r_psİkolojİ gİrİs 1.pdf

7/25/2019 R_PSKOLOJ GRS 1.pdf

1/272

PSKOLOJYE GR1

YRD. DO. DR. SEMA KARAKELLE

STANBUL NVERSTESAIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES


2/272


3/272

STANBUL NVERSTESAIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

PSKOLOJYE GR1

YRD. DO. DR. SEMA KARAKELLE


4/272

NSZ

nsanlarn davran, dnce ve duygularn daha iyi anlamak iin btn bunlara nedenolan etmenler hakknda dnmek pek ok insan iin ilgi ve ekici ve merak uyandrcdr.Psikoloji bilimi ile ilgilenen aratrmaclarn da benzeri konularda tutkulu birmerak iindeolduklar aktr. Ancak insan davran, dnce ve duygularn aklamaya aba sarf ederkenonlarn ayn zamanda yapmalar gereken, insann insan incelemeye almasnn getirdiiolas glkleri, titiz gzlemler ve kontroll aratrma dzenekleri sayesinde bertaraf etmelerive elde ettikleri bulgular ortaya koyarak elde ettikleri bilgileri kamuoyuyla paylamaktr.

Psikolojiye Giri 1 ve Psikolojiye Giri 2 ders kitaplarnda, yaklak 150 yldr,insanlarn eitli ynleri hakknda biriktirilmi bilgiler ve sregelen tartmalarn bir zetini

bulacaksnz.

Bu ders kitab, psikoloji bilimi ile yeni tanan rencilerin psikolojinin tanm,kulland yntemler, insan anlamada kullanlan belli bal yaklamlar ve insanlarn temelzellikleri konusunda edinmeleri gereken temel kavramlar, temel teorileri ve insandavranlarnn eitli ynlerine ilikin aklamalar tantma amacn tamaktadr. Paylalan

bu bilgilerin, okuyucuda insanlar anlamak iin temel bir ereve izmesi ve Psikolojiye Giri2 de ele alnacak olan uygulamal konular iin bir balang oluturmas beklenmektedir.

Paylatmz bilgilerin insanlarn eitli ynlerine ilgi duyan sizlerin bu konudakikavraylarnda yeni bir pencere amas umuduyla.

Dr. Sema Karakelle

Ayvalk, 2014


5/272

NDEKLERNSZ 4

1. PSKOLOJY RENMEYE BALARKEN 12

1.1. Psikolojinin Tanm 17

1.2. Psikoloji Biliminin Amalar 17

1.3. Psikoloji Biliminin Alt Alanlar 18

1.4. Gemiten Gnmze Psikoloji Biliminin yks 20

1.4.1. Psikolojinin kuruluu ve Wilhelm Wundt (1832-1920) 20

1.4.2. Herman Ebbinghaus (1850-1909) 21

1.4.3. Yapsalclk ve Edward Titchener (1867 -1927) 21

1.4.4. levcilik ve William James (1842-1910) 22

1.4.5. Davranlk ve John B. Watson (1878 -1958) 22

1.4.6. Gestalt Ekol 23

1.4.7. Psikanaliz ve Sigmund Freud (1856 -1939) 24

1.4.8. Hmanistik Psikoloji 24

1.4.9. Bilisel Yaklam 25

1.4.10. Evrimsel Psikoloji 25

1.4.5. Psikoloji Bilimi Nereye Doru Gitmektedir? 26

2. NSANI NASIL NCELEMELYZ? 31

2.2. Bilim, Bilimsel Yntem ve Bilimsel Bilgi Ne Demektir? 37

2.2.1. Bilim ve Bilimsel Yntem 37

2.2.2. Bilimsel Etkinliin Amalar Nelerdir? 37

2. 2. 3. Bir Bilginin Bilimsel Olmas Ne Anlama Gelmektedir? 38

2.3. Bilimsel Bir Aratrma Nasl Tasarlanp Yrtlr? 39

2.3.1. Bir Aratrma Srecini Nasl Tasarlarz? 39

2.3.2. Gndelik Bir Sorudan Bilimsel Bir Aratrmaya Doru 40

2. 4. Psikolojinin KullandAratrma Yntem ve Teknikleri Nelerdir? 42

2.4.1. Psikolojide Kullanlan Aratrma Yntem Trleri 42

2.4.2. Psikolojide Kullanlan Veri Toplama Yollar 44


6/272

3. NSANIN EVRMSEL VE BYOLOJK TEMELLER 52

3.1. Giri 57

3.2. Biyolojik-Fizyolojik Etmenler 58

3.2.1. Salg Sistemi (Endokrin Sistem) 58

3.3. Kaltmsal Etmenler 60

3.3.1. Kaltm-evre Tartmas Neden nemlidir? 60

3.3.2. Kaltm: Genetik ve Epigenetik 62

3.3.3. Davransal Genetik 64

3.3.4. Epigenetik Gr 65

4.BEYN VE SNR SSTEM 70

4.1. Giri 75

4.2. Sinir Sistemi 76

4.2.1. Merkezi Sinir Sistemi 76

4.2.2. evresel (Periferik) Sinir Sistemi 77

4.3. Sinir Sistemi Nasl alyor? 78

4.3.1. Nron (Sinir Hcresi) 78

4.3.2. Nron i Sinir Akm Nasl Oluuyor? 80

4.3.3. Bir Nrondan Dier Nrona Bilgi Nasl Tanyor Ya da Sinaptik leti 80

4.3.4. Nrotransmitterler 81

5. BEYN VE SNR SSTEM 87

5.1. Beyin 93

5.1.1. Beyin Sap 93

5.1.2. Limbik Sistem 945.1.3. Serebrum 94

5.2. Beyin YarKrelerinde Uzmanlama (Hemisferik Yanallama) 95

5.3. Beyin Nasl nceleniyor? 96

5.3.1. Beyinle lgili Klinik Sorunu Olanlarn ncelenmesi 96

5.3.2. Beyin Etkinliklerini Kaydetme ve Grntleme 96

5.4. Beyin Nasl Geliiyor? 97


7/272

5.4.1. Doum ncesi ve Bebeklik Dneminde Beyin Geliimi 97

5.4.2. ocukluk ve Ergenlik Dnemi 100

6. NSANIN YAAM BOYU GELM 105

6.2. Geliimi Nasl Tanmlyoruz? 111

6.3. Geliim Srecinin ncelenmesi Nasl Mmkn Olmaktadr? 112

6.4. Yaamn ve Canlln Temelleri 113

6.4.1. Yolculuk Var Yarna 113

6.4.2. Yeni Doan 114

6.5. Yaam Boyu Fiziksel Geliim 116

6.5.1. Yaam Boyu Fiziksel ve Bedensel Deimeler 116

6.5.2. Duyular ve Algnn Geliimi 118

6.5.3. Duyular Aras Alglama ve Alg-Hareket Btnletirmesi 119

7. NSANIN YAAM BOYU GELM 125

7.1. Bilisel Gelime 132

7.1.1. Jean Piaget(1896-1980) ve Bilisel Gelime Kuram 132

7.1.2. Lev Semyonovi Vigotsky (1886-1934): 135

7.1.3. Yaam Boyu Bilisel levlerdeki Deiimler 136

7.2. Sosyal Gelime 137

7.2.1. E. Erikson (1902-1994) ve Psiko-sosyal Geliim Kuram 137

7.2.2. Sosyalleme Sreci 139

8.NSANLARDA DUYUMLAR VE DUYUSAL SSTEMLER 146

8.2. nsanlarda Duyum 152

8.2.1. Duyum 152

8.2.2. Duyusal Eikler 152

8.3. Duyusal Sistemler 153

8.3.1. Grsel Sistem ve Grme 153

8.3.2. itsel Sistem ve itme 155

8.3.3. Koku Sistemi ve Koku Alma 156

8.3.4. Tat Sistemi ve Tat Alma 156


8/272

8.3.5. Deri Duyular ve Dokunma 157

8.3.6. Kinestetik Duyular ve Denge 159

9. ALGIVE ALGISAL SRELER 164

9.1. Alglama Nedir? 169

9.2. Algsal rgtleme 170

9.3. Algsal Deimezlikler 173

9.4. Derinlik ve Uzaklk Algs 174

9.5. AlgYanlmalar 175

9.6. Dier BazEtmenler 177

9.7. Aadan Yukarya ve Yukardan Aaya Sreler 178

10. BLNVE BLN DURUMLARI 184

10.2. BilinNasl Tanmlanabilir? 190

10.3. Bilincin SnrlarVar mdr? 190

10.4. Bilincin levleri 192

10.5. BilinHallerini Deitiren Durumlar 193

10.5.1. Uyku ve Rya Grme 193

10.5.2. Meditasyon 195

10.5.3. Hipnoz 195

10.5.4.Psikoaktif Madde ve lalar 195

11. NSAN NASIL RENR? 201

11.2. renme Nedir? 208

11.3. Klasik Koullanma 208

11.4. Edimsel (Operant) Koullanma 211

Blm Sorular 219

12. NSAN NASIL RENR? 220

12.2. Gzlem Yoluyla renme 227


9/272

12.3. Gizil (Farkna Varmadan) renmeler ve Mekn renme 229

12.4. renmeden Bellee Geerken 231

13. BELLEK 236

13.2.H. Ebbinghaus ve Bellek Aratrmalarnn Balamas 243

13.3.Ksa Sreli Bellek, alma Bellei ve Uzun Sreli Bellek 244

13.3.1. Ksa Sreli Bellek (KSB) 244

13.3.2.alma Bellei 245

13.3.3. Uzun Sreli Bellek (USB) 246

13.4. Bellek lemleri 247

13.4.1. Kodlama ve Geri Getirme Sreleri 247

13.5. rtk ve Ak Bellek 248

13.6. Unutma 249

14. BELLEK 255

14.2. Yeniden Yaplandrlma (na) Sreci Olarak Bellek 261

14.3. Otobiyografik Bellek 263

14.4. FlaBellek 263

14.5. Bellek Glendirme Teknikleri 264


10/272

KISALTMALAR


11/272

YAZAR/LAR NOTU


12/272

1. PSKOLOJY RENMEYE BALARKEN


13/272

Bu Blmde Neler reneceiz?

1.1. Psikolojinin Tanm

1.2. Psikoloji Biliminin Amalar

1.3. Psikoloji Biliminin Alt Alanlar

1.4. Gemiten Gnmze Psikoloji Biliminin yks

1.4.1. Psikolojinin kuruluu ve Wilhelm Wundt (1832-1920)

1.4.2. Herman Ebbinghaus (1850-1909)

1.4.3. Yapsalclk ve Edward Titchener (1867 -1927)

1.4.4. levcilik ve William James (1842-1910)

1.4.5. Davranlk ve John B. Watson (1878 -1958)

1.4.6. Gestalt Ekol

1.4.7. Psikanaliz ve Sigmund Freud (1856 -1939)

1.4.8. Hmanistik Psikoloji

1.4.9. Bilisel Yaklam

1.4.10. Evrimsel Psikoloji

Psikoloji Bilimi Nereye Doru Gitmektedir?


14/272

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


15/272

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl eldeedilecei veya gelitirilecei

Psikoloji biliminin tanmyapar.

Psikolojinin biliminin insanlailgilenen dier alanlardanfarkn aklar.

Psikolojinin alt dallarn vealma konularn bilir.

Psikolog ile benzeri

meslekler arasndakiayrmlar bilir.

Psikoloji biliminin geliimsrecindeki nemli

kuramclarn grlerini vefarklarn aklar.


16/272

Anahtar Kavramlar

Psikoloji Bilimi

Psikolojinin Alt Alan

Yapsalclk levselcilik

Gestalt Ekol

Davran Yaklam

Psikanaliz

Hmanistik Psikoloji

Bilisel Yaklam

Evrimsel Psikoloji


17/272

1.1. Psikolojinin Tanm

nsan doasnn nitelii hakknda sorulan sorular insanlk tarihi kadar eskidir ve geenbin yllar boyunca birbirinden ok farkl alanlar tarafndan cevaplandrlmaya allmtr.nk bu tr bir bilgi, insann gndelik hayatn ve dier insanlar anlamasn kolaylatrdgibi, insan varoluuna ilikin aklamalar iin bir taban oluturmakta ve ayn zamanda ahlaki,

politik ve toplumsal uygulamalara yn verme potansiyeli tamaktadr. Psikoloji biliminink sorusu da benzerdir. Dolaysyla psikoloji, znde, insann doasn tanmlamaya veaklamaya dnk bir aba olarak karmza kar. Daha ileriki blmlerde, bu soruya cevapverirken kullanlan bilgi edinme yollar asndan psikolojinin dier alanlardan naslfarkllatn greceiz. Ayn zamanda psikoloji biliminin tarihsel geliiminin incelenmesi,

bu temel soruya cevap verirken bilimsel yntemi kullanmann neden gerekli olduunu daortaya koyacaktr.

Psikoloji bilimi, yaln bir ifadeyle, insanlarn davranlarnn ve zihinsel srelerininbilimsel yntemler kullanlarak incelenmesi olarak tanmlanabilir. Bu incelemenin amacdavranlar, zihinsel sreleri ve bunlar etkileyen/bunlardan etkilenen etmenleritanmlamak,nasl oluageldiini ortaya koymak ve nedenlerini aklamaktr.

Psikoloji alannda yrtlen aratrmalar, zihinsel sreler ve davranlarn ortayakmasn salayan ileyi hakknda srekli yeni bilgiler ortaya koymaktadr. Bu yeni bilgilereski bilgilerin deiip dnmesini, yeni yaklam ve kuramlarn domasn salamaktadr.Bilimsel aratrma etkinliinin zn oluturan bu srekli yenilenme, insannaklanmasndadaha geni ve ok boyutlu bir gr asna ulamamza neden olmaktadr. Bylece dier

btn bilimlerde olduu gibi, daha karmak sorular ele alabilmek ve daha karmak cevaplarretebilmek mmkn olmaktadr.

1.2. Psikoloji Biliminin Amalar

Psikoloji insanlarn davranlar ve bu davranlar belirleyen grnmez zihinselsreler zerinde almakla birlikte, bu tr sorulara cevap ararken bilimsel yntemi temelealmaktadr. Psikoloji alannda bir aratrma yrtlrken, insanlarn davranlarn ve zihinselsrelerini tanmlamak, aklamak, tahmin etmek ve vardmz sonulardan yararlanarakinsanlk yararna dzenlemeler yapmak isteriz.

Tanmlamak: Psikolojinin ilk amac, dikkatli ve sistemli gzlemler yaparak davranya da srecin ne olduunu, ne ekilde ortaya ktn tanmlamak zere veri toplamaktr.Bylece incelenecek davran ya da sre tarif edilmi, eitli boyutlaryla ortaya konulmuolur.

Aklamak:Daha sonra, tanmlanan davran ve srelerin nedenlerini veya nelerdenetkilenerek ortaya ktn aklama abasna girilecektir. Bu gzlemleri birbirine balayan,ortaya kmalarn salayan nedenler, ilkeler, yaplar kefetmek aklamak zere teoriler ve

modeller ortaya konulmas amalanr.


18/272

Tahmin etmek: Psikoloji iin tahmin, davranlarn hangi artlarda ve biimlerde neekilde ortaya kacan tanmlayan bildirimlerdir. Bir davrann nedenlerinin aklanmasileride ortaya kabilecek bir baka davran hakknda tahminlerde bulunabilmemizisalayacaktr. Ancak bu tahminleri snayarak geerli olup olmadklar hakknda bir fikiredinebilir, farkl koullarn etkilerini karlatrabilir ve ilerideki durumlar iin tahminlerimizikuvvetlendirebiliriz.

Dzenlemek: Bir davran ya da zihinselsreci tanmlayp, aklayp, tahminlerimizisnadktan sonra, bu edindiimiz bilgileri onlar yeniden dzenlemek iin kullanmamzmmkndr. Burada yeniden dzenlemek ile kast edilen, davran balatmak, srekliliinisalamak, durdurmak, yapsn veya iddetini etkilemek, olu skln belirmektir. Aslnda

psikoloji biliminin gndelik insan hayatna en nemli katks bu amaca ulalabilmesi ilemmkn olabilmektedir.

1.3. Psikoloji Biliminin Alt AlanlarPsikolojinin temel varsaymlarndan biri her insann benzersiz (unique) olduudur.

Fakat ayn zamanda insanlar birbirlerine pek ok adan fazlasyla benzerler. Dolaysylapsikologlar, bir insann dier insanlarla neden/nasl benzer ve neden/nasl farkl olduunuaklamaya alrlar.

Psikolojinin tanmn, insanlarn davran ve zihinsel srelerinin incelenmesi olaraksadeletirsek bile, insan davranlarnn ve zihinsel srelerinin eitlilii, ok boyutluluu veetkileyen/etkilenen yaps, insann incelenmesi gereken ynlerini arttrmakta ve

karmaklatrmaktadr. Bu bakmdan psikoloji bilimi, insan, insann farkl ynlerinikapsayan belirli alt alanlara blerek incelemektedir.

Gndelik hayat iinde, insanlar hakknda sorduunuz/sorabileceiniz sorulardnnz. u anda okuduum bilgileri nasl daha iyi aklmda tutabilirim?Annemle/babamlaneden gr ayrlklarmz oluyor?nsanlar gerekten giderek daha saldrganlayor mu?

Neden kk ocuklarn yapamad eyleri byk ocuklar yapabiliyor? Kz/erkekarkadalarmla yaadm sorunlar nasl zebilirim?Gerekten reklamlardan bu kadaretkileniyor muyuz? Ben de yalannca babaannem/dedem gibi mi olacam? nsanlarn birfutbol takmna bu kadar yrekten bal olabilmelerinin nedenleri neler olabilir?

Bunlara benzer sorular hepimiz sorabiliriz. Bu sorular bize ayn zamanda insandavranlarnn eitlilii, ok boyutluluu ve farkl alanlara yaygnl hakknda bir fikir devermektedir. te insan davranlarndaki bu eitlilik, insann ok eitli ynleri zerineuzmanlam alt alanlarn oluumu gerekli klmtr. Yukarda sizin iin yazlm bu sorularnhemen her biri psikolojinin bir baka alt alan/alanlar tarafndan cevaplanmayaallmaktadr. phesiz yukardaki sorularla temsil edilmeyen alt alanlar da bulunmaktadr.imdi bu alt alanlara bir gz atalm.

Geliim psikolojisi, insanlarn yaamlar boyunca bilisel, duygusal ve sosyal olaraknasl deiim gsterdiklerini tanmlamak ve neden byle olduunu aklamak amacn tar.


19/272

rnein kk ocuklarn yapamad eyleri byk ocuklarn nasl yapabildikleriniaklamak veya babaannenizden/dedenizden nasl farkl veya benzer olabileceinizi aklayanilkeleri ortaya koymak geliim psikolojisinin konu alanna girer.

Bilisel psikoloji, dil, hafza, renme, duyum ve alg gibi belirli sre ve ilevleri

inceler ve insan zihninin temel zelliklerini tanmlama ve aklama amacn tar. rnein birmetni nasl daha iyi aklnzda tutabileceinizle ilgili cevaplar bu alanda yrtlen aratrmalarvastasyla ortaya konulabilir.

Sosyal psikoloji, insanlarn tavr ve davranlarn belirleyen sosyal etmenleri veinsanlarn kk gruplar ierisindeki davranlarn ve etkileimlerini tanmlamak veaklamak amacn tar.Bir futbol takmna neden/nasl yrekten bal olunabildii, buaidiyetin bireyin dier davranlar zerindeki etkileri, saldrgan ya da fedakrca davranlarnnedenleri ve etkileri sosyal psikolojinin alma alanna girmektedir.

Endstri ve rgt Psikolojisi, bireylerin alma ortamlar ierisindeki davranlar,bunlar etkileyen etmenler, daha salkl ve mutlu alabilmek iin yaplabilecek kurumsaldzenlemeler ile ilgilenmektedir. Endstri psikologlar, i yerlerinde alan bireylerinstreslerinin nasl azaltlabilecei, bir ie en uygun personelin nasl seilebilecei gibikonularda almalar yrtrler.

Klinik Psikoloji, psikolojik kkenli sorunlar olan bireylerin bu sorunlarnnzmnde yardmc olmak amacn tar. Ayn zamanda bu davranlarn nedenleri,zmleri ve ne tr teknikler kullanlarak ele alnabilecei ile ilgili aratrmalar yrtr.

Bu temel alt alanlarn dnda, bir ya da bir ka alannn kesiimlerinden ortaya kanve insan davrannn eitli boyutlarn irdeleyen trafik psikolojisi, okul psikolojisi, spor

psikolojisi, eitim psikolojisi, salk psikolojisi gibi alt alanlar da bulunmaktadr. PsikolojiyeGiri konular boyunca, bu alt alanlarn ounu kapsayan ve insan davrannn eitliynlerini aklayan birikmi bilgileri gzden geireceiz.

Psikoloji farkl alt alanlarda uzmanlaarak almakta olsa bile, insan tm boyutlarylakavrayabilmek iin en azndan bir ka alt alann bilgisinin birbirini desteklemesi gerektiiaktr. rnein bilisel geliim zerine almak isteyen bir aratrmac, hem geliim ve hem

de deneysel psikolojiden gelen bilgileri birlikte ele almak durumundadr.

Bir alt alanda uzmanlamak ve bu unvan kullanmak, lisans eitimini tamamladktansonra, ilgili alanda en az yksek lisans derecesi elde etmekle mmkndr. Dolaysyla, pekok lkede olduu gibi lkemizde de psikolog olabilmek iin drt yllk psikoloji lisanseitimini tamamlamak; belirli bir alt alann uzman olabilmek iin ise ilgili alanda en azyksek lisans eitimi grmek gerekmektedir.

Psikologlar normal insan davranlaryla ilgilenirler. Psikiyatristler ise organik kkenlinormal d davranlarn tan ve tedavisinde uzmanlamlardr. Psikiyatristlik lkemizde 6

yl olan tp eitimini tamamlayarak hekim olduktan sonra psikiyatri alannda uzmanlk eitimialnmas art ile yrtlebilen bir meslek alandr. Psikiyatristler tp eitimi aldklar ve


20/272

organik kkenli rahatszlklarla ilgilendikleri iin ilala tedavi yrtebilirler. ster organikkkenli olsun, ister psikojenik olsun pek ok durumda, etkili bir tedavi sreci iin psikolog ile

psikiyatristin ibirlii yaparak almas gerekir.

1.4. Gemiten Gnmze Psikoloji Biliminin yks

Psikolojinin bir bilim olarak tarihi, 1879 ylnda, Wilhelm Wundt tarafndanAlmanyann Leipzig ehrinde kurulan Psikoloji Laboratuvar ile balatlr. Bu tarihin nekadar nemsenmekte olduu, tm dnyada psikoloji biliminin ortaya knn 100. Ylnn1979 ylnda kutlanmasndan da anlalabilir.

Psikoloji biliminin ilgilendiini meselelerin aslnda ne kadar eski olduudnldnde, 1879 ylnda Wundtun kurduu laboratuvarn nemini anlamak zorgrnebilir. Gerekten de bugn bile psikolojinin inceledii baz konularn Antik Yunandan

bu yana felsefeciler tarafndan da ele alnp tartldn gryoruz. nsan doasnn neliisorusu ve belli baz alanlardaki davran zelliklerinin nasl aklanabilecei, Platondan buyana eitli ekillerde cevaplanmaya allmtr. Psikoloji biliminin doduu 19. yzylsonlarna kadar, felsefeciler insan doasn kendi tasarlarna, sezgilerine, karmlarna vekiisel tecrbelerine dayal ele alarak aklamaya almlardr. Psikolojinin fark, busorulara cevap ararken kulland yntemden kaynaklanmaktadr.Psikoloji, bu sorularaolgulara dayal cevaplar bulmaya ynelmi; bu olgular belirleyebilmek iin test ve tekniklergelitirmi; insan sistematik olarak inceleyerek ve deneysel aratrmalarn sonularndanyararlanarak aklayabilme abas iine girmitir. Wundtun kurduu laboratuvarnn nemi,

bu teebbsn ilk resmi meknolmasndan kaynaklanmaktadr.

1.4.1. Psikolojinin kuruluu ve Wilhelm Wundt (1832-1920)

Wundt, resmi akademik bir disiplin olarak psikoloji biliminin kurucusudur. Daha

sonra dnyann eitli yerlerinde benzerleri kurulacak ilk psikoloji laboratuvarn kurmu, ilkdergiyi ynetmi ve deneysel psikolojiyi bir bilim olarak balatmtr. Wundt tarafndanincelenen duyumlar, alg, dikkat, heyecanlar gibi konular hala psikoloji biliminin temelalma alanlarn oluturmaktadr.

Wundtun Leipzigde kurduu bu laboratuvar, o yllarda dnyann her tarafndan

psikoloji ile ilgilenen aratrmaclar iin bir ekim merkezi olmutur. O yllarda, dnyanneitli yerlerinde psikolojinin bir bilim olarak kuruluu, bu laboratuvarda yetimi aratrmacve renciler tarafndan gerekletirilmitir. rnein, 1883 ylnda Amerikada John Hopkinsniversitesinde;

1926da Yunanistanda; 1936da Trkiyede stanbul niversitesinde ilk kez psikolojilaboratuvar kurulmutur. lkemizde psikoloji ile ilgili derslerin okutulmasnn 1915 ylndaDarlfnn ats altnda balad ve o yllarda Anchz tarafndan bir laboratuvar kurulmasiin baz almalarn yapld ancak sonulanmad bilinmektedir.


21/272

19. yzyln ikinci yarsnda biyoloji ve fizik gibi doa bilimlerinde kullanlan yntemve ara - gerelerin insan incelemek iin kullanlmaya balanmas ksa srede nemli yntemve anlay deiiklikleri ortaya karmtr. Aratrmaclar zihinsel olgular aratrmak iinteknikler gelitirmi, aletler tasarlam; insan zihnini incelemek zere kontroll gzlem vedeneyi kullanmaya balamlardr.

Bu aratrmalarn nemli bir ksm duyularn incelenmesi ile ilgiliydi. Wundtunalmalarnn nemli bir ksm da bu konularla psikofizyoloji- ile ilgilidir. Ancak Wundt,

psikofizyoloji ile ilgilendii kadar, insan bilincinin ie bak yntemiyle incelenmesi ile deilgilenmitir. Amac bilin srelerinin en temel paralarn analiz etmek ve bu paralarnnasl dzenlendiklerini/sentezlendiklerini belirlemek ve bu dzenlemeleri yneten birlemeyasalarn ortaya koymakt. Bu paralarn duyumlar olduunu kabul edildiinden onlaranlayabilmek iin psikofizyoloji bilgisinden yararlanmak gerekiyordu. Ayn zamanda

psikolojiyi deneye dayanan bir bilim olarak ele ald iin almalarn da bu anlaya dayal

olarak yrtmtr. Wundtun lmnden hemen nceki yllarda, Almanyada psikolojidergisi, bir ka ders kitab yaynlanm ve ikinci bir aratrma laboratuvar kurulmutu.

1.4.2. Herman Ebbinghaus (1850-1909)

Wundtun almalarn srd yllarda Almanyada gelimekte olan psikolojinin birbaka nemli isminden daha mutlaka sz etmek gerekir. Ebbinghaus, renme ve hafzakonularn deneysel olarak inceleyen ilk psikologdur. Onun almalar Wundtun fizyolojiktemelli yaklamna ve yksek seviyeli zihinsel srelerin bilimsel olarak incelenemeyeceineynelik anlayna bir eletiri ve kar k olmutur.

Ebbinghaus ayn zamanda renme ve hafza gibi tipik psikoloji konularn ilk kezdeneysel yntemler kullanarak incelemitir. renme, aklda tutma ve armlar incelemekiin anlamsz heceler ile diziler oluturarak alm ve gelitirdii teknik bu alanda birdevrim yaratmtr. Bu aratrmalarnn bir sonucu olarak 1885 ylnda yaynlanan Bellekzerine isimli kitab psikolojiye yeni bir alan ve yeni ufuklar amtr.

1.4.3. Yapsalclk ve Edward Titchener (1867 -1927)

Yapsalclk yaklam, akl ve davrann yapsnn incelenmesi; insann btn zihinsel

tecrbelerinin basit unsurlar veya olaylarn birleimi olarak alnabilecei fikri ile zetlenebilir.Doktorasn Wundtun labaratuvarnda yapm olan Titchener, bu almasn tamamladktansonra, lkesi ngiltereden ayrlarak Amerika Birleik Devletlerindeki Cornell niversitesinegitmi ve btn meslek hayatn orada geirmitir. Wundttan ok etkilenen Titchener, onun

bilin zerine olan grlerini daha ok nemsemi ve Yapsalclk ismiyle bilinen biryaklam ortaya koymutur. Ona gre psikolojinin asl grevi, basit bilinli deneyimlerinyapsn kefetmek veya bir dier ifadeyle, bilinci, kendini oluturan ayr paralara analizederek bilinci tanmlamak idi. Dolaysyla, dnmenin neden ya da nasl yerine ne olduuincelenmeliydi. Titchener meslek hayat boyunca yazd kitaplar ve danmanln yrtt

doktora tezleri ile bu konu zerine almtr ancak onun lmnden sonra bu yaklamn


22/272

takipileri olmamtr. Bu durum, davranlk yaklamnn hemen o yllarda domu olmasile de yakndan ilgilidir.

1.4.4. levcilik ve William James (1842-1910)

William James, Wunt ve Titcheneri eletirerek, ilikilerden arnm, saf duyumlardanoluan yaant atomlar kavramlatrmas ile zihnin anlalamayacan savunmutur.Farkndalk nemlidir, ancak farkndalk, zihnin sahip olduu evreyle srekli etkileimhlinde olan bir sretir. levselcilik daha ncekilerden farkl olarak, zihin ne yapar veyazihin nasl alr sorusunu incelemeyi nemli bulmutur. Adndan da anlalabilecei zere,

bu yaklam, zihnin ilevleriyle veya organizmann iinde bulunduu evreye uyumsalamasyla ilgilenmitir. levselciler zihni, bir sreler kmesi veya gerek dnyada pratiksonulara neden olan ilevleri asndan aratrmlardr.

Bu yaklamn James tarafndan balatld kabul edilse bile, Dewey (1859-1952),Angell (1869-1949), Carr (1873-1954) gibi pek ok isim tarafndan gelitirilmi, bir ekololma iddias tamam ancak bir dnce ve genel bak as olarak Amerikan psikolojisininana akmnn nemli bir parasn oluturmutur. Bu yaklam ilevsellie verdii nem veteknik olarak testler gibi yollarn da kullanlabilmesine izin vererek uygulamal psikolojinindomasna da neden olmutur.

Uygulamal psikoloji, S.G. Hall (1844-1924), J. Cattell (1860 1944), W.D. Scott(1869-1955) gibi isimler tarafndan gelitirilmitir. Bu hareket, 1900lerin ortalarna doruAmerikadaki ekonomik ve kltrel havaya ok uygun dm, endstri ve rgt psikolojisi

ve klinik psikoloji alanlar bu hareketin iinden domutur. Uygulamal psikoloji almalar,gndelik hayatta kullanlan zihinsel ve duygusal ilevlerin testler ve gereler yoluylaincelenmesine nem verdiinden ayn yllarda doacak olan davranlk yaklamnnkabulleriyle uyumlu olmu ve her iki akm birbirini besleyerek gelimitir.

1.4.5. Davranlk ve John B. Watson (1878 -1958)

Yapsalclk ve levselcilik akmlar sregelirken, Watson tarafndan ortaya atlanDavranlk gr, psikolojinin yeni bir bilim dal olarak felsefeden miras kalan bilin, ruhgibi kavramlardan uzaklap nesnel ve somut olarak incelenebilir zellikler zerinde almas

gerektiini sylemitir. Onlara gre incelenmesi gereken gzlenebilir ve llebilirdavranlardr.

1920li yllarda Watson ile balayan davranlk yaklam, evrilip gelierek1970lere kadar srm ve psikolojinin egemen gr olmutur. Watsona gre insandnyaya yalnzca basit reflekslerle donanm olarak gelmekte ve tm zelliklerini yaadevre iinde, temel refleksleri zerine ina olan renilmi davranlar ile yani klasikkoullanma ile edinmektedir.

kinci kuak davranlk ya da yeni-davranlk 1930-1960 yllar arasndaE.Tolman, E. Guthrie, C. Hull ve B.F. Skinnerin almalaryla srmtr. Yeni


23/272

davranlk, psikolojinin znn renme almalar olduunu; karmak grnen btndavranlarn ayn temel renme yasalaryla aklanabileceini; karmak grnendavranlarn operasyonel (ilemsel) tarifleri yaplarak zerinde allabilir davranlarhlinde ele alnabileceini sylemekteydiler. Operant (edimsel) koullanma, pekitirme,amal davran, tek denemede renme gibi kavramlar ve ilkeler yeni davranlartarafndan ortaya konulmutur.

nc kuak davranlk ya da sosyal davranlk 1960lardan itibaren A.Bandura, J. Rotter gibi isimlerle srmtr. Bandura, gzlem yoluyla ve model alarakrenme gibi yeni renme biimlerini ortaya koymu, davran yaklama sosyal bir boyutkatmtr. Ancak 1980lerde kendini dzenleme gibi yeni kavramlar tanmlayarak sosyal-

bilisel bir gre ulamtr.

Davranlk, sonradan ok eletirilen bir yaklam olsa bile, klasik koullanma,

edimsel (operant) koullanma, gzlem yoluyla renme gibi temel renme sreleriniaklanmasn onlarn almalarna borluyuz. Bu konular ve yrtlen deneylere ilikinbilgiler kitabnzn renme blmnde aklanacaktr. Davranlngzlenebilir/llebilir insan zelliklerine ve sistematik olarak incelenmesine verdii nem

bugn hala temel bir yaklam olarak sregelmektedir ve bugn onlar tarafndan yok saylanzihin, bilin, farkndalk gibi kavramlar alrken de bu anlaytan yararlanlabilmektedir.Ayn zamanda davranln eletirisinin bilisel yaklama kaynaklk ettiini ve byleceinsan hakknda giderek genileyen bir gr asna sahip olunabildiini de gzdenkarmamak gerekir.

1.4.6. Gestalt Ekol

Gestalt psikolojisi, 1900l yllarn banda, Almanyada Max Wertheimer (1880-1943), Kurt Koffka (1886-1941) ve Wolfgang Khler (1887-1967) tarafndanoluturulmutur. Gestalt szc, Almanca btn, biim gibi anlamlara gelmektedir.Ancak hi bir dilde tam olarak karlayan bir kelime bulunamadndan, btn dillerdegestalt szc aynen kullanlmaktadr.

Gestaltiler, Wundtun, yapsalcln ve davranln zihni atomlara (paralara)ayrarak inceleme anlayna kar kmlardr. Onlara gre yaant elerine blnemez;yaanty incelerken elerin ilikileri ve etkileimleri dikkate alnmaldr. Yaantlarmzrntler veya rgtlenmi yaplar oluturmaktadr, alann bir ksmndaki olaylar dierksmndaki olaylardan etkilenir. rnein gri bir kat paras, siyah zemin zerinde ak renk,

beyaz zemin zerinde koyu renktir. Dolaysyla nemli olan eler arasndaki ilikilerdir. Buekoln anlayn tanmlayan nemli bir ilke btn paralarnn toplamndan fazla vefarkldr ifadesidir. rnein, bir mzik paras dinlediimizde, tek tek notalar deil, btn

bir melodiyi alglarz.

Gestalt ekol, alg, renme, kiilik, sosyal psikoloji ve motivasyon gibi alanlarda

yaptklar almalarla psikoloji zerinde silinmez bir iz brakmlardr. Alg alanndakialmalarnn sonular hala psikolojiye girikitaplarnda yer alan temel bilgiler arasndadr.


24/272

Bizde, duyumlar ve alg blmnde Gestalt ekolnn aratrmalarn ve bulduklar ilkeleriinceleyeceiz. Ayrcaortaya attklar baz fikirler ile 20.yzyln ikinci yarsnda ortaya kan

bilisel yaklam veya hmanistik yaklam etkilediklerini de gzden karmamak gerekir.

1.4.7. Psikanaliz ve Sigmund Freud (1856 -1939)

Bir bilim olarak psikolojinin yeni kurulmaya balad yllarda, aslnda bir nrologolan S.Freud, klinik almalar sonucunda psikanaliz ad verilen bir tedavi tekniigelitirmitir. Ancak Freudun insanlk dnce tarihine katklar bundan ibaret deildir.Freud btn dnyada bu alanlarla ilgilenmeyen insanlar tarafndan da tannan, dnceleriyle

pek ok bilim daln etkilemi az saydaki bilim insanndan biridir. O, insann farkndaolmad ve aslnda davranlarn ynlendiren bir bilinaltnn olduunu syleyerekinsanlarn yalnzca akl ve mantktan olumadnn altn izmitir. imdi bize oldukasradan gelebilecek bu fikrin sarscln anlayabilmek iin 19.yzyln felsefi ve bilimsel

zeminini kavramak gerekir. Freudun insan ve ruhsal hastalklarn oluumu hakknda ayrntlbir kuram vardr ve bir tedavi teknii olan psikalanizin klinik alanlarda hl takipileribulunmaktadr.

Psikanalitik yaklam ok eitli alardan psikolojiye etkisi olmutur. rnein erkenocukluk deneyimlerinin yetikin insan davranlarn biimlediine ilikin grleri geliim

psikolojisi aratrmalar iin bir ivme kayna olmutur. Bugn psikodinamik yaklamdediimiz, davrann gemi deneyimler ve drtsel kaynaklar erevesinde akland;eylemlerin igdler ile sosyal gereklilikler arasndaki atmalar zme abas ileolutuunu kabul eden yaklam Freudun grleri zerine ina olmutur. Psikanalitik

yaklam temelinde gelitirilmi kiilik kuramlar da bulunmaktadr.

Freud, Psikanalitik yaklamn dayand kuram ve kavramlarnn bilimselliitartmaya ak olsa bile, ortaya atlndan neredeyse 100 yl sonra hala kullanlmakta olan

bir tedavi biimi ve zgn bir insan tasavvuru brakmtr. Ayrca, bugn yeniden ve deneyselyntemler kullanlarak yrtlen bilin aratrmalarnn da Onun tarafndan ortaya atlan

bilinalt kavramna ihtiya duyduunu kabul etmek gerekir.

1.4.8. Hmanistik Psikoloji

Hmanistik psikoloji, 1950li yllarda psikodinamik ve davran yaklamlara birtepki olarak ortaya kmtr. Bu yaklamn temelinde varoluu felsefe anlaynn etkilerinigrmek mmkndr. Hmanistik yaklama gre, insanlar ne psikodinamikilerin dedii gibiigdsel kaynaklara ne de davranlarn dedii gibi evresel kaynaklara dayanarakdavranlarn belirlerler. nsanlar, kendi varolularnn bilincinde olan, doal olarak iyiyeynelen ve seim yeteneine sahip varlklardr. nsann hedefi kendi potansiyelinigerekletirmek olmal; bunu salamak iin ise insan doasnn btnlne inanlarak zgrirade, spontanlk ve bireyin yaratc gcn gelitirmek zerine allmaldr. Bu yaklamngelimesinde A. Maslow (1908-1970)tarafndan ortaya atlan Kendini Gerekletirme

Kuramnn ve C. Rogersn (1902-1987) almalarnn rol byktr. Rogers, ayn zamandadanan merkezli tedavi denilen psikoterapi yaklamn da ortaya atmtr. Bylece


25/272

humanistik psikoloji, tm insan aklayan bir model olmaktan ok klinik alanlardayararlanlan bir bak as olarak kalmtr. Bu yaklam biimi 1970lere kadar etkiliolmutur ancak bilisel yaklamn douu ile yeni bir insan anlay ortaya konulmas yenitedavi tekniklerine kaynaklk etmitir.

1.4.9. Bilisel Yaklam

Bilisel yaklam, 1970lerde davranln bir eletirisi olarak ortaya kmtr.Davran yaklamn dorudan gzlenemedii iin zihni bir kara kutu olarak ele alpinceleme d brakmas, bu eletirilerin temel kayna olmutur. Bir dier ifadeyle, temelitiraz noktalarn insann tm davranlarn renme sreleri ile aklanamayacak kadarkarmak olmasna dayandrmlardr.

Biliselciler, dnme, hatrlama, anlama, problem zme, hafza gibi zihinsel

srelerin incelenmesi gerektiini sylemilerdir. Bu tr sreler dorudangzlenememektedir ancak bu sreleri ortaya koyan problem zme, hatrlama gibidavranlar gzlenebilir ve bu gzlemler incelenerek, bu srelere ilikin karmlaryaplabilir. Ayn zamanda, insan dncesi, davranlar zerinde etkili olan bir etmendir;yani davranlar yalnzca evreden gelen uyaranlarn bir sonucu olarak aklanamaz.Biliselciler bu temel itiraz noktalarnn geerliliini deneysel aratrmalarla ortayakoymulardr. Biliselyaklam, insan zihnini modelleme ihtiyac duymu ve 20 yzyl iinok uygun olan bilgisayar metaforunu kullanmtr.

Bilisel hareketin G. Miller (1920-2012) ve U. Neisser (1928-2012) tarafndan

balatld kabul edilse bile nceki yaklamlardan biraz daha farkl olarak pek okaratrmac tarafndan hep birlikte gelitirilip evrilmitir. Bu anlay psikolojinin hemen heralt alannda pek ok yeni aratrmaya ve gre kaynaklk etmitir. Bu anlayn bak asylageliim, kiilik, anormal davranlar, sosyal davranlar, tedavi uygulamalar gibi pek okalanda ok sayda aratrmalar yrtlm, kuramlar gelitirilmi ve hatr saylr bir bilgi

birikimi oluturulmutur.

Ancak adndan da anlalabilecei zere, bu yaklam bilisel srelerin incelenmesineok fazla arlk vermektedir. Ayn zamanda insann zihninin bilgisayar metaforu ilemodellenmesinin insan anlamakta getirdii snrlamalar giderek daha fazla ifade edilmeye

balanmtr. Gnmzde hala egemen bir anlay olarak srmekte olan bilisel yaklam beriyandan eletirilere maruz kalmakta ve giderek daha fazla insan aklamada eksik kalanynleri ortaya konulmaktadr.

1.4.10. Evrimsel Psikoloji

Evrimsel psikoloji, baz davranlarn ve zihinsel srelerin kkenlerini aratrarakbunlarn evrim srecinde ne gibi uyumsal stnlkler salam olabileceini incelemektedir.Bunu yaparken, tarih, evrimsel biyoloji ve antropolojik verilerden yararlanr.Aratrmaclar

insan beyninin evrimletii evresel faktrlere odaklanarak, belirli bir tarihsel zamanda negibi adaptasyon gereklilikleri olduunu saptamaya alrlar. Bu adaptasyon gereklilikleri ya


26/272


27/272

Uygulamalar


28/272


29/272


30/272


31/272

2. NSANI NASIL NCELEMELYZ?


32/272


2.1. Giri

2.2. Bilim, Bilimsel Yntem ve Bilimsel Bilgi Ne Demektir?

2.2.1. Bilim ve Bilimsel Yntem

2.2.2. Bilimsel Etkinliin Amalar Nelerdir?

2.2.3. Bir Bilginin Bilimsel Olmas Ne Anlama Gelmektedir?

2.3. Bilimsel Bir Aratrma Nasl Tasarlanp Yrtlr?

2.3.1. Bir Aratrma Srecini Nasl Tasarlarz?

2.3.2. Gndelik Bir Sorudan Bilimsel Bir Aratrmaya Doru

2. 4. Psikolojinin Kulland Aratrma Yntem ve Teknikleri Nelerdir?

2.4.1. Psikolojide Kullanlan Aratrma Yntem Trleri

2.4.2. Psikolojide Kullanlan Veri Toplama Yollar

2.4.2.1. Gzlem

2.4.2.2. Grmeler

2.4.2.3. Anket/Soru Listeleri

2.4.2.4. lekler

2.4.2.5. Testler

2.4.2.6. zel Alet ya da Grevler


33/272


34/272


35/272

Anahtar Kavramlar

Bilim

Bilimsel Bilgi

Bilimsel Yntem

Bilimsel Aratrma Basamaklar

Psikolojide Kullanlan Aratrma Yntemleri

Psikolojide Kullanlan Aratrma Teknikleri


36/272

2.1.GR

Birinci blmde, Psikolojinin insann doas ve yaps ile sorular aydnlatmayaalan dier baz disiplinlerden farknn, kulland bilgi edinme yollarndankaynaklandndan sz etmitik. Psikoloji, bir bilim dal olarak doduundan bu yana bilimsel

yntemi kullanarak insan hakknda bilgi retmek amacn tamaktadr. Bu bakmdanpsikolojinin insan nasl incelediini anlamak iin nce bilimin, bilimsel yntemin ve bilimselbilginin ne olduunu kavramak gereklidir. Bu blmde hem bilimsel yntemin genelzelliklerini reneceiz hem de psikoloji aratrmalarnn zellikleri hakknda bilgiedineceiz.


37/272

2.2. Bilim, Bilimsel Yntem ve Bilimsel Bilgi Ne Demektir?

2.2.1. Bilim ve Bilimsel Yntem

nsanlar, var olduklar zamanlardan bu yana, yaadklar dnyada olup bitenler

hakknda sorular sormu, onlar aklamak ve gelecekle ilgili tahminlerde bulunmakistemilerdir. nsanlk bu ihtiyacn gidermek zere ok eitli yollar retmitir. rneinastroloji (yldzlara bakarak olup biteni ve gelecei aklama) ve falclk bin yllardr mevcutolduu gibi gnmzde de yaygn olarak bavurulan yollardr. Ancak her ikisi de bilimdeildir.Bu alt blmde bilimi bu tr etkinliklerden nelerin ayrdn reneceiz.

Bilimi, sistemli aratrma yntemlerinin kullanlmasyla biriktirilmi bilgi btnlolarak tanmlayabiliriz. Bilim, doaya ilikin deneyimlerimizi anlalabilir klmak amacylatutarl, gvenilir, aklc bir kavramsal sistem ve yntem oluturma abasyla

gelimitir.Gndelik hayatta bilim kelimesini kullandmzda, hem yeni bilgileri kazanmakiin kullanlabilir bir yntemi ve hem de bu yntemle toplanm ve yeni bulgular vastasyladeiebilir bilgi birikimini kastediyoruz.

Bilimsel faaliyetlerin genel zellii, btn bilim dallarnn, doaya ilikin sorularncevaplamak iin bilimsel yntemi kullanmalardr. Ancak anlama ve aklama abas iinegiren her faaliyet kendine gre bir yntem yani bir bilgi edinme ve retme yolu

kullanmaktadr. rnein kahve fal bakarken yar belirli ekilleri bir eylere benzetmek vebunlarn uyandrd duygular ifade etmek gibi bir usulden yararlanlmaktadr. Hatta bazekillerin ortak anlamlar (kuun haber olarak yorumlanmas gibi) mevcuttur ve bu durum bir

sistematikletirme abasdr. zel bir yntem/teknik kullanmak ve yar sistematik birdeerlendirme yolundan yararlanmak bir bilgi edinme yolunun bilimsel olduu anlamnagelmemektedir. Bilimsel yntemi dier yntemlerden farkllatrarak bilimsel yapan birincizellik, gzlenebilen olaylar anlamak iin tek tek, sistemli ve objektif bir biimde alarakveri toplamaktr. Ancak bu zellik tek bana yeterli olmamaktadr. Bilimsel yntemi bilimselyapan ikinci zellik ise bir dizi benzer olayn altndayatan olguyu anlamak iin sistemli bir

biimde aratrma yapmak ve saptanan olgunun genellenebilecei olaylar dizisinin snrlarnbelirleyebilmektir.

2.2.2. Bilimsel Etkinliin Amalar Nelerdir?Bir bilimsel etkinliin be amac vardr;

a- Doa olaylarn doru olarak betimlemek (tarif ve tasvir etmek), bir dier ifadeyletam olarak ne olduunu belirlemek;

b- Doa olaylarn aklamak (izah etmek), bir dier ifadeyle neden ve naslolduklarn aklamak;

c- Bir grup olguyu aklayan kuramlar ya da modeller gibi tutarl bilgi yaplar

oluturmak;


38/272

d- Yaplan aklamalara ve kuram/modellere dayal olarak yeni olgular ngrmek vebu ngrleri snamak;

e- Bu ngrlere dayal olarak insanlk yararna dzenlemeler yapmak.

Bu saylan amalar arasnda aslnda bir aamallk vardr. Bir aratrmac, altalanda birikmi bilginin dzeyine gre, farkl bir aamadan balayabilir. Eer o alanda mevcutolgular daha nceki aratrmaclar tarafndan betimlenmi, eitli aklamalar yaplm vekuramlar ortaya atlmsa, aratrmaclar mevcut kuramlarn yeni olgular aklaypaklamadn snamakla ilgilenebilirler. Eer yeterince bilgi birikimi yoksa, o zaman mevcutolgular betimlemek veya aklamakla ilgilenmek gerekir. Bazen ayn olgularn farkl izahlarveya ayn konuda farkl modeller mevcuttur. O zaman en uygun izahn hangisi olabileceizerinde almak uygun olur.

Aratrmaclar onlarca yl ayn konuyu aklamak iin veya mevcut bir modelinngrlerini snamak iin alabilirler. Dolaysyla bilimsel etkinlik ounlukla tek birkiinin rn olmaktan ok, ok sayda aratrmacnn yllar sren almalaryla yrtlen

birikimli bir sretir.Bilimsel etkinliklerin amalarn gerekletirmesi ancak aratrmaclarngemiten aldklar bilgi birikimini gelitirip yeni kuaklara aktarmas ile mmknolabilmektedir. Bazen tek bir kii tarafndan yaplm grnen bir bulu, kendisinden ncekionlarca aratrmacnn abalaryla (hatta desteklenmeyen hipotezleriyle) ulalm yersayesinde mmkn olabilmektedir. Doru bilgi kazanmak, birbiri zerine eklenen, yeni

bilgiler eklendike daha ncekilerin aksayan veya eksik ynlerinin grlmesine neden

kesintisiz bir sreci gerektirmektedir.

2. 2. 3. Bir Bilginin Bilimsel Olmas Ne Anlama Gelmektedir?

lkemizde hayatnda en azndan bir kez kahve fal baktrmam olan kii herhalde yokgibidir. Yine de hepimiz falcnn sylediklerinin bilimsel bir temeli olmadn biliriz. Bazenfalcnn syledikleri ya da astrologlarn yorumlar doru bile olabilir. Ancak o durumda bilesylenenlerin bilimsel bir bilgi olmadnn farkndayzdr. O hlde bilimsel bir bilgiyidierlerinden ayran zellikler neler olabilir?

Bilimsel bilgi, kiinin kanaat ve inanlarnn bir rn olmayan; deney ve gzlem

yoluyla toplanan ve nesnel olgulara dayanan bilgidir. Bir bilginin isabetli ya da doru olmas,onun bilimsel bir bilgi olmasnn bir gstergesi deildir. Bilimsel bir bilgiyi dierlerindenayrt eden zellik, o bilginin elde edili tarz ile ilgilidir. Bilimsel bir bilgi, herkes tarafndangzlenebilir (sadece duyu organlarn deil, mikroskop ya da test gibi aletleri de hesabakatmalsnz), llebilir, snanabilir, tekrarlanabilir ve iletilebilir bir bilgidir.

Bazen tam olarak aklayamadmz, sezgilerimiz yoluyla yle olduu sonucunavardmz kanaatlerimiz ya da fikirlerimiz olabilir. Bu gibi durumlar bilim insanlar iin degeerlidir, hatta kimi zaman bulularn kayna sezgiler olabilir. Ancak burada bilim insan ilefalcy ayran ey, bilim insanlarnn bu sezgilerinin geerli olup olmadn grmek iin


39/272

sistematik olarak gzlemler ve deneyler yrterek almalar, bir dier ifadeyle bilimselyntemi kullanarak aratrmalar yrtmeleridir.

2.3. Bilimsel Bir Aratrma Nasl Tasarlanp Yrtlr?

Bilimsel aratrma doayla ilgili sorulara, bilimsel bir tutumla yaklama ve bilimselyntemi kullanarak cevap arama srecidir. Daha nce, bilimsel yntemin birinci zelliiningzlenebilen olaylar anlamak iin tek tek, sistemli ve objektif birbiimde alarak veritoplamak olduundan sz etmitik. kinci zelliin burada bizim iin nemli olan ksm, birdizi benzer olayn altnda yatan olguyu anlamak iin sistemli bir biimde aratrma yapmaktr.

Psikolojide de bir aratrma yrtlrken dikkatli ve sistemli gzlemlerle veri toplanr;bu gzlemleri aklayabilmek iin kuramlar gelitirilir; bu kuramlara dayanarak yenitahminlerde bulunulur ve sonra bu tahminlerin doru olup olmadn yine verilere dayanarak,

sistemli bir ekilde snanr.Dolaysyla sreci anlayabilmek iin iki temel konuyu incelemeyiz; ilki aratrma

srecinin nasl balad, planland ve uyguland; ikincisi ise psikolojide ne tr veritoplama yollarnn kullanld. Konumuz psikoloji olduuna gre, bu blm insanlarzerinden rnekler kullanlarak ve insanlar incelemekle ilgili kimi glklere yer verilerekanlatlacaktr.

2.3.1. Bir Aratrma Srecini Nasl Tasarlarz?

Bir aratrmann tasarlanmas basamak basamak ilerleyen bir sretir. Aratrmaprobleminin ortaya konulmasndan elde edilen verilen bilimsel kamuoyu ile paylalmasnakadar her basamak titiz ve zenli bir almay gerektirmektedir.

Btn aratrmalar bir soru ile balar, bir dier ifade ile bir soruya cevap vermeamacn tar. Ancak bilimsel bir aratrma, bilimsel yollarla incelenebilir bir soru (problem)ile balamaldr.

nsanlarn sorduu pek ok soru vardr; lmden sonra nasl bir hayat bizi bekliyor,dnya dnda canl yaam var mdr, dnya dnda yaayan zeki varlklarn fiziksel

zellikleri bize benziyor mu. gibi sorular u anda bilimsel olarak ele alpinceleyemiyoruz.nk mevcut bilgi birikimi dahilinde, bazlarnn olgusal olaraktanmlanmas ve bazlar iin ise gzlenebilir, llebilir, snanabilir bir aratrmatasarlanmas mmkn deildir.

Ancak bir de unu dnnz, Jules Verne 1865 ylnda Aya Seyahat romannyazdnda, Ayda yaam var mdr? sorusu bilimsel olarak ele alnamaz bir soruydu nksnanmas iin oraya gitmek, rnek alp incelemek gibi veri toplama olanaklar hayal bileedilemiyordu. Jules Verne, bu romanyla, ayda yaamn olup olmad sorusuna, biredebiyat olarak bir cevap ve bir hayal sunmutur. Aradan geen yaklak 100 yl ierisinde,

bu hayalin peinden giden bilim insanlarnn biriken bilimsel aratrmalar yoluyla bu soruyubilimsel olarak cevaplayabilmek iin gerekli bilgi ve donanm edinilmitir. Dolaysylabugn


40/272

bilimsel olarak aratrlamaz gzken sorular yarn aratrabilir olabilmektedir. Ancak yine deher bilimsel aratrmann mevcut durumda incelenebilir bir soru ya da problem ile balamasgerekir.

Gndelik hayattaki gzlemlerimize ya da sezgilerimize dayanarak sorduumuz

sorularn aratrlabilir hle dnebilmeleri iin zerlerinde biraz almak gerekir. lerikisayfalarda, gndelik sorularn bilimsel bir aratrma sorusuna nasl dntrlebileceiniaklayan bir rnek bulacaksnz.

Daha sonra aratrmac, sorduu sorunun cevab hakknda bir tahminde, bir ngrdebulunmaldr. Buna aratrma srecinin ikinci basama olan hipotez diyoruz. Problem vehipotez belirlendikten sonra, bunlara uygun olarak ve o konudaki mevcut bilgi birikiminin

nda aratrma sreci tasarlanr. Bununiin almann kimler zerinde yrtlecei, hangilme/deerlendirme yollarnn kullanaca, aratrmann tr/deseninin nasl olaca, veri

toplama srecinin nasl dzenlenecei, toplanan verilerin hangi istatistik tekniklere analizedilecei basamaklarnn belirlenmesi gerekir. Btn basamaklarn nasl gerekletirileceiniplanladktan sonra, artk veri toplama zaman gelmitir. Daha sonra elde edilen veriler analizedilerek, bulgular incelenir. Bylece sorduumuz soruya verdiimiz cevabn geerli olupolmadn test etmi oluruz. Eer cevabmz dorulanmamsa ve aratrmann yntemdzenlemelerinde bir sorun yoksa, o zaman bu sorunun olas dier cevaplar zerindealmaya devam etmek gerekir. nk her hipotez, aratrma bulgularyla desteklenene kadargeici bir zm teklifidir. Aratrmac ister sonular bekledii gibi ksn, isterse kmasn,aratrmasnn sonularn bilimsel kamuoyu ile paylamaldr. Bunu yapmann yolu, alanlailgili kongrelerde sunun yapmak ve bilimsel aratrma makalelerini basan akademik

dergilerde yaynlamaktr.

2.3.2. Gndelik Bir Sorudan Bilimsel Bir Aratrmaya Doru

Gndelik hayatta pek ok kiinin gzlemleyebilecei bir konu ya da dnebileceibir soru ile balayarak bunun bilimsel bir aratrma srecine nasl dnebileceini grelim.

Diyelim ki, ders alrken kahve itiinizde daha uzun srelerle alabildiinizigzlediniz. Aklnza gelen soru acaba kahve imek ders alabilme sremi uzatyor mueklinde olabilir. imdi, bir psikolog sizin sorduunuz busoruya bir cevap bulmak zere biraratrma tasarlamak isterse neler yapmas gerekir?

nce gndelik slupla sorulmu bu sorunun aratrlabilir bir hle dntrlmesigerekir. Bunu yapmann en uygun yolu soruyu gzlenebilir, llebilir, snabilir vetekrarlanabilir ekilde tanmlamak zere okumak ve dnmektir. imdi yeterince mevcutalmalar okuyup incelediimizi; olas aratrma deikenlerinin neler olduu ve nasl elealnabileceini ilikin fikirler gelitirdiimizi; bu sorunun cevaplanmaya deer bir soruolduuna karar verdiimizi varsayarak dnmeye balayalm.

Aslnda, bu soruda birbirini etkiledii var saylan iki deiken vardr: kahve imek veuzun sre ders almak.


41/272

imdi her iki deiken ile tam olarak ne kast edildii zerinde biraz dnmeliyiz.Uzun sre ders almak denildiinde, bir metni bandan kalkmadan, zihni dalmadanokuyabilmek kast edilmektedir, yani dikkatin dalmamas, yani dikkatin korunabildii sre.Dolaysyla deikenlerimizden birini dikkat sresi olarak tanmlamamz mmkndr.

Dier deiken ise kahve imektir. Kahve imek belirli, herkes tarafndan ayn ekildeanlalabilecek bir ey gibi grnmektedir. Fakat bir aratrma tasarlamak iin hangi kahve, nekadar kahve, nasl bir kahve gibi konular akla kavuturmak durumdayz. nk aratrmasonularnn baka aratrmaclar tarafndan tekrarlanabilirlii ancak buna baldr. Burada biryol, gerekten kahve kullanmak ve kahvenin tr, kullanlan kahvenin miktar, younluugibi faktrleri standardize etmektir. Ancak bir yol da, eer kahvenin etken maddesininkimyasal olarak ne olduunu okumalarmzdan renmisek ve kahvede bulunan kafeininetkili olabileceini dnrsek, o zaman kahve ime deikenini mg kafein alm olaraktanmlamaktr. Bu daha gvenli bir yoldur, nk aratrmay yrtrken insanlarn kahve

sevip sevmemeleri, verilen kahveyi bitirip bitirmemeleri gibi olas bozucu etmenler ortadankaldrlm olacaktr. Bu durumda kafeini mesela tablet olarak veya enjeksiyon yoluylaverebilmemiz mmkn olacaktr.

Bu aamada sorumuz artk u hle gelmitir: 5 mg kafein alm, dikkat sresiniuzatyor mu? Deikenler tanmland iin,soru incelenebilir bir aratrma problemihlinednmek zere gibi grnmektedir. imdi unu dnmeliyiz, dikkat sresinin uzamolduunu nereden anlayacaz?

Bu konunun iki boyutu vardr; birincisi dikkat sresini nasl belirleyeceimizle

ilgilidir. Bir psikolog olarak mevcut dikkat dzeyini len testlerden birini kullanmamzmmkndr. Eer byle bir test yoksa ve dikkatin yapsn biliyorsak, o zaman byle birtest/grev gelitirmemiz de mmkndr. Biz mevcut bir testi kullandmz varsayalm. Budurumda dikkat sresini AB testinden elde edilen puann ykseklii olarak tanmlam oluruz.Srenin uzayp uzamadn da puanlarn artp artmadna gre belirlemi oluruz. Dolaysylasorumuz yle olmutur: 5 mg kafein alm, AB dikkat testinden alnan puanlar arttrmaktamdr?

Bu konunun ikinci boyutu ise, kafein almnn dikkat puanlarn arttrp arttrmadnnasl anlayabileceimiz meselesidir. lk akla gelebilecek yol, bir gruba kafein vermek, diergruba vermemek ve her iki grubun dikkat puanlarn karlatrmaktr. Bu durumda sorumuzuhle gelir:

5 mg. kafein verilen grup ile verilmeyen grubun AB dikkat testinden aldklar puanlararasnda anlaml bir fark var mdr?

Bu yapsyla sorumuz artk bilimsel olarak incelenebilir bir hle dnm, biraratrma problemi halini almtr.

kinci aama, sorduumuz sorunun olas cevabnn verilmesi yani hipotezin ifadesi

olacaktr. Bu rnekte hipotezimizi gzlemlerimiz dorultusunda belirleyebiliriz. Gndelik


42/272

ifadesiyle olas bir cevap; evet, uzatyor, ben daha iyi alyorum olabilir. Amaaratrlabilir bir dilde ifade ettiimiz sorunun cevab da ona uygun olmaldr. Bu durumda,hipotezimiz, 5 mg. kafein verilen grupla kafein verilmeyen grubun AB dikkat testinden

aldklar puanlar arasnda anlaml bir fark vardr eklinde olacaktr.

nc aama, bu sorunun nasl bir aratrma kurgusuyla cevaplanabilecei yaniaratrmann yntem blmnn tasarlanmasdr. Kafein alan ve almayan gruplarn dikkattestinden elde ettikleri puanlar karlatracamza gre, iki grubumuz olmaldr, bugruplardan birine kafein vermeli, dierine vermemeli ve belirli bir srenin sonunda her ikisinede dikkat testini uygulamalyz. Sre basite byledir.

Ancak, yine dnlmesi gereken pek ok ey vardr. Eer bir gruptaki bireylerindikkat sreleri zaten uzunsa, o zaman gruplar arasnda kabilecek fark nasl kafeine

balanabilir? O zaman her iki gruptaki bireylerin dikkat srelerini kafein vermeden nce de

lmemiz, sonra kafein uygulamasn yapmamz/yapmamamz ve sonra tekrar dikkat lmyapmamz gerekir. Yoksa asla aradaki farkn kafeinden kaynaklandndan emin olamayz.

Bunun gibi pek ok olas bozucu etmen zerinde dnp kararlar vermeli ve deneydzenini tasarlamalyz. rnein alk/tokluk gibi hem dikkat dzeyini ve hem de kafeininetki sresini etkileyebilecek etmenlerin nasl kontrol altna alnabilecei (rnein sabah akarnna gelmesi salanan deneklere nce kahvalt verildikten sonra n test, arkasndan deneygrubuna kafein uygulamas, kana karmasnn beklenmesi ve son test, dier gruba aynsrenin sonunda son test gibi) dnlmelidir. Bu bir rnek olduu iin deneklerin

belirlenmesi, veri toplama srecinin tasarlanmas ve yrtlmesi aamalarnda bu deneyin

sonularn etkileyebilecek ve bu yzden kontrol altnda tutulmas gereken dier etmenlerinneler olabilecei zerinde durmayacaz. Ama eer gerek bir aratrma yapyor olsaydk,mevcut bilgi birikimi ve kiisel tecrbelerimiz erevesinde daha ayrntl dnerek,aratrmann gvenirliini arttrmak zere bir dizi dzenleme daha yapmamz gerekecekti.

Veri toplamay tamamladktan sonra artk sra verilerin uygun istatistik tekniklerleanalizine gelmitir. Aratrma sorumuz iki grup arasndaki farklar inceleyecek ekilde ifadeedildiine gre, buna uygun bir istatistik analiz yapp (bu rnekte t testi) aradaki farknanlaml olup olmadn belirlememiz mmkndr.

2. 4. Psikolojinin Kulland Aratrma Yntem ve TeknikleriNelerdir?

2.4.1. Psikolojide Kullanlan Aratrma Yntem Trleri

Aratrmalarda temelde farkl yntemsel dzenleme ile farkl seviyelerde bilgitoplayabiliriz; betimsel, korelasyonel ve deneysel yntemler.

Betimsel aratrmalar, mevcut durumu olduu haliyle ortaya koyan, olgular ve belli

bal zelliklerini tanmlayan, karlatran bir aratrma trdr. Dikkat edilirse bu aratrmatr, bilimsel etkinliin amalarnn birincisine karlk gelmektedir.


43/272

Korelasyonel aratrmalar, gzlenen olgular arasndaki balantlar ya da ilikileriinceleme amacn tar. Bu durumda yine mevcut durumu olduu gibi tanmladmz iinznde betimsel nitelikli bir aratrma yrtm oluruz. Ancak tanmlanm olgulararasndaki balantlar incelendiinden ve artk daha karmak istatistik analizlerle bu trverilerden mevcut modelleri snayabilecek sonular elde edilebileceinden korelasyonelaratrmalar olarak ayr bir balk altnda ele alnabilmektedir. Korelasyonel aratrmalarneden sonu balantlar hakknda sonular karmamza izin vermez. Bu durumu yle birrnekle aklayabiliriz. Bir aratrmac, dondurma sat miktaryla, denizde boulan insansays arasnda ok yksek bir iliki (korelasyon) tespit etmitir. Benzeri bir yksek ilikisatlan dondurma miktaryla, plaj terlii miktar; boulma says ile mayo satlar arasnda da

bulunabilir. Hepimiz muhakeme yoluyla karsayabiliriz ki, aralarnda yksek korelasyonbulunmasna ramen, bu deikenler arasnda bir neden-sonu balants olmas mmkndeildir. rnein insanlarn dondurma yedikleri iin denizde boulduklarn dnmeyiz.Btn bunlarn tamamn etkileyen, tamamna neden olan bir baka deiken bulunmaktadr

ve hepsinin nedeni odur (ki bu rnekte havann ssnn ykseklii). Dolaysyla deikenlerarasndaki iliki, neden sonu balantlar hakknda konumak iin eksik ve yetersiz bir bilgidzeyidir.

Deneysel aratrmalar ise, olgularn nedenlerini aklamak, ngrleri, kuram ya damodelleri snamak gibi daha ileri seviyedeki aratrma amalarna ulamamz salar. Yalnzdeneysel aratrmalar yoluyla neden sonu balantlar zerinde konuacak sonularaulaabiliriz. Bu tr aratrmalardan elde edilen bilgiye duyulan gven, aratrmacnnaratrma sorusunu oluturan deikenleri ve olas bozucu etmenleri kontrol edebilmesinedayanr. nk ancak bu koullarda, bir olgunun nedeni olabileceini dndmz birdier olgu ya da durumun gerekten etkili olup olmadn test etme olanamz olur.Gndelik bir sorudan aratrlabilir bir soruya ksmnda verilen rnekte basit bir deneyseldesen kurgulanmtr. Deneysel aratrmalarn edinilen bilginin gvenirlii asndan farkldzeylerde (yar deneysel, deneysel gibi) tasarlanmas mmkndr. Ancak konunun buayrntlarna girmeyeceiz.

Bir aratrma tasarlarken, ne tr bir yntem kullanacamza nasl karar vereceiz?

Sorumuzun ya da problemimizin mahiyeti ne tr bir aratrma tasarlayacamzn en

nemli belirleyicisidir. Bir dier belirleyici alandaki birikmi bilginin dzeyidir. Eeryeterince betimsel ve korelasyonel bulgu birikmise, tutarl izahlara ulalabiliyorsa o zamandeneysel aratrmalar tercih edilmelidir. nk ancak o zaman davranlarn nedenlerihakknda sonular karmak ve/veya tahminlerimizi snamak mmkn olmaktadr.

Psikoloji alannda, insan davranlar deiip eitlendii iin betimsel aratrmalarnda ska kullanlmas gerekir. rnein yeni ortaya km bir alan olarak, sosyal medyaortamlarndaki insan davranlarnn aklanabilmesi iin nce bu davranlarn mahiyetini vedier insan zellikleriyle balantlarn gsteren betimsel ve korelasyonel aratrmalara ihtiyavardr.


44/272

Baz konularda etik nedenler yznden insanlar zerinde deneysel aratrmalardzenlemek mmkn deildir. rnein, bebeklerin sevgi ve efkat eksikliine maruzkalmasnn zihinsel geliimleri zerindeki etkisini deneysel olarak inceleyemeyiz. nk budurumda, iki grup yeni doan bebek almamz ve bir grubu sevgi/efkat eksikliinden mahrum

brakarak bytmemiz gerekirdi ve eer byle bir etki varsa, zihinleri az gelimi insanlaryetitirerek insanla zarar vermi olurduk. Byle bir deney dzeninin vicdanen mmknolamayaca aktr. Bu konuda ancak betimsel aratrmalar yoluyla, yani eitli nedenlerle,kendiliinden gelien koullarda bu tr ortamlarda bym ocuklar inceleyerek almalaryrtebiliriz.

2.4.2. Psikolojide Kullanlan Veri Toplama Yollar

Psikoloji alannda arlkl olarak insanlardan veri toplarz. eitli nedenlerlehayvanlarla yrtlen almalarda vardr. Veri toplarken gzlem, grme, anket, lek,

testler ve zel alet ve grevler kullanabiliriz. imdi bu tekniklerin zelliklerini ksaca gzdengeirelim.

2.4.2.1. Gzlem

Gndelik hayatta hepimiz yaygn olarak kullandmz bir bilgi edinme yolu olangzlem, psikologlarn kulland nemli veri toplama yollarndan biridir. Ancak veri toplamakamacyla yaplan gzlemi, hayat iinde kullandmz gzlemden ayran baz hususlar vardr.Gzlemlerin bir veri toplama yolu olabilmesi iin kayt edilmeleri ve incelenecek ilevasndan deerlendirilmeleri gerekir. Genel olarak iki ekilde gzlem yaplabilir; doalhlde

gzlem ve sistematik gzlem.

Doal hlde gzlemde aratrmac, hi bir mdahalede bulunmakszn, gzlemyaplmayan durumun aynen korunmasna zen gstererek gzlem yapar. Bu gzlem yolu herhangi bir ilevin, davrann ya da durumun doal ortamnda nasl oluageldiini btnynleriyle grmemizi salar. Genellikle aratrmalar iin etkili bir balang noktasdr.

Sistematik gzlem ise, nceden seilip belirlenmi belirli bir davran, ilev ya dadurumlarn belirli bir plana ya da sisteme gre, izlenmesi ve kayt altna alnmas demektir.

Gzlemler, iaretleme listeleri kullanlarak ilgili ilevin/davrann ya da durumunvarl, skl, iddeti, nitelii gibi eitli zellikleri asndan puanlanarakdeerlendirilmelidir. Kimi durumlarda gzlem gnlkleri tutmak da mmkndr. rneindoal hlde gzlem yaptmzda gzlem gnl tutmak uygun bir kayt yolu olabilir.Gnmzde gzlemler iin genellikle grnt veya ses kaytlar alnmas tercih edilmektedir.Ancak bu tr kaytlarn da sonradan iaretleme listeleri ve taksonomiler kullanlarak ilgiliilev asndan puanlanmas veya deerlendirilmesi gerekmektedir.

Gzlem teknii son derece etkili bir veri toplama yolu olmasna ramen, bu yolla eldeedilen bilgilerin gvenirliine glge drebilecek ok sayda etmen vardr. Gzlemciyanll pek ok durumda en nemli zedeleyici unsur olarak karmza kar. Bugn grnt


45/272

kayd alarak gzlem yaplmas ve bu kaytlarn bamsz gzlemciler tarafndandeerlendirilerek daha sonra puanlayclar aras gvenirliin incelenmesi, bu etmenlerinortadan kaldrlmasna yardmc olmaktadr. Bunun dnda, gzlemleri deerlendirdiimizaralarn uygun ve yeterli hazrlanm olmas da gvenirlii arttrr. Gzlemlerde dikkatedilmesi gereken nemli bir husus, gzlenilen ortamn ve gzlem zamannn ilgili ilevinortaya k bakmndan temsil ediciliinin salanmasdr.

2.4.2.2. Grmeler

Grme, aratrdmz probleme bal olarak hazrladmz sorular erevesinde,szel olarak ve yz yze yrttmz bir bilgi toplama yoludur. Grme teknii, belirli birkonuda daha derinlemesine bilgi edinme olana salamaktadr.

Grmeler birey ile veya kk gruplar ile yrtlebilir. Sorulan sorularn

zelliklerine gre, yaplanm, yar yaplanm veya yaplanmam olarak tasarlanabilirler.Yaplanm grmelerde, aratrmacnn soraca sorular nceden tam olarak belirlenmitir.Hatta kimi durumlarda cevap seenekleri de nceden belirlenebilir ve aratrmac,katlmcnn cevaplarna dayal olarak uygun seenekleri iaretler. Yar yaplanmgrmelerde, aratrmacnn soraca sorular belirlenmitir ancak aratrmac konuyu demekya da gelitirmek amacyla yan sorular ekleyebilir. Yaplanmamgrmelerde ana noktalarveya konular bellidir ancak grmenin seyri her katlmcda farkl geliebilir.

2.4.2.3. Anket/Soru Listeleri

Anket, bir aratrmann amacna uygun dzenlenmi bir soru listesidir. Anketlerdebireyler kendileri veya belirli bir konudaki grleri hakknda sorulan sorular yazl olarakcevaplarlar. Anketler katlmclarn belirli bir konudaki grlerini veya mevcut durumusaptamak iin uygundurlar. Eer aratrmac, byk gruplarn belirli bir konudaki gr,dnce ya da davranlarn belirleme amacna sahipse anket kullanmas uygun olur.rnein, stanbul niversitesi rencilerinin kantin ve kafeteryalar hakkndaki grlerini,kullanma skl, ne amala kullandklar gibi davranlarn belirlemek istiyorsak anketkullanmamz uygun olur.

2.4.2.4. lekler

Bir bireyde belirli bir zelliin mevcut olup olmadn ve ne kadar sahip olduunudeerlendirmek istiyorsak lek kullanrz. Dolaysyla lekler, belirli bir zellie ya danitelie (depresyon eilimi, ecinsellere ynelik tutumlar gibi) sahip olma miktarn

belirlemek iin kullandmz aralardr. Katlmclar lekte belirtilen davranlar ne sklklayaptklarn veya ne kadar sahip olduklarn kendi beyanlar ile bildirirler. leklerden ilgilizelliin dzeyini bildiren bir puan elde edilir.

Sklkla kartrlsa da lekler ile anketler yap ve ama itibariyle birbirlerinden farkl

zelliklere sahiptir. Anketler belirli bir zellie sahip olma dzeyini belirleme amac


46/272

tamazlar, belirli bir konudaki grler, dnceler, davran biimleri vb. gibi nisbeten dahageici durumlar belirlemeye alrlar.

nsanlarn eitli zelliklerinin dzeyini belirmeye ynelik ok sayda lekgelitirilmitir. Bu aralarn en nemli sorunu kiinin kendi beyanna bal olmalardr. Ancak

leklerde sorgulanan, belirli bir zellie (rn: utangalk) sahip bir bireyin, gndelikhayattaki utangalk gstergesi olan davranlar ne sklkla yaptdr. Bir dier ifadeyle ,

bireye bir ankette olabilecei gibi kendinizi utanga buluyor musunuz gibi bir sorusorulmaz. Gndelik hayatta utanga olan bireylerde tipik olarak grlen davranlar nesklkla yaptklarna ilikin bir dizi soru (yeni tantm birinin gzlerine bakarakkonumaktan kanrm) sorulur. Bylece aslnda anketlerden farkl olarak dolayl bir lmyaplm olur ama bu deerlendirmeyi yapan yine bireyin kendisidir.

2.4.2.5. Testler

Bir psikolojik test, belirli bir zellii tanmlayan/ifade eden bir davran rneklemininnesnel ve standart lm iin hazrlanm aratr. Testlerde deerlendirilmek istenenzelliin ya da yapnn kullanlmasn/icrasn gerektiren sorular/grevler/uyaranlar sunulur.Bireylerin sunulan bu durumlardaki tepkileri nicelik ve/veya nitelik asndan puanlanr vedeerlendirilir. Dolaysyla testler leklerde olduu gibi bireyin beyanna dayal deildir.lgili zellii/yapy ortaya kartmak zere hazrlanm grevlerdeki performansn dorudangzleyerek deerlendirmeye dayaldrlar. rnein utangalk lm yaptmz dnelim,

bu durumda test ortamnda bireyin ilk kez karlat bir kimsenin gzlerine ne kadar sreylebaktn gz hareketlerini kayt ederek tesbit edersek tepki dzeyini dorudan lm oluruz.

Testlerin ierii, malzemeleri, sras, ynergeleri, uygulama biimi ve dzeni,puanlama biimi standart hle getirilmitir. nk nemli olan uygulama koullarnn sabittutulmasdr. Ancak bylece cevap (puan) farkllklarnn llen nitelikteki (davrantaki)

bireysel farkllklardan kaynakland syleyebilmemiz mmkndr. Bubakmdan psikolojiktestler ancak, ilgili test ile ilgili eitim ve supervizyon alm bir psikolog tarafndankullanlmaldr. Ayrca bireyler hakknda doru tan ve deerlendirme yapabilmek vekarlatrabilmek iinbireylerin bu testlere aina olmamalar gereklidir. nk ainalktestteki performans etkiler ve dolaysyla elde edilen puanlarnn gvenirliini zedeler. Bu

yzden testlerin belirli bir gizlilik deeri vardr, aka paylalmas uygun deildir.

2.4.2.6. zel Alet ya da Grevler

Kimi durumlarda belirli yap ya da zellie sahip olunma dzeyini grmek iin, testkadar kapsaml olmayan grevler oluturulmas gerekir. Kimi durumlarda da belirli zellikleri

belirlemek iin baz alet ve dzenekler gelitirmek gerekir.

rnein bireylerin tepki hzlarn lmek istediimizi dnelim. Gelitirdiimizgrev, belirli bir arayla yanan klardan krmz olan grldnde bir dmeye basmak

olsun ve tepki hz, n grlmesi ile dmeye basma arasnda geen sreye grepuanlanyor olsun. te byle bir dzenek kurduumuzda (kl bir panel, dmenin


47/272

bulunduu ayr bir panel, srenin belirlenmesi iin gerekli malzemeler vb) bu bizimgelitirdiimiz bir alet olur.

Tpk testlerde olduu gibi, alet ve grevler de ierik, kullanlan malzemeler,ynergeler, sra, uygulama biimi ve dzeni, puanlama vb. zellikleri bakmndan

standartlatrlmtr.


48/272


49/272


50/272


51/272

Blm Sorular

1. Bilimsel etkinliin amalarn sralaynz.

2. Bilimin birikimli bir sre olmas nasl aklanabilir?

3. Bilimsel bilginin zellikleri nelerdir?

4. Neden fal baktrma yoluyla elde edilen bilgiler bilimsel deildir?5. Aratrma srecinin basamaklar nelerdir?

6. Psikolojide kullanlan aratrmalarn trleri hangileridir?

7. Yalnzca betimsel aratrmalar yaplabilecek konulara bir rnek dnnz ve

nedenlerini aklaynz.

8. .. retim yelerinin niversitenin otopark olanaklar hakkndaki grlerini

renmek istiyorsak hangi veri toplama yolu/yollarn tercih ederiz?

9.

lekler ile anketlerin fark nedir?10. Testler ile leklerin fark nedir?


52/272


53/272


3.1. Giri3.2. Biyolojik-Fizyolojik Etmenler

3.2.1. Salg Sistemi (Endokrin Sistem)

3.2.1.1.Hipofiz Bezi

3.2.1.2. Tiroid Bezi

3.2.1.3.Pineal Bez

3.3. Kaltmsal Etmenler

3.3.1. Kaltm-evre Tartmas Neden nemlidir?

3.3.2. Kaltm: Genetik ve Epigenetik

3.3.3. Davransal Genetik

3.3.4. Epigenetik Gr


54/272


55/272


56/272

Anahtar Kavramlar

salg sistemi

Kaltm

Genetik

Epigenetik

Davran Genetii

Epigenetik Gr


57/272


58/272


59/272


60/272


61/272


62/272

genetik ve epigenetik kaltm ile davransal genetik konularna bir gz atmamzgerekmektedir.

3.3.2. Kaltm: Genetik ve Epigenetik

Kaltm, ebeveynlerimiz aracl ile bize aktarlm olan fiziksel ve psikolojikzellikleri tanmlar. Kaltmn veevrimin en iyi bilinen boyutu genetik boyutudur. Ancak yeniaratrmalar, kaltmn yalnzca genetik aktarmdan ibaret olmadn gstermektedir. Aynzamanda insan genomu projesinin sonular genlerin sanldndan ok daha az sabit ve okdaha etkileimiinde ilev gsteren yaplar olduuna iaret etmektedir. imdi kaltm - evretartmasnda yeni ufuklar aabilecek bu bilgileri gzden geirelim.

Genetik, biyolojik varlklar arasnda bilgi akn salayan temel bir sistemdir. Genetikolarak ortaya kan pek ok zelliin DNAmz iinde saklanan uzun bir evrimsel gemii

vardr. Bu, bizim ebeveynlerimiz vastasyla aldmz genetik bilgileri yalnzca onlardandeil, hem onlarn atalarndan ve hem de bir tr olarak bizden nce gelen trlerden aldmzanlamna gelir.

Genetik bilgi, genler yoluyla tanr. Dllenme esnasnda, bir yumurta ve bir spermbirleerek zigot ad verilen tek bir hcre olutururlar. Bu hcre, her biri orijinal kodun birkopyasn ieren trilyonlarca hcreden oluan bir insana dnecek ekilde bymeyidzenleyen talimatlar barndrr. Her bir insan hcresinin ekirdei, deoksiribonkleik asitten(DNA) oluan ipliksi yaplar olan kromozomlar ierir. Genler bu bilgiyi tayan ve aslndaksa DNA paralar olan nitelerdir. Bunlar hcreleri oalmaya ve proteinleri birletirmeye

ynlendirir.

1990l yllarda balayan nsan Genomu Projesi, bu alandaki almalar etkileyennemli sonular ortaya koymutur. Bu proje, insan genomunun yani insan organizmasnnoluumunu balatan proteinlerin yaratlmas iin geliimsel talimatlar dizisinin eksiksiz birharitasn karma amacyla yrtlmtr. Ancak bu projenin en nemli sonularndan biri,insanlarn sanldndan ok daha az gen saysna (yaklak 20.500) sahip olduklarnn

belirlenmesi olmutur.

Bunun anlam udur: insan vcudundaki proteinlerin miktar, genlerin miktarndan ok

ok daha fazladr. Dolaysyla daha nceden sanld gibi, her bir gen otomatik olarak birproteine dnmemekte, az sayda gen ok sayda proteini oluturmak iin ibirliiyapmaktadr. Dolaysyla genler bamsz olarak hareket ederek hcrenin yap ta olan

proteini oluturan ve evrelerinden habersiz niteler deildirler, daha ok ibirliki davrananyaplardr. nsangenomu, her biri bamsz genler grubundan ok, hem kendi arasnda ve hemde vcudun iinde ve dnda genetik olmayan etmenlerle de ibirlii yapan pek ok gendenolumaktadr. Bir genin proteinleri bir araya getirmek iin harekete gemesi de aslnda biribirliidir.

Genetik ifade (yani genlerin faaliyeti) evrelerinden etkilenmektedir. rnein kandadolaan hormonlar hcreye girerek genleri harekete geirebilir veya durdurabilirler.


63/272


64/272


65/272


66/272


67/272


68/272


69/272

Blm Sorular

1. salg bezlerini genel anlamda tanmlayarak ksaca ilevlerinden sz ediniz.

2. salg bezleri psikologlar iin neden nemlidir?

3. Hipofiz bezinin yapsn tantarak ilevlerini ksaca aklaynz.

4. Pineal bezi ile k arasndaki iliki nedir?

5. nsanlarn biyolojik ve psikolojik alardan ortaklk ve farkllklarn tartnz.

6. Kaltm-evre tartmas balamnda bo levha grn deerlendiriniz.

7. Kaltm ve genetik kavramlarn tanmlayarak aralarndaki ilikiyi

aklaynz.

8. Epigenetik kaltm nedirve hangi bakmdan nemlidir?

9. Davransal genetik almalar, neden ikizler ve evlat edinilmi ocuklar

zerinde srdrlmektedir?

10. Paylalan ve paylalmayan evre ne demektir?


70/272


71/272


72/272


73/272


74/272


75/272

4.1. Giri

nsan, ancak bedeninin iinde ve d dnyada olup bitenler hakknda gelenmalumatlara gre duygu, dnce ve eylemlerini izleyip dzenleyerek yaamn srdrebilir.rnein bu metni okurken/yazarken a olduunuzu fark eder, bir yandan sklmaya

baladnz dnr, okuma/yazma etkinliinize devam eder ancak bir yandan da ne zamanara vermenizin uygun olabileceini planlarsnz. Bu arada gelen bir epostaya gznztaklabilir, komik bulup glersiniz, yanda km bir kk reklam ikonu size alnzyeniden hatrlatabilir ve aniden bir eyler yemek iin kalkarsnz. Elbette duyu organlarnz,dolam, solunum gibi sistemleriniz de ilevlerini yerine getirmektedir.

Btn bunlar yapmak iin, insann zihni ve bedeni bir btn olarak almal,birbirinin durumundan haberdar olmal, birbirini dzenleyebilmeli, bu dzenlemeninsonularn da izleyerek yeniden dzenleyebilmelidir. Hepimiz iin olduka sradan olan bu

akn aksamadan srebilmesi iin vcut sistemleri arasnda dzenli bir ibirlii gereklidir.

nc blmde bahsedildii gibi, bu al verii salayan iki sistem vardr; kandolam iine hormonlar yoluyla kimyasal mesajlar salglayan endokrin sistem ve sinirakmlar yoluyla elektrokimyasal mesajlar ileten sinir sistemi. Bu blmde sinir sisteminiinceleyeceiz.


76/272


77/272

evresel sinir sistemine balayan omurilik yoluyla vcudun her yerinden gelen sinir iletilerinialr ve ayn yolla bilgi iletir.

Omurilik, beyni evresel sinir sistemine balayan nronlarn oluturduu ana hattr.Bu ana hat, bel kemii ad verilen omurgann ortasndaki bo ksmda yer almaktadr. Yani

son derece yaamsal bir yap olan omurilik, eklemli bir kemik yap olan omurga tarafndankorunmaktadr.

Omurilik sinirleri, omurilikten karak duyu alclarn bedendeki tm kaslara vebezlere balar. Omurilik bedenin sa ve sol taraflarnn faaliyetlerini koordine eder vebeyinde yer almayan basit hareket reflekslerini dzenlemekten sorumludur (gz krpma gibi).Bu yzden rnein beyni zedelenmi bir insan, parmana ine batrldnda elini hzla geriekme tepkisini verebilir. Omurilik sinirlerinin zarar grmesi, bacaklarn ya da gvdenin felolmasna neden olur. Felcin derecesi zararn omurilikte hangi ykseklikte meydana geldiine

baldr, ne kadar yksekte oluyorsa o kadar ciddi fel meydana gelir.

4.2.2. evresel (Periferik) Sinir Sistemi

Merkezi sinir sistemi, dnya ile dorudan balantl deildir. Duyu organlarndangelen bilgiyi merkezi sinir sistemine ulatran ve beyinden gelen bilgileri de kaslara veorganlara ulatran evresel sinir sistemidir. Bu sistem, mesajlarn merkezi sinir sistemine veoradan da dier organlara iletilmesinde hayati bir rol oynar.evresel sinir sistemi, somatiksinir sistemi ve otonom sinir sisteminden olumaktadr.

4.2.2.1. Somatik Sinir SistemiBu sistem, MSSye bilgi tayan tm getiren ya da duyusal nronlar ile MSSden

iskelet kaslarna mesaj tayan tm gtren motor nronlardan oluur. Ik, ses, koku,basn, s, denge gibi tm duyularn ve bunlara bal eylemlerin temelini bu sistem oluturur.Bu yzden gndelik hareketlerin icrasnda somatik sinir sistemi ok nemli bir rol oynar.rnein salata yaparken, domatesleri hangi byklkte dorayacanz dndkten sonra

buna uygun hareketlerle dorarsnz, byk ya da kk olup olmadna gre kesmehareketlerinizi deitirir; yeterli miktarda olduunu grnce doramay brakrsnz. Btn

bunlar yapabilmenizi salayan beyninizle somatik sinir sisteminizin ibirliidir. Duyusal

sinirler durum hakkndaki bilgileri iletir, beyniniz ilem yapar, ilem sonucu motor sinirlertarafndan ilgili kaslara gnderilir.

4.2.2.2. Otonom Sinir Sistemi

Bu sistem ise, MSS ile vcuttaki btn i organlar ve bezler arasnda mesaj tayantm nronlardan oluur. Otonom sinir sistemi, nefes alp verme, uygun kan akn salamagibi temel hayati sreleri yrtr ve dzenler. nsan yaad srece, bilincli olarak kontroletmeye gerek olmakszn (istemsiz olarak) bu sistemde alr veya bu sistem alt srece

insan fiziksel olarak yaayabilir. Biz uyurken veya anestezi altndayken almasn srdrr.


78/272

Otonom sinir sistemi, heyecanlar ve baz duyu deneyimlerini anlamak iin gerekli olduundaninsan davranlaryla ilgilenenler iin de nemlidir.

Otonom sinir sistemi, sempatik sistem ve parasempatik sistem olmak zere iki blm

hlinde ilev grr. Her iki blmde dorudan vcudumuzdaki i salg bezlerinin ve dz

kaslarn faaliyetlerini kontrol eder ve dzenler.

Sempatik blmn sinir lifleri korku, kayg, duygusal gerginlikler, stres gibiheyecan/duygu durumlarnda alr. Vcudun acil durumlarda ok hzl ve youn bir ekildeharekete gemesi ve uyank olmas iin gerekli hazrlklar yapar. Bylece kan basnc vesolunum hzlanr, gzbebekleri byr, duyusal keskinlik ve dikkat artar, fazla enerji iin ekerve ya salglanr. Bylece vcut mcadele etmek, kamak ya da korunmak istedii durum iinhazrlanm olur.

Parasempatik blmn sinir lifleri ise, ayn durumlarda ancak retilmi bu tepkileridurdurmak ve dzenlemek iin ilev grr. Eer heyecan yaratan durum ortadan kalkm veyaazalmsa, sistemin normal dengesini bulmas iin gerekli durdurucu veya dengeleyicidzenlemeleri yapmak parasempatik blmn iidir.

Bu iki sistem birbiriyle uyumlu veya birbirlerini dengeleyecek bir ekilde alrlar.Yakn zamanlara kadar, bu ikisistemin yalnzca birbiriyle zt altklar dnlrd. Ancakartk, bazen kart ilev grdkleri, bazen bamsz ve bazen de ayn anda alabildiklerikabul edilmektedir. Sempatik ve parasempatik sistemlerin tm organlarla ba vardr ancakher acil durumda tm organlarn birden aktifhle geirilmesi gerekmez.

Otonom sinir sistemi, adndan da anlalabilecei gibi, kendi kendine almaktadr.Ancak son zamanlarda baz almalarda bireylerin, biyolojik geri bildirimler zerindealarak kalp at hzlarn drmek veya solunumlarn yavalatmak gibi bazmdahalelerde bulunabildikleri gsterilmitir.

4.3. Sinir Sistemi Nasl alyor?

Daha nce de sylediimiz gibi, sinir sistemi aralarnda etkin bir iletiim olan vebylece birlikte alabilen birka blmden olumaktadr. Sinir sisteminin nasl iletiim

kurduunu anlayabilmek iin, bu sistemin etkinliklerinin temelini oluturan ve en kkbirimi olan nronlardan sz etmeliyiz.

4.3.1. Nron (Sinir Hcresi)

Nron, vcut iindeki dier hcrelere bilgi aktaran, bu tr bilgiyi alp ilemekteuzmanlam hcreye verilen isimdir. Vcuttaki btn nronlar ayn temel yapya sahipolmakla birlikte, ekil, byklk, kimyasal birleim ve ilev bakmndan eitlilikgsterebilirler. nsan beyninde 100 milyardan fazla nron bulunmaktadr. Ayrca, sinirsisteminin dier blmlerinde de milyarlarca nron vardr.


79/272

Btn dier hcrelerde olduu gibi, her nronun, metabolik faaliyetlerinin yer aldekirdei ieren bir hcre gvdesi (soma) vardr. Ancak dier hcrelerden farkl olarak,nronlarda hcre gvdesinden uzanan ince lifler bulunur. Bunlar bir nronun etrafndaki dierhcrelerden bilgi almasn ve bunu dier hcrelere iletmesini salar.

Dendritler, hcre gvdesinden kan dallanm lifiklerdir. evreden gelen mesajlaralr ve onu hcre gvdesine tarlar. Akson ise, nronun hcre gvdesinden uzanan tek uzunliftir. Aksonlar ok incedir ve genellikle dendritlerden uzundur. Elektrik kablolarndaki

paralel teller gibi, bir arada bulunan bir grup aksona sinir ad verilir.

Tipik bir bilgi alverii durumunda nron yle alr: Nron dendritler aracl ilesinirsel uyarlar alglar. Hcre gvdesi, dendritlerden gelen bu bilgiyi birletirip, aksonagnderir. Akson lif kanal boyunca bilgiyi iletir. Aksonun dier ucunda u noktalar vardr. Unoktalar etraftaki kaslar, dokular veya dier nronlara bu bilgiyi aktarr. Nronlar genelolarak bilgiyi tek ynl iletir: Dendritlerden gvdeye, aksona, u noktalara doru. Tek birnronda yzlerce ya da binlerce dendrit olduu ve aksonda eitli ynlere doru dallaraayrld iin, bir nron, hem alc ucu (dendritler) hem de verici ucu (akson) ile yzlerce yada binlerce nron ile iletiim kurabilir.

Baz aksonlar, miyelin klf olarak adlandrlan beyaz ve yal bir tabakaylakaplanmtr. Bu beyaz klf nedeniyle, miyelinli aksonlardan oluan dokular beyaz maddeolarak; miyelinsiz aksonlardan oluan dokular ise gri madde olarak adlandrlr. Miyelinklf, nron iin izolasyon salayarak daha etkili bir ekilde faaliyet gstermesini salar.

Btn nronlar mesaj iletirler, ancak topladklar bilginin eidi ve tadklar yerasndan farklarlar. Duyu organlarndaki duyu alc hcrelerden mesaj alp, omurilik ve

beyine ileten nronlar duyusal nronlardr. Duyu alc hcreler, a, sese ve vcutpozisyonlarna duyarl hcrelerdir. Omurilik ya da beyinden mesaj alp kaslara, dokulara ve

salg bezlerine ileten nronlar motor nronlardr. Bir nrondan dier nrona mesaj tayan


80/272

nronlar ise balayc ya da arac nronlardr. Arac nronlarn says dier nron tiplerineoranla ok daha fazladr.

Sinir sisteminde ayrca ok sayda glial hcre bulunur. Glial hcreler eitli ekillerdenronlar destekleyen hcrelerdir. Bir ka nemli ilevini yle sralayabiliriz; nronlar zarar

grdnde oalarak hcresel atklar temizleme, miyelin klf oluturma, nronlar arasboluklar doldurarak nrotransmitterleri toplama. Astrosit ad verilen bir gliyal hcre tipi,kan beyin bariyerini oluturarak zehirli ya da zararl maddelerin beynin i blgelerineulamasn engellemektedir. Bu yzden glial hcreler sinir sistemi iin ok nemlidir.

4.3.2. Nron i Sinir Akm Nasl Oluuyor?

Her nron bir hcredir ve sinir akmnn nasl gerekletiini anlamak iin hcrelerinyapsn hatrlamamz gerekir. Hcre zar, nronun iinde ve dnda bulunan yar sv

eriyikler arasnda ksmi bir engel oluturur. Hcrenin her iki yanndaki sv elektrik yklparacklar yani iyonlar ierir. Bu iyonlardan bazlar da sodyum ve potasyumdur. Sodyumiyonu daha ok hcre dnda, potasyum iyonu da ok daha ok hcre iinde bulunur. Yargeirgen bir yap olan hcre zarnn kk bir ksm, bir uyaran ile yeterince uyarld zaman,zar zerindeki gzenekler alr. Bylece dardaki negatif ykl sodyum iyonlar ieri girer.Yeterince sodyum iyonu ieri girince, hcre zar kapanr. Bir yandan pozitif ykl potasyumiyonlar da dar kmaktadr. Hcre ii ve d iyon ykleri bakmndan dengelendiindesre durur. Bu ileyi hcrenin bir ucundan dierine doru aynen yanan bir fitil gibi akson

boyunca ilerleyen bir sinir akm oluturur. Sinir akm olutuu zaman nronun atelendiinisyleriz.

Ancak sinir akm her uyaranda olumaz. Bazen akmlarn birden fazla nrondangelmesi veya atelenmenin birikmesi gerekebilir. Buna uyarlma eii denilmektedir.Duyumlar ve alg blmnde bu eiklerin ne kadar kritik olabileceini greceiz.

Sinir akmlar konusunda bilinmesi gereken nemli bir dier nokta da, gl birsinyalin gl bir sinir akmna neden olmayacadr. Nronlar ya atelenir ya daatelenmezler ve uyarann gc ne olursa olsun, belirli bir nronun atelenmesi hep ayn gteakma neden olur. Buna hep ya da hi ilkesi denilmektedir. Fakat nron gl bir sinyalleuyarld zaman atelenme skl artar.

4.3.3. Bir Nrondan Dier Nrona Bilgi Nasl Tanyor Ya daSinaptik leti

imdiye kadar nronlarn yapsn ve bir nronun iinde sinir akmnn nasliletildiini gzden geirdik. Hlbuki sinir sisteminde milyarlarca nron vcudun faaliyetlerinidzenlemek iin birlikte alr. Peki nronlar tadklar bilgileri birbirlerine nasliletmektedirler?

ki nron birbirine dorudan temas etmez, ancak bir sinaps iinde birleebilirler.Sinapsn ne olduunu tam olarak anlayabilmek iin, nronlarn birbirlerine bilgi tama yolu


81/272


82/272


83/272

Uygulamalar


84/272

Uygulama Sorular


85/272

Bu Blmde Neler rendik?Sinir sistemi, birlikte alan bir ka ksmdan oluan karmak asal bir yapdr. Bu

sistem ncelikle iki blme ayrlmaldr; merkezi sinir sistemi ve evresel (periferik) sinirsistemi. Merkezi sinir sistemi, beyin ve omurilii saran sinir dokularndan oluur. Bu sistemingrevi, tm bedensel fonksiyonlar birletirmek ve koordine etmek, gelen tm sinir iletileriniilemek ve bedenin farkl ksmlarna komutlar gndermektir. evresel sinir sistemi ise,somatik ve otonom sinir sisteminden oluur. Duyu organlarndan gelen bilgiyi merkezi sinirsistemine ulatran ve beyinden gelen bilgileri de kaslara ve organlara ulatran sinirsistemidir. evresel sinir sistemi, somatik sinir sistemi ve otonom sinir sisteminden

olumaktadr. Otonom sinir sistemi ise, sempatik sistem ve parasempatik sistem olmak zereiki blm hlinde ilev grr. Nron, vcut iindeki dier hcrelere bilgi aktaran, bu tr

bilgiyi alp ilemekte uzmanlam hcreye verilen isimdir. Duyu organlarndaki duyu alchcrelerden mesaj alp, omurilik ve beyine ileten nronlara duyusal nronlar; omurilik ya da

beyinden mesaj alp kaslara, dokulara ve salg bezlerine ileten nronlara motor nronlar; birnrondan dier nrona mesaj tayan nronlara ise balayc ya da arac nronlar denir. Glialhcreler ise eitli ekillerde nronlar destekleyen hcrelerdir. ki nron birbirine dorudantemas etmez, ancak bir sinaps iinde birleebilirler. Sinapslarda nrotransmitter ad verilen

biyokimyasal maddeler yaylr. Nrotransmitterler, sinaptik boluun iine yaylarak yandaki

nronlarn kimyasal yollarla birbirlerini etkilemeleri iin mesaj tarlar.


86/272

Blm Sorular1. Merkezi ve evresel sinir sistemlerini ksaca tanmlaynz.

2. Somatik ve otonom sinir sistemlerini ksaca tanmlaynz.

3. Nron ii bilgi tanmas hangi yollardan (hcre yaplarndan) gemektedir?

4. Duyusal ve motor nronlar arasndaki fark nedir?

5. Sinir akmna neden olan elektrokimyasal mekanizmay aklaynz.

6. Nronlar aras bilgi aktarmnn nerede ve nasl olduunu aklaynz.


87/272


88/272


5.1. Beyin

5.1.1. Beyin Sap

5.1.2. Limbik Sistem

5.1.3. Serebrum

5.2. Beyin Yar Krelerinde Uzmanlama (Hemisferik Yanallama)

5.3. Beyin Nasl nceleniyor?

5.3.1. Beyinle lgili Klinik Sorunu Olanlarn ncelenmesi

5.3.2. Beyin Etkinliklerini Kaydetme ve Grntleme

5.4. Beyin Nasl Geliiyor?

5.4.1. Doum ncesi ve Bebeklik Dneminde Beyin Geliimi

5.4.2. ocukluk ve Ergenlik Dnemi


89/272

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


90/272

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl eldeedilecei veya gelitirilecei

Beyini oluturan anaksmlar isimlendirir.

Bu ksmlarn ilevleriniaklar.

Beyin yar krelerininuzmanlamasnn anlamnkavramtr.

Beynin incelenmesinde

kullanlan belli balyntemleri aklar.

Beynin geliim srecindekibelli baldeiimleri aklar.


91/272

Anahtar Kavramlar

Beyin

Beyin Sap

Limbik Sistem

Serebrum

Beyin Yar kresi

Yar Kre uzmanlamas

Korpus Callosum

Beyin Grntleme Teknikleri


92/272


93/272


94/272

Medulla oblangatann hemen zerinde pons bulunur. Pons, egdml hareketlerisalar ve beyincie lifler gnderir.

Retikler formasyon, youn bir sinir hcresi a demetidir. Bu a, serebral korteksi(beyin kabuu) uyarr ve uyku hlinde bile beyini tetikte tutar ve beyin blgelerinin

birbirinden haberdar olmasn salar.

Retikler formasyondan talamusa giden uzun lif demetleri vardr. Talamus, kokudnda gelen tm duyusal bilgiyi, beyin kabuunun bu bilgiyi ileyen uygun alannagnderen bir nakil istasyonudur. rnein gzden gelen bilgiyi grmeyi salayacak kortikal

blgelere tar.

Beyincik ise, bedensel hareketleri koordine eder, insann duruunu dzenler vedengeyi salar. Eer beyincik zarar grrse, hareket etme ak bozulur, sarsak hareketlerortaya kar. Beyincik yeni bedensel hareketlerin renilmesi ve icra edilmesi yeteneindenemli bir rol oynamaktadr.

5.1.2. Limbik Sistem

Dier omurgal canllarla paylatmz bir dier beyin yaps limbik sistemdir. Busistem temel duygular, gdleri ve hafza ilemlerini dzenler. Bunun dnda vcut scakl,kan basnc ve kan ekeri seviyelerinin ayarlanmasnda rol oynar. Limbik sistem ayryapdan olumaktadr: Hipokamps, amigdala ve hipotalamus.

Bu yapnn en by olan hipokamps,hafza ilevlerinin yrtlmesinde etkilidir.Hipokamps zarar grdnde, eski bilgiler hatrlanabilmekte ancak yeni renilenler uzunsreli bellee aktarlmaktadr. Amigdala, duygularn dzenlenmesinde ve kontroledilmesinde, duygularla ilgili hatralarn oluturulmas ve hafzada saklanmasnda rol oynar.Hipotalamus, beyindeki en kk yaplardan biridir. Gndelik hayatmzdaki yemek yemek,su imek, cinsellik gibi drtsel kaynakl etkinlikleri uygun ekilde srdrmek iin gereklifizyolojik ilemleri dzenler. Homeostatisin yani bedenin metabolik adan denge halinikorumasn ve baz hormonlarn retimini salar.

5.1.3. Serebrum

Serebrum insanlarda beynin toplam ktlesinin te ikisini kapsamaktadr. Grevi dahayksek seviyeli bilisel ve duygusal ilevleri yrtmektir. Gndelik hayatta beyin deyinceinsanlarn aklna ceviz ii gibi olan grntsyle serebrum gelmektedir. Serebrumun zerinde

beyin kabuu (serebral korteks) denilen nisbeten ince bir tabaka vardr. Beyine kvrm kvrmgrntsn veren bu tabakadr ve alt ince katmandan olumaktadr. st dzey faaliyetlerinhemen hepsi beyin kabuu tarafndan yrtlmektedir.

Serebrum, neredeyse simetrik bir ekilde sa ve sol yar kreler (hemisfer) olarakikiye blnmtr. Bu iki yar krenin ortasnda, korpus kallosum ad verilen kaln bir sinir

lifi demeti bulunur. Korpus kallosum, iki yar kreyi birbirine balar, iki yar kreninbirbirinden haberdar olmasn ve egdml olarak almasn salar.


95/272

Beyin ynlerine bal olarak drt loba ya da blme ayrlmtr. Her lob her iki yarkrede de vardr ve gerektiinde sa yan (parietal) lob, sol yan (parietal) lob gibiisimlendirilir.

r_psİkolojİ gİrİs 1.pdf

Documents