rouz- sajaro finansebi

720
1 nawili pirveli winasityvaoba adamianTa Sexedulebani imis Sesaxeb, Tu rogor unda awarmoos saxelmwifom finansuri operaciebi, Rrma politikuri filosofiis nayofia. erTni uzenaes prioritetad piris Tavisuflebas, meoreni ki _ mTlianad sazogadoebis keTildReobis sxvadasxva aspeqtebs miiCneven. gansxvavebuli filosofia ki saxelmwifos * yvelaze gonivruli ekonomikuri saqmianobis Taobaze gansxvavebul mosazrebebs badebs. Tumca politikis Sesaxeb racionaluri mosazrebis Camosayalibeblad mxolod politikuri filosofia ar kmara. aRniSnuli procesi moiTxovs saxelmwifos praqtikuli saqmianobis codnas. vin aris uflebamosili, warmarTos ekonomikuri politika? raze xarjavs saxelmwifo fuls da saidan qmnis Semosavals? am wignis pirvel TavSi SevityobT, Tu ramdenad zemoqmedebs politikuri azri sajaro finansebisadmi damokidebulebis formirebaze da ra qmedebebia damaxasiaTebeli amerikis SeerTebuli Statebis sajaro finansebis sistemisaTvis. pirveli Tavi aris erTgvari wyaro sajaro finansebis sistemis im detalebis gasaazreblad, romlebic momdevno TavebSia ganxiluli. me-2 da me-3 TavebSi aRwerilia ekonomistebis mier gamoyenebuli sajaro finansebis analitikuri berketebi; me-2 Tavi Seexeba pozitiur analizs, romelic mizez-Sedegobrivi urTierTobis koncefciasTanaa dakavSirebuli. sainteresoa, rogor afaseben ekonomistebi sxvadasxva politikis zegavlenis xarisxs. Tumca Cveni mizani ar Semoifargleba saxelmwifo politikis Sedegis * wignis dedanSi, iseve rogorc zogadad inglisurenovan literaturaSi, gamoyenebulia termini ''Government", romelic pirdapir iTargmneba, rogorc `mTavroba~, magram, Cveni azriT, mizanSewonili iqneba mTavrobis ekonomikuri funqciebis saxelmwifoze gavrceleba, radgan xelisuflebis danawilebis klasikuri principis Tanaxmad Zalian bevr qveyanaSi (maT Soris, aSS-Si da saqarTveloSi) mTavroba mxolod aRmasrulebeli xelisuflebaa da mTlianad ver gansazRvravs ekonomikur politikas. cxadia, SeiZ- leboda gvexmara termini `xelisufleba~, romelic aerTianebs aRmasrulebel, sakanonmdeblo da sasamarTlo xelisuflebebs rogorc centralur (federalur), ise adgilobriv doneebze, magram tradiciisadmi pativiscemis niSnad da imis xazgasasmelad, rom xelisufleba mxolod saxelmwifos nawilia, romelsac saxelmwifos ufro didi nawilis _ mosaxleobis winaSe valdebulebebi da pasuxismgebloba akisria da rom msoflios Zalian bevr qveyanaSi arapirdapiri gziT (arCevnebi, referendumebi da a.S.) mosaxleobac monawileobs politikis, maT Soris, ekonomikuri politikis formirebaSi, Cven gamoviyenebT termins `saxelmwifo~ (red.).

Upload: mari-machavariani

Post on 17-Jan-2016

235 views

Category:

Documents


1 download

DESCRIPTION

Rouz

TRANSCRIPT

  • 1

    nawili pirveli

    winasityvaoba

    adamianTa Sexedulebani imis Sesaxeb, Tu rogor unda awarmoos

    saxelmwifom finansuri operaciebi, Rrma politikuri filosofiis nayofia.

    erTni uzenaes prioritetad piris Tavisuflebas, meoreni ki _ mTlianad

    sazogadoebis keTildReobis sxvadasxva aspeqtebs miiCneven. gansxvavebuli

    filosofia ki saxelmwifos yvelaze gonivruli ekonomikuri saqmianobis

    Taobaze gansxvavebul mosazrebebs badebs.

    Tumca politikis Sesaxeb racionaluri mosazrebis Camosayalibeblad

    mxolod politikuri filosofia ar kmara. aRniSnuli procesi moiTxovs

    saxelmwifos praqtikuli saqmianobis codnas. vin aris uflebamosili,

    warmarTos ekonomikuri politika? raze xarjavs saxelmwifo fuls da saidan

    qmnis Semosavals? am wignis pirvel TavSi SevityobT, Tu ramdenad zemoqmedebs

    politikuri azri sajaro finansebisadmi damokidebulebis formirebaze da ra

    qmedebebia damaxasiaTebeli amerikis SeerTebuli Statebis sajaro finansebis

    sistemisaTvis. pirveli Tavi aris erTgvari wyaro sajaro finansebis sistemis im

    detalebis gasaazreblad, romlebic momdevno TavebSia ganxiluli.

    me-2 da me-3 TavebSi aRwerilia ekonomistebis mier gamoyenebuli sajaro

    finansebis analitikuri berketebi; me-2 Tavi Seexeba pozitiur analizs,

    romelic mizez-Sedegobrivi urTierTobis koncefciasTanaa dakavSirebuli.

    sainteresoa, rogor afaseben ekonomistebi sxvadasxva politikis zegavlenis

    xarisxs. Tumca Cveni mizani ar Semoifargleba saxelmwifo politikis Sedegis

    wignis dedanSi, iseve rogorc zogadad inglisurenovan literaturaSi, gamoyenebulia termini ''Government", romelic pirdapir iTargmneba, rogorc `mTavroba~, magram, Cveni azriT, mizanSewonili iqneba mTavrobis ekonomikuri funqciebis saxelmwifoze gavrceleba, radgan xelisuflebis danawilebis klasikuri principis Tanaxmad Zalian bevr qveyanaSi (maT Soris, aSS-Si da saqarTveloSi) mTavroba mxolod aRmasrulebeli xelisuflebaa da mTlianad ver gansazRvravs ekonomikur politikas. cxadia, SeiZ-leboda gvexmara termini `xelisufleba~, romelic aerTianebs aRmasrulebel, sakanonmdeblo da sasamarTlo xelisuflebebs rogorc centralur (federalur), ise adgilobriv doneebze, magram tradiciisadmi pativiscemis niSnad da imis xazgasasmelad, rom xelisufleba mxolod saxelmwifos nawilia, romelsac saxelmwifos ufro didi nawilis _ mosaxleobis winaSe valdebulebebi da pasuxismgebloba akisria da rom msoflios Zalian bevr qveyanaSi arapirdapiri gziT (arCevnebi, referendumebi da a.S.) mosaxleobac monawileobs politikis, maT Soris, ekonomikuri politikis formirebaSi, Cven gamoviyenebT termins `saxelmwifo~ (red.).

  • 2

    gansazRvriT. gvsurs, gavaanalizoT, moaqvs Tu ara mas dadebiTi Sedegi (da ra

    SemTxvevaSi). es normatiuli analizis funqcia, romelic moiTxovs zust da

    mkafio eTikur SexedulebaTa sistemas, romlis gareSe `kargis~ aRmoCena

    SeuZlebelia. aRniSnuli eTikuri Sexedulebebis sistema me-3 TavSia ganxiluli.

  • 3

    Tavi pirveli

    Sesavali

    sajaro finansebi sxva araferia, Tu ara rTuli kamaTi individisa da

    saxelmwifos urTierTobis Sesaxeb. sajaro finansebi kvalifikaciis amaRlebis

    saukeTeso skolaa.

    vaclav klausi, CexeTis yofili premier-ministri

    1030 weli qristeSobamde. aTwleulebis ganmavlobaSi ebraeli tomebi

    centraluri xelisuflebis gareSe cxovrobdnen. biblia mogviTxrobs, Tu

    rogor evedreboda xalxi winaswarmetyvel samuels: `dagvidgine axla mefe, rom

    sxva xalxebis wesisamebr gangvsjides~ (I mefeTa 8, 5). samueli Seecada,

    ebraelTaTvis azri Seecvlevinebina. man aRuwera, Tu rogori iqneboda maTi

    cxovreba monarqiis farglebSi:

    `ai, ra uflebebi eqneba mefes, romelic imefebs Tqvenze: waiyvans Tqvens Svilebs

    da Tavis etlebTan da cxenebTan daiyenebs da irbenen misi etlis win. . . aiyvans Tqvens

    asulebs menelsacxebleebad, mzareulebad da puris mcxobelebad. wagarTmevT saukeTeso

    yanebs, venaxebsa da zeTisxilis baRebs da Tavis morCilebs daurigebs. . .waiRebs

    meaTeds Tqveni faridan da Tqvenc misi ymebi gaxdebiT. maSin mohyvebiT wuwuns Tqvens

    arCeul mefeze. . .~ (I mefeTa 8, 11 18).

    Tumca ebraelebs warbic ar SeuxriaT dramatuli scenaris gamo: `ar

    daujera xalxma samuels. Tqves: ara da ara, mefe unda gvesvas, Cvenc iseTebi

    unda viyoT, rogoric sxva xalxebi arian. Cveni mefe gangvsjis Cven, win

    wagviZRveba da Cveni gulisTvis ibrZolebs~ (I mefeTa 8, 19 20).

    es bibliuri epizodi zustad aRwers saukuneebis winandel e. w.

    ambivalenturobas (ormag gancdas) saxelmwifos mimarT. saxelmwifo sistema

    aucileblobaa _ yvela ers aqvs igi, Tumca imavdroulad mas arasasurveli

    Sedegebis motanac SeuZlia. aseTi Sereuli Sexedulebani saxelmwifos mimarT

    kompleqsurad saxelmwifos sagadasaxado da saxarjo politikasTanaa

    dakavSirebuli. mefe mosaxleobas uzrunvelyofs maTTvis saWiro zogierTi

  • 4

    saSualebiT (am SemTxvevaSi, jariT), magram mxolod garkveuli safasuris

    gadaxdis Semdeg. saxelmwifo danaxarjebis wyaro sabolood mainc kerZo

    seqtoria. samuelis daxvewili ganmartebis Tanaxmad, gadasaxadebi sakmaod

    seriozul tvirTad SeiZleba iqces.

    mas Semdeg saukuneebma ganvlo, saxelmwifos mimarT msgavsi damokidebuleba

    ki kvlav aqtualuria. gansakuTrebuli winaaRmdegoba arsebobs saxelmwifos

    finansur operaciebTan dakavSirebiT. es wigni mogviTxrobs saxelmwifos

    sagadasaxado da saxarjo politikis Sesaxeb, romelsac, Cveulebriv,

    saxelmwifo finansebsac uwodeben. aRniSnuli termini garkveulwilad

    arazustia, radgan finansuri xasiaTis (anu fulTan dakavSirebuli) sakiTxebi

    sulac ar aris arsebiTi. ZiriTadi problemebi ufro metad realuri resursis

    gamoyenebas ukavSirdeba. swored amitom zogierTi avtori upiratesobas aniWebs

    termins saxelmwifo seqtoris ekonomika an ubralod saxelmwifo ekonomika.

    yuradRebis centrSia saxelmwifos mikroekonomikuri funqcia da

    resursebis gamoyofasa da Semosavlis ganawilebaze misi zemoqmedebis xasiaTi.

    rac Seexeba saxelmwifos makroekonomikur funqcias (sagadasaxado, saxarjo da

    fulad-sakredito politikis saSualebiT umuSevrobisa da fasebis saerTo

    doneze zemoqmedeba), is calke kursSi Seiswavleba.

    sajaro finansebis moqmedebis sfero zogjer bundovania. saxelmwifos

    maregulirebeli strategia mniSvnelovan zegavlenas axdens resursebis

    ganawilebaze, romlis mizani zogjer saxelmwifos sagadasaxado da saxarjo

    politikis ganxorcielebiT miiRweva. ase, magaliTad, Tu saxelmwifos surs,

    Seamciros korporaciis sidide, mas SeuZlia, msxvil korporaciebze maRali

    gadasaxadi daawesos. garda amisa, saxelmwifo reglamentirebis ufleba aqvs,

    romlis mixedviTac, gansazRvrul moculobaze ufro didi firma

    aralegalurad CaiTvleba. sajaro finansebi korporaciebis dabegvris sakiTxs

    intensiurad swavlobs, xolo antimonopoliuri sakiTxebi misi mxolod

    arapirdapiri Seswavlis sagania (romlebic sawarmoo organizaciis Sesaxeb

    masalebSia ganxiluli). es wigni ki tradiciulad saxelmwifos mier

    danaxarjebis gawevasa da Semosavlis miRebasTan dakavSirebuli operaciebis

    ganxilvas gaagrZelebs.

    dedanSi gamoyenebulia termini "Public finance", romelic SeiZleba iTargmnos, rogorc `sazogadoebrivi finansebi~, `saxelmwifo finansebi~, magram Cven upiratesoba `sajaro finansebs~ mivaniWeT, radgan ekonomikis es sfero, garda wminda saxelmwifo finansebisa, moicavs iseT sferoebs, rogoricaa dazRveva, romelic ar aris saxelmwifo finansebis nawili (red.).

  • 5

    sajaro finansebi da ideologia

    ekonomistebi, romlebic sajaro finansebs swavloben, ikvleven

    saxelmwifos mier faqtobrivad gatarebul sagadasaxado da saxarjo

    politikas. garda amisa, isini imasac aanalizeben, Tu rogori unda yofiliyo es

    politika. Sexedulebani ekonomikur sferoSi saxelmwifos saqmianobis Sesaxeb

    im ideologiuri mosazrebebis nayofia, romlebic individisa da saxelmwifos

    urTierTobas Seexeba. politikuri filosofosebi or ZiriTad midgomas

    ganasxvaveben:

    organuli Teoria saxelmwifos Sesaxeb

    saxelmwifo bunebrivi organizmia. TiToeuli individi aris aRniSnuli

    organizmis nawili, Tavad saxelmwifo ki _ organizmis guli. iang Cang-Ci, mao

    Ze dunis eTikis maswavlebeli pekinSi, amtkicebda, rom `qveyana mTliani

    organizmia. igi adamianis sxeuls hgavs. qveyana ar aris manqana, romelic

    SesaZloa daiSalos da kvlav aiwyos~ (Johnson, 1983, gv. 197). individi

    mniSvnelovania, rogorc mxolod sazogadoebis wevri, da misi sikeTe

    sazogadoebis mTliani sikeTis WrilSi ganisazRvreba. amdenad, sazogadoeba

    zemoqmedebs individze. ase, magaliTad, platonis `respublikaSi~ moqalaqis

    qmedeba gamarTlebulia, Tu igi sazogadoebis keTildReobazea orientirebuli.

    saxelmwifos Sesaxeb organuli Teoriis yvelaze samarcxvino magaliTs

    nacistebi gvTavazoben: `nacionalisturi socializmi ar aRiarebs calke

    individs, romelic arsebobs sazogadoebisagan damoukideblad da saimedodaa

    daculi saxelmwifo Carevisagan... individis yoveldRiuri moqmedeba mTlianobas

    unda emsaxurebodes. mxolod am gziT iqneba igi Rirebuli~1.

    1 Stuckart and Globke (1968, gv. 330). (uiliam stukarti da hans globke _ nacisturi germaniis Sinagan saqmeTa saministros uxucesi warmomadgenlebi).

  • 6

    sazogadoebis miznebis avtori saxelmwifoa; igi sazogadoebas maTi

    Sesrulebis unars aniWebs. cxadia, miznebis arCevani mniSvnelovnad

    gansxvavebulia. platoni Tvlida, rom saxelmwifos mizani aris oqros

    Sualedis miRweva, romlis farglebSic adamianis qmedeba ganpirobebuli iqneba

    srulyofili keTilgonierebiT. meore mxriv, adolf hitleri (1971/1925, gv. 393)

    miiCnevda, rom saxelmwifos mizania rasobrivi siwmindis miRweva: `saxelmwifo

    srulyofilebis miRwevis saSualebaa. srulyofileba ki fizikurad da

    fsiqikurad homogenur qmnilebaTagan Semdgari sazogadoebis dacva da

    ganviTarebaa~. leninis sityvebis Tanaxmad (1968/1917, gv. 198), proletaruli

    saxelmwifos mizani `muSa da eqspluatirebul xalxTa maswavlebloba,

    winamZRoloba da lideroba da am gziT maTi socializmSi Seyvanaa~.

    sazogadoebrivi miznebi metad gansxvavebulia; amdenad, Zalian

    mniSvnelovania, gavigoT, Tu rogor unda moxdes maTi SerCeva. organuli

    Teoriis mimdevarni amtkiceben, rom garkveul miznebs sazogadoeba bunebrivad

    asrulebs. bunebrivi miznis erT-erTi magaliTi geografiul arealSi

    suverenitetisaTvis brZolaa (gavixsenoT nacistebis ltolva evropaSi

    dominanturi adgilis mosapoveblad). filosofosebi saukuneebis ganmavlobaSi

    cdilobdnen, aexsnaT termin `bunebrivis~ mniSvneloba, Tumca misi gansazRvreba

    dRemde bundovania.

    meqanikuri Teoria saxelmwifos Sesaxeb

    meqanikuri Teoriis Tanaxmad, saxelmwifo ar aris sazogadoebis

    organuli nawili. igi TiTqos adamianebma Tavisi miznebis misaRwevad

    gamoigones. amerikeli politikuri moRvawis, henri kleis, azriT (1829 weli),

    `saxelmwifos endobian. saxelmwifo moxeleebi ki rwmunebulebi arian. rogorc

    ndobis sagani, ise rwmunebulebi adamianTaTvis sargeblobis uzrunvelsayofad

    arian Seqmnilni~. centralur rgolSi upiratesad dgas individi (da ara jgufi).

    davuSvaT, saxelmwifos mizani marTlac xalxisaTvis keTildReobis

    motanaa. Cven jer ar gangvisazRvria keTildReobis arsi, arc is, Tu rogor

    unda uzrunvelyos saxelmwifom ,,keTildReoba~. yvela adamiani eTanxmeba im

    azrs, rom saxelmwifo mosaxleobas Zaladobisagan icavs. amisaTvis ki

    saxelmwifos iZulebis uflebis monopolia esaWiroeba. sxva SemTxvevaSi anarqia

    gaZlierdeba da situacia daemsgavseba XVII saukunis filosofosis, Tomas

  • 7

    hobesis (1963/1651, gv. 143), sityvebSi aRwerils: `adamianis cxovreba (gaxda)

    martosuli, sabralo, sazizRari, sastiki da xanmokle~. bolo periodSi

    somaliSi momxdari movlenebi, sadac arc efeqtiani erovnuli mTavroba

    funqcionirebs da danaSaulic Cveulebrivi movlenaa, kidev erTxel adasturebs

    hobesis dakvirvebis WeSmaritebas. analogiurad, `xalxTa simdidreSi~ ("The Wealth

    of Nations") adam smiTi amtkicebs, rom saxelmwifom unda daicvas `Tavisi

    sazogadoeba danaSaulisa da sxva, damoukidebeli sazogadoebis agresiisagan~,

    `xolo sazogadoebis TiToeuli wevri _ sxvaTa Cagvrisa da usamarTlobisagan~

    (1977/1976, wigni V, gv. 182, 198).

    yvelaze SezRuduli Zalauflebis mqone saxelmwifosac ki fizikuri

    iZulebisagan moqalaqeebis dacva evaleba. garda amisa, smiTi amtkicebda, rom

    saxelmwifom unda ikisros `gansazRvruli saxelmwifo saqmisa da saxelmwifo

    institutebis Camoyalibeba-SenarCunebis pasuxismgebloba, romlebic arasodes

    ar moemsaxureba individis an individTa mcire jgufis interesebis

    stimulirebasa da Sesrulebas~ (1977/1976, wigni V, gv. 210-211). aq SesaZloa

    gagvaxsendes gzebi, xidebi, sakanalizacio sistema _ infrastruqtura

    sazogadoebis sakeTildReod unda funqcionirebdes2.

    am TvalsazrisiT, meqanikuri Teoriis WrilSi gamefebuli mosazrebani

    sakmaod gansxvavebulia. Tavisufali nebis doqtrinis mimdevarni, romlebic

    Tvlidnen, rom SezRuduli Zalauflebis mqone saxelmwifo yvelaze

    racionaluria, misTvis ekonomikuri rolis miniWebis winaaRmdeg gamodiodnen.

    smiTis sityvebiT rom vTqvaT, `nebismieri adamiani, sanam ar arRvevs

    samarTlianobis kanons, absoluturad Tavisufalia sakuTari interesis

    dakmayofilebaSi~ (1977/1776, wigni V, gv. 180). Tavisufali nebis doqtrinis

    mimdevarni metad skeptikurad uyurebdnen saxelmwifos unars socialuri

    keTildReobis gazrdisa. rogorc tomas jefersonma sakmaod zustad SeniSna:

    `zogjer amboben, rom adamians ar unda vendoT, rodesac is mmarTvelia.

    SeiZleba ki mas vendoT, rodesac mmarTveloba sxvis xelSia? vipoveT ki ukve

    is angelozi, romelic misi mefe gaxdeba? modiT, istorias mivandoT am

    kiTxvebze pasuxis gacema~.

    amis sapirispirod, isini, visac social-demokratebs vuwodebT, miiCneven,

    rom mosaxleobis keTildReobis uzrunvelsayofad saWiroa mniSvnelovani

    saxelmwifo intervencia, romelic sxvadasxva formiT xorcieldeba: specialuri

    2 erTni imasac amtkiceben, rom aRniSnuli sakiTxebis mogvareba kerZo mewarmis prerogativa unda iyos. aRniSnulTan dakavSirebuli problemebi me-4 TavSia ganxiluli.

  • 8

    reglamenti, romelic samuSao adgilis usafrTxoebas uzrunvelyofs, kanoni,

    romelic krZalavs rasobriv da sqesobriv diskriminacias binaTmSeneblobis

    dros, gaWirvebulisaTvis saxelmwifo daxmareba. rodesac social-demokratebis

    sawinaaRmdegod amboben, rom aRniSnuli Carevebi adamianis Tavisuflebas

    arRvevs, maSin isini mzad arian, upasuxon, rom Tavisufleba ufro metia, vidre

    fizikuri iZulebis ararseboba. gaRatakebuli adamiani SesaZloa Tavisufali

    iyos Semosavlis gamoyenebaSi, magram es Tavisufleba xom sakmaod SezRudulia.

    Tumca cxadia, Tavisufali nebis doqtrinis mimdevarTa da social-demokratTa

    poziciebs Soris mTavrobis intervenciis racionaluri donis Sesaxeb

    gansxvavebuli Sexedulebebi arsebobs.

    wignis TvalTaxedva

    SedarebiT axalia idea imis Taobaze, rom individi sazogadoebaze maRla

    dgas. istorikosi lorens stouni (1977, gv. 4-5) aRniSnavs, rom Tanamedrove

    periodamde

    `sayovelTaod miRebuli iyo koncefcia imis Sesaxeb, rom jgufi (iyo es

    sagvareulo, sofeli, mogvianebiT ki saxelmwifo) upiratesobiT sargeblobda

    individis survilTan da mis konkretul miRwevebTan SedarebiT. `sicocxle,

    Tavisufleba da bednierebis survili~ piradi idealebi iyo. maT XVII saukunis

    Cveulebrivi, ganaTlebuli adamiani arasodes miakuTvnebda jansaRi

    sazogadoebis upirveles miznebs~.

    am xnis ganmavlobaSi anglo-amerikul politikur msoflmxedvelobaSi

    saxelmwifos Sesaxeb meqanikuri Teoria gabatonda, Tumca ara totalurad.

    adamiani, romelic amtkicebs, rom raime unda gakeTdes `erovnuli interesis~

    WrilSi, da Tanac individis an individTa jgufis keTildReobis ignorirebas

    axdens, farulad iziarebs organul Teorias. ufro zogadad, TviT yvelaze

    maRalindividualistur sazogadoebaSi adamiani eris saxeliT gamodis da

    samSoblos msxverpladac ki ewireba. rogorc keneT erou [1974] aRniSnavs,

    `individsa da sazogadoebas Soris daZabulobis arseboba gardauvalia. maTi

    moTxovnebi individis sindisisa da socialuri konfliqtis mixedviT meryeobs~.

    gasakviri ar aris, rom anglo-amerikulma ekonomikurma msoflmxedvelobam

    individualisturi mimarTulebebi ganaviTara. individi da misi survili

    mogebaze orientirebuli ekonomikisaTvis (igi ganxilulia am wignSi) mTavari

  • 9

    obieqtivia. Tumca, rogorc ukve aRiniSna, individualisturi tradiciis

    mimdevarnic ki ver Tanxmdebian imaze, Tu ramdenad aqtiuri unda iyos

    saxelmwifo. amdenad, meqanikuri Teoriis damkvidreba TavisTavad iseTi

    ideologiis Camoyalibebas ar uzrunvelyofs, romelic zustad migviTiTebda,

    unda ganxorcieldes Tu ara konkretuli ekonomikuri intervencia3.

    aRniSnuli sakiTxi metad mniSvnelovania, radgan ekonomikuri politika

    mxolod ekonomikur analizs ar efuZneba. saxelmwifos survili,

    ganaxorcielos an ar ganaxorcielos moqmedeba, nawilobriv eTikur da

    politikur gadawyvetilebebzea damokidebuli. rogorc sajaro finansebis

    Sesaxeb qveyanaSi mimdinare debatebi cxadyofs, am sakiTxebs uamravi gonieri

    adamiani ewinaaRmdegeba. SevecadeT, bevri maTganis azri SeZlebisdagvarad

    samarTlianad agvesaxa.

    saxelmwifo erTi SexedviT

    ukve giCveneT, Tu ra zegavlenis moxdena SeuZlia ideologias saxelmwifos

    samoqmedo racionaluri arealis Sesaxeb piris Sexedulebaze. Tumca imisaTvis,

    rom saxelmwifo politikis Taobaze jansaRi da gaazrebuli Sexeduleba

    Camoyalibdes, mxolod ideologia ar kmara. adamians SesaZloa saxelmwifos

    faqtobrivi funqcionirebis Sesaxeb informacia esaWiroebodes. ra

    samarTlebrivi SezRudvebia dawesebuli saxelmwifo seqtorze? raze xarjavs

    saxelmwifo fuls da saidan finansdeba es danaxarjebi? sanam aSS-is sajaro

    finansebis sistemas CavuRrmavdebiT, aRniSnuli sakiTxebis mokle mimoxilvas

    gTavazobT.

    3 aRniSnuli SekiTxva saxelmwifos Sesaxeb arsebuli meqanikuri Teoriis konteqstSi, romlis mixedviTac, saxelmwifo xalxTan SedarebiT uzenaesia da man unda marTos cxovrebis yvela aspeqti, marTlac safuZvelsaa moklebuli.

  • 10

    samarTlebrivi CarCoebi

    aSS-is konstituciis `Semoqmed mamaTa~ Sexedulebani saxelmwifos

    intervenciis Sesaxeb konstituciaSia asaxuli. upirvelesad ganvixilavT im

    debulebebs, romlebic ukavSirdeba federaluri saxelmwifos saxarjo da

    sagadasaxado saqmianobas, da Semdeg davubrundebiT saxelmwifos.

    federaluri saxelmwifo. konstituciis pirveli muxlis me-8 nawili

    kongress amerikis SeerTebul StatebSi `valebis gadaxdis, sayovelTao

    Tavdacvisa da sruli keTildReobis uzrunvelyofis~ oficialur uflebas

    aniWebs. wlebis Semdeg `sruli keTildReobis~ idea kongresisa da

    sasamarTloebis mier farTod iqna interpretirebuli; amdenad, aRniSnuli

    muxli efeqtianad iTvleba da saxelmwifo danaxarjebze SezRudvebs aRar

    awesebs 4 . konstitucia federaluri danaxarjebis odenobas arc absoluturad

    da arc ekonomikis moculobasTan SedarebiT ar zRudavs. saTanado

    danaxarjebis Sesaxeb kanonproeqtebi (faqtobrivad yvela sxva kanonis msgavsad)

    SesaZloa swored kongresSi iyos momzadebuli. finansur kanonproeqts

    (kanonproeqti sabiujeto asignebebis Sesaxeb) kanonis Zala mxolod mas Semdeg

    eniWeba, rac igi orive palataSi xmaTa umravlesobas miiRebs da mas prezidenti

    moawers xels. prezidentis mier finansur kanonproeqtze vetos dadebis

    SemTxvevaSi am kanonproeqts mxolod im SemTxvevaSi miiReben, Tu man xmaTa ori

    mesamedi miiRo orive palataSi.

    rogor afinansebs kongresi aRniSnul danaxarjebs? pirveli muxlis me-8

    nawilis mixedviT, federaluri sagadasaxado Zalaufleba qmediTi xdeba:

    `kongress eqneba ufleba, daawesos da Seagrovos gadasaxadebi, mosakreblebi,

    sabaJo gadasaxdelebi da aqcizi~. sabiujeto asignebebis Sesaxeb

    kanonproeqtebisagan gansxvavebiT, `kanonproeqtebi gadasaxadis dawesebis Sesaxeb

    warmomadgenlobiT palataSi unda momzaddes~ (muxli 1, nawili 7).

    koloniur periodSi britanuli sagadasaxado politikis gamo Seqmnili

    udidesi ukmayofilebis fonze gasakviri ar aris, rom saxelmwifo sagadasaxado

    Zalauflebis SezRudva gansakuTrebuli yuradRebiT ganxorcielda:

    4 pirveli muxlis Tanaxmad, gaweuli unda iqnes garkveuli saxis danaxarjebi. ase, magaliTad, kongresma saTanadod unda daafinansos jari da sasamarTlo sistema.

  • 11

    1. `yvela gadasaxdeli, sabaJo mosakrebeli da aqcizi erTnairi iqneba aSS-

    is mTel teritoriaze~ (muxli 1, nawili 8). gadasaxadebis ganakveTebis

    dawesebisas kongress ara aqvs romelime Statis diskriminaciis ufleba. Tu

    federaluri mTavroba benzinze gadasaxads daawesebs, maSin misi ganakveTi yvela

    StatSi Tanabari unda iyos. es ar gulisxmobs imas, rom Segrovebuli

    gadasaxadebis moculoba erT sul mosaxleze yvela StatSi Tanabari unda iyos.

    savaraudod, im StatebSi, sadac saSualoze ufro xSirad marTaven manqanas,

    sagadasaxado valdebulebani ufro maRali iqneba, Tumca sxva pirobebi

    erTnairi darCeba. amdenad, SesaZlebelia (da ufro realuric), rom zogierT

    gadasaxadTan dakavSirebuli mdgomareoba romelime StatSi sxvebTan SedarebiT

    ufro mZime iyos5.

    2. `pirdapiri gadasaxadi mxolod mosaxleobis aRweris, an maTi

    ricxovnobis safuZvelze unda dawesdes~ (muxli 1, nawili 9). pirdapiri

    gadasaxadi aris pirisTvis dakisrebuli gadasaxadi sazogadoebis mimarT.

    arsebiTad es debuleba swored imaze miuTiTebs, rom Tu `A~ StatSi ,,B~

    StatTan SedarebiT orjer meti mosaxleobaa, maSin kongresis mier dawesebuli

    nebismieri pirdapiri gadasaxadis Segrovebis Sedegad `A~ Stati ,,B~ StatTan

    SedarebiT orjer met Semosavals moutans saxelmwifos.

    XIX saukunis bolos federaluri saSemosavlo gadasaxadis dawesebis

    mcdeloba uzenaesma sasamarTlom arakonstituciurad miiCnia im motiviT, rom

    Semosavlis dabegvra mosaxleobis araproporciul, saxelmwifo sagadasaxado

    tvirTad iqceva xolme. aRniSnuli gadawyvetilebis miRebis Semdeg saSemosavlo

    gadasaxadis dawesebis erTaderTi gza konstituciaSi cvlilebis Setana iyo. me-

    16 damatebis Tanaxmad, romelic 1913 welsaa ratificirebuli, `kongress,

    Semosavlis wyaros miuxedavad, zogierT Statze proporciulad ganawilebisa

    da mosaxleobis ricxovnobis gauTvaliswineblad Semosavalze gadasaxadis

    dawesebisa da misi Segrovebis ufleba eqneba~. dRes piris pirdapiri gadasaxadi

    federaluri sagadasaxado sistemis erT-erTi mTavari dasayrdenia.

    1. `ar SeiZleba pirisaTvis sicocxlis, Tavisuflebis, qonebis ukanonod

    warTmeva; ar SeiZleba kompensaciis gareSe piradi qonebis sajaro gamoyeneba~

    (me-5 Sesworeba). sagadasaxado politikis TvalsazrisiT, aRniSnuli debuleba

    5 istorias ar axsovs, rom romelime sagadasaxado kanonSi raime muxlis darRvevis gamo dafiqsirebuliyo winaaRmdegoba. Tumca gamonaklisi daiSva gasuli saukunis 80-iani wlebis dasawyisSi: kongresma daawesa sagadasaxado ganakveTi zeTze, romlis mixedviTac, zeTi alaskis CrdiloeT ferdobze Tavisufldeboda gadasaxadisagan. federaluri raionuli sasamarTlos gadawyvetilebiT, es iyo konstituciis darRveva. raionuli sasamarTlos gadawyvetileba sabolood uzenaesma sasamarTlom baTilad cno.

  • 12

    sagadasaxado kanonmdeblobis mier Camoyalibebuli nebismieri gansxvavebis

    marTlzomierebis aucileblobas usvams xazs. Tumca arc ise martivia imis

    gansazRvra, kanonieria Tu ara gansxvaveba da aris Tu ara igi sakanonmdeblo da

    sasamarTlo procesebis nawili.

    2. `nebismieri Statidan Semotanili nawarmi Tavisufalia gadasaxadisa da

    mosakreblisagan~ (muxli 1, nawili 9). aRniSnuli debuleba Setanili iqna

    samxreTi Statebis swored imaSi dasarwmuneblad, rom maTi Tambaqosa da sxva

    saqonlis gatanas centraluri mmarTveloba safrTxes ar Seuqmnida. es

    saxelmwifo finansebis sistemis ganviTarebaze umniSvnelod moqmedebs.

    federaluri mTavroba yvela danaxarjs gadasaxadebidan ar afinansebs. Tu

    danaxarji Semosavalze metia, igi uflebamosilia, `SeerTebuli Statebis

    kreditis saxiT isesxos fuli~ (muxli 1, nawili 8). bolo periodSi garkveuli

    mxardaWera moipova konstituciurma cvlilebam dabalansebuli federaluri

    biujetis Sesaxeb, Tumca jerjerobiT igi miRebuli ar aris.

    Stati da adgilobrivi mmarTveloba. me-10 Sesworebis Tanaxmad,

    `Zalaufleba, romelic, konstituciis Tanaxmad, Statebze ar delegirdeba,

    xolo misiT sargebloba ar ikrZaleba calkeuli Statebis mier, Sesabamisad

    Statebs an xalxs ekuTvnis~. amdenad, xarjvisa da dabegvris aSkara

    uflebamosilebis miniWeba StatebisaTvis aucilebeli arc aris. Tumca

    saxelmwifo Tavis ekonomikur saqmianobas zRudavs. pirveli muxlis me-10 nawili

    awesebs: `arc erT Stats kongresis Tanxmobis gareSe ara aqvs importsa da

    eqsportze sabaJo gadasaxadis an mosakreblis dawesebis ufleba~. amdenad,

    federaluri mTavroba saerTaSoriso ekonomikur politikas akontrolebs.

    garda amisa, araerTi konstituciuri debuleba isea interpretirebuli, rom

    moiTxovs, saxelmwifom TviTneburad ar daawesos gadasaxadebi, ar

    ganaxorcielos ucxoeli rezidenti pirebis diskriminacia, ar dabegros sxva

    Statebidan saqonlis Semotana. ase, magaliTad, 1986 wels uzenaesma

    sasamarTlom arakonstituciurad cno alaskis kanoni, romlis mixedviTac,

    sajaro proeqtebze momuSave pirTa 95 % alaskeli unda yofiliyo.

    Statebi uflebamosilni arian, sakuTari konstituciiT da mxolod am

    Statis farglebSi gaswion xarjebi da daaweson sagadasaxado SezRudvebi.

    Statebis konstituciebi maT mier regulirebadi ekonomikuri sakiTxebis

    TvalsazrisiT erTmaneTisagan arsebiTad gansxvavdeba. bolo periodSi sajaro

    finansebis erT-erTi yvelaze saintereso miRweva iyo Statebis survili, sajaro

  • 13

    seqtoris danaxarjebis Semcirebis mizniT Sesworeba SeetanaT sakuTar

    konstituciaSi.

    kanonmdeblobis mixedviT, adgilobriv mmarTvelobas Statis mier

    sagadasaxado da saxarjo prerogativa aqvs miniWebuli. rogorc XIX saukunis

    mosamarTlem aRniSna:

    `municipalitetis uflebebisa da Zalauflebis wyaroa sakanonmdeblo

    organo, romelic municipalitets sasicocxlod aucilebel Zalas STaberavs.

    mas SeuZlia aaSenos da daangrios. Tu mas ngreva SeuZlia, mas aseve SeeZleba

    SezRudva da kontroli~ (City of Clinton v, Cedar Rapids, 1868).

    Secdoma iqneboda, gvefiqra, rom adgilobrivi mmarTveloba fiskaluri

    avtonomiis deficits ganicdis. uamrav patara Tu did qalaqs mniSvnelovani

    politikuri Zalaufleba da Statisa da federaluri saxelmwifos survilze

    aqtiuri reaqcia aqvs. sakmaod saintereso miRwevad unda CaiTvalos ukanasknel

    wlebSi federaluri fondebisaTvis Statebsa da qalaqebs Soris dafiqsirebuli

    konkurencia. aRniSnuli qalaqebi xSirad ufro warmatebulad lobireben Tavis

    saqmianobas, vidre Statebi!

    mTavrobis zoma

    bil klintonma SeerTebuli Statebisadmi cnobil mimarTvaSi ganacxada:

    `veeberTela mmarTvelobis epoqa dasrulda~. aRniSnuli gancxadeba gulisxmobs,

    rom arsebobs meTodi, romliTac dadgindeba, aris Tu ara mmarTveloba

    `veeberTela~. magram rogor unda ganisazRvros mTavrobis sidide?

    politikosebi da Jurnalistebi swored sajaro seqtorSi dasaqmebuli

    adamianebis raodenobis mixedviT gansazRvraven mTavrobis sidides _ zomas.

    Tumca mTavrobis zomis koeficientma, romelic masSi dasaqmebulTa raodenobis

    mixedviTaa gamoangariSebuli, SesaZloa SecdomaSi Segviyvanos. warmoidgineT

    qveyana, sadac ramdenime sajaro moxele amuSavebs mZlavr kompiuters, romelic

    iRebs yvela ekonomikur gadawyvetilebas. aseT qveyanaSi, mTavrobis moxeleTa

    raodenobis safuZvelze, mTavrobis mniSvneloba saTanadod ver fasdeba.

    analogiurad, Zalian martivia, Seiqmnas scenari, romelSic bevri sajaro

    moxele SedarebiT sust sajaro ZalauflebasTan iqneba dakavSirebuli. Tumca

    xSirad sajaro seqtoris moxeleTa raodenoba sasargeblo informaciaa.

  • 14

    miuxedavad amisa, igi naTels ar hfens mTavar sakiTxs _ ra masStabiT

    akontrolebs mTavroba sazogadoebis resursebs?

    arsebobs ufro keTilgonivruli da miRebuli midgoma, mTavrobis zoma

    ganisazRvros mis mier wlis ganmavlobaSi gaweuli danaxarjebis moculobis

    mixedviT, romlebic ZiriTadad sami saxisaa:

    1. saqonlisa da momsaxurebis Sesyidva. saxelmwifo SeiZens aRniSnuli

    kategoriis did odenobas, raketidan metyevis momsaxurebamde.

    2. Semosavlis xalxisaTvis, biznes-erTeulebisa da sxva mTavrobebisaTvis

    gadacema. saxelmwifo zogierTi pirisa da organizaciisagan iRebs Semosavals

    da mas sxvebs gadascems. amis magaliTad gamodgeba keTildReobis amaRlebis

    iseTi programebi, rogoricaa sasursaTo talonebi da fermerTaTvis garkveuli

    saqonlis warmoebisaTvis (an warmoebis SeCerebisaTvis) gadaxdili subsidiebi.

    3. procentebis gadaxda. mTavroba xSirad sesxulobs fuls sakuTari

    saqmianobis dasafinanseblad da, rogorc msesxebeli, valdebulia amgvari

    privilegiiT sargeblobisaTvis procenti gadaixados.

    federaluri mTavroba danaxarjebis klasifikacias axorcielebs

    dokumentSi, romelsac naerTi (konsolidirebuli) biujeti6 ewodeba. 2001 wels

    federaluri danaxarjebi (Statebisa da adgilobrivi mmarTvelobebisaTvis

    gadacemuli grantebis garda) Seadgenda daaxloebiT 1659 miliard aSS dolars.

    Tu amas davamatebT Statebisa da adgilobrivi xelisuflebis mier am wels

    gaweul danaxarjebs, mTlianad miviRebT 2952 miliard aSS dolars (Economic

    Report of the President, 2003, gv. 373) 7 . saxelmwifo danaxarjebTan dakavSirebuli

    cifrebi advilad xelmisawvdomi da farTod gavrcelebulia. rogorc wesi,

    danaxarjebis gazrdasTan erTad mosaxleoba gadawyvets, rom mTavrobis zoma

    gaizarda, da piriqiT. Tumca saxelmwifos zogierTi qmedeba resursebis

    ganawilebaze mniSvnelovnad moqmedebs, Tundac igi minimalurad zust

    danaxarjs warmoSobdes. ase, magaliTad, reglamentireba TavisTavad ar aris

    Zviri, magram garkveul wesTan erTad SeiZleba sakmaod Zviri aRmoCndes. sahaero

    baliSis arsebobis moTxovnam gazarda avtomanqanis fasi. sxvadasxva saxis

    nebarTvisa da Semowmebis gadasaxadi zrdis binaTmowyobis Rirebulebas. Sromis

    6 konstituciiT nebadarTulia sabiujeto dokumentis romelime tipis publikacia: `regularuli angariSgeba da amonagebisa da danaxarjis Sesaxeb angariSi, romelic ukavSirdeba saxelmwifo fuls, gansazRvruli intervalis gasvlis Semdeg gamoqveyndeba (muxli 1, nawili 9). 7 Statebisa da adgilobrivi mmarTvelobebisaTvis 2001 wels gadacemulma grantebma 277 mlrd dolari Seadgina.

  • 15

    bazarze moqmedi iseTi reglamentebi, rogoricaa minimaluri saxelfaso

    ganakveTi, SesaZloa saTaves udebdes umuSevrobas, xolo narkotikebis biznesis

    SezRudvam SeiZleba daagvianos mecnieruli ganviTareba.

    arsebobs azri, rom informacia saxelmwifo reglamentirebiT gamowveuli

    ekonomikis danaxarjebis Sesaxeb wliur maregulirebel biujetSi unda

    gamoqveyndes. swored am gziT gaxdeba SesaZlebeli aseTi danaxarjebis zusti

    aRricxva. samwuxarod, maTi gamoTvla Zalian rTulia. ase, magaliTad, eqsperti

    farmacevtebi ver Tanxmdebian imaze, preparatebze kontrolis arsebobis gareSe

    Tu ra saxis axali medikamenti unda iqnes warmoebuli. analogiurad,

    TviTRirebulebis gamoangariSebisas rTulia Sefasdes mTavrobis mier

    daSvebuli usafrTxoebis procedurebis Sedegi. aRniSnuli problemebis fonze

    ar arsebobs oficialuri maregulirebeli biujetis 8 Camoyalibebis albaToba.

    araoficialuri monacemebi gviCvenebs, rom federaluri reglamentirebiT

    gamowveuli wliuri danaxarji sakmaod didia da daaxloebiT 700 miliard aSS

    dolars Seadgens (Nivola. 1998, gv. 8).

    zogierTi cifri. Cveni survilis sawinaaRmdegod, vaskvniT, rom ekonomikaze

    saxelmwifos zegavlenis masStabis erT cifrSi moqceva SeuZlebelia. kvlav

    praqtikuli problemis winaSe vdgavarT da gvsurs vipovoT mTavrobis zomis

    samarTliani indikatori, romelic misi zrdis tendenciebis SefasebaSic

    dagvexmareboda. ekonomistTa didi nawili momxrea, pirobiTad gansazRvruli

    saxelmwifo danaxarjebis meTodi Tumca uxeS, magram mainc sasargeblo meTodad

    CaiTvalos. sxva xarveziani meTodebis msgavsad, igi jansaR mosazrebebs

    uzrunvelyofs.

    saTanado gafrTxilebebis fonze gTavazobT 1.1 cxrils. masSi

    warmodgenilia monacemebi aSS-is mTavrobis yvela donis mier gaweuli

    danaxarjebis Sesaxeb. pirveli sveti uCvenebs, rom wliuri danaxarji 1929 wlis

    Semdeg 290-ze meti erTeuliT gaizarda. am cifrma mTavrobis zomis zrdis

    xarisxis Sefasebisas SesaZloa SecdomaSi Segviyvanos ramdenime mizeziT:

    8 reglamentireba mxolod imitom ar aris cudi, rom danaxarjebs warmoSobs. mTavrobis mier ganxorcielebuli sxva qmedebis msgavsad, misi Sefaseba mxolod mas Semdegaa SesaZlebeli, rac moxdeba Sedegisa da danaxarjis gamoTvla (danaxarjisa da Sedegis analizTan dakavSirebuli problemebi me-11 TavSia ganxiluli).

  • 16

    1. inflaciis Sedegad dolaris Rirebuleba droTa ganmavlobaSi mcirdeba.

    meore svetSi danaxarjis maCvenebeli 2001 wels arsebuli kursis mixedviT

    dolariTaa gamoxatuli. faqtobrivad am wels gaweuli saxelmwifo danaxarji

    25-jer metia 1929 wlis Sesabamis maCvenebelze.

    cxrili 1.1. Statebis, adgilobrivi da federaluri xelisuflebis

    danaxarjebi (SerCeuli wlebis mixedviT)

    (1)

    mTliani

    danaxarji

    (miliardi)

    (2)

    2001 weli,

    dolari

    (miliardi)*

    (3)

    2001 weli,

    dolari

    1 sulze

    (4)

    mSp-is procenti

    1929 10 118 970 9,9

    1940 19 237 1794 18,8

    1950 61 428 2812 20,7

    1960 120 591 3272 22,7

    1970 286 1080 5268 27,6

    1980 812 1557 6839 29,0

    1990 1778 2249 8991 30,6

    2000 2776 2842 10061 28,3

    2001 2951 2951 10335 29,3

    * 2001 wels dolaris konversia ganxorcielda mSp-is deflatoris

    gamoyenebis Sedegad.

    2. TandaTan mosaxleobis raodenobac gaizarda. mzardi mosaxleoba, Tavis

    mxriv, gazrdil moTxovnebs uyenebs sajaro seqtors (ase, magaliTad, gazrdili

    mosaxleobis keTilmowyobisaTvis saWiroa meti gza da ufro farTo

    sakanalizacio qseli). mesame svetSi mocemulia saxelmwifos mier erT sul

    mosaxleze gaweuli faqtobrivi danaxarji, romelic 1929 wlidan 2001 wlamde

    daaxloebiT 10-jer gaizarda.

    3. xSirad sasargebloa, saxelmwifos mier gaweuli danaxarji ekonomikis

    masStabTan SedarebiT gavaanalizoT. im SemTxvevaSi, Tu mTavrobis zoma orjer,

    gadaangariSeba (red.).

  • 17

    xolo ekonomika samjer izrdeba, iTvleba, rom mTavrobis zoma Semcirebulia.

    meoTxe svetSi mocemulia saxelmwifo danaxarjis procentuli Tanafardoba

    mTlian Sida produqtTan (mSp), wlis ganmavlobaSi warmoebuli saqonlisa da

    gaweuli momsaxurebis sabazro RirebulebasTan. 1929 wels aRniSnuli

    maCvenebeli 9.6 %-s, xolo 2001 wels _ 29.3 %-s Seadgenda.

    wina diskusiis fonze, 1.1 cxrilSi mocemuli cifrebi sizustis yalb

    SegrZnebas iwvevs. kvlav udavoa is faqti, rom didi xnis ganmavlobaSi

    saxelmwifos ekonomikuri roli mniSvnelovnad gaizarda. mSp-is mesamedi sajaro

    seqtoridan modis, rac imaze miuTiTiTebs, rom mTavroba udides ekonomikur

    Zalas flobs.

    zogierTi saxis saerTaSoriso Sedareba dagvexmareba, aSS-is Sesaxeb

    arsebuli monacemebi perspeqtivaSi davinaxoT. 1.2 cxrilSi mocemulia

    saxelmwifo danaxarjebis maCveneblebi, romlebic zogierTi ganviTarebuli

    qveynis mSp-Tanaa dakavSirebuli. es monacemebi cxadyofs, rom ara mxolod aSS-s

    aqvs Zlieri sajaro seqtori. marTlac, SvedeTsa da safrangeTTan SedarebiT,

    aSS-is sajaro seqtori sakmaod mcirea. im dros, rodesac sxvadasxva mizeziT

    sajaro seqtoris masStabebi qveynebis mixedviT gansxvavebulia, am TavSi

    ganxiluli ideologiuri azrovneba albaT mniSvnelovan rols asrulebs. erTi

    ganmartebis Tanaxmad, SvedeTSi imitomaa msxvili sajaro seqtori, rom

    saxelmwifo afinansebs janmrTelobis dacvis TiTqmis mTel sistemas, romelic

    sazogadoebriv pasuxismgeblobad iTvleba. meore mxriv, aSS-Si, janmrTelobis

    dacva ufro piris piradi prerogativaa, amdenad, janmrTelobis dacvaze

    danaxarjebis udides nawils kerZo seqtori gaswevs.

    cxrili 1.2. saxelmwifo danaxarjebis procentuli wili mTlian Sida

    produqtTan (SerCeuli qveynebis mixedviT)

    avstralia 31,0 % iaponia 38,3%

    kanada 37,4 SvedeTi 53,1

    safrangeTi 49,4 gaerTianebuli

    samefo 38,8

    germania 44,5

  • 18

    wyaro: US Census Bureau, Statistical Abstract of the United States, 2002, gv. 838. mocemulia

    2001 wels dafiqsirebuli cifrebi.

    danaxarjebi

    saxelmwifo danaxarjebis mTliani masStabebidan maT Semadgenlobaze

    gadavinacvloT. SeuZlebelia, saxelmwifos saxarjo saqmianobis udidesi

    moculobis erT, mokle cxrilSi asaxva. 2004 fiskaluri wlis federalur

    biujetSi programebis nusxas da maT aRwerilobas daaxloebiT 1100 gv. ekava!

    (dawvrilebiTi informaciisaTvis ixileT veb-gv.:

    http://w3.access.gpo.gov/usbudget/index.html).

    1965 wels da dReisaTvis gaweuli federaluri saxelmwifo danaxarjebi 1.1

    grafikzea asaxuli. Statebisa da adgilobrivi mmarTvelobis mier gaweuli

    danaxarjebi 1.2 grafikzea mocemuli. am monacemebidan aRsaniSnavia Semdegi:

    erovnuli Tavdacva saxelmwifo danaxarjebis mniSvnelovani

    komponentia, Tumca misi SedarebiTi mniSvneloba TandaTan iklebs. 1965

    wels igi federaluri biujetis 47% iyo, dRes ki 17,3%-ia.

    socialuri uzrunvelyofis masStabi Zalian gaizarda. sxva

    faqtorebTan erTad, is pensiaze myofi adamianebisaTvis transfers

    iTvaliswinebs. dRes socialuri uzrunvelyofa federaluri biujetis

    erT-erTi udidesi xarjviTi muxlia.

    samedicino momsaxureba, janmrTelobis dazRvevis sistema

    xandazmulTaTvis 1965 wels jer kidev ar arsebobda, dRes ki igi

    federaluri biujetis 11,5%-s moixmars.

    sazogadoebrivi keTildReobis amaRlebisken mimarTuli RonisZiebebis

    ricxvi gaizarda. rogorc 1.2 grafikSia naCvenebi, 1965 wlidan 1999

    wlamde maTi wili Statebisa da adgilobriv biujetebSi TiTqmis

    gaormagda (8%-dan 15,7%-mde). amave dros, Statebisa da adgilobrivi

    mmarTvelobebis mier gzebis mowyobaze gaweuli danaxarji

    mniSvnelovnad Semcirda.

    sesxze procentis gadaxdis koeficienti, federalur danaxarjebTan

    proporciis mixedviT, TiTqmis ucvlelia 1965 wlidan. masze

    federaluri biujetis daaxloebiT 8,5% modis.

  • 19

    gTxovT, yuradReba miaqcieT imas, rom iseTi swrafad mzardi sferoebi,

    rogoricaa sazogadoebrivi keTildReobis amaRleba da procentis gadaxda,

    SedarebiT myari faqtorebia, vinaidan isini winaswari gadawyvetilebebis

    safuZvelzea gansazRvruli.

    1.1 da 1.2 cxrilebi

    marTlac, saxelmwifo biujetis didi nawili e.w. `uflebrivi

    programebisagan~ Sedgeba. esaa programebi, romelTa danaxarji fiqsirebuli

    dolariT ki ara, aramed masSi monawileobis uflebis mqone adamianTa

    raodenobiT ganisazRvreba. kanonebi, romlebic aregulirebs iseT sferoebs,

    rogoricaa socialuri uzrunvelyofa, sazogadoebrivi keTildReobis

    amaRlebisken mimarTuli programebi, sasoflo-sameurneo produqciis fasebis

    mxardaWera da a.S., beneficiarTa odenobisa da masStabis gansazRvras moiTxovs.

    amdenad, uflebrivi programebis danaxarjebs moqmedi mTavroba ar

    gaiangariSebs, Tu ar Seicvleba kanoni. analogiurad, sesxis momsaxurebis

    Tanxis odenoba saprocento ganakveTisa da wina deficitis mixedviT

    ganisazRvreba. amdenad, igi TiTqmis ar Sedis amJamad gadawyvetilebaTa mimRebi

    pirebis sakontrolo sferoSi. araerTi Sefasebis Tanaxmad, federaluri

    biujetis sami meoTxedi SedarebiT ukontroloa. me-8 TavSi vimsjelebT imis

    Taobaze, aris Tu ara saxelmwifos mier gaweuli danaxarjebi ukontrolo, da

    Tu marTlac asea, risi gakeTeba SeiZleba am mimarTulebiT.

    sasargeblo iqneboda, mTliani danaxarjebi mTavrobis doneTa mixedviT

    gagvenawilebina. federalur mTavrobaze mTliani pirdapiri danaxarjebis 51%,

    Statebze _ 21%, xolo adgilobriv mmarTvelobaze _ 28% modis. Statebi da

    adgilobrivi mmarTvelobebi aqtiuri moTamaSeebi arian. maTi danaxarjebis didi

    wili modis policiaze, saxanZro samsaxurze, ganaTlebasa da transportirebaze.

    sazogadoebrivi keTildReobis amaRlebasTan dakavSirebul danaxarjebs Statebi

    gasweven. me-20 TavSi ganxilulia is sirTuleebi, romlebic warmoiSoba

    mTavrobis sxvadasxva donis fiskaluri RonisZiebebis koordinirebisas.

  • 20

    1.3 da 1.4 cxrilebi

    amonagebi

    federaluri sagadasaxado sistemis ZiriTadi komponentebi asaxulia 1.3

    grafikze, xolo Statebisa da adgilobrivi gadasaxadebis Sesaxeb arsebuli

    informacia _ 1.4 grafikze. federalur doneze piradi Semosavlis dabegvra

    dRes amonagebis erT-erTi umniSvnelovanesi wyaroa, romelzedac mobilizebuli

    gadasaxadebis 46% modis. gTxovT, 1.3 grafikSi yuradReba miaqcioT `socialur

    dazRvevas~. esaa xelfasze gadasaxadi, romliTac socialuri dazRvevisa da

    samedicino momsaxurebis uzrunvelyofa xdeba. maTze dRes federaluri

    amonagebis mesamedze meti modis. garkveulwilad sainteresoa korporaciebis

    Semosavalze dawesebuli federaluri gadasaxadis mniSvnelobis Semcireba. 1965

    wels masze federaluri Semosavlebis daaxloebiT 22% modioda, dRes ki

    aRniSnuli maCvenebeli mxolod 8%-ia. Statebisa da adgilobrivi mmarTvelobis

    seqtorSi ori yvelaze saocari cvlileba iyo qonebis gadasaxadis mniSvnelobis

    Semcireba da fizikuri piris saSemosavlo gadasaxadis masStabis zrda.

    cvlilebebi sesxis realur RirebulebaSi. kamaTis dros xSirad moismenT

    azrs imis Sesaxeb, rom gadasaxadebi saxelmwifos Semosavlis erTaderTi

    wyaroa. Tumca im SemTxvevaSi, rodesac saxelmwifo debitoria da fasebis done

    izrdeba, sesxis realur RirebulebaSi mimdinare nebismieri cvlileba SesaZloa

    Semosavlis mniSvnelovan wyarod iqces. ukeT gasarkvevad, warmoidgineT, rom

    wlis dasawyisSi kreditorisagan isesxeT 1000 aSS dolari, romlis dabruneba

    wlis bolomde ar mogiwevT. davuSvaT, wlis ganmavlobaSi fasebi 10%-iT

    gaizarda. amdenad, fulis Rirebuleba, romelsac kreditors daubrunebT, 10%-iT

    naklebi iqneba fulis im RirebulebasTan SedarebiT, romelic misgan isesxeT.

    saqme isaa, rom inflaciam Tqveni sesxis realuri Rirebuleba 100 aSS dolariT

    (1000 aSS dolaris 10%) Seamcira. sxva sityvebiT rom vTqvaT, Tqveni realuri

  • 21

    Semosavali inflaciis Sedegad 100 aSS dolariT gaizarda. cxadia, Tqveni

    kreditoris faqtobrivi Semosavali 100 aSS dolariT Semcirda9.

    2002 fiskaluri wlis dasawyisSi federaluri mTavrobis gadauxdeli vali

    daaxloebiT 3,5 trilion aSS dolars Seadgenda. 2002 wlis ganmavlobaSi

    inflacia 1,4 % iyo. zemoT moyvanili logikis Sesabamisad, inflaciis Sedegad

    federaluri sesxis faqtobrivi Rirebuleba 49 miliardi aSS dolariT (3,5

    trilioni aSS dolari X 0,014) Semcirda, rac faqtobrivad igive Semosavalia,

    rac 1.3 grafikSi miTiTebuli nebismieri gadasaxadi. Tumca saxelmwifo

    buRaltruli aRricxvis procedurebis mixedviT, inflaciis gamo sesxis

    Rirebulebis SemcirebiT miRebuli mogeba SemosavalSi ar Sedis. me-18 TavSi

    ganvixilavT im sakiTxebs, romlebic sesxisa da misi ekonomikuri mniSvnelobis

    Sefasebas ukavSirdeba.

    Cveni gegma

    am nawilSi SemogTavazeT ZiriTadi `faqtebis~ erToblioba _ faqtebisa,

    romlebic Seexeba saxelmwifos fiskalur institutebs, saxelmwifo

    danaxarjebis moculobasa da areals, agreTve meTods, romelsac mTavroba

    TviTdafinansebisaTvis iyenebs. am wignis darCenili nawili ufro met faqts

    eZRvneba; igi fiskaluri sistemis funqcionirebis sqematur suraTs gTavazobT.

    aRniSnuli faqtebis mniSvnelobas vaanalizebT da vcdilobT, vipovoT pasuxi

    SekiTxvaze, migviyvana Tu ara `status-kvom~ sasurvel Sedegamde, da Tu ase ar

    aris, maSin rogor SeiZleba mdgomareobis gamosworeba.

    daskvna

    sajaro finansebi, romlebic agreTve saxelmwifo seqtoris ekonomikis an

    saxelmwifos ekonomikis saxeliTaa cnobili, saxelmwifos sagadasaxado

    9 Tu msesxebelic da kreditoric elian inflacias, erT-erTi moelis, rom inflaciis sakompensaciod unda gaizardos saprocento ganakveTi. aRniSnuli fenomeni ganxilulia me-15 TavSi (`dabegvra da inflacia~).

  • 22

    da saxarjo qmedebebze, resursebis ganTavsebisa da Semosavlis

    ganawilebisas saxelmwifos zemoqmedebis xarisxzea fokusirebuli.

    sajaro finansebis ekonomistebi aqtualur politikas aanalizeben da

    saxelmwifo qmedebebisaTvis instruqciebs SeimuSaveben. bolo periodSi

    ekonomistebi saxelmwifos rolis mimarT sazogadoebaSi arsebuli

    damokidebulebis zegavlenas ganicdian.

    saxelmwifos Sesaxeb organuli Teoriis mixedviT, piri mxolod

    sazogadoebis miznebis misaRwevad Setanili wvliliT fasdeba. miznebs ki

    swored saxelmwifo gansazRvravs.

    saxelmwifos Sesaxeb meqanikuri Teoriis Tanaxmad, mTavroba

    individualuri miznebis misaRwevad iqna gamogonebuli. bundovania, Tu

    rogor axerxebs mTavroba konfliqturi individualuri miznebis

    harmonizebas.

    individualur gadawyvetilebaTa miReba ekonomistebis fokusirebis sagani

    ufroa da saxelmwifos Sesaxeb wignSi aRweril meqanikur midgomas

    Seesabameba. es sulac ar SezRudavs diskusiebs ekonomikaSi saxelmwifos

    keTilgonivruli rolis Sesaxeb.

    kostitucia federaluri da Statebis saxelmwifo ekonomikur qmedebebze

    SezRudvebs awesebs.

    federaluri mTavroba uflebamosilia, survilisamebr da efeqtianad

    gaswios nebismieri danaxarji da maT dasafinanseblad sesxebi da

    gadasaxadebi gamoiyenos. gadasaxadis ganakveTebis dawesebisas federalur

    mTavrobas ekrZaleba Statis diskriminacia, agreTve saxelmwifo

    eqsportze mosakreblis daweseba. me-16 damateba federalur mTavrobas

    fizikuri piris Semosavlis dabegvris uflebas aniWebs.

    Statebis mmarTvelobebs ekrZaleba importze sabaJo tarifis daweseba,

    ucxoeli rezidentebis diskriminacia an sxva Statebis produqciis

    dabegvra. Statebis umetesoba sabiujeto moTxovnilebebs abalansebs.

    mTavrobis zomis yvela Cveulebrivi maxasiaTebeli _ dasaqmebulebi,

    danaxarji, amonagebi da a.S. _ mainc garkveuli naklovanebiT xasiaTdeba.

    ufro konkretulad ki, aRniSnuli monacemebi maregulirebel danaxarjebs

    ar asaxavs. miuxedavad amisa, arsebobs sakmaod naTeli mtkicebuleba

    imisa, rom saxelmwifos zemoqmedebis xarisxi erovnuli resursebis

    ganTavsebaze droTa ganmavlobaSi gaizarda.

    saxelmwifo danaxarjebis moculoba gaizarda rogorc nominaluri, ise

    realuri TvalsazrisiT, erT sul mosaxleze gaangariSebiT, agreTve

    mTliani Sida produqtis mimarT.

  • 23

    Tavdacvaze gaweuli danaxarjebis wili federalur danaxarjebSi droTa

    ganmavlobaSi Semcirda, xolo socialur uzrunvelyofaze,

    sazogadoebrivi keTildReobis amaRlebasa da gadauxdeli davalianebis

    procentze gaweuli danaxarjebi gaizarda. uflebrivi programebisa da

    procentis gadaxdis kombinacia amcirebs wlis ganmavlobaSi danaxarjebis

    moculobaze kontrolis xarisxs.

    pirad Semosavalsa da xelfasze daricxuli gadasaxadebi dRes

    saxelmwifos Semosavlis didi nawilia.

    Asadiskusio SekiTxvebi

    1. qvemoT CamoTvlilTagan romeli Seesabameba saxelmwifos Sesaxeb

    arsebul organul Teorias da romeli _ meqanikur Teorias?

    a) `Zlieri saxelmwifo rusebisaTvis anomalia ar aris, arc is, ris

    winaaRmdegac saWiroa brZola, aramed, piriqiT ... igi gaxlavT yvela cvlilebis

    iniciatori da mTavari mamoZravebeli Zala~ (ruseTis prezidenti, vladimer

    putini);

    b) `saxelmwifos momsaxurebis maqsimumi gulisxmobs misi momsaxurebis

    usasrulobas. igi aris imis saSualeba, rom individma gaiazros Tavisi

    saWiroeba~ (uzenaesi sasamarTlos mosamarTle, uiliam renkvisti, stenfordis

    universitetisaTvis dawerili samagistro naSromi).

    2. safrangeTis kanonis Tanaxmad, kinoTeatrebi valdebulni arian,

    weliwadSi 20 kviris ganmavlobaSi safrangeTSi gadaRebuli mxatvruli filmebi

    gauSvan, risi formaluri mizanic aris safrangeTSi aSS-is filmebis Cvenebis

    SezRudva da am gziT amerikuli kulturuli zemoqmedebis Semcireba. vin iqneba

    aRniSnuli kanonis momxre?

    a) saxelmwifos Sesaxeb organuli Teoriis momxre;

    b) Tavisufali nebis doqtrinis momxre;

    g) social-demokrati.

  • 24

    3. Warbi wona aSS-Si janmrTelobasTan dakavSirebuli saxelmwifo

    problemaa. aRniSnuli problemis mogvarebis erT-erTi gza aris `cximis

    dabegvra~. sursaTi, romelic saxelmwifos mier dawesebul, dRiurad misaReb,

    minimalur cximze mets Seicavs, daibegreba. Seesabameba Tu ara aseTi gadasaxadi

    saxelmwifos Sesaxeb meqanikur Teorias?

    4. aRniSnul viTarebaSi, gadawyviteT, saxelmwifos zemoqmedeba ekonomikaze

    mcirdeba Tu izrdeba da ratom. yvela SemTxvevaSi, rogor Seesabameba Tqveni

    pasuxi mTavrobis zomis standartul maCveneblebs?

    a) Cveulebriv, rodesac damqiravebeli daqiravebuls janmrTelobis

    dazRveviT uzrunvelyofs, iTvleba, rom aRniSnuli dazRveva moqmedebs

    daqiravebulis meuRlisTvisac. ramdenime wlis win san-franciskoSi miRebul

    iqna kanoni, romelic biznesSi monawile firmebs avaldebulebda, janmrTelobis

    dazRveviTa da sxva saxis sargebliT rogorc erTi da imave, ise sxvadasxva

    sqesis dauqorwinebeli partniorebi uzrunveleyoT;

    b) saqonlisa da momsaxurebis saxelmwifos mier Sesyidvis Sefardeba

    mTlian Sida produqtTan Semcirda;

    g) federaluri biujeti dabalansda Statebisa da adgilobrivi

    mmarTvelobebisaTvis gaTvaliswinebuli subsidiis Semcirebis xarjze.

    5. 2002 wels did britaneTSi inflaciis ganakveTi daaxloebiT 2,1%-s

    udrida. wlis dasawyisSi britaneTis saSinao vali daaxloebiT 311 miliard

    evros utoldeboda. ramdenad dagvexmareba aRniSnuli faqtebi saxelmwifos

    Semosavlebis gamosaTvlelad 2002 wels?

    6. rogorc ukve aRiniSna, bil klintonma ganacxada, rom didi

    mmarTvelobis era dasrulda. Semcirda Tu ara misi prezidentobis periodSi

    mTavrobis zoma? upasuxeT Semdeg monacemze dayrdnobiT: 1993 wels federaluri

    mTavrobis danaxarji Seadgenda 1,41 trilion aSS dolars, xolo mTliani Sida

    produqti _ 6,64 trilion aSS dolars. 2001 wels federaluri danaxarji iyo

    1,86 trilioni aSS dolari, xolo mSp _ 10,2 trilioni aSS dolari. aRniSnul

    periodSi fasebi daaxloebiT 16%-iT gaizarda.

    ra damatebiTi monacemebi gWirdebaT imisaTvis, rom ufro srulyofilad

    upasuxoT am SekiTxvas?

  • 25

  • 26

    gamoyenebuli literatura:

    Congressional Budget Office. The Economic and Budget Outlook: Fiscal Years 2004 2013.

    Washington, DC: US Government Printing Office, January 2003.

    Smith, Adam. The Wealth of Nations. London: J.M. Dent and Sons, 1997 (1776) (book V, Chapter

    1.).

    _____________________________________________________________________________

    danarTi

    sajaro finansebSi kvlevis Catareba

    am wignSi xSirad vixseniebT bevr wignsa da statias. aRniSnuli

    literatura swored garkveuli sakiTxis Zirfesvianad gamokvlevis

    msurvelTaTvis aris saWiro. studentebma, romlebsac surT, daweron naSromi an

    moamzadon Tezisi saxelmwifo finansebis saganSi, unda gadaxedon iseT

    specifikur Jurnalebs, rogoricaa:

    International Tax and Public Finance

    Journal of Public Economics

    National Tax Journal

    Public Finance

    Public Finance Quarterly.

    garda amisa, ZiriTad zogad-ekonomikur JurnalebSi xSirad qveyndeba

    statiebi sajaro finansebis sferoSi mimdinare procesebis Sesaxeb. aRniSnuli

    moicavs Semdeg gamocemebs, Tumca ar Semoifargleba maTiT:

    American Economic Review

    Journal of Economic Perspectives

  • 27

    Journal of Political Economy

    Quarterly Journal of Economics

    Review of Economics and Statistics.

    sajaro finansebis Sesaxeb statiebi, romlebic gamoqveynebulia aRniSnul

    da bevr sxva gamocemaSi, indeqsirebulia Journal of Economic Literature-Si da

    xelmisawvdomia internetSi.

    garda amisa, studentebma unda gaaanalizon brokingis institutis seriis

    Studies of Government Finance-is tomebi. aRniSnul wignebSi Sedis sakmaod

    skrupulozuri da Tanamedrove diskusiebi sajaro finansebis mniSvnelovan

    sakiTxebze. kongresis sabiujeto ofisi uzrunvelyofs sasargeblo angariSebs

    mimdinare politikuri azrTa sxvadasxvaobis Sesaxeb. dokumentebis sia

    mocemulia veb-gverdze: www.cbo.gov.

    ekonomikuri kvlevis erovnuli biuros mecnieruli naSromebi, romelTa

    mopoveba SesaZlebelia bevri universitetis biblioTekaSi, sajaro finansebis

    uaxlesi kvlevis kargi, alternatiuli wyaroa. Tumca mainc aRsaniSnavia

    zogierTi am naSromis teqnikuri sirTule. maTi naxva SesaZlebelia veb-gverdze:

    www.nber.org.

    saxelmwifos saxarjo da sagadasaxado saqmianobis Sesaxeb bevri monacemi

    arsebobs. qvemoT CamoTvlilia informaciis is sasargeblo wyaroebi, romlebic

    gamoqveynebulia aSS-is saxelmwifo beWdviTi ofisis mier da xelmisawvdomia

    Semdeg misamarTebze:

    Statistical Abstract of the United States

    (www.census.gov/prod/www/statistical-abstract-us.html)

    Economic Report of the President

    (http: //w3.access.gpo.gov/eop)

    Budget of the United States

    ((http: //w3.access.gpo.gov/eopusbudget/index.html)

    U.S. Sensus of Governments

    (www.census.gov/govs/www/cog.html).

  • 28

    aRniSnuli gamocemebi yovelwliuria (garda U.S. Sensus of Governments-isa,

    romelic xuT weliwadSi erTxel ibeWdeba). Facts and Figures on Government Finance,

    romelic yovelwliurad ibeWdeba sagadasaxado fondis mier, aris saxelmwifos

    saxarjo da sagadasaxado qmedebebis Sesaxeb monacemTa sxva krebuli. Tu

    gWirdebaT monacemi, romelic XVIII saukunidan iwyeba da xangrZliv

    perspeqtivazea gaTvlili, ixileT: Historical Statistics of the United States from Colonial

    Times to 1970 (aSS-is saxelmwifo beWdviTi organo). mkiTxveli, romelic

    gansakuTrebuladaa dainteresebuli Statebisa da adgilobrivi mmarTvelobebis

    sajaro finansebiT, waikiTxavs aSS-is mTavrobaTaSorisi urTierTobebis

    mrCeveli komisiis (US Advisory Commission on Intergovernmental Relations) angariSebs.

    sajaro finansebis Sesaxeb arsebuli udidesi informaciaa ganTavsebuli

    internetSi. gansakuTrebiT sasargebloa Resources for Economists on the Internet-is gv.

    (http://rfe.org), sadac CamoTvlili da aRwerilia 900-ze meti internet-wyaro. aseve

    Zalian sasargebloa US Census Bureau-s mTavari gv. (http://www.census.gov/econ/www/).

    da bolos, uaxlesi informacia sagadasaxado politikis Sesaxeb ganTavsebulia

    miCiganis universitetis sagadasaxado politikis kvlevis ofisis veb-gverdze

    (http://otpr.org), agreTve urban-brukingis sagadasaxado politikis centris veb-

    gverdze (http://www.taxpolicycenter.org/).

  • 29

    Tavi 2

    pozitiuri analizis saSualebani

    erTni cxovroben. meoreni ki sicocxlisunarianebi Tavadve xdebian.

    jesi jeksoni

    am Tavs mSvenivrad moergeboda aseTi saxelwodeba: `ratomaa ase rTuli

    imis Tqma, Tu ra xdeba garSemo?~. mudmivad vismenT ekonomistebisa da

    politikosebis cxare kamaTs saxelmwifoTa operaciebis Sedegad miRebuli

    msgavsi Sedegebis Sesaxeb. ase, magaliTad, rodesac jorj u. buSma 2003 wels

    sagadasaxado ganakveTebis Semcireba ganizraxa, konservatorebma gamoTqves azri,

    rom dabali sagadasaxado ganakveTi mosaxleobas ufro bejiTad muSaobis

    stimuls Seuqmnida. liberalebi skeptikurad ganewyvnen da amtkicebdnen, rom

    gadasaxadebs mxolod umniSvnelo efeqti aqvs. TiToeuli mxaris

    warmomadgeneli ekonomistebi miiCnevdnen, rom swored maTi mosazreba iyo

    WeSmariti. aris Tu ara karikaturaze gamoxatuli cinizmi moulodneli?

    gansazRvruli pasuxebis deficitis arsebiTi mizezia is, rom ekonomistebs

    ZiriTadad ar SeuZliaT qveynis ekonomikaze skurpulozuri da kontrolirebadi

    eqsperimentebis Catareba. kombostos zrdaze sasuqis zemoqmedebis xarisxis

    Sesafaseblad botanikosma nakveTis erT nawilze kombosto sasuqiT unda

    daamuSaos, xolo meore nawilze identuri kombosto unda gazardos, oRond

    sasuqis gareSe, da Seadaros Sedegebi. usasuqo nakveTi sakontrolo jgufia.

    ekonomists amgvari cdis Catarebis saSualeba ara aqvs. miuxedavad imisa, rom

    mTavrobas SeuZlia, Secvalos ekonomikuri garemo, mainc ar arsebobs iseTi

    sakontrolo jgufi, romelTan Sedarebac SesaZlebeli iqneba. amdenad,

    verasodes viwinaswarmetyvelebT sxvadasxva politikuri cvlilebebiT

    gamowveul konkretul Sedegs.

  • 30

    vinaidan ekonomistebi sakontrolo cdebis deficits ganicdian, isini

    ekonomikur sistemaze sxvadasxva saxelmwifo qmedebebis zegavlenis

    Sesafaseblad sxva meTodebs iyeneben. ukanasknel aTwleulebSi sajaro

    finansebSi yvelaze SesaniSnavi miRwevaa saxelmwifo politikis sakiTxebis

    Sesaswavlad Tanamedrove statistikuri saSualebebis farTod gamoyeneba.

    SromiTi resursebis miwodebaze gadasaxadebis zegavlenis Sesaxeb

    mimdinare debatebi kargad gviCvenebs, Tu ra saxis pozitiuri analizia

    Catarebuli sajaro finansebis sferoSi.

    karikatura:

    `es gaxlavT mTavari, rac mindoda meTqva. axla momeciT statistika,

    romelsac daveyrdnobi~.

    Teoriis roli

    xSirad gaigonebT mtkicebas imis Sesaxeb, rom `cifrebi Tavad saubroben~.

    ras gvetyvian cifrebi saSemosavalo gadasaxadis ganakveTsa da Sromis

    miwodebaze? 2.1 cxrili gvTavazobs informacias, Tu rogor meryeobs 1955

    wlidan 2001 wlamde mobilizebuli gadasaxadebis ukanaskneli dolaris

    proporcia, anu zRvruli sagadasaxado ganakveTi. cxrili aseve gviCvenebs, Tu

    rogor Seicvala erTi momuSavis samuSao saaTebis saSualo raodenoba. cifrebi

    miuTiTebs, rom sagadasaxado ganakveTebi zogadad (Tumca ara ganuxrelad)

    gaizarda, xolo samuSao saaTebi Semcirda. gadasaxadebi amcirebs Sromis

    miwodebas.

    marTebulia Tu ara aRniSnuli daskvna? sagadasaxado ganakveTebis

    cvlilebasTan erTad icvleboda sxva faqtorebic, romlebsac SeeZlo

    zegavlena moexdina Sromis miwodebaze. im SemTxvevaSi, Tu arasaxelfaso

    Semosavali _ dividendebidan, procentebidan da a.S. miRebuli Semosavali

    gaizrdeboda, maSin adamians SeeZleboda naklebi emuSava, radgan igi ufro

  • 31

    gamdidrdeboda. amasTanave, protestantuli eTikis Sesusteba SesaZloa Sromis

    miwodebas amcirebdes. aRniSnulTagan arc erTi ar aris gaTvaliswinebuli

    mocemul cifrebSi. cxadia, gvinda vicodeT, Tu ra damoukidebel zegavlenas

    axdens gadasaxadi Sromis miwodebaze. aRniSnuli efeqtis Seswavla mxolod

    ori cvladis tendenciis gamokvlevis Sedegad SeuZlebelia. situacia amjeradac

    tipuria _ rodesac monacemebisagan veliT pasuxebs, cifrebi yovelTvis duman.

    saqme isaa, rom aseTi dakvirvebis Catarebis Sedegad `pandoras yuTs~

    vxsniT. sxvadasxva cvladebis didi nawili icvleba. romeli maTgani

    dagvexmareba gadasaxadis efeqtis gansazRvraSi? ekonomikuri Teoriis erT-erTi

    ZiriTadi mizania cvladebis im nawilis izolireba, romlebic ekonomikaze

    mniSvnelovan zegavlenas axdens. gadasaxadebisa da Sromis miwodebis magaliTi

    gviCvenebs, Tu rogor asrulebs aRniSnul rols ZiriTadi ekonomikuri Teoria.

  • 32

    cxrili 2.1 saSemosavalo gadasaxadis ganakveTi da gaweuli Sroma

    weli

    zRvruli federaluri

    sagadasaxado ganakveTi*

    (procentulad)

    samuSao saaTebi saSualod

    kviraSi**

    1955 20,00 39,6

    1960 20,00 38,6

    1965 17,00 38,8

    1970 19,48 37,1

    1975 22,00 36,1

    1980 30,13 35,3

    1985 29,05 34,9

    1990 22,65 34,5

    1995 22,65 34,5

    2001 22,65 34,5

    * sagadasaxado politikis centri, "Historical Combined Income and Employee Tax

    Rates for a Family of Four", URL: http://www.taxpolicycenter.org/taxfacts/overview/-

    combined_family.cfm, 2003 wlis 15 ianvari.

    ** Economic Report of the President, 2002 weli (Washington, DC: US Government Printing

    Office, 2002), gv. 376.

    Sromis miwodebis Teoriis postulatis mixedviT, samuSao gadawyvetileba

    drois racionalur ganawilebas emyareba1. davuSvaT, batoni rojersis

    gankargulebaSi dReSi ramdenime saaTia. ramdeni saaTi unda dauTmos man

    muSaobas, xolo ramdeni _ uqmad yofnas? rojersi siamovnebas (`sargebels~)

    dasvenebisagan iRebs, magram Semosavlis misaRebad mas muSaoba uwevs, amdenad,

    misi Tavisufali droc izRudeba. rojersis problemaa Semosavlisa da

    Tavisufali drois saukeTeso kombinaciis povna, romelic mis sargebels

    gazrdis.

    1 Sromis resursebis Teoria am TavSi mxolod zedapiruladaa Camoyalibebuli. me-16 TavSi ixileT grafikuli eqspozicia saTauriT: `Sromis miwodeba~.

  • 33

    davuSvaT, rojersis saaTobrivi anazRaurebis ganakveTi 10 dolaria.

    aRniSnuli xelfasi rojersis drois Rirebulebaa. Tavisufali drois yovel

    saaTSi rojersi 10 dolars kargavs _ dro fulia. Tumca keTilgonieri

    individi yoveli SesaZlo saaTis ganmavlobaSi ar muSaobs, Tundac uqmad yofna

    mas Zalian Zviri ujdebodes. adamiani uqmad atarebs dros manam, sanam misgan

    miRebuli sargebeli aWarbebs danaxarjs.

    es modeli absurdulad martivad SeiZleba miviCnioT. igi imis

    SesaZleblobas gamoricxavs, rom piris mier Sromis miwodeba ojaxis sxva

    wevrTa mier miRebul Sromis gadawyvetilebaze iyos damokidebuli. modeli ar

    gveubneba, sad SeuZlia individs imdeni saaTis ganmavlobaSi muSaoba, ramdenic

    moesurveba. marTlac, mTeli Sexeduleba imis Sesaxeb, rom adamiani

    gadawyvetilebas mxolod mas Semdeg iRebs, rac racionalurad Seafasebs

    sargebelsa da danaxarjs, SesaZloa ararealisturad mogveCvenos.

    miuxedavad amisa, modelirebis mTeli mizani scenaris maqsimaluri

    gamartivebaa; amdenad, SeiZleba problema mxolod mis ZiriTad nawilebamde

    iqnes dayvanili. literator-kritikosi, liton streCi, ambobda: `dasawyisSi

    Cadenili Secdoma yoveli xelovnebis dasabamia~ (Lipton, 1977, gv. 3). Secdoma

    yoveli kargi ekonomikuri analizis sawindaric aris. modeli imis mixedviT ki

    ar unda Sefasdes, zustia Tu ara, aramed imis mixedviT, waagavs Tu ara igi

    WeSmaritebas da aris Tu ara informaciis wyaro. ekonomikis Sesaxeb

    Tanamedrove naSromTa umetesoba emyareba imis daSvebas, rom sargeblis

    maqsimizacia aris kargi samuSao hipoTeza. aRniSnuli mosazreba gamoyenebulia

    am wignSic.

    warmovidginoT, rom batonma rojersma miagno Semosavlisa da Tavisufali

    drois sargeblis maqsimizaciis kombinacias, romelic efuZneba mis saxelfaso

    ganakveTs, romelic 10 dolaria. mTavroba iRebs gadawyvetilebas, romlis

    mixedviT, xelfasi 20%-iT daibegreba. rojersis wminda xelfasi, anu misi

    xelfasi gadasaxadebis gadaxdis Semdeg, 8 dolari iqneba. rogor moiqceva am

    dros keTilgonieri adamiani? imuSavebs bevrs, cotas Tu ar Secvlis muSaobis

    moculobas? sajaro debatebis ganmavlobaSi samive SesaZleblobis Sesaxeb

    erTob Tavdajerebuli argumentebi gaismis. realurad ki SeuZlebelia,

    TeoriiT viwinaswarmetyveloT, Tu ra zegavlenas moaxdens saSemosavlo

    gadasaxadi samuSao saaTebis raodenobaze.

    imisaTvis, rom davinaxoT, ratom xdeba ase, gTxovT, yuradReba miaqcioT

    imas, rom saSemosavlo gadasaxadi amcirebs Tavisufali drois mimdinare fass.

  • 34

    gadasaxadis dawesebamde rojerss Tavisufali drois erTi saaTi 10 dolari

    ujdeboda. saSemosavlo gadasaxadis dawesebis Semdeg ki rojersis wminda

    xelfasi Semcirda da mas uqmad yofnis erTi saaTi ukve 8 dolari ujdeba.

    vinaidan uqmad yofna gaiafda, arsebobs misi zrdisa da muSaobis Semcirebis

    tendencia. es Senacvlebis efeqtis saxeliTaa cnobili.

    gadasaxadis dawesebis paralelurad sruliad sxva saxis efeqti Cndeba.

    davuSvaT, rom rojersi imuSavebs saaTebis gansazRvruli odenobis

    ganmavlobaSi, miuxedavad mis wminda xelfasSi nebismieri dasaSvebi cvlilebisa.

    gadasaxadis gadaxdis Semdeg rojersi saaTSi mxolod 8 dolars miiRebs

    (gaixseneT, rom erT saaTSi igi adre 10 dolars iRebda). faqtobrivad rojersma

    Semosavali dakarga. radgan Tavisufali dro, Cveulebriv, kargia, misi

    gamoyenebis koeficienti Semosavlis zrdasTan erTad yovelTvis izrdeba, da

    piriqiT, _ rodesac Semosavali iklebs, yovelTvis mcirdeba. Tavisufali drois

    gamoyenebis naklebi koeficienti ki TavisTavad muSaobis masStabis zrdas

    gulisxmobs. imdenad, ramdenadac saSemosavlo gadasaxadma rojersis

    Semosavali Seamcira, igi iZulebulia, meti imuSaos. es Semosavlis efeqtis

    saxeliTaa cnobili.

    amrigad, gadasaxads erTdroulad ori Sedegis motana SeuZlia: igi ufro

    iafi saqmianobis (Tavisufali drois gamoyenebis) Senacvlebis tendencias

    waaxalisebs da realur Semosavals amcirebs. raki Senacvlebisa da Semosavlis

    efeqtebi sawinaaRmdego mimarTulebebia, saSemosavlo gadasaxadis efeqtis

    Sefaseba mxolod Teoriulad SeuZlebelia. gaiazreT qvemoT mocemuli ori

    Sexeduleba:

    1. `amgvari maRali gadasaxadebis gamo marTlac ar Rirs imdeni muSaoba,

    ramdensac vmuSaobdi~.

    2. `amgvari maRali gadasaxadebis gamo iZulebuli var, vimuSao ufro meti,

    raTa SevinarCuno cxovrebis pirobebi~.

    im adamianisaTvis, romelic pirvel mosazrebas warmoTqvams, dominirebs

    Senacvlebis efeqti, xolo meore winadadebis avtorze Semosavlis efeqti.

    orive Tvalsazrisi srulyofilad asaxavs keTilgonivrul qcevas.

    SeuZlebelia, Semosavlisa da Senacvlebis efeqtebis konfliqtiT

    gamowveul ganusazRvrelobas metismetad mkveTrad gavusvaT xazi. pasuxs

    SekiTxvaze, ra zegavlenas axdens sagadasaxado sistemaSi gatarebuli

  • 35

    cvlilebebi Sromis miwodebaze, mxolod empiriuli muSaoba (analizi, romelic,

    Teoriisagan gansxvavebiT, dakvirvebasa da gamocdilebas efuZneba) gagvcems.

    Tundac yvelaze maRali Tanamdebobis pirTa mosazrebebs am sakiTxze

    mniSvnelovani skepticizmiT unda mivudgeT.

    Sromis miwodebis magaliTze dayrdnobiT Cven argumenti CamovayalibeT.

    Tumca iTvleba, rom aRniSnuli sakiTxi ufro zogadia, Teoriis erT-erTi

    ZiriTadi mizani ki is aris, rom Cveni yuradReba Cvens mierve ignorirebul

    sferoebze gaamaxvilos.

    empiriuli analizis meTodebi

    Teoria imis saSualebas gvaZlevs, rom Cvensave mosazrebas organizaciuli

    forma mivaniWoT, rodesac igi ekonomikur samyaroSi mimdinare cvlilebaze

    adamianTa reaqciis Sefasebas Seexeba. Tumca igi, Cveulebriv, aRniSnuli

    reaqciis masStabebze ar migvaniSnebs. marTlac, axlaxans ganxiluli Sromis

    miwodebis sakiTxis TvalsazrisiT, mxolod Teoria uZluria, mosalodneli

    cvlilebis mimarTuleba iwinaswarmetyvelos. amisaTvis empiriuli muSaobaa

    aucilebeli. moqmedebs empiriuli strategiis sami saxe: piradi interviu,

    eqsperimenti da ekonometrikuli Sefaseba. TiToeuli maTganisaTvis TeoriasTan

    koordinacia sasicocxlod aucilebelia. Teoria Sesaswavli sakiTxis

    organizaciul struqturaze, dasmul SekiTxvebsa da Sedegebis interpretaciaze

    zemoqmedebs.

    interviuebi

    yvelaze uSualo da pirdapiri gza imis gasarkvevad, Tu rogor zemoqmedebs

    mTavroba adamianis qcevaze, Tavad am adamianisaTvis martivi SekiTxvis dasmaa. es

    aris empiriuli `kvlevis~ tipi, romelic reportiorebisTvisaa damaxasiaTebeli

    (`gviTxariT, gadaavadebT Tu ara pensiaze gasvlas im SemTxvevaSi, Tu

  • 36

    saxelmwifo socialuri uzrunvelyofis sargebels Seamcirebs?~). Sromis

    miwodebaze gadasaxadis efeqtis Sesafaseblad araerTi rTuli interviu

    Catarda. britanel iuristTa da buRalterTa jgufs dausves frTxili SekiTxva,

    Tu rogor gansazRvraven Tavisi samuSao saaTebis raodenobas, ician Tu ara im

    sagadasaxado ganakveTebis Sesaxeb, romlebic maT mimarT gamoiyeneba,

    sagadasaxado ganakveTi maT muSaobas stimuls uqmnis Tu bariers. pasuxebis

    mixedviT dadginda, rom gadasaxadebi SedarebiT cota adamianze zemoqmedebs

    (Break, 1957, gv. 549). mdidari amerikelebis jgufis Sesaxeb ufro gviani

    gamokvlevis Tanaxmad, `mxolod maTi erTi meeqvsedi... amtkicebs, rom maT

    TandaTanobiT mzardi saSemosavlo gadasaxadis gamo faqtobrivad Seamcires

    muSaobis masStabi... isini, vinc maqsimalur zRvrul sagadasaxado ganakveTs

    eqvemdebarebodnen, samuSao barieris arsebobis Sesaxeb odnav ufro xSirad

    acxadebdnen, vidre isini, vinc ufro dabali ganakveTiT ibegrebodnen~ (Barlow,

    Brazer & Morgan, 1966, gv. 3).

    interviusaTvis damaxasiaTebeli naklovaneba

    interviuTa interpretireba did yuradRebasa da sifrTxiles moiTxovs.

    yovelives Semdeg, Tu individi xmamaRla ar acxadebs Tavisi sagadasaxado

    ganakveTis Sesaxeb, es sulac ar niSnavs imas, rom igi ver aRiqvams gadasaxadis

    gadaxdamde periodsa da gadasaxadis gadaxdis Semdgom periods Soris

    gansxvavebas.

    Zveli Cinuri andaza gvaswavlis: `usmine, ras ambobs, da Semdeg uyure, ras

    akeTebs~. faqti, rom individi raimes ambobs Tavisi qcevis Sesaxeb, sulac ar

    adasturebs naTqvamis WeSmaritebas. zogierT adamians uWirs imis aRiareba, rom

    finansuri gadawyvetileba zemoqmedebs mis SromiT gadawyvetilebaze (`mirCevnia,

    ar visaubro fulis Sesaxeb. es samarcxvinoa~, _ Tqva msaxiobma barbara

    streizandma). sxvebi mTavrobas sruli funqciis qonis gamo sayveduroben, Tumca

    maT qcevaze gadasaxadebi faqtobrivad ar zemoqmedebs. davuSvaT, gsurT gaigoT,

    TuUromel radiosadgurs usmens ojaxi. ras moimoqmedebT: SeekiTxebiT maT Tu

    mixvalT maTTan saxlSi da naxavT, romel talRazea dayenebuli radiomimRebi?

    eqsperimentebi

  • 37

    ukve aRvniSneT, rom ekonomikaSi empiriuli muSaobis ZiriTadi problema

    kontrolirebadi eqsperimentebis Catarebis SeuZleblobaa. Tumca mTavrobam

    daafinansa ramdenime cda, romelTa mizani ekonomikuri qcevis Sesaswavlad

    eqsperimentuli meTodologiis gamoyeneba iyo. idea, romelic aRniSnul

    socialur eqsperimentebs usvams xazs, im samuSaoebSia ilustrirebuli,

    romlebic 1990-iani wlebis dasawyisSi saxelmwifo da kerZo skolebis

    SedarebiT efeqtianobaze Catarda.

    dRes sakmaod mwvave debatebi mimdinareobs imis Sesaxeb, sajaro finansebi

    bavSvebis kerZo skolebSi gasagzavnad unda gamoiyenebodes Tu ara. aRniSnuli

    debatebis mTavari sakiTxia, aris Tu ara kerZo skolebi saxelmwifo skolebze

    ufro efeqtiani, gansakuTrebiT, _ roca saqme exeba ganaTlebul bavSvebs

    centraluri qalaqebidan. am SekiTxvaze pasuxis gacemis bunebrivi gza

    analogiuri donis im studentTa moswrebis Sefasebaa, romlebic erTi tipis

    skolebSi swavloben. aRniSnulma gamokvlevam uCvena, rom kerZo skolebi ufro

    kargad muSaoben. Tumca aseTi Sedegi SeiZleba imitom miviReT, rom maRali

    miRwevebis mqone studentebi, pirvel rigSi, kerZo skolebSi swavlas arCeven.

    1990 wels, uiskonsinSi daigegma socialuri cda, romelic am problemisken

    iqneboda mimarTuli2. qalaq miluokis Rarib ojaxebs neba darTes, ganacxadi

    SeetanaT im programaze, romelic daafinansebda maT swavlas arareligiur

    kerZo skolaSi. ganmcxadeblebisgan programaSi monawileni SemTxveviTobis

    principiT SeirCa. ganmcxadeblebi, romelTa SerCeva ar moxda, sakontrolo

    jgufis funqcias asrulebdnen. nebismieri gansxvaveba, romelic ori jgufis

    Semdgom saskolo miRwevaSi dafiqsirdeboda, unda ganxiluliyo, rogorc ori

    sxvadasxva tipis skolis SedarebiTi efeqtianoba.

    socialuri eqsperimentisaTvis damaxasiaTebeli naklovaneba. eqsperimenti

    ekonomikuri qcevis Sesaswavlad saimedo meTodia, Tumca mas garkveuli

    SezRudvebic axasiaTebs. amis erT-erTi mizezi swored is aris, rom klasikuri

    eqsperimentis meTodologia aucilebel winapirobad arCevanis SemTxveviTobas

    miiCnevs _ SerCeuli pirebi im sazogadoebis warmomadgenlebi unda iyvnen,

    romlis qcevac amJamad kvlevis sagania. socialuri eqsperimentis SemTxvevaSi

    arCevanis gakeTeba SemTxveviTobis principis ganuxreli dacviT (Tavdapirvelad

    am principis dacva Tundac SesaZlebeli iyos) faqtobrivad SeuZlebelia. ase,

    magaliTad, miluokis eqsperimentSi aRmoCnda, rom zogierTi studenti, romelic

    2 dawvrilebiTi informaciisaTvis ixileT Rouse [1998].

  • 38

    kerZo skolaSi gaigzavna, leqciebs sulac ar eswreboda, an mxolod mcire xnis

    ganmavlobaSi eswreboda. vinaidan studentebma Tavad airCies kerZo skola,

    studentTa maxasiaTeblebi dabalSemosavliani mosaxleobis warmomadgenelTa

    jgufs ukve aRar ekuTvnoda.

    garda amisa, mcenareebisa da laboratoriuli cxovelebisagan gansxvavebiT,

    adamianebma ician, rom isini eqsperimentSi monawileoben. Segneba ki qcevaze

    yovelTvis axdens zegavlenas. mcirericxovani da universaluri programis

    monawileTa reaqcia programis mimarT metad gansxvavebulia. eqsperimentma,

    romelic mxolod ramdenime Tvis ganmavlobaSi grZeldeba, SeiZleba sruliad

    gansxvavebuli Sedegi moitanos im SedegTan SedarebiT, romelic SesaZloa

    mudmivmoqmed programas hqondes.

    cxadia, socialuri eqsperimentebi Zvirad Rirebulia. ase, magaliTad,

    eqsperimenti Catarda Raribi mosaxleobis sayofacxovrebo gadawyvetilebebze

    saijaro subsidiebis zegavlenis Sesafaseblad da is 163,3 milioni aSS dolari

    dajda (ix. Ingram [1985]). bartlesis mixedviT [1995], socialur eqsperimentze

    mTlianma danaxarjma 1970 wlis Semdeg miliard dolars gadaaWarba. Tumca

    aRniSnuli danaxarji garkveuli saxis samomavlo investiciaa. SesaZloa, Rirdes

    kidec ramdenime milioni dolaris daxarjva im programis efeqtianobis

    gansazRvrisaTvis, romelic ramdenime miliardi dolaris daxarjvasTan iqneba

    dakavSirebuli.

    laboratoriuli eqsperimentebi. ekonomikuri qcevis garkveuli saxiT

    Seswavla laboratoriul pirobebSicaa SesaZlebeli. es aris midgoma, romelsac

    xSirad fsiqologebi iyeneben. gamomcdeli daiqiravebs adamianTa (subieqtTa)

    jgufs, romlebic sxvadasxva funqciebs asruleben. Sromis miwodebis

    Sesaswavlad gamomcdelma SeiZleba Sromis miwodebis Teoriidan aRniSnos, rom

    mTavari cvladi wminda xelfasis ganakveTia. SesaZlo eqsperimentuli strategia

    ki aseTia: subieqtebs sxvadasxva samuSaoebis SesrulebisaTvis garkveul

    jildoebs hpirdebian da iniSnaven, Tu rogor icvleba samuSaos Sesrulebis

    xarisxi jildos xarisxis Sesabamisad.

    laboratoriuli eqsperimentis dros gamoaSkaravdeba socialuri

    eqsperimentisaTvis damaxasiaTebeli naklovaneba. mTavari problema isaa, rom

    garemo, romelSic qcevaze dakvirveba xdeba, xelovnuria. ufro metic,

    subieqtebi, romlebic kolejis studentebs warmoadgenen, mTeli sazogadoebis

    warmomadgenlebi ver iqnebian. Tumca laboratoriuli eqsperimenti bevrad ufro

  • 39

    iafi da moqnilia, vidre socialuri eqsperimenti. misi popularoba erTob

    gaizarda ukanasknel wlebSi, da rogorc Semdgom TavebSi davinaxavT,

    saintereso da mniSvnelovani Sedegi mogvca.

    ekonometrikuli mecnierebebi

    ekonometrika aris ekonomikuri monacemebis statistikuri analizi,

    romelic adamianTa azris gamokiTxvisa da maTze Catarebuli cdis Sedegebs ar

    efuZneba. ufro metic, am mecnierebis mixedviT, sxvadasxva politikis zegavlenis

    Sesaxeb daskvna swored Seswavlili qcevis mixedviT keTdeba3. maSin, rodesac

    ekonomistebi ver akontroleben istoriul movlenebs, ekonometrika momxdari

    movlenis mniSvnelobis Sefasebis saSualebas iZleva.

    SromiTi qcevis martivi modelis mixedviT, wliuri samuSao saaTebi (L

    Labor supply) damokidebulia wminda xelfasis ganakveTze (net wage rate - wn).

    amasTanave, iseTi arasaxelfaso Semosavali, rogoricaa dividendi da procenti

    (A), asaki (X1) da Svilebis raodenoba (X2), SesaZloa samuSao saaTebis

    raodenobaze zemoqmedebdes. ekonometrikosi samuSao saaTebisa da am

    ganmartebiTi cvladebis urTierTobis gamosaTvlelad specifikur algebrul

    formas irCevs. gansakuTrebiT martivi forma aseTia:

    L = 0 + 1wn + 2A + 3X1 + 4X2 + (2.1)

    gantolebis parametrebia, xolo _ SemTxveviTi (arasistematuri)

    Secdoma. parametrebi gviCvenebs, Tu rogor zemoqmedebs marjvena cvladi

    samuSao saaTebis raodenobaze. Tu 1 = 0, maSin wminda xelfasi samuSao

    saaTebis raodenobaze ar zemoqmedebs. Tu 1 0-ze metia, maSin wminda xelfasis

    zrda pirs aiZulebs, ufro meti imuSaos dominirebs Senacvlebis efeqti. Tu

    1 0-ze naklebia, maSin wminda xelfasis zrda pirs aiZulebs, ufro naklebi

    imuSaos _ dominirebs Semosavlis efeqti.

    3 yuradReba miaqcieT imas, rom ekonometrikuli meTodebi gamoiyeneba gamokvlevebisa da eqsperimentebis Sedegad mopovebuli monacemebis mimarTac.

  • 40

    SemTxveviTi Secdoma () Sromis miwodebaze mkvlevrisaTvis SeumCnevel

    zemoqmedebas asaxavs. miuxedavad kvlevaSi CarTuli cvladebis odenobisa,

    yovelTvis arsebobs qcevis modelis mier auxsneli tipi.

    Tu gvecodineba , cxadia, Sromis miwodebaze gadasaxadebis zemoqmedebis

    Sesaxeb yvela debati gadawyvetili iqneba. ekonometrikis praqtikuli mxare

    sxvadasxva teqnikis gamoyenebiT -s Sefasebaa. yvelaze popularuli meTodi

    mravaljeradi regresiuli analizis saxeliTaa cnobili. cxare debatebi

    Sromis miwodebis Sesaxeb migvaniSnebs, rom aRniSnuli teqnika yovelTvis ar

    iZleva saboloo Sedegs. imisaTvis, rom gavigoT, ratom xdeba ase, vnaxoT, Tu

    rogor gamoiyeneba igi Sromis miwodebis magaliTisaTvis.

    am mizniT ramdenime wuTiT daiviwyeT 2.1 gantolebaSi miTiTebuli yvela

    cvladi, garda wminda xelfasisa. amdenad, samuSao saaTebis formula sakmaod

    martivia:

    L = 0 + 1wn + (2.2)

    2.2 gantoleba wrfivia, radgan misi RerZi gadmocemulia L-iTa da wn-iT,

    xolo Sedegi _ sworxazovani.

    2.1 grafiki

    davuSvaT, rom arsebobs informacia gansazRvruli jgufis adamianTa

    samuSao saaTebis odenobisa da gadasaxadebis gadaxdis Semdeg xelfasis

    moculobis Sesaxeb. aRniSnuli dakvirvebis grafikulad gamosaxvisas wertilebi

  • 41

    ganbneulia iseve, rogorc 2.1 A grafikSi. cxadia, erTi swori xazi yvela am

    wertils ver moergeba. mravaljeradi regresiuli analizis mizani im xazis

    parametrebis aRmoCenaa, romelic saukeTesod moergeba wertilebs4. aseTi

    regresiuli xazi gamoxatulia 2.1 B grafikSi. regresiuli xazi geometriulad

    2.2 gantolebaa, xolo misi daxriloba 1-s gamoiTvlis (A parametris

    kalkulacias ki regresiis koeficienti ewodeba).

    1-s gamoTvlis Semdeg ganxiluli unda iqnes misi saimedooba. dgas ki igi

    1-s `WeSmarit~ sididesTan axlos? imisaTvis, rom gavigoT, ratomaa es sakiTxi

    mniSvnelovani, warmoidgineT, rom wertilebi isea ganbneuli, rogorc 2.1 C

    grafikSi. regresiuli xazi 2.1 B grafikSi gamoxatulis identuria, Tumca

    wertilebi ufro metadaa ganbneuli. miuxedavad imisa, rom 1 iseTivea, rogorc

    2.1 B grafikSi, SesaZloa maT saimedoobaSi eWvi SevitanoT. ekonometrikosebi

    standartul Secdomas gamoiTvlian, romelic mianiSnebs, Tu rogor SeiZleba

    gansxvavdebodes gamoTvlili parametri WeSmariti sididisgan. rodesac

    standartuli Secdoma Sefasebuli parametris moculobasTan SedarebiT

    umniSvneloa, maSin koeficienti statistikurad mniSvnelovnad CaiTvleba.

    aRniSnul magaliTSi mxolod erTi ganmartebiTi cvladi gvxvdeba wminda

    xelfasi. davuSvaT, mis nacvlad gantolebis ori cvladi arsebobda: wminda

    xelfasi da arasaxelfaso Semosavali. organzomilebian sivrceze regresiuli

    xazis morgebis msgavsad, regresiuli sibrtye SesaZloa samganzomilebian

    sivrceSi ganbneul wertilebs moergos. orze meti cvladis SemTxvevaSi

    Sesaferisi geometriuli asaxvis forma ar arsebobs. miuxedavad amisa,

    analogiuri maTematikuri principebi nebismieri raodenobis ganmartebiTi

    cvladebis parametrebis gamosaTvlelad gamoiyeneba (im pirobiT, rom cvladebis

    raodenoba dakvirvebaTa raodenobaze naklebia). faqtobrivi kalkulaciebi

    kompiuteris saSualebiT xdeba.

    moqmedi -s gamoTvlisas SesaZlebelia daskvnis gakeTeba L-is cvlilebis

    Sesaxeb, romelic wminda xelfasis SecvliTaa gamowveuli. davuSvaT, 1 = 100-s.

    Tu gadasaxadebis zrda wminda xelfass 50 centiT amcirebs, maSin individi

    wliurad 50 saaTis (100 X 50 dolarze) ganmavlobaSi imuSavebs.

    4 saukeTeso xazi kvadratSi ayvanil vertikalur manZils, romelic xazis wertilebsa da ganbneul wertilebs Soris arsebobs, minimumamde amcirebs. ixileT Wooldridge [2003].

  • 42

    ekonometrikuli analizisaTvis damaxasiaTebeli naklovanebebi

    ekonometrikuli analizis dros warmoiSoba sirTuleebi, romlebic xsnis

    imas, Tu ratom iReben sxvadasxva mkvlevrebi sxvadasxva daskvnebs. ase,

    magaliTad, 2.1 gantolebaSi nagulisxmebia daSveba, rom TiToeuli adamianis

    qcevas erTi da igive gantoleba aRwers. Tumca sxvadasxva tipis adamianebi

    sxvadasxvagvari Sromis miwodebiT xasiaTdebian. daojaxebul qals

    daojaxebuli mamakacisagan gansxvavebuli reaqcia eqneba wminda xelfasis

    cvlilebaze. analogiurad, axalgazrdas xandazmulisagan gansxvavebuli Sromis

    miwodeba axasiaTebs. aseT adamianTa erT jgufSi gaerTianeba parametrebis

    araswor gamoTvlas iwvevs. mkvlevrebma ZiriTadad winaswar ar ician, Tu rogor

    daiyofa maT mier SerCeuli nimuSebi. aq saarbitraJo gadawyvetilebis msgavsi

    gadawyvetilebebis miRebaa saWiro, ramac SesaZloa mkvlevrebi gansxvavebul

    Sedegebamde miiyvanos.

    erT-erTi problema isaa, rom parametrebi icvleba. qalTa Sromis miwodebis

    gantoleba, romelic 1975 wlis maCveneblebs eyrdnoba, 2004 wlis maCveneblebis

    safuZvelze damyarebuli imave gantolebis Sedegisgan metad gansxvavebul

    Sedegebs mogvcems. garkveulwilad es qalTa muSaobisadmi damokidebulebis

    Secvlis Sedegia da, amdenad, damokidebulia sidideze. zogadad, is realoba,

    romlis gamokvlevis survilic ekonometrikosebs amoZravebT, mudmivad icvleba.

    sxvadasxva maCveneblebze dayrdnobiT gakeTebuli Sefasebani gansxvavebulia,

    Tundac maT gamosaTvlelad analogiuri meTodebi gamoiyenebodes.

    garda amisa, imisaTvis, rom saimedod iyos gamoTvlili, regresiuli

    gantoleba yvela Sesabamis cvlads unda moicavdes. sxva SemTxvevaSi zogierTi

    efeqti, romelic gamotovebuli cvladis Sedegia, SesaZloa miekuTvnos wminda

    xelfasis faqtors. mniSvnelovani cvladebi xandaxan gantolebaSi

    gamotovebulia, radgan maT Sesaxeb informacia ubralod ar arsebobs. ase,

    magaliTad, rTulia movipovoT informacia mosaxleobis arasaxelfaso

    Semosavlebis wyaroTa Sesaxeb. davuSvaT, rom: (1) arasaxelfaso Semosavlebis

    zrdasTan erTad (sxva Tanabar pirobebSi) adamianis muSaobis masStabi iklebs,

    da (2) arsebobs tendencia, rom maRalanazRaurebad adamians aseve maRali

    arasaxelfaso Semosavali hqondes. Tu Cvens gantolebaSi ar mivuTiTebT

    arasaxelfaso Semosavals, misi efeqtis nawili xelfass miewereba, xolo 1-s

    gaangariSebuli sidide Tavis WeSmarit sidideze ufro naklebi iqneba.

    zogadad, 1-s gaangariSebuli sidide yovelTvis araobieqturia, garda im

    SemTxvevisa, rodesac gantolebaSi yvela is cvladia CarTuli, romelic

  • 43

    samuSao saaTebis raodenobaze zemoqmedebs da sistematuradaa dakavSirebuli

    xelfasTan.

    problema ufro garTuldeba maSin, rodesac potenciurad mniSvnelovani

    cvladi gamoTvlas ar eqvemdebareba. iseTi damokidebuleba, rogoricaa

    agresiuloba (iniciativis maRali xarisxi), SesaZloa samuSao gadawyvetilebebze

    zemoqmedebdes, Tumca misi gamoTvla SeuZlebelia.

    mkvlevrebi xSirad kamaToben imis Sesaxeb, Tu romeli cvladi unda iqnes

    CarTuli gantolebaSi. magaliTad, unda moicavdes Tu ara gantoleba iseT

    cvlads, rogoricaa individis ganaTlebis done? erTni amtkiceben, rom

    ganaTleba Sromis miwodebaze zemoqmedebs da, amdenad, CarTuli unda iqnes

    gantolebaSi, rogorc ganmartebiTi cvladi. meoreni darwmunebulni arian, rom

    ganaTleba samuSao gadawyvetilebebze mxolod xelfasis cvlilebis kuTxiT

    zemoqmedebs da, amdenad, misi gantolebaSi CarTva araracionaluria.

    ekonomikuri Teoria ganmartebiTi cvladebis saZieblad garkveuli struqturis

    CamoyalibebaSi gvexmareba. Tumca igi iSviaTadaa gansazRvruli _ sxvadasxva

    mkvlevrebi sxvadasxva daskvnebs akeTeben.

    cvladebis gansazRvris procesSi arsebuli siZneleebi saimedo Sefasebis

    mopovebas arTulebs. ganvixiloT samuSao drois gamoTvlisas wamoWrili

    problemebi. erTi SexedviT, yvelaferi martivia _ TiTqos mxolod samsaxurSi

    gatarebuli drois gamoTvlaa saWiro. Tumca ukeTesia, gamovTvaloT mokle

    Sesveneba da `gacdenili~ dro. maTi gamoTvla aSkarad ufro rTulia. xelfasis

    ganakveTis gamoTvlac arsebiT problemebs ukavSirdeba. yvelaze kargi meTodi

    aris gamoTvla ara mxolod im Tanxisa, romelsac daqiravebuli yoveli kviris

    bolos iRebs, aramed sxva sargeblis Rirebulebisac (pensiis ufleba,

    janmrTelobis dazRveva, kompaniis avtomanqaniT sargeblobis ufleba da a.S.)

    erTi mniSvnelovani daSveba: gantolebis marjvena mxares ganlagebuli

    cvladebi marcxniv ganlagebul cvladebze zemoqmedebs, magram ara piriqiT. Tu

    es ase ar aris, maSin marTlac seriozuli problemebi iCens Tavs. davuSvaT, 2.1

    gantolebis 1 dadebiTia. erT-erTi interpretaciis mixedviT, wminda xelfasis

    zrdasTan erTad adamiani ufro mets muSaobs. meore, sakmaod damajerebeli

    interpretaciis mixedviT, damqiravebeli met xelfass uxdis adamians, romelic

    ufro didxans muSaobs. marTlac, xelfasis ganakveTi SesaZloa namuSevar

    droze zemoqmedebdes, namuSevari dro ki _ xelfasis ganakveTze. Tu marTlac

    asea, maSin mravaljeradi regresiuli analizis Sedegad 1-is gamoTvlili

  • 44

    sidide Sromis miwodebaze wminda xelfasis cvlilebis efeqts arasworad

    afasebs.

    gamoiyeneba ramdenime statistikuri meTodi aRniSnuli erTdrouli mizez-

    Sedegobrivi urTierTobis problemis gadasaWrelad. isini rTulia da

    sxvadasxva meTodebma SesaZloa sxvadasxva Sedegebamde migviyvanos. es aris

    ekonometrikuli mecnierebebis Sedegebis sxvadasxvaobis kidev erTi mizezi.

    daskvniTi komentarebi

    Teoria empiriuli mkvlevrebis mniSvnelovani iaraRia, romelic maT im

    cvladebis izolirebaSi exmareba, romlebmac SesaZloa qcevis garkveul saxeze

    zegavlena moaxdinos. empiriuli muSaoba amowmebs, Seesabameba Tu ara Teoria

    msoflio gamocdilebas. imis gamo, rom ekonomistebisaTvis is Sedegia yvelaze

    sasurveli, romlis safuZvelic mopovebuli realuri monacemebia, empiriuli

    muSaobis yvelaze gavrcelebuli meTodi ekonomikaSi ekonometrikuli analizi

    gaxlavT. Tumca yvelaze patiosani ekonometrikosebic ki sxvadasxva

    daskvnebamde midian, radgan arc monacemebi da arc statistikuri teqnika ar

    aris srulyofili. keTilgonieri adamiani `faqtebis~ definiciis

    gansakuTrebuli nakrebis swor interpretacias ar daeTanxmeba:

    faqti martivia

    da faqti pirdapiria.

    faqti zarmacia

    da faqti igvianebs.

    yvela faqts axlavs mosazreba,

    faqtebi arasodes akeTeben imas, rac me msurs5.

    gadaviwuroT imedi, rom odesme SeviswavliT im faqtorebs, romlebic

    zemoqmedebs ekonomikaze? ra Tqma unda, ara. ekonomisti, romelic ikvlevs

    empiriul SekiTxvas, aucileblad Seejaxeba mecnierebebs, romelTagan

    5 ''Gross-Eyed and Painless''-idan 1980 Bleu Music Co., Index Music, Inc., and E.G Music. Ltd. deivid birnisa da braian enos nebarTviT.

  • 45

    TiToeuli sxvadasxva daSvebas akeTebs, problemis sxvadasxva aspeqtze

    amaxvilebs yuradRebas da, amdenad, sruliad gansxvavebul daskvnebs gvTavazobs.

    xSirad ramdenime gamokvlevis harmonizacia xdeba da ganxilvis fenomenis

    naTeli suraTi iqmneba. feldStainma (1982A, gv. 830) aseTi qmedebebis

    ganmaxorcielebeli