmniejszy³a siê do zaledwie 1,7 mln t (tab. 1). W 2007 r.zbiory owoców w Polsce, na skutek katastrofalnych przymrozków wiosennych by³y o 47%ni¿sze ni¿ w roku poprzednim. Spadek zbiorów owoców w sadach wyniós³ 53%, natomiastowoców jagodowych 15%. W 2007 roku zebrano zaledwie 1040 tys. t jab³ek, tj. o 55% mniej ni¿w 2006 r. Najwa¿niejszymi produktami sadownictwa w 2007 r. by³y jab³ka (ponad 74% owocówogó³em oraz 82% owoców z drzew), wi�nie (ponad 6,3% owoców ogó³em oraz 8,5% owocówz drzew) oraz owoce jagodowe (ponad 25% owoców ogó³em). Jab³ka oraz owoce jagodowe(g³ównie truskawki i porzeczki) stanowi¹ podstawowy surowiec dla przetwórstwa.

Produkcja owoców koncentruje siê g³ównie w 5 województwach1 (ponad 75% produk-cji): mazowieckim (26,4% produkcji), lubelskim (21,4%), �wiêtokrzyskim i ³ódzkim (po ponad10%) oraz ma³opolskim (6,9%).

1 Dane GUS dla 2007 roku

7002-4002hcatalwecsloPwwócowoyroibZ.1alebaT

eineinlógezczsyW ukorwijckudorparutkurtsiæ�okleiW

4002 5002 6002 7002

t.syt % t.syt % t.syt % t.syt %

me³ógoecowOyhcezroiwezrdzecowO

ak³baJikzsurG

ikwil�ein�iW

ein�erezCe³atsozoP

me³ógoewodogajecowOikwaksurT

ynilaMikzcezroP

tsergAainorA

e³atsozoP

0,12533,12035,1252

3,786,2317,102

4,848,92

7,9946,581

8,655,491

9,915,73

4,5

-0,001

5,389,24,47,66,10,1

0,0011,734,119,83

0,45,71,1

6,12928,42420,5702

3,954,199,931

5,737,12

8,6946,481

5,568,681

7,618,63

4,6

-0,001

6,584,28,38,55,19,0

0,0012,732,316,73

4,34,73,1

8,01230,8072

9,40323,956,399,491

5,839,61

8,2057,391

5,255,491

2,615,93

4,6

-0,001

1,582,25,32,74,16,0

0,0015,834,017,83

2,39,73,1

4,59618,66210,0401

7,035,357,701

2,027,41

6,8246,471

4,659,931

7,310,73

0,7

-0,001

1,284,22,45,86,12,1

0,0017,042,316,23

2,36,86,1

.8002/23rnwyzrawiwócowokenyR:ywoknyrtropaR:o³dór�

UWARUNKOWANIA ROZWOJU SEKTORA OWOCÓW I WARZYW W POLSCE W LATACH 2004-2007 99

7002-4002hcatalwecsloPwwyzrawyroibZ.2alebaT

eineinlógezczsyW ukorwijckudorparutkurtsiæ�okleiW

4002 5002 6002 7002

t.syt % t.syt % t.syt % t.syt %

me³ógoawyzraWewotnurgawyzraW

atsupaKyroifalaK

alubeCanladajwehcraMewo³kiwæikaruBewotnurgikrógO

ewotnurgyrodimoPewotnurgawyzrawe³atsozoP

no³sodopsawyzraWyrodimoP

ikrógOno³sodopsawyzrawe³atsozoP

ikrazceiP

8,09056,91447,6321

8,8813,8766,4385,3337,9821,4329,3262,1763,2737,8912,0010,561

-0,001

0,823,43,519,81

5,76,63,51,41

0,0015,556,929,41

-

3,85453,58740,0231

3,4021,4170,9290,6535,7524,2320,2770,3760,9630,112

0,390,091

-0,001

6,723,49,414,91

4,74,59,41,61

0,0018,454,138,31

-

0,02150,80444,9811

8,1122,0952,3386,0439,1727,6422,4270,2170,5040,022

0,780,591

-0,001

0,728,44,319,81

7,72,66,54,61

0,0019,659,032,21

-

6,90756,68943,5231

8,7225,2572,8397,4733,3924,7724,7970,3274,2141,812

5,290,502

-0,001

6,626,41,518,81

5,79,56,50,61

0,0010,752,038,21

-

.8002/23rnwyzrawiwócowokenyR:ywoknyrtropaR:o³dór�

Zbiory owoców w Polsce stanowi³y �rednio w latach 2004-2007 ok. 8% ogólnych �red-niorocznych zbiorów UE-27. Wiêkszy ni¿ Polski jest udzia³ w produkcji owoców UE jedynieHiszpanii, W³och, Niemiec i Francji. Polska jest najwiêkszym we Wspólnocie producentemwi�ni (ponad 50% udzia³ w zbiorach), porzeczek, malin, agrestu, a tak¿e jab³ek. Mniejsze jestznaczenie w unijnej produkcji gruszek, �liwek, czere�ni, orzechów oraz borówek i ¿urawin.

Produkcja warzyw ogó³em w latach 2004-2007 kszta³towa³a siê na poziomie 5,0-5,7 mlnt, w tym udzia³ kapusty, marchwi i cebuli wynosi³ ponad 60% (tab. 2). W Polsce warzywaprodukowane s¹ g³ównie w uprawie polowej. Wielko�æ produkcji warzyw gruntowych wanalizowanych latach kszta³towa³a siê na poziomie 4,4-4,9 mln ton. Produkcja warzyw spodos³on waha³a siê od 623 tys. t w 2004 r. do blisko 800 tys. t w 2007 r. Warzywa spod os³on w2007 r. stanowi³y 12,6% w ogólnych zbiorach.

Produkcja warzyw koncentruje siê w 6 województwach (³¹cznie ich udzia³ przekracza70%): mazowieckim (15,0%), wielkopolskim (14,1%), ³ódzkim (11,6%), ma³opolskim (11%)oraz kujawsko-pomorskim i lubelskim (po 9%). Skoncentrowanie wiêkszo�ci produkcji za-równo sadowniczej, jak i warzywniczej, w województwach po³o¿onych w �rodkowej i po³u-dniowej czê�ci kraju jest bardzo korzystne z uwagi na blisko�æ podstawowych rynkówzbytu, jakimi s¹: aglomeracja warszawska � ponad 2,5 mln ludno�ci, ³ódzka � 1,0 mln oraz�l¹ska � 7 mln mieszkañców [Majewski, Dalton 2000].

�rednio w latach 2004-2007 zbiory warzyw w Polsce stanowi³y oko³o 9% zbiorów wa-rzyw ogó³em w UE-27. Polska jest najwiêkszym we Wspólnocie producentem buraków,kapusty i marchwi. W produkcji ogórków i cebuli zajmujemy drugie miejsce. W ostatnichlatach nieznacznie zwiêkszy³a siê produkcja warzyw pozosta³ych (pietruszki, pora, selera,rzodkiewki, sa³aty, rabarbaru, szparagów, kopru i innych), ale na tle innych pañstw Wspól-noty jest to produkcja bardzo ma³a. W globalnej produkcji warzyw zajmujemy czwartemiejsce po W³oszech, Hiszpanii i Francji.


PRZEMYS£ PRZETWÓRSTWA OWOCOWO-WARZYWNEGO

W Polsce dzia³alno�æ przetwórcz¹ owoców i warzyw w 2007 roku prowadzi³o 1817podmiotów gospodarczych (wg danych REGON). Wiêkszo�æ z nich (71%) to podmiotyma³e zatrudniaj¹ce do 9 osób. Prawie 20% podmiotów zatrudnia³o 10-49 pracowników, nato-miast 8% jednostek zatrudnia³o od 50 do 249 osób. Na koniec 2007 r. w Polsce dzia³alno�æprowadzi³o 20 przetwórni zatrudniaj¹cych od 250 do 999 osób oraz trzy przedsiêbiorstwadu¿e o liczbie zatrudnionych powy¿ej 1000 osób � HJ Heinz Polska SA z siedzib¹ w Pudlisz-kach oraz Agros Nova Sp. z o.o. i Polski Ogród Sp. z o.o. maj¹ce siedziby w Warszawie.Wiêkszo�æ podmiotów (88%) zajmowa³o siê dzia³alno�ci¹ zwi¹zan¹ z przetwórstwem i kon-serwowaniem owoców i warzyw, natomiast pozosta³e 12% produkcj¹ soków i napojów[Kierczyñska 2008].

W latach 2004-2007 nastêpowa³astabilizacja sytuacjifinansowej przedsiê-biorstw przemys³uowocowo-warzyw-nego (jednostki za-trudniaj¹ce powy¿ej 9osób). W badanymokresie rentowno�æbrutto i netto by³adodatnia. Rentow-no�æ brutto w bada-nym okresie zwiêk-

szy³a siê z 3,48 do 3,85%, przy czym najwiêksza by³a w 2005 oraz 2006 roku, kiedy wynios³aodpowiednio 4,68 oraz 4,52%. Rentowno�æ netto zwiêkszy³a siê z 2,77 do 3,10%. Niewielkiezmniejszenie prawie wszystkich wska�ników w 2007 roku wynika³o g³ównie z wcze�niejwspomnianej ograniczonej poda¿y i wzrostu cen owoców z drzew.

Wyniki finanso-we osi¹gniête przezbran¿ê w 2007 r. by³yco prawda gorsze ni¿w latach 2005-2006,ale nadal dobre i bez-pieczne. W 2007 r.stosunek zysku brut-to i netto do przycho-dów wyniós³ odpo-wiednio 3,9 i 3,1%(tab. 3). Wysoka by³arównie¿ akumulacjakapita³u, która w la-tach 2004-2007 wyno-si³a 6-7% warto�ci

�

��

��

��

��

��

��

��

�

��

�

��

�

��

�

��

��

�

�

Rysunek 1. Nak³ady inwestycyjne w przetwórstwie owocowo-warzywnymw latach 2004-2007 [mln z³]

�ród³o: Raport rynkowy: Rynek owoców i warzyw � stan i perspektywynr 29/2006 oraz 32/2008.

7002-4002hcatalwogenwyzraw-owocowou³symezrpewosnanifikinyW.3alebaT)bóso9danopec¹jaindurtaziktsondej(

eineinlógezczsyW ukorwic�okleiW

4002 5002 6002 7002

]%[otturbæ�onwotneR]%[ottenæ�onwotneRanjycarepoak¿ywdaN )1 ottenwódohcyzrp]%[

u³atipakajcalumukA )2 ottenwódohcyzrp]%[ic�onny³pkin�aksW )3

ainawotsewniapotS )4

84,377,224,982,632,190,2

86,418,336,01

5,752,126,1

25,466,358,931,724,195,1

58,301,399,823,623,195,1

)1 ,ajcazytroma+ewosnanifytzsok+)otturbatarts(ksyz 2 +otten)arats(ksyz),ajcazytroma )3 ,hcyc¹¿eibwówysapodhcywotorbowówytkaajcaler )4 kanajcaler

ijcazytromaodhcynjycytsewniwóda³.8002/23rnwyzrawiwócowokenyR:ywoknyrtropaR:o³dór�

Nak³ady na sektor soków i napojów Nak³ady na pozosta³eprzetwórstwoNak³ady ogó³em


przychodów netto oraz nadwy¿ka operacyjna, której relacja do przychodów w tym okresiewynosi³a od 8 do 10%. W 2007 r. 84% firm odnotowywa³o zyski netto, a ich udzia³ w przycho-dach ze sprzeda¿y wynosi³ blisko 89% (w 2006 r. wska�niki te wynosi³y odpowiednio 82 i93%). D³ugi cykl produkcyjno-handlowy i du¿y udzia³ kredytów obrotowych (typowy dladzia³u przetwórstwa) powoduj¹ do�æ nisk¹ p³ynno�æ finansow¹ przemys³u owocowo-wa-rzywnego. Wska�nik p³ynno�ci w latach 2004-2007 zwiêkszy³ siê nieznacznie z 1,23 do 1,32,przy czym najwy¿szy by³ w 2006 r. i wyniós³ 1,43. Udzia³ kapita³u w³asnego w finansowaniuaktywów obrotowych w analizowanym okresie waha³ siê i w 2007 r. wyniós³ zaledwie 24%.Aktywa obrotowe by³y w 2007 r. finansowane g³ównie przez zobowi¹zania (39%) oraz kredytykrótkoterminowe (37%). Zad³u¿enie z tytu³u kredytów krótkoterminowych w latach 2004-2007zwiêkszy³o siê ponad dwukrotnie i w 2007 r. przekroczy³o 2,2 mld z³. W analizowanym okresiew niewielkim zakresie ulega³y zmianom wska�niki rotacji aktywów obrotowych, jak i zobowi¹-zañ krótkookresowych. W 2007 r. cykl obrotu zapasami wyniós³ 3,3 miesi¹ca, nale¿no�cikrótkoterminowych 2 miesi¹ce, a zobowi¹zañ krótkookresowych � 2,2 miesi¹ca. Zwiêkszy³osiê w analizowanych latach zad³u¿enie d³ugookresowe (ponad 2-krotnie) do 927 mln z³[Raport rynkowy 2008].

Przedstawione wska�niki wskazuj¹ zatem na poprawn¹ i stabiln¹ sytuacjê ekonomicz-no-finansow¹ przemys³u owocowo-warzywnego. Bran¿a w przewa¿aj¹cej wiêkszo�ci osi¹-ga³a zyski, mia³a zadawalaj¹c¹ p³ynno�æ finansow¹ i wysok¹ stopê inwestowania.

Nak³ady inwestycyjne ogó³em w latach 2004-2007 w przemys³ spo¿ywczy wynosi³yoko³o 6,6-6,8 mld z³ rocznie, z tego w przemys³ owocowo-warzywny oko³o 607-719 mln z³[Przemys³ spo¿ywczy w Polsce 2008]. Nak³ady inwestycyjne w przemys³ owocowo-wa-rzywny by³y trzecimi co wielko�ci nak³adami w przemy�le spo¿ywczym, po przemy�le miê-snym i mleczarskim. Warto�æ inwestycji w 2004 r. wynios³a a¿ 719,9 mln z³ i by³a to najwy¿szawarto�æ w analizowanych latach (rys. 1). W 2005 r. nast¹pi³ spadek inwestycji w ten sektordo 607,2 mln z³ (o ponad 16%). W kolejnych latach nastêpowa³ wzrost inwestycji i w 2007 r.wyniós³ 673,3 mln z³. Stopa inwestowania zmniejszy³a siê z 2,09 do 1,59. Inwestycje doty-czy³y g³ównie produkcji tradycyjnych przetworów owocowo-warzywnych, w mniejszymzakresie produkcji soków i napojów owocowych i warzywnych.

RYNEK I HANDEL ZAGRANICZNY

Eksport owoców i ich przetworów w Polsce w ostatnich latach charakteryzuje siê sys-tematyczn¹ tendencj¹ wzrostow¹. W latach 2004-2007 wp³ywy z eksportu zwiêkszy³y siê z737 mln euro do ponad 1,16 mld euro. Import w badanych okresie zwiêkszy³ siê z 678 mln do1,2 mld euro. W analizowanych latach nastêpowa³o naprzemiennie dodatnie i ujemne saldoobrotów handlu zagranicznego ogó³em i w 2007 r. wynios³o -42,2 mln euro. W badanymokresie ujemne saldo handlu zagranicznego spowodowane by³o g³ównie ujemnym bilan-sem owoców �wie¿ych (importem owoców cytrusowych), przy czym dodatnie saldo wystê-powa³o w przetworach owocowych. Bardzo niskie zbiory w 2007 r. spowodowa³y obni¿enierozmiaru eksportu niemal wszystkich gatunków owoców.

W latach 2004-2007 wystêpowa³o dodatnie saldo obrotów handlu zagranicznego pro-duktami warzywnictwa. Dodatnie saldo obrotów w badanym okresie kszta³towa³o siê napoziomie 110-120 mln euro. Eksport ogó³em w badanym okresie zwiêkszy³ siê z 296,0 do463,1 mln euro. Import ogó³em w analizowanych latach zwiêkszy³ siê z 182,3 do 353,9 mln


euro. W analizowanym okresie wystêpowa³o ujemne saldo obrotów handlu zagranicznegow warzywach �wie¿ych od �1,3 mln euro w 2003 r. do �34,4 mln euro w 2007 r., natomiast wprzetworach warzywnych wystêpowa³o dodatnie saldo od 130 do 150 mln euro.

W strukturze eksportu owoców i ich przetworów (rys. 2) dominowa³y soki zagêszczonei owoce mro¿one (ponad 30%). W latach 2004-2007 zwiêkszy³ siê udzia³ pozosta³ych prze-tworów (do 19%), ustabilizowa³ siê udzia³ jab³ek (oko³o 10-15%).

W strukturze eksportu warzyw i ich przetworów dominowa³y warzywa mro¿one, choæich udzia³ w latach 2004-2007 zmniejszy³ siê z 46 do 36% (rys. 3). Zwiêkszy³ siê udzia³pomidorów z 8 do 13% oraz pozosta³ych warzyw �wie¿ych z 12 do17%. Utrzymywa³ siê wanalizowanym okresie na podobnym poziomie udzia³ cebuli, marynat i suszy odpowiednio:10, 11-12 oraz 7%.

W geograficznej strukturze warto�ciowego eksportu owoców i ich przetworów domi-nuje eksport do by³ej UE-15 (blisko 70% ca³ego eksportu). Spo�ród krajów starej UE g³ów-nym rynkiem zbytu polskich owoców by³y Niemcy (ponad 30% eksportu) oraz Holandia(ponad 11%). Eksport owoców i ich przetworów do UE-10 wynosi³ ponad 13-15% warto�cieksportu. Kolejnym rynkiem zbytu polskich owoców i ich przetworów s¹ kraje WNP (oko³o11-13% warto�ci eksportu), w tym Rosja (ponad 5,5%). W geograficznej strukturze importu,podobnie jak w eksporcie dominuje import z UE (oko³o 50% importu) oraz pozosta³ychkrajów, g³ównie krajów rozwijaj¹cych siê (46% importu). Import owoców z UE-15 dotyczyg³ównie Hiszpanii (ponad 20% importu) oraz W³och (ponad 11%).

W geograficznej strukturze eksportu warzyw i ich przetworów dominuje, podobnie jakw owocach, eksport warzyw do UE (blisko 80% eksportu). Spo�ród krajów starej UE eks-portujemy g³ównie do Niemiec (oko³o 20% eksportu), Wlk. Brytanii (ponad 14%) oraz Ho-landii (ponad 6%). Oko³o 14% warzyw Polska eksportowa³a do krajów WNP, w tym g³ówniedo Rosji (9-10%). W imporcie warzyw i ich przetworów, podobnie jak i w eksporcie dominujeimport z UE (prawie 85%). Z krajów UE-15 importujemy warzywa g³ównie z Hiszpanii (ponad37% importu), Holandii (13-14%) oraz Niemiec (7-9%).

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

�

��

�

��

�

��

�

��

�

��

��

SR]RVWDáH�SU]HWZRU\�

VRNL�]DJ V]F]RQH

RZRFH�PUR RQH

SR]RVWDáH�RZRFH

ZLH H�

MDEáND

Rysunek 2. Struktura eksportu owoców i ich przetworów (wg warto�ci) w %�ród³o: Raport rynkowy: Rynek owoców i warzyw � stan i perspektywy nr 29/2006 oraz 32/2008

%


ORGANIZACJE BRAN¯OWE

W latach objêtych analiz¹ producenci oraz przetwórcy owoców i warzyw organizowalisiê w celu uzyskania przewag konkurencyjnych na rynku lub w celu obrony swoich intere-sów bran¿owych. Dominuj¹c¹ form¹ zorganizowania producentów owoców i warzyw by³ygrupy producenckie, których rozwój by³ silnie wspierany przez pañstwo przede wszystkimz wykorzystaniem �rodków z UE. Drugim obszarem wspieranym przez pañstwo, tak¿e przyudziale �rodków z UE, oraz m.in. z wcze�niejszych (lata 1989-1990) po¿yczek Banku �wiato-wego by³y rynki hurtowe. Jednocze�nie nastêpowa³ powolny proces samoorganizacji sek-tora, efektem którego by³o powstanie lokalnych, regionalnych i ogólnopolskich zwi¹zkówbran¿owych producentów oraz przetwórców owoców i warzyw o charakterze stowarzyszeñlub zrzeszeñ.

Ustawa o grupach producentów rolnych wesz³a w ¿ycie w koñcu 2000 r. Mimo dwu jejnowelizacji w 2004 i 2006 r. i wielokrotnych zmian rozporz¹dzenia Ministra Rolnictwa i Rozwo-ju Wsi, stan organizowania siê producentów owoców i warzyw w struktury gospodarczenale¿y uznaæ za daleki od potrzeb. Wed³ug stanu na 30 wrze�nia 2008 r., na terenie Polskizosta³o zarejestrowanych i dzia³a 99 grup producentów owoców i warzyw [ARiMR 2008]. S¹to g³ównie spó³dzielnie, w dalszej kolejno�ci spó³ki prawa handlowego lub zrzeszenia.

£¹cznie w okresie od maja 2004 r. do koñca 2007 r., grupy producentów owoców iwarzyw otrzyma³y wsparcie w wysoko�ci prawie 20,2 mln z³ na dofinansowanie funduszuoperacyjnego lub na pokrycie kosztów zwi¹zanych z utworzeniem grupy i prowadzeniemdzia³alno�ci administracyjnej. Ponadto, w tym czasie ok. 75,3 mln z³ przekazano w formiepomocy finansowej grupom producentów dostarczaj¹cym pomidory do przetwórstwa wramach mechanizmu Wspólnej Polityki Rolnej [ARiMR 2008].

Drug¹ form¹ ekonomicznej aktywno�ci w ramach organizacji sektora owocowo-wa-rzywnego jest uczestniczenie w tworzeniu rynków hurtowych jako samofinansuj¹cych siêplatform handlu hurtowego produktami ¿ywno�ciowymi. W 2008 roku producenci owocówi warzyw uczestnicz¹ w formie udzia³ów lub akcji w tworzeniu oraz na zasadach uczestników

�

��

��

��

��

��

�

�

��

��

��

��

��

��

SR]RVWDáH�SU]HWZRU\�

PDU\QDW\�L�NRQVHUZ\�

VXV]H

PUR RQNL

SR]RVWDáH�ZDU]\ZD�ZLH H

FHEXOD

SRPLGRU\

Rysunek 3. Struktura eksportu warzyw i ich przetworów (wg warto�ci) w %�ród³o: Raport rynkowy: Rynek owoców i warzyw � stan i perspektywy nr 29/2006 oraz 32/2008.

%


obrotu w dzia³alno�ci ok. 30 rynków hurtowych zlokalizowanych g³ównie w obrêbie metro-polii takich, jak: Warszawa, Lublin, Kraków, Gdañsk lub innych du¿ych miast.

Samoorganizacja w zwi¹zki bran¿owe producentów oraz przetwórców owoców i wa-rzyw ma na celu przede wszystkim reprezentowanie interesów swoich cz³onków w zakresietworzenia i egzekwowania prawa. W okresie objêtym analiz¹ dzia³a³o oko³o 10 ogólnopol-skich zwi¹zków bran¿owych. Za najprê¿niej dzia³aj¹ce nale¿y uznaæ: Zwi¹zek SadownikówRzeczypospolitej Polskiej, Polsk¹ Federacjê Ogrodnicz¹, Zwi¹zek Sadowników Polskich,Krajowy Zwi¹zek Zrzeszeñ Plantatorów Owoców i Warzyw oraz Polski Zwi¹zek Ogrodni-czy. Organizacje te podejmowa³y wiele inicjatyw zmierzaj¹cych do poprawy funkcjonowa-nia sektora i obrony interesów w ramach Jednolitego Rynku UE lub podejmowa³y akcjeinterwencyjne m.in. w zakresie uzyskania rekompensat za straty wywo³ane klêskami przy-mrozków. W zakresie regionalnym i lokalnym zorganizowanie producentów jest bardzoznikome. Odmienn¹ rolê pe³ni dzia³aj¹ce od 1958 r. Stowarzyszenie Naukowo-TechniczneIn¿ynierów i Techników Ogrodnictwa. Jego zadaniem jest przede wszystkim dzia³alno�æedukacyjna i upowszechnieniowa.

POLITYKA RZ¥DU WOBEC SEKTORA

Podstawowymi dokumentami strategicznymi definiuj¹cymi politykê pañstwa wobec rol-nictwa i obszarów wiejskich w okresie przygotowuj¹cym do, jak i po akcesji, w tym w latachobjêtych analiz¹, by³y: Narodowy Program Przygotowania do Cz³onkostwa oraz Spójna Poli-tyka Strukturalna Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa z uwzglêdnieniem ustaleñ Paktudla Wsi, a tak¿e Narodowy Planu Rozwoju w zakresie polityki rozwoju obszarów oraz KrajowyPlan Strategiczny uwzglêdniaj¹cy Strategiczne Wytyczne Wspólnoty w zakresie obszarówwiejskich. Bezpo�rednie wytyczne i obszary oddzia³ywania pañstwa na sektor owocowo-warzywny, zarówno produkcji pierwotnej jak i przetwórstwa znalaz³y odbicie w programachoperacyjnych: Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006, Sektorowy ProgramOperacyjny �Restrukturyzacja i modernizacja sektora ¿ywno�ciowego i rozwój obszarów wiej-skich� oraz Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Do grupy programówoperacyjnych, których oddzia³ywanie mia³o skutek w okresie analizy nale¿y zaliczyæ tak¿eprogram SAPARD finansowany z funduszy przedakcesyjnych UE oraz Program AktywizacjiObszarów Wiejskich finansowany z po¿yczki Banku �wiatowego. Polityka pañstwa wobecsektora owoców i warzyw przejawia³a siê tak¿e w stanowiskach negocjacyjnych Rz¹du RPprezentowanych na forum Unii Europejskiej, w szczególno�ci w zakresie Wspólnej PolitykiRolnej (wsparcie z I filaru) oraz Jednolitego Rynku (polityka handlowa).

Podstawowe obszary interwencji, jak i poziom wsparcia sektora owocowo-warzywne-go zale¿¹ od bie¿¹cej i strategicznej oceny jego rozwoju w odniesieniu do gospodarkinarodowej. W okresie objêtym analiz¹, na podstawie analizy ww. dokumentów mo¿na stwier-dziæ, i¿ pañstwo sta³o na stanowisku, ¿e sektor owocowo-warzywny jest w dobrej kondycjii rozwija siê w sposób prawid³owy zachowuj¹c strategiczn¹ konkurencyjno�æ w aspekcieJednolitego Rynku, jak i rynków globalnych. Owa dobra pozycja konkurencyjna polskiegosektora owocowo-warzywnego wynika zdaniem organów pañstwa odpowiedzialnych zajego organizacjê i rozwój miêdzy innymi z stosunkowo niskich kosztów pracy, co jest szcze-gólnie istotne w tej bran¿y ze wzglêdu na du¿¹ pracoch³onno�æ produkcji. W warunkachspodziewanego wyrównywania siê kosztów pracy za konieczne uznano inwestowanie wtechnologie zapewniaj¹ce wzrost wydajno�ci.


W zwi¹zku ze wzrostem dochodów ludno�ci i upowszechnianiem nowych nawyków¿ywieniowych oczekiwano tak¿e systematycznego wzrostu spo¿ycia owoców i warzyw, wtym równie¿ przetworzonych. Rozwojowi rynku sprzyjaæ mia³o dalsze poszerzanie oferty,kreowanie produktów wysokiej jako�ci, markowych i innowacyjnych. Wymaga³o to utrzy-mania wysokiego tempa inwestycji w przemy�le. Uznano, i¿ inwestycje w sektorze prze-twórstwa owoców i warzyw powinny koncentrowaæ siê na doskonaleniu technologii pro-dukcji, poprawie jako�ci i wzbogacaniu asortymentu produkcji oraz zachowaniu wymaga-nych re¿imów w zakresie bezpieczeñstwa produktów i ochrony �rodowiska.

Istotne by³o i jest wzmacnianie powi¹zañ miêdzy produkcj¹ pierwotn¹ owoców i wa-rzyw, a przemys³em przetwórczym w celu zharmonizowania popytu i poda¿y pod wzglêdemilo�ciowym i jako�ciowym. Sektor przetwórstwa owoców i warzyw wp³ywa na poprawêbilansu handlowego. Uwa¿a siê zatem, ¿e przy zachowaniu istniej¹cych przewag kompara-tywnych nale¿y d¹¿yæ do utrzymania jego potencja³u na Jednolitym Rynku i rynkach �wia-towych. Przetwórstwo owoców i warzyw istotnie oddzia³uje na stabilizacjê produkcji pier-wotnej i dochody rolników, zw³aszcza w warunkach tworzenia siê powi¹zañ kooperacyj-nych. Zauwa¿ano tak¿e, i¿ istnieje potrzeba dalszych inwestycji w zakresie poprawy jako�cisurowców (zakup specjalistycznych �rodków transportu pozwalaj¹cych na zmniejszeniestrat surowca) oraz bezpieczeñstwa i jako�ci produktów.

Tak zdefiniowane cele prze³o¿y³y siê na zaprogramowanie okre�lonych funduszy maj¹-cych na celu wsparcie rozwoju sektora w ramach programów operacyjnych. Sektor owoco-wo-warzywny zarówno w odniesieniu do produkcji pierwotnej, jak i przetwórstwa by³ jed-nym z obszarów objêtych wsparciem. Wsparcie finansowe mia³o tak¿e miejsce w ramachwspó³finansowania przez pañstwo kredytów preferencyjnych, jak i programów dotowa-nych z funduszy UE, w tym m.in. na promocjê.

Jednocze�nie w analizowanym okresie obserwuje siê zintensyfikowany proces harmo-nizacji polskiego prawa pierwotnego (ustawy) w zakresie sektora owoców i warzyw z acqu-is UE. Podejmowane s¹ tak¿e inicjatywy zmieniaj¹ce legislacjê krajow¹ w zakresie prawawtórnego (rozporz¹dzania, decyzje, itp.). Przyjêty kierunek zmian s³u¿y dalszej liberalizacjiinterwencjonizmu pañstwa i u³atwia funkcjonowanie sektora.

POLSKI SEKTOR OWOCOWO-WARZYWNY PO PRZYST¥PIENIU DO UE

Polski rynek rolny, w tym owocowo-warzywny by³ w okresie przed akcesj¹ do UE ma³ostabilny i s³abo przewidywalny. Wystêpowa³y du¿e wahania sezonowe i koniunkturalne,które w istotny sposób wp³ywa³y na decyzje inwestycyjne producentów i przetwórców[IERiG¯-PIB 2005]. Rok 2004 by³ szczególny, je�li chodzi o sytuacjê w polskim rolnictwie,które w³¹czone zosta³o wówczas do systemu Wspólnej Polityki Rolnej. Polscy rolnicy orazsektor rolno-spo¿ywczy stali siê beneficjentami Wspólnej Polityki Rolnej oraz objêci zostalimechanizmami i regu³ami wspólnego rynku wp³ywaj¹cymi w istotny sposób na poziom istrukturê produkcji oraz na ceny rolne.

Po akcesji nast¹pi³a wyra�na stabilizacja na rynkach rolnych, w szczególno�ci zauwa¿al-na i istotna by³a na rynku owoców i warzyw oraz rynku zbó¿ [IERiG¯-PIB 2007]. IntegracjaPolski z UE nie mia³a dominuj¹cego wp³ywu na sytuacjê w polskim sektorze owocowo-wa-rzywnym. Zaobserwowano jednak istotny wp³yw integracji w kilku obszarach rozwoju sekto-ra. Dop³aty do przetworzonych pomidorów umo¿liwi³y zwiêkszenie konkurencyjno�ci wytwa-


rzanych w Polsce przetworów pomidorowych. Za� wzrost po integracji z UE importu zagêszczo-nego soku jab³kowego nie okaza³ siê zagro¿eniem dla produkcji, cen skupu i mo¿liwo�ci zbytujab³ek. Zwiêkszony przywóz tego produktu pozwoli³ na uzupe³nienie bazy surowcowej zak³a-dów przetwórczych, wobec kurcz¹cej siê krajowej poda¿y jab³ek przemys³owych. Po stronieniezadowalaj¹cych efektów nale¿y wymieniæ m.in. niewielkie w stosunku do polskiego poten-cja³u produkcyjnego zwiêkszenie eksportu jab³ek do UE i nieznaczny wzrost sprzeda¿y doWspólnoty pozosta³ych owoców i warzyw. Niezadowalaj¹ca sytuacja w tym zakresie, to przedewszystkim skutek: s³abej organizacji rynku ogrodniczego w kraju (w tym rynku pierwotnego),ma³ej promocji polskich produktów ogrodniczych na rynkach zbytu i niskiego stopnia dostoso-wania �wie¿ych produktów ogrodniczych do unijnych wymogów jako�ciowych.

Za ma³e nale¿y uznaæ tak¿e wykorzystanie przez gospodarstwa ogrodnicze �rodkówwsparcia z funduszy strukturalnych. P³atno�ci bezpo�rednie uzyskiwane przez gospodar-stwa ogrodnicze w ramach Jednolitej P³atno�ci Obszarowej mia³y wp³yw na wzrost poziomuinwestycji i zu¿ycia �rodków obrotowych tylko w gospodarstwach o du¿ej powierzchni(stanowi¹cych 15% ogólnej liczby gospodarstw ogrodniczych). Integracja z Uni¹ Euro-pejsk¹, z powodu ma³ej absorpcji przez producentów owoców i warzyw unijnych funduszywsparcia, nie mia³a wiêkszego wp³ywu na wzrost plonowania upraw ogrodniczych, zwiêk-szenie poziomu inwestycji w gospodarstwach i poprawê jako�ci owoców i warzyw. Jedno-cze�nie jednak, w wyniku integracji, przyspieszony zosta³ proces polaryzacji gospodarstwogrodniczych. Z jednej strony s¹ to gospodarstwa, które skorzysta³y z unijnych �rodkówpomocowych i umocni³y sw¹ si³ê ekonomiczn¹, a z drugiej gospodarstwa nie korzystaj¹cez mechanizmów wsparcia i oferuj¹ce produkty o niskiej jako�ci � g³ównie na rynki lokalnedo zak³adów przetwórczych [IERiG¯-PIB 2007].

PROGRAMY ROZWOJU SEKTORA

Sektor owoców i warzyw w Polsce ró¿ni siê do�æ istotnie od innych sektorów rolniczychzakresem i technikami interwencji pañstwa w ramach dopuszczonych w UE. Interwencja tasprowadza siê bowiem do wspierania organizacji producentów, rekompensat z tytu³u nie-wprowadzania �wie¿ych owoców i warzyw do obrotu, utrzymywania wspólnych wymogówjako�ciowych, dop³at do niektórych owoców i warzyw przeznaczonych do przetwórstwa orazrefundacji eksportowych i pozwoleñ importowych, a tak¿e dotacji na promocjê. W analizowa-nym okresie wszystkie programy rozwoju sektora oparte by³y o fundusze z UE.

W ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 przewidziano Dzia³a-nie 7 �Grupy producentów rolnych�. Jego celem by³o: podniesienie dochodów rolników przezredukcjê kosztów, poprawa jako�ci produkcji na rynku w wyniku stosowania wspólnychtechnologii produkcji oraz wspólnego przygotowywania produktu na rynek, koncentracjadostaw oraz lepsze planowanie i dostosowanie produkcji do potrzeb rynku. W wyniku funk-cjonowania tego dzia³ania wsparto ³¹cznie 119 grup producentów, z czego 27 stanowi³y grupyproducentów owoców i warzyw. Jednocze�nie szerokie wsparcie oferowane by³o w ramachDzia³ania 8 �Pomoc techniczna�. Przy wykorzystaniu �rodków z tego dzia³ania przeprowadza-no szkolenia, warsztaty, organizowano wyjazdy studyjne oraz publikowano opracowaniamaj¹ce podnie�æ poziom wiedzy w�ród producentów i przetwórców [MRiRW 2008].

W ramach Sektorowego Programu Operacyjnego �Restrukturyzacja i modernizacja sek-tora ¿ywno�ciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006� realizowane by³o dzia³anie


�Poprawa przetwórstwa i marketingu artyku³ów rolnych�. Z³o¿ono ³¹cznie 1643 wnioski odofinansowanie realizacji projektów na kwotê 2,92 mld z³ i zawarto 1092 umowy na kwotê1,82 mld z³, co w pe³ni wyczerpa³o bud¿et tego dzia³ania. Do koñca 2006 r. zakoñczonorealizacjê 433 projektów, z czego 20% dotyczy³o sektora przetwórstwa owoców i warzyw.Zrealizowane projekty zwi¹zane s¹ g³ównie z: popraw¹ i kontrol¹ warunków zdrowotnych(26% liczby projektów), popraw¹ i kontrol¹ jako�ci (24%), stosowaniem nowych technolo-gii (18%), popraw¹ i zracjonalizowaniem procedur w przetwórstwie (15%) [MRiRW 2008].

Najlepiej udokumentowane efekty oddzia³ywania programu pomocowego na sektorowocowo-warzywny maj¹ miejsce w przypadku Programu SAPARD [IMC Consulting 2007].W ramach priorytetowej osi pierwszej �Poprawa efektywno�ci sektora rolno-¿ywno�ciowe-go� znaczna czê�æ �rodków zosta³a przeznaczona na inwestycje zwi¹zane z dostosowaniemsektora mleczarskiego, miêsnego, rybnego, a tak¿e owocowo-warzywnego do wymogówacquis. W ramach Dzia³ania 1 na 1268 zrealizowanych wniosków 81 pochodzi³o z sektoraowocowo-warzywnego, co stanowi³o 6,4% ogó³u inwestycji. Wydatkowano za� 7,4% ogól-nej kwoty przekazanej na finansowanie inwestycji w ramach tego dzia³ania, co zamknê³o siêsum¹ 112 424,2 tys. z³. Wiêkszo�æ inwestycji realizowanych w ramach projektów w Dzia³a-niu 1 zwi¹zana by³a z dostosowaniem do wymogów sanitarnych. Dodatkowo zak³ady sek-tora owocowo-warzywnego podejmowa³y inwestycje zwi¹zane z zwiêkszaniem warto�cidodanej, popraw¹ jako�ci produktów, wprowadzeniem nowych technologii i innowacji orazredukcj¹ kosztów produkcji. Udzia³ tego typu inwestycji w przypadku sektora owocowo-warzywnego wynosi³ 47%, dla porównania � mleczarskiego 25%, za� w sektorze rybnym18% i miêsnym 11%. W ramach sektora owocowo-warzywnego 102 zak³ady zrealizowa³ytak¿e projekty, w ramach których wdro¿ony zosta³ system HACCP. Jednocze�nie w ramachprzedsiêbiorstw sektora owocowo-warzywnego, które zrealizowa³y inwestycje finansowa-ne z Programu SAPARD odnotowano najmniejszy spo�ród pozosta³ych sektorów, wzrostemitowanych zanieczyszczeñ, tj. 0,3%.

W ramach dopuszczonej w UE pomocy krajowej Agencja Restrukturyzacji i ModernizacjiRolnictwa [2008] oferowa³a producentom i przetwórcom owoców i warzyw tak¿e pomoc wzakresie kredytów i innej pomocy finansowej. W okresie objêtym analiz¹ wdro¿one by³y ró¿nemechanizmy pomocowe, w tym: preferencyjne kredyty inwestycyjne, preferencyjne kredytyklêskowe, gwarancje kredytowe i porêczenia sp³aty kredytów preferencyjnych, oraz pomocfinansowa dla grup producentów rolnych zarejestrowanych do 30 kwietnia 2004 r.

Programem o innym charakterze ni¿ wy¿ej wymienione by³ realizowany w 2007 r. przezInspekcjê Jako�ci Handlowej Artyku³ów Rolno-Spo¿ywczych projekt wspó³finansowany przezUniê Europejsk¹ � Wzmocnienie kontroli jako�ci rynkowej owoców i warzyw w Polsce [IJ-HARS 2008]. Projekt realizowany by³ przy wspó³pracy z Federalnym Ministerstwem ̄ ywno-�ci, Rolnictwa i Ochrony Konsumenta oraz Agencji Pó³nocnej Nadrenii � Westfalii ds. �rodo-wiska Naturalnego oraz Ochrony Konsumenta w Niemczech. Celem projektu by³o udoskona-lenie systemu kontroli jako�ci handlowej �wie¿ych owoców i warzyw w zakresie zgodno�ci zobowi¹zuj¹cymi przepisami. W jego ramach zrealizowano cykl szkoleñ, w tym dwa seminariaoraz cztery warsztaty. Szkolenia by³y przeprowadzane przez niemieckich ekspertów.

Kolejnymi wa¿nymi programami wsparcia sektora owocowo-warzywnego s¹ programypromocyjne wspó³finansowane przez UE. Od maja 2004 r. do koñca 2007 r. Polska uzyska³aakceptacjê sze�ciu programów promocyjnych o ³¹cznym bud¿ecie ponad 8 mln euro [ARR2008]. Spo�ród nich dwa dotyczy³y bezpo�rednio sektora owocowo-warzywnego. By³y toroczny program pt. �Marchewka�, który realizowany by³ w Bu³garii i Rumuni oraz roczny


program pt. �Mro¿onki pe³ne natury� realizowany na rynku polskim. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e�Marchewka� to pierwszy polski projekt, który Komisja Europejska zatwierdzi³a do realiza-cji poza Polsk¹ i poza granicami UE w ramach mechanizmu Wspólnej Polityki Rolnej �Wsparcie dzia³añ promocyjnych i informacyjnych na rynkach wybranych produktów rol-nych [KUPS 2008]. Projekt zosta³ sfinansowany w 50% przez Komisjê Europejsk¹, w 30%z bud¿etu krajowego oraz w 20% przez producentów � cz³onków Krajowej Unii Producen-tów Soków � g³ównego aplikanta. Bud¿et ca³ej kampanii wyniós³ ok. 1,7 mln euro. Drugimprogramem by³ roczny program pt. �Mro¿onki pe³ne natury� dotycz¹cy mro¿onych warzywi owoców na rynku polskim. Jego ca³kowity bud¿et netto wynosi³ 160 762,47 euro.

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Przeprowadzona analiza pokazuje, ¿e od 2004 do 2007 r., a wiêc w pierwszych latachcz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej sektor owocowo-warzywny w Polsce rozwija³ siêbardzo dynamicznie. By³o to zas³ug¹ zarówno koniunktury rynkowej i jego stosunkowosilnej pozycji konkurencyjnej, a przede wszystkim poka�nymi strumieniami pieniê¿nymiprzekazanymi w ramach i po akcesji.

Produkcja owoców w latach 2004-2006 kszta³towa³a siê na poziomie 3,0-3,5 mln t, nato-miast w 2007 r. zmniejszy³a siê do zaledwie 1,7 mln t z powodu wiosennych przymrozków,g³ównie w sadach jab³oni. W strukturze produkcji dominuje produkcja jab³ek (ponad 74%produkcji) oraz owoców jagodowych (ponad 25% produkcji). Produkcja warzyw ogó³em wlatach 2004-2007 kszta³towa³a siê na poziomie 5,0-5,7 mln t, w tym udzia³ kapusty, marchwi icebuli wynosi³ ponad 60%.

W 2007 roku funkcjonowa³o 1817 podmiotów gospodarczych zajmuj¹cych siê przetwór-stwem owoców i warzyw. W latach 2004-2007 nastêpowa³a stabilizacja sytuacji finansowejprzedsiêbiorstw przemys³u owocowo-warzywnego (jednostki zatrudniaj¹ce powy¿ej 9 osób).Osi¹gane przez bran¿ê wyniki finansowe wskazywa³y na poprawn¹ i stabiln¹ sytuacjê ekono-miczno-finansow¹ przemys³u owocowo-warzywnego. Bran¿a w przewa¿aj¹cej wiêkszo�ciosi¹ga³a zyski, mia³a zadawalaj¹c¹ p³ynno�æ finansow¹ i wysok¹ stopê inwestowania.

W latach 2004-2007 wystêpowa³o naprzemiennie w ujêciu warto�ciowym dodatnie iujemne saldo bilansu handlu zagranicznego owocami i ich przetworami spowodowane g³ów-nie ujemnym bilansem owoców oraz dodatnie saldo bilansu handlu zagranicznego warzy-wami i ich przetworami. W analizowanym okresie odnotowano tak¿e ujemne saldo obrotówhandlu zagranicznego w warzywach �wie¿ych, natomiast w przetworach warzywnych za-notowano saldo dodatnie.

Dalszy rozwój sektora owoców i warzyw w Polsce bêdzie zale¿eæ od budowania trwa-³ych przewag konkurencyjnych na rynku i dostosowywaniu oferty do potrzeb konsumen-tów, a tak¿e umiejêtno�ci wykorzystania dostêpnych form pomocy, g³ównie z UE oraz ko-operacji i zaanga¿owania wszystkich uczestników sektora.


LITERATURA

Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. 2008: [www.arimr.gov.pl, odczytane � pa�dziernik].Agencja Rynku Rolnego. 2008: [www.arr.gov.pl, odczytane � pa�dziernik].G³ówny Inspektorat Inspekcji Jako�ci Handlowej Artyku³ów Rolno-Spo¿ywczych 2008: [www.ijhars.gov.pl,

odczytane � pa�dziernik].IERiGZ � PIB 2005: Stan polskiej gospodarki ¿ywno�ciowej po przyst¹pieniu do Unii Europejskiej.

Raport 2. Warszawa.IERiGZ � PIB 2006: Stan polskiej gospodarki ¿ywno�ciowej po przyst¹pieniu do Unii Europejskiej.

Raport 3. Warszawa.IERiGZ � PIB 2007: Wp³yw Wspólnej Polityki Rolnej na rynki rolno-spo¿ywcze. Warszawa.IMC Consulting 2007: Analiza wyników realizacji poszczególnych dzia³añ Programu SAPARD w �wietle

celów Programu oraz wp³yw zmian spo³eczno-ekonomicznych na realizacjê Programu w latach2002-2006. Warszawa.

Kierczyñska S. 2008: Produkcja warzyw i owoców oraz ich przetwórstwo w Polsce. Roczniki SERiA, t. X,z. 4, str. 161-167.

Krajowa Unia Producentów Soków 2008: [www.kups.org.pl, odczytane � pa�dziernik].Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2008: [www.minrol.gov.pl, odczytane � pa�dziernik]..Majewski E., Dalton G. (red.). 2000: Strategiczne opcje dla polskiego sektora agrobiznesu w �wietle analiz

ekonomicznych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.Przemys³ spo¿ywczy w Polsce 2008. 2008: Raport ING. [http://www3.ingbank.pl/_itemserver/wholesa-

le/raporty/ING_Raport_Spozywczy_2008.pdf ,odczytane � pa�dziernik].Raporty rynkowe: Rynek owoców i warzyw, numery 25-32 za lata 2004-2008: IERiGZ-PIB, Warszawa.

Tadeusz Filipiak, Mariusz Maciejczak

THE CONDITIONS OF DEVELOPMENT OFPOLISH FRUIT AND VEGETABLE SECTOR IN THE PERIOD 2004-2007

Summary

The paper aims to analyze the internal conditions of development of Polish fruit and vegetablesector in the period 2004-2007. It argues that in the first years of Polish membership in the EU the fruitand vegetable sector was developing significantly. That was due to the factors resulting from marketcyclical factors and strong competitive advantages as well as the EU founds available for sector develop-ment. The further development of the sector will depend on the dynamics of increasing competitivepositions on the Single Market as well as taking advantages of EU founds and the level of cooperationbetween sector�s stakeholders.

Adres do korespondencji:dr Tadeusz Filipiak, dr Mariusz Maciejczak


02-787 Warszawatel. (0 22) 593 42 35

e-mail: [email protected]: [email protected]

roczniki nauk rolniczych

Documents