rregullimi shtetËror dhe shoqËror - aab-edu.net shtetËror dhe... · pra, lënda themelore e...

RREGULLIMI SHTETËROR

DHE SHOQËROR

SARAJEVË / PRISTINË 2006

FSK/S - 11/06

Doc. dr. Nusret E. Agiq

(me vështrim të veçantë për Kosovën)

(Lënda-bazë për përgatitjen e provimit) PËR VITIN AKADEMIK 2006/2007

Vërejtje:

Kjo lëndë shërben ekskluzivisht për përgatitjen e provimit nga moduli ligjërues “Sistemi shtetëror dhe shoqëror i BiH”. Në Fakultetin e shkencave kriminalistike të Universitetit në Sarajevë, gjatë vitit akademik 2006/2007 dhe nuk mund të shfrytëzohet për qëllime të tjera.

Redaktori

Dy-tri fjalë për titullin e këtij moduli

(të lëndës mësimore)

Në praktikën e gjertanishme mësimore-shkencore për studimin e kësaj problematike, varshmërisht nga momenti historik dhe lloji I themelatës superiore, janë përdorur disa emërtime të kësaj lënde mësimore: e drejta shtetërore, e drejta kushtetuese, sistemi shoqëror-politik… Përfaqësuesit e secilit nga emrat e përmendur të këtij moduli, kanë patur deri tiku të drejtë duke vënë në dukje përparësitë elementare. Emërtimi “e drejtë” shtetërore për këtë disiplinë mësimore-shtetërore, është shënuar për herë të parë në teorinë dhe praktikën shoqërore-politike gjermane dhe është mbajtur gjithnjë deri në ditën e sotme si një termin dominant. E kanë huazuar edhe shumë shtete të Evropës së Mesme (Zvicra, Çekia, Sllovakia…) dhe disa vende të shfaqura me disolucionin e BRSS-së të dikurshëm. Ithtarët e “së drejtës shtetërore kanë patur objektiv, përpos tjerash, që me vetë emrin të vënë në pah lëndën e kësaj disipline shkencore. Ky emërtim në teorinë juridike gjermane, sipas të gjitha gjasave, ishte I kushtëzuar nga botëkuptimi I Hegelit të shtetit absolut dhe të botëkuptimit të kushtetutës së tij si një akt teknik, për arsye se shteti është krijues I vetëm dhe I vërtetë I së drejtës në përgjithësi, e kësi soj edhe I kësaj fushe ligjëruese-shkencore, që rregullon raportet elementare shoqërore në shtet. Pra, lënda themelore e rregullimit të kësj disipline shoqërore është thënë më së shkurti, shteti, funksionet, struktura e pushtetit të tij… Partizanët e nocioneve të tjera të disiplines në fjalë (“e drejta kushtetuese”, “sistemi shoqëror-politik”) theksojnë argumentet e “veta” të cilat të themi në mënyrën më të butë, nuk bën të nënvlerësohen nga aspekti I kulluar terminologjik-teknik (etimologjik). Sidoqoftë, Këshili mësimor-shkencor I Fakultetit të Shkencave kriminalistike, në Sarajevë ka konfirmuar propozimin, ndërsa Senati I Universistetit në Sarajevë, ka dhënë pëlqimin definitiv që ky modul (kjo lëndë mësimore), në këtë fakultet të quhet “Rregullimi shtetëror dhe shoqëror…”. Ne nuk do të ndalemi gjithaq në vetë titullin e tij (emrin e tij) veç se do t’I përkushtohemi shumë më tepër esencës-përmbajtes të kësaj disipline mësimore- shkencore. Problemin e vetë emërtimit po ua lëmë teoricientëve “kaustikë”. Të gjitha tekstet dhe librat shkencore, të autorëve vendorë dhe të hauj, pa marrë parasysh a janë titulluar si “E drejtë shtetërore”, “E drejtë kushtetuese”, “Sistemi shoqëror- politik” mund të shërbejnë për zotërimin e lëndës dhe përgatitjen e provimit nga objekti I cekur mësimor. Sarajevë, Tetor 2006 Redaktori

RREGULLIMI SHTETËROR DHE SHOQËROR (me vështrim të veçantë për Kosovën)

PËRMBAJTJA

Dy tri fjalë mbi emërtimin e këtij moduli (lëndë mësimore) 3 Prof. dr Shemsudin Lejliq SISTEMI KUSHTETUES Prof. dr Kasim Tërnka SISTEMET KUSHTETUESE QË KANË NDIKUAR MË SHUMË NË ZHVILLIMIN E KUSHTETUTSHMËRISË 18 Sistemi kushtetues I Shteteve të Bashkuara të Amerikës Sistemi kushtetues I Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe dhe të Irlandës Veriore Sistemi kushtetues I Francës Sistemi kushtetues I Zvicrës LIRITË DHE TË DREJTAT NJERËZORE 36 SISTEMI ZGJEDHOR 39 SISTEMI JURIDIK 51 KONTROLLI I KUSHTETUESHMËRISË DHE LIGJSHMËRISË 53 Prof. dr Nurko Pobriq INICIATIVA POPULLORE DHE REFERENDUMI 62 ORGANI ZGJEDHOR 70

SHTOJCË KORNIZA KUSHTETUESE PËR VETËQEVERISJEN E PËRKOHËSHME NË KOSOVË

Prof. dr Sh. Lejliq SISTEMI KUSHTETUES

Sistemin kushtetues të një vendi e sajojnë dhe e shprehin parimet elementare të rregullimit shoqëror të vendit, gjegjësisht të rregullimit të tij politik dhe ekonomik. Ç’është e vërteta këto janë parimet mbi sistemin e pushtetit politik, të strukturës klasore dhe të marrëdhënjeve në prodhim dhe ndarje, respektivisht për raportet pronësore në shoqërinë, respektivisht shtetin e caktuar. Është logjike që sistemi kushtetues, gjegjësisht përmbajtja e këtillë e tij, por edhe esenca dhe karakteri I tij, të nxjerrën nga kushtetuta e kësisoj edhe nga e drejta kushtetuese e vendit. Me këtë gjë sistemi kushtetues bënë të mundur që në të zbulohen dhe të identifikohen parimet e cekura themelore të sistemit politik dhe ekonomik të vendit si dhe të vlerësohet karakteri, qenja, kualiteti I tij. Krahas funksionit të përmendur, sistemi kushtetues ka edhe një rrol më të gjërë, aktiv dhe kreativ, që e rritë qenësisht rëndësinë e ti. Me fjalë të tjera ai ndikon në mënyrë retroaktive edhe mbi avansimin dhe zhvillimin e sistemit politik dhe ekonomik të një vendi. Sistemin kushtetues e ka çdo vend qoftë i shprehur në formën elementare, qoftë I avansuar pak a shumë. Poashtu ai nuk është e thënë të shprehet përmes kushtetutës apo brenda kushtetutës, gjegjësisht në një akt kushtetues. Burimet e mundshme të shumta dhe të llojllojshme të sistemit kushtetues, që nuk janë akte klasike kushtetuese, I vë në dukje shembulli I Anglisë. Ajo ka një sistem të përpunuar dhe stabil kushtetues, më të plotë se sa shumë vende të tjera, ndonëse është fjala për vendin të cilin e përcjellin pikëpamjet se e ka sistemin e tillë si dhe pikëpamjet se është një vend që nuk ka kushtetut. Për një sqarim edhe më evident të nocionit “sistemi kushtetues”, mund të shërbejë mendimi I Prof.dr A. Fires 1. Ai për këtë thotë, në mes tjerash: “Termini sistem kushtetues, sipas brendisë së tij do të ishte më I afërt me sistemin e drejtë kushtetues dhe ne e kuptojmë si një sistem normash pozitive, që mbulojnë lëndën e rregullimit të së drejtës kushtetuese”. Siç u tha, sistemin kushtetues e sajojnë dhe e shprehin, me një pjesë, parimet themelore dhe solucionet e rregullimit politik të sistemit-të rregullimit politik, gjegjësisht aspektet politike të rregullimit kushtetues të një vendi. Siç pamë kjo hyn ndër komponentat më kapitale të përmbajtes, të lëndës së të drejtës kushtetuese. Duke patur parasysh këtë, është gjë logjike se pikërisht në strukturën e temës mbi sistemin kushtetues, të shqyrtohen disa çështje nga konteksti I aspekteve politike të rregullimit kushtetues, gjegjësisht të sistemit kushtetues të secilit vend bashkëkohor, të rregulluar në mënyrë demokratike. Këto janë çështjet me rëndësi të madhe në praktikën kushtetuese-juridike dhe ligjëvënëse, e në qendër janë interesimet e teorisë dhe shkencës të së drejtës kushtetuese. Fjala është për çështjet vijuese, që do t’I shqyrtojmë në një vëllim konciz si vijon:

• Nocioni I sovranitetit dhe format e sëndërtimit të sovranitetit të popullit,

______________________ 1 Prof. dr A. Fira Ibit faqe 22

• Çështjet thelemore të strukturës dhe të sistemit të organizimit të pushtetit shtetëror.

• Çështjet thelemore të sistemit zgjedhor • Format e shteteve dhe të unioneve të shteteve • Format e sundimit

1. Nocioni i sovranitetit

Çështja e sovranitetit ka patur gjithnjë një vend me peshë në shqyrtimet dhe konkluzat mbi shtetin, gjegjësisht mbi autoritetin shtetëror. Parimi i sovranitetit, është proklamuar në Francë, në Deklaratën e të drejtave të njeriut dhe qytetarit nga viti 1789. Në nenin 3 të Deklaratës thuhej se parimi I sovranitetit mbështetet mbi nocionin. Në vështrimin shtetëror-juridik kjo është identike me nocionin e popullit. Esenca e nocionit të sovranitetit përmblidhet në qëndrimin se asnjë organ dhe asnjë individ nuk mund të ushtrojë pushtetin që nuk del shprehimisht nga populli. Në teori, gjegjësisht në shkencën e së drejtës kushtetuese, botëkuptimi I sovranitetit ka domethënje të trefishtë:

• Sovranitetin popullor që nënkupton, sipas të gjithë kushtetutave demorkatike në botë, se bazat e pushtetit popullor burojnë nga populli,

• Sovraniteti popullor. Me këtë nocion pushteti popullor karakterizohet si pushtet më I lartë brenda territorit shtetëror, si autonom në raport ndaj sovranitetit të jashtëm,

• Sovraniteti nacional definohet si e drejtë e popullit, gjegjësisht e kombit për vetëvendosje deri në shkëputje.

2.Format e sëndërtimit të sovraniteti popullor Në praktikën kushtetuese-juridike po edhe në teorin kushtetuese, dallojn disa trajta të sovranitetit popullor, gjegjësisht të pjesëmarrjes së popullit në ushtrimin e autoritetit shtetëror.

2.1. Regjimi përfaqësues ose demokracia indirekte Kjo formë trajtohet si dominante, në aspektin kushtetues-normativ dhe real, në shoqërit dhe shtetet demokratike . Por praktikohet edhe kombinimi I saj, deri diku me aspektet e demokracisë direkte. Në këtë formë sovraniteti popullor në ushtrimin e autoritetit shtetëror realizohet përmes përfaqësusesve të zgjedhur të popullit në organet e autoritetit shtetëror. Është e mundur pozita e dyfishtë e përfaqësuesve popullor në aspektin e raportit të tyre ndaj popullit, gjegjësisht ndaj votuesve, që ka pasoja bukur të llojllojshme mbi pozitën e popullit dhe të qytetarëve, të votuesve në çështjet e pushtetit dhe të ndikimit të tyre mbi ushtrimin e tij, pra mbi jetësimin e parimit të sovranitetit të popullit. Situata e parë emërtohet si mandat përfaqësues, I popullarizuar edhe me botëkuptimin, mandatë I lirë ose kolektiv. Situata e dytë shprehet si mandatë imperativë I përfaqësuesve të zgjedhur popullor. Në situatën e parë reprezentuesit e zgjedhur-përfaqësuesit e popullit gjatë veprimit të tyre janë të pavarur nga qëndrimet e zgjedhësve të tyre dhe nuk mund të revokohen deri në skadimin e mandatit. Në situatën e dytë të mandatit imperativ, votuesit kanë të drejtë t’u japin udhëzime të obligueshme përfaqësuesve-reprezentuesve të tyre, që duhet t’u Përmbahen. 2.2. Demokracia e drejtëpërdrejtë Kjo trajtë e realizimit të sovranitetit popullor mund të zbatohet përmes referendumit, inicativës popullore dhe përmes së drejtës së peticionit.

a) Referendumi është një mënyrë e vendosjes së drejtpërdrejtë, direkte e qytetarëve përkitazi me çështjet e caktuara.

Çështja për të cilën qytetarët lypset të votojnë, gjegjësisht alternativat lidhur me këtë çështje duhet të ipen qartas dhe në mënyrë të kuptueshme, që qytetarët të deklarohen për to me “po ose jo”. Dallojn dy tipe të referendumit

• Referendumi kushtetues, nëse vendoset për aprovimin apo ndërrimin e kushtetutes dhe

• Referendumi ligjëvënës, nëse vendoset për ligjin apo ndonjë akt tjetër të përgjthshëm juridik.

Referendumi mund të organizohet në nivelin e shtetit, të njësis federale apo të njësis më të ngushtë territoriale politike. Në rastin e fundit flasim për referendumin lokal,

b) iniciativa popullore është aso mënyre e demokracis së drejtëpërdrejt sipas së cilës, një numër I caktuar qytetarësh gëzon të drejtën e propozimit të projektligjit, të akteve të tjera të përgjithshme juridike ose të vendimeve politike.

Me rastin e ekzistimit të kushteve të përligjura, organi kompetent ka për detyrë të zbatojë procedurën e nevojshme,

c) E drejta e peticionit është e drejtë e qytetarit-individit për ankesë apo propozim që ja bënë organeve kompetente për ndonjë çështje.

2.3. Vetëqeverisja lokale Ndarja territoriale e territorit të shtetit, respektivisht të njësis federale (entitetit, kantonit, etj) në njësi më të ngushta, lokale administrative-territoriale është shkaku dhe baza e konstituimit të vetëqeverrisjes lokale. Ajo konstituohet si mënyrë e zgjedhjes më të mirë të marrëdhënjeve në mes të organeve qëndrore, gjegjësisht të larta të pushtetit dhe organeve të pushtetit të njësive të ngushta lokale (organet lokale). Ekzistojnë tri aspkete të këtyre raporteve:

a) Dekoncentrimi qe shënon kalimin e kompetencave gjegjësisht funkcioneve të caktuara (të të drejtave dhe detyrave) nga organet qëndrore apo më të larta në ato lokale. Në bazë të kësaj, funksionet e bartura, organet lokale I ushtrojnë sipas instrukcioneve dhe nën mbikqyrjen e plotë të organeve të cilave u takojn funksionet e bartura në mënyrë origjinale, qoftë në aspektin e ligjshmërisë, qoftë në aspektin e qëllimit të veprimit të organeve lokale

b) Decentralizimi. Këtu poashtu bëhet fjalë për kalimin e llojit dhe vëllimit të caktuar të punëve në organet lokale me obligimin e tyre që t’u përmbahen kushteve në vështrim të dispozitave sipas të cilave është rregulluar bartja e punëve.Me këtë rast, është kufizuar në këtë aspekt mbikqyrja vetëm në kontrollin e ligjshmërisë gjatë veprimit të organeve lokale, do të thotë jo edhe përshtatshmëria e punës së tyre.

c) Një aspekt I veçantë I relacionit në mes të organeve qëndrore, gjegjësisht të larta me organet lokale të autoritetit shtetëror që është shkalla më e lartë e pamvarësis së organeve lokale e nënkupton edhe pjesëmarrjen e drejtëpërdrejt të popullatës në ushtrimin e punëve me karakter lokal, është I njohur me emrin vetëqeverisje lokale .Ajo garantohet me kushtetutë. Në kuadrin e vetëqeverisjes lokale qytetarët kanë të drejtë për të zgjedhur organet lokale të pushtetit, ndërsa pjesëmarjen e drejtëpërdrejtë në ushtrimin e punëve me karakter lokal e materializojnë përmes formave të përmendura të demokracisë së drejtëpërdrejtë në bashkësitë e veta lokale dhe në mënyrë tjetër që është e përshtatshme.

3. Çështjet elementare të strukturës së autoritetit shtetëror 3.1.Organi përfaqësues Veçoritë e qenësishme të këtij organi shtetëror janë:

• Është bartës I pushtetit ligjvënës • Është I njohur me emërtimet: parlamenti, kuvendi, asambleja, etj.

• Është institucion kushtetues dhe politik në të gjitha nivelet e organizmit të bashkësive territoriale-politike

• Është organ komptetent për të vendosur për çështjet elementare shoqërore dhe politike në bashkësin territoriale-politike organ I së cilës është.

• Funksionet e veta I sëndërton, pikë së pari, me aprovimin e ligjeve dhe të akteve të tjera të përgjithshme.

• Përbëhet nga pjesa dërrmuese e anëtarëve të zgjedhur • Përbëhet nga një ose dy dhoma (diku edhe më shumë dhoma) një dhomë është

përfaqësi njësish federale (entiteteve, kantoneve, etj.). Prandaj sipas rregullës, përbëhet nga numri I njejtë i përfaqësusve të tyre.

Dhoma tjetër është një përfaqësi qytetarësh, ndërsa e sajojnë , në sistemin shumë partiak,, politik, përfaqësuesit e partive politike, sipas numrit që është proporcional me votat qëi ka marrë çdo parti politike në zgjedhje.

• Mënyra e zgjedhjes së organit përfaqësues, gjegjësisht të dhomave, është paraparë me kushtetutë apo ligj

• Struktura e organit reprezentativ përtrihet, sipas rregullës në tërësi pas skadimit të mandatit katër vjeçarë, që është zgjedhje e mundshme sipas kushtetutës apo ligjit mbi përtrirjen e pjesërishme të strukturës edhe gjatë intervaleve më të shkurtëra.

• Marja e vednimit bëhet në organin reprezentativ si tërësi apo nëpër dhoma. Është e lidhur me kuorumin e parapar , që mund të jetë kuorum I zakonshëm (I ashtuquajtur I thjesht apo shumicë e thjeshtë, respektivisht gjysma +1, dhe shumica e kualifikuar apo dy e treta, me çrast njëra ose tjetra shumicë mund t’u përkas të gjithë anëtarëve të strukturës të organit përfaqësues gjegjësisht ndonjërës nga dhomat e tij, apo vetëm anëtarëve që janë të pranishëm në mbledhje.

• Trupi përfaqësues, gjegjësisht secila dhomë, veprojnë me anë të organeve punuese (këshillat, komisionet) që mund të jenë të përbashkëta apo me anë të dhomave veç e veç.

• Në të gjitha kushtetutat kontemporane, sipas rregulles është rregulluar çështja e së drejtës së imunitetit për anëtarët e organit përfaqësues, si një garancë e sigurisë jurdike dhe e pavarisisë me rastin e punës së tyre gjatë ushtrimit të funksioneve. E drejta e imunitetit respektivisht e drejta e saj e mbrojtur nga përgjegjësia penale dhe nga përgjegjësia në çështjet civile juridike, derisa trupi të vendos për humbjen e së drejtës së imunitetit.

3.2. Organet ekzekutive Këto organe janë bartëse të funksioneve ekzekutive të autoritetit shtetëror. Dallojm dy lloje të organeve përmbaruese:administrative dhe gjyqësore, e në bazë të kësaj edhe dy domene punësh në kuadrin e funksionit ekzekutiv të pushtetit. Organet ekzekutive inagurohen në nivelin e secilës njësi territoriale-politike në shtet. Organet më të rëndësishme ekzekutive në nivelin e shteti janë: kryetari ose kryesia e shtetit dhe Qeveria (këshilli I ministrave, kabineti I ministrave, dhoma apo këshilli I ministrave). Funksionet themelore të këtyre organeve ekzekutive shtetërore janë:

• Punët e organizimit dhe të orjentimit të zbatimit të ligjeve dhe të mbarë politikës të përcaktuar në parlament.

Për këtë qëllim, ka rëndësi të madhe nxjerrja e akteve nënligjore të Qeverisë-dekret ligjeve për zbatimin e ligjeve .

• Punët ligjvënëse dhe iniciativat e përgjitshme në të gjitha sferat e qenësishme të politikës së brendshme

• Politika e jashtme Kornizat juridike dhe kushtet e tjera të qenësishme për veprimin e organeve ekzekutive të shtetit janë dhënë në kushtetutë dhe në ligjet përkatëse. 4. Sistemet e organizimit të autoritetit shtetëror Në teorin kushtetuese, po edhe në praktikë, janë të njohur tri sisteme të organizmimit të autoritetit shtetëror:

• Sistemi i qeverisë presidenciale • Sistemi I qeverisë parlamentare • Sistemi I qeverisë së nënkryetarit

4.1. Sistemi presidencial (shembull SHBA). Sistemi në fjalë ka këto veçori elementare:

• Zgjedhja e drejtëpërdrejtë e kryetarit të shtetiti nga qytetarët • Pushteti unik ekzekutiv, sepse kryetari unifikon funksionet edhe të kryeparit të

shtetit dhe të shefit të qeverisë që e emërton vetë dhe e cila I përgjigjet së pari atij. 4.2. Sistemi parlamentar (shembull Anglia) Ky sistem ka këto karakteristika themelore:

• Kryepari I shtetit nuk përgjigjet politikisht • Qeveria del nag Parlamenti, respektivisht atë e emron Parlamenti • Qeveria I përgjigjet politiksisht Parlamentit • Parlamenti mund të votojë mos besimin e saj, dhe atëherë Qeveria duhet të japë

dorëheqje • Në këtë sistem ekziston mundësia që, në kushte të caktuara, me aktin e kryeparit

shtetëror të shpërndahet parlament, gjë që mund të ndodhë,, sipas rregullës,kur ndodh mos pajtimi I paevitueshëm, gjegjësisht kur ndodh kontesti që nuk mund të zgjidhet në mes të parlamentit dhe qeverisë.

Në këtë rast solucioni gjendet në organizimin e zgjedhjeve të reja parlamentare, që jane një referendum I llojit të veçantë. 4.3. Sistemi nënpresidencial Për këtë sistem, kemi shembullin në sistemin politik, respektivisht në rregullimin kushtetues të Republikës së Kroacisë.

Tiparet themelore këtu, janë në masën më të madhe, identike me sistemin e qeverisë parlamentare.

• Edhe këtu Qeveria del nga shumica parlamentare. • I përgjigjet parlamentit • Poashtu • Poashtu është e mundshme shpërndarja e Parlamentit nga ana e kryeparit

tw shtetit, nwse shfaqenrrethanat e përshkruara në pikën paraprake

Specifika më relevante e këtij sistemi, qëndron në pozitën kushtetuese dhe në raportin reciprok të kryeparit shtetëror dhe kryetarit të qeverisë , gjegjësisht të vetë qeverisë. Në sistemin e kulluar të qeverisë parlamentare, qeveria dhe kryetari I saj kanë një pozicion më të spikatur dhe me të pavarur, qoftë në aspektin funksional , qoftë në atë të përgjithshëm , duke iu përgjigjur vetëm parlamentit. Në këtë sistem , kryepari I shtetit është me influencë më të madhe në aspektin kushtetues dhe poltik dhe autorizimet e tij, janë më të mëdha dhe vendimtare.Qeveria është në pozitë mvartëse edhe ndaj kryeparit të shtetit,edhe ndaj parlamentit, pasi që këto organe vendosin për emërtimin dhe përgjegjësinë e saj 5. Çështjet themelore të sistemit zgjedhor 5.1. Nocioni i sistemit zgjedhor Sistemi zgjedhor, definohet koncept kushtetues dhe ligjor I marrëdhënieve shoqërore, gjatë zgjedhjes së organeve shtetërore , që zgjedhen në votime. Kjo ka të bëjë në radhë të parë me zgjedhjen e organeve përfaqësuese të pushtetit dhe me individët-bartësit e funksioneve shtetërore,siç janë kryetari, apo anëtarët e kryesisë së shtetit, gjegjësisht të pjesëve të saj përbërëse. 5.2. Nocioni i zgjedhjeve Zgjedhjet janë një akt, me të cilin, nga ana e popullit, respektivisht e qyetetarëve-votues , u besohet ushtrimi I fuksioneve të caktuara të qenësishme të autoriteti shtetëror, organeve që I zgjedhin. Pra, zgjedhjet janë shprehje dhe bazë e legjitimitetit dhe legalitetit e organeve të zgjedhura të pushtetit, e me këtë, edhe e sistemit të autoritetit shtetëror në përgjithësi. 5.3.E drejta aktive zgjedhore Çështja e parë lidhur me zgjedhjet është se kush nga qytetarët ka të drejtë votimi ,respektivisht pjesmarrjeje në zgjedhje.Në realitet, kjo është çështja e së drejtës active zgjedhore. Lidhur me të drejtën active zgjedhore, është karakteristike, se zhvillimi demokratik kishte qëllim sendërtimin e së drejtës universale zgjedhore, pra të drejtës zgjedhore

për të gjithë qytetarët, pa marrë parasysh dallimet e caktuara personale dhe shoqërore në mes tyre, gjegjësisht tiparet e tyre individuale dhe shoqërore. Kuptohet se në aspektin juridik, janë rregulluar kushtet e caktuara, por edhe kufizimet në pikëpamje të së drejtës active zgjedhore, me çka ngushtohet univeraliteti , pak a shumë. Këto kondita dhe limitime, kanë të bëjnë me vitet e moshës, statusit së shtetësisë, ose me aktgjykimin e caktuar. 5.4. E drejta pasive zgjedhore Kjo është një e drejtë e qytetarit se mund te zgjidhet vetë në organet, që zgjidhen në votime. Bashkë me definimin ligjor të kushteve për të drejtën active zgjedhore, duhet përcaktuar edhe konditat për të drejtën pasive zgjedhore. Është parim demokratik zgjedhor se këto kushte për të drejtën active dhe pasive zgjedhore unifikohen. 5.5. E drejta e barabartë dhe jo e barabartë zgjedhore E drejta e barabartë zgjedhore ekziston kur qytetarët me të drejtën zgjedhore kanë numrin e njejtë të votave, respektivishtë çdo votues ka një votë. E drejta jo e barabartë zgjedhore ekziston, me rastin e ekzistimit të kategorive apo të grupeve të qytetarëve – me një numër më të madh votash se sa qytetarët e tjerë. Kjo zgjedhje ka ekzistuar në historiatin e sistemit zgjedhorë, ndërsa në shtetet bashkëkohore demokratike, nuk zbatohet më. 5.6. Zgjedhjet e drejtepërdrejta dhe jo të drejtëpërdrejta Zgjedhjet e drejtëpërdrejta I kemi në rastin kur qytetarët I zgjedhin vetë përfaqësusesit e tyre. Për zgjedhjet e zhdrejta bëjmë fjalë kur qytetarët zgjedhin organin, I cili në emër të tyre zgjedh përfaqësuesit e tyre. 5.7. Votimi publik dhe I fshehtë Janë të mundëshme të dyja këto mënyra të realizimit të aktit të votimit. Në sistemet bashkëkohore demokratike politike, përparësi I jepet votimit të fshehtë, sepse në këtë mënyrë eliminohen apo zvogëlohen qenësishtë presionet e ndryshme mbi qytetarët – votuesit.

6. Format e shteteve dhe të unionit të shteteve Në shkencat juridike – politike, por edhe në praktikë, është me rëndësi çështja e formës së konstituimit të shtetëve dhe unioneve të tyre. Janë dy trajta elementare të shtetit : forma e shtetit të thjeshtë – unitarë dhe forma e shtetit të ndërlikuar, respektivishtë të federatës. Format e unioneve të shteteve jane : konfiderata dhe unioni ( real dhe personal ). 6.1. Shteti i thjeshtë – unitarë Kjo është forma më e shpeshtë deri tash e shtetit. Është më e vjetra. Është elementare, e me këtë më e rëndësishmja për shtetin gjegjësishtë për organizatat shtetërore dhe sistemin shtetëror. Shteti I thjeshtë – unitarë ka organizimin unik shtetërorë, prej filimit deri në fund. Ky është një shtet unik, gjegjësishtë vetëm një shtet. Ka një strukturë relativishtë unike të organëve shtetërore – organet qendërore dhe lokale ( organet lokale të vetëqeverisjes ) . 6.2. Federata Federta është shteti. Ajo është një formë specifike e shtetit. Dallon nga shteti unitar sipas asaj se është shtet I përbërë, ndërsa nga konfederata

për arsye se pjesët përbërëse të federatës bashkohën në një shtet unik. Pra , federata është shtetë në kuptimin e vërtetë të fjalës. Veçoritë – bazë të federatës janë : ● Mbështetet në kushtetutën e saj, gjegjësisht në kushtetutën federale e jo në kontratën ndërkombëtare ;

● Mbi njësitë federale qëndron pushteti më I lartë, në kuptimin shtetëror juridik, gjegjësishtë autoriteti I federatës, respektivisht I organeve shtetërore dhe I federatës së tyre ● Rregullimi kushtetues I federatës karakterizohet, edhe nga solucionet për vëllimin më të vogël ose më të madh të kompetencave të pavarura ( të drejtave dhe detyrimeve ), pram mbi nivelin e autonomisë së njëhsive federale

● Raportet në mes federatës dhe njësive federale rregullohen me dispozitat e mbrendeshme juridike, në radhë të parë me dispozitat në kushtetutën e federatës ● Federata ka pushtetë efektiv shtetërorë, gjegjesishtë organet që janë organe shtetërore në kuptimin e plotë të fjalës, me të drejta e votimit imediat të akteve dhe të marjës së masave që janë karakteristike për autoritetin shtetëror, me ç` rastë këto akte dhe masa të federatës janë vetëvetiu të obligueshme për qytetarët e njësive federale ● Mbi federatën, gjegjësisht mbi pushtetin e federatës nuk ka organ më të lartë, ajo është më e larta. 6.3. Konfederata Pikënisja në definimin e konfederatës është se ajo nuk është shtetë, porse një union shtetesh. Krijohet me qëllim të zgjedhjes unilaterale të çështjeve me interes të përbashkët të shteteve të bashkuara. Mbështetet dhe rregulohet me kontratën ndërkombëtare të shtetëve – anëtare. Me konfederatën, pra krijohen ca raporte në mes shtetësh që lidhen por që me këtë rast nuk krijohet shteti I ri, as që anëtarët e konfideratës pushojnë së ekzistuari si shtete të pavarura dhe sovrane, sidomos në kuptimin formaljuridik. Me qëllim të shprehjës më të lehtë të qendrimeve të shteteve – anëtare, gjegjësisht të së ndërtimit të caqeve me interes të përbashkët anatarët e konfederatës ngrisin organizimin e caktuar dhe organet e përbashkëta në nivel të konfederatës, pikë së pari kuvendin. Këto organe, por, nuk janë formë e organizmit shtetërorë për arsye se nuk shprehin vullnetin e vetë, veç se vullnetin e shteteve – anëtare të konfideratës. 6.4.Unioni – real dhe personal Të dyja format e unionit, nuk kanë karakter shteti në kuptimin e vërtetë të fjalës, pra nuk janë shtete. Unioni real është I ngjashëm me konfederatën. Mbështetet, po ashtu në kontratën ndërkombëtare të shtetëve – anëtare.

Në mënyrat e mëparshme të unionit real, shtetet shpaqeshin bashkarishtë si një subjekt në marrëdhënjet ndërkombëtare, kur bëhej fjalë si për një shtet. Disa krijoheshin dhe manifestoheshin në bazë të ca funksioneve të ndërlidhura ekonomike, gjegjësishtë të interesave të përbashkëta në funksionet e tilla. Funksionet e përbashkëta kësisoj ishin : tregtia e jashtme, doganat, paraja e kështu me radhë. Në konditat bashkëkohore ekzistojnë, disa lloje të unionit real në mes të disa shteteve. Shfaqen në forma specifike të unioneve në mes të shteteve, me tipare origjinale. Obijektivat e tyre janë harmonizimi dhe ushtrimi I përbashkët I funksioneve të caktuara shtetërore : ushtarake, të politikës së jashtme apo ekonomike – financiare. Ndërmjet ca unionesh të sotme ekonomike dhe ushtarake, më të spikaturat janë NATO, si aleans ushtarake dheBashkësia evropiane, gjegjësishtë Unioni evropian, si një union ekonomik I disa shteteve evropiane. Anëtarët e unionit real, kanë patur dhe kanë jetën e pavarur të mbrendshme shtetërore : legjislacionin, andministratën shtetërore, gjykatat, edhe pse kanë qenë e edhe sot mund të jenë sa sulucione të harmonizuara dhe në këto fusha, nëse kjo pajtohet me nevojat e funksioneve të përbashkëta të shteteve anëtare. Kjo korigjon pak a shumë autonomin e shteteve edhe në këto funksione. Sikurse edhe te konfederata, këtu themelohen organet e caktuara të përbashkëta, pikë së pari organet përfaqësuese dhe organet e tyre ekzekutive dhe administrative. Organet e Unionit evropian janë : Parlamenti evropian,këshilli I evropës, komisioni, gjykata për të drejtat e njeriut. Unioni personal I dy apo më shumë shtetesh është karakteristik vetëm sipas asaj se shtetet – anëtare I bashkon kryepari I përbashkët shtetëror. Jashtë kësaj, ato janë shtete fare të ndara dhe të pavaruara. Kanë subjektivitetin e vet shtetërorë në të gjitha punët e mbrendëshme dhe të jashtme. Ky lloj I unionit nuk është specifik sipas asaj se vendimi për kryeparin e përbashkët konfirmohet në kushtetutat e shteteve anëtare e jo në kontratën ndërkombëtare. Tok me dy format e cituara elementare, mund të ekzistojë edhe forma e kombinuar e unionit të shteteve, gjegjesishtë e unionit. 7. Format e sundimit Çështja e formës së sundimit,është, në të vërtetë, pyetje se kush qëndron në krye të shtetit,gjegjësisht a është shefi I pushtetit shtetëror individi,apo organi kolektiv. Me këtë është lidhur pyetja a e ka zgjedhur shefin populli (në mënyrë të drejtëpërdrejtë apo jot ë drejtëpërdrejtë),apo shefi I shtetit ka arritur respektivisht vjen në pushtet me dhunë.

Pra, statusi juridik-politik I shefit të shtetit përcakton formën e sundimit në cdo shtet sovran. Forma e sundimit definohet me kushtetutën e shtetit. Ekziston pëlqimi dominant për të ashtuquajturën dihotomi të trajtës së sundimit,gjegjësisht për dy forma të sundimit.Këto janë monarkia dhe republika. 7.1.Monarkia Ajo është formë e sundimit, në të cilin shefi I shtetit është person fizik. Këtu ,shefi I shtetit ushtron detyrën e vet pothuajse për gjithë jetën. Shfaqet me shumë emra:imperia, mbretëria, perandoria, principata,sulltanati, despotizmi,kalifat etj. Ardhja në pushtet e shefit të shtetit në këtë formë të sundimit, është e llojllojshme: a) Me anë të mënyrës së trashëgimit, respektivisht me trashëgimin e monarkut pas

vdekjes së tij apo të abdikimit (heqja dorë apo tërheqja nga pushteti). Të trashëguarit pason sipas rregullave të caktuara, në pikëpamje të rendit dhe mënyrës së trashëgimit,

b) Me zgjedhjen e monarkut të parë në ndonjë shtet,që bëhet trashëgohet më vonë sipas rregullave të përcaktuara,

c) Me instalimin –vetëzgjedhjen e monarkut, në rast të grushtshtetit, puchit apo të ndërrimeve të tjera të shefit të shtetit me anë të dhunës.

Të drejtat e monarkut, janë praktikisht të pakufishme, ndaj tij nuk mund të zbatohen sanksionet politike dhe juridike, ai është mbiligjin. Duke u nisur nga autorizimet e monarkut, dallojnë disa lloje të monarkisë.Ndarja themelore është në monarkitë absolute ose te pakufishme dhe të kufizueshme,respektivishte kushtetuese ,ose parlamentare. 7.2. Republika Është kjo formë e sundimit që është karakteristike se shfaqet si shprehje e vullnetit të shumicës së qytetarëve, dhe sipas pjesëmarrjes së qytetarëve në punët publike. Shefi I shtetit këtu është kryetar I republikës, qoftë si individ, qoftë si organ I përbërë nga disa anëtarë (kryesia). Koha e marrjes së pozitës , në këtë formë të sundimit është e kufizuar me mandat.

Kohëzgjatja e mandatit përcaktohet me kushtetutë. Me kushtetutë mund të lejohet mundësia e përtrirjes së mandatit,sipas rregullës një herë. Zgjedhja e kryetarit, gjegjësisht e kryesisë së republikës mund të bëhet në mënyrë të drejtëpërdrejtë dhe jo të drejtëpërdrejtë. Për zgjedhje nevojitet besimi I shumicës së votuesve,gjegjësisht të trupit zgjedhor. Shefi I shtetit në këtë formë të sundimit , nuk ka kurrfarë autorizimesh jashtëkushtetuese. Me këtë dallon qenësisht nga monarku.Ai nuk është as mbi shoqërinë, as mbi ligjin.Është përgjegjës politiksiht dhe juridikisht pra nuk është mbi shoqërinë e as mbi ligjin. Funksioni i tij kontrollohet nga parlamenti dhe qytetarët. Ata mund të kërkojnë përgjegjësinë e tij dhe ta sanksionojnë atë në pajtim me kushtetutën.

Prof. dr Kasim Tërnka

SISTEMET KUSHTETUESE QË KANË NDIKUAR MË FUQIMISHT NË ZHVILLIMIN E KUSHTETUESHMËRISË

Sistemi kushtetues I Shteteve të Bashkuara të Amerikës

Miratimi i kushtetutës së SHBA-ve I pa kënaqur me rrethanat ne Angli, apo nga dëshira për arritjen e pasurisë, një numër I madh arrdhacakësh kishte arritur në “botën e re”. Së shpejti nisën të fërmonin kolonitë, të cilat ishin në kuadrin e perandorisë angleze. Nga fillimi I shek. XVII deri në fillimin e shek. XVII, janë formuar 13 koloni. Popullata vitale dhe begatitë natyrore kishin kushtëzuar një zhvillim të shpejtë të kolonive. Ato I kundërshtonin gjithnjë e më shumë pushtetit kolonial dhe shprehnin synimet e hapura për pavarësi. Së shpejti, njëra pas tjetrës, refuzonin dëgjueshmërinë ndaj Londrës. Kishin kuptuar se me bashkimin do të realizonin më lehtë synimet e tyre. Për këtë arsye, në vitin 1774 konvokuan kongresin e parë kontinental. Dy vite më vonë, më 4 Korrik 1776 u aprovua Deklarata e famshme mbi pavarësi, me të cilën 13 shtete shpallën pavarësinë. Këto shtete qysh në vitin e ardhshëm e inaguruan konfederatën me miratimin e dokumentit me titull: anëtarët e konfederatës dhe të unionit të përhershëm (Articles of Confederation and Perpeutal Union). Deri në vitin 1780, të gjitha shtetet miratojnë kushtetutat e veta.Kushtetutave u paraprinin deklaratat mbi të drejtat e njeriut, ndër të cilat, më e njohura ishte Deklarata e Virxhinisë. Së shpejti u dëshmua se konfederata nuk është një formë e mjaftueshme e lidhjës së shteteve.Së këtejmi në vitin 1787 u konvokua Konventa në Filadelfi me detyrë që të revidojë anëtarët e konfederatës.Konventa tejkaloi detyrën e vetë dhe në Shtator të viti të njejtë, mirratoi kushtetutën e SHBA-ve.Me kushtetutë u vendos federata si formë moderne e shtetit të unifikua, u restaurua organi më I lartë ligjëvënës prej dy dhomave.Senati (dhoma e lartë) në të cilin çdo shtet kishte zgjedhur nga dy senatorë, shprehte barazinë e njësive federale. Dhoma përfaqësuese (dhoma e ulët), përbëhej nga deputetët e zgjedhur proporcionalisht me numrin e votuesve. Me këtë gjë ishin të kënaqura shumica e shteteve. Të gjitha ligjet miratohen me pëlqimin e të dyja dhomave. Senati është vëndim marrës gjatë ushtrimit të politikës së jashtme dhe emërtimit të funksionarëve shtetëror, ndërsa dhoma e përfaqësuesve është vendim marrës në aprovimin e buxhetit dhe ushtrimin e politikës finansiare. Me këtë u vu barazpesha në mes interesave të shteteve të vogla dhe të mëdha. Me kushtetutë u inaguruan organet ekzekutive dhe gjyqësore të federatës me autorizime mjaftë të gjëra. Kushtetuta e SHBA-ve që është refleksi më e mirë i materializimit të ideve të liberalizmit, të shprehura në veprat e Lokut, Monteskjes dhe Rusos si dhe të mendimtarëve amerikanë dhe të politikajve prakticistë, ndër të cilët spikat Tomas Xhefersoni. Këto ide nëpërmes kushtetutës I realizuan, ndër të tjerët, autorët: Xhrorxh Vashington,, Xhems Medison, Benxhamin Franklin dhe Aleksandër Hamilton. Kushtetuta e SHBA-ve si vepër e “ etërve themelues” përballoi gjatë më shumë se dy shekuj kritikën e kohës dhe konfirmoi universalitetitn dhe vlerën e parimeve mbi të cilat mbështetet. Sistemi shoqëror dhe shtetëror, I inauguruar me këtë kushtetutë siguruan stabilitetin dhe prosperitetin për Amerikën. Zgjedhjet e përfshira në këtë kushtetutë, jetësuan një ndikim të fuqishëm mbi zhvillimin e të drejtave njerëzore, të demokracisë dhe kushtetueshmërisë në botë. Për këtë arsye, në Amerikë vlerësohet dhe respektohet

jashtëzakonisht shumë kushtetuta dhe për këtë është illustrative e dhëna se për posedimin dhe përftimin e shtetësisë amerikane është e domosdoshme të ofrosh dëshmi për njohjen dhe të kuptuarit të kushtetutës së SHBA-ve. Është një fenomen I veçantë se kushtetuta që është aprovuar para më se 220 vitesh është edhe sot në fuqi. Ajo deri tani është ndryshuar dhe plotësuar me gjithësej 26 amandamente dhe asnjëri nuk mendon se do të duhej ndryshuar në mënyrë fundamentale ose të miratohet e reja. Konditat në të cilat është mirratuar kushtetuta e SHBA-ve dallojnë fundamentalisht nga kushtetutat e sotme. Ndaj shtrohet si grandioze teorikisht dhe praktikisht pyetja, ç’kaje lypset falenderuar që edhe sot kjo kushtetutë u konvenon kërkesave të kohës dhe nevojave të zhvillimit? Shkaqet kryesore që kjo kushtetutë mbetet qëndrojnë në definimin e parimeve themelore dhe që nuk lëshohet në shqyrtime të detajizuara, duke ia lënë praktikës që të gjejë mënyrat më të mira të zbatimit të atyre parimeve. Është mençuri e autorëve të kushtetutës, që janë përcaktuar për principet liberale-demokratike qe kanë karakter universal dhe rëndësi civilizuese. Kushtetuta në fjalë hyn në kategorinë e kushtetutave të shkurtëra, është shkruar në gjithësej shtatë nene, vërtetë më të gjëra se sa që është zakon në të drejtën europiane. Disa autorë, kanë llogaritur se në ato shtatë nene, ka gjithësej 84 paragrafe. Arsyet e qëndrushmërisë, janë, në radhë të parë në solucionet e mira të organizimit të pushtetit shtetëror, të bazuar mbi parimet e ndarrjës së sundimit.Kushtetuta e SHBA-ve është ndërtuar me 26 amandamente, me çrast, teksti original ka mbetur I pa ndryshuar. Fjala amandament rrjedhë nga folja latine “amandere” që do të thotë: të ndërtosh, të plotësosh, të përmirësosh. Kësisoj kushtetuta, katër vite pas hyrjes në fuqi është plotësuar me 10 amandamente që garantojnë një rreth të gjërë lirish dhe të drejtash njerëzore. Plotësimi I fudnit është bërë në vitin 1971 dhe I referohej mbrojtes së të drejtës të votimit. Kushtetuta amerikane bie në kategorinë e kushtetutave të ashpëra. Për t’u aprovuar një plotësim lypset ta mirratojnë dy të tretat të dhy dhamve të kongresit dhe tri të katërtat e organeve ligjëvënëse të shteteve – anëtare. Mos ndryshueshmëria e tekstit të kushtetutës është siguruar edhe asisoji se gjykata supreme ka autorizimin të kontrollojë kushtetueshmërinë e ligjeve dhe të dispozitave të tjera ligjore. Në këtë mënyrë, gjykata me interpretimin e kushtetutës I kontribon adaptimit të tij të përhershëm ndaj kushteve të reja e që teksi I kushtetutës mbetet I pa ndryshueshëm. Kushtetuta plotësohet edhe me zakonin kushtetues që gjatë mbetjës në fuqi një kohë të gjatë të kushtetutës së pandryshueshme, fiton shumë për nga rëndësia. Organizimi I sundimit të shtetit Parimi thelemor I organizimit të sundimit amerikan shtetëror është ndarja e pushtetit në pushtet ligjëvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor dhe ekzistimi I organeve të ndara dhe të pavarura të bartësve të secilit prej këtyre autoriteteve. Pushtetin ligjëvëns e ka kongresi, atë ekzekutiv kryetari I SHBA-ve dhe pushtetin gjyqësor, gjykata supreme. Marrëdhëniet në mes të këtyre pushteteve mbështeten mbi parimin e “frerëve dhe ekuilibrit” (checks and balancies). Një autoritet kufizon tjetrin në mënyrë që asnjëri të mos shëndrohet në tirani. Sidoqoftë nuk është e mundshme ndarja absolute dhe funksionimi fare I pavarur I autoriteteve veç e veç. Andaj kushtetuta parasheh disa trajta bashkëpunimi dhe gërshëtimi.

Sipas kushtetutës së SHBA-ve, ndarja e kompetencave në mes të qeverisë federale dhe të njësive federale I ka themelet në prezumimin e kompetencave në favor të njësive federale. Pasi që kushtetuta është refleks I konceptit liberal, kompetencat ligjëvënëse të kongresit janë shtruar në mënyrë mjaftë të kufizuar. Ndërkaq në praktikë është dëshmuar farë shpejtë se kjo gjë është plotësisht e pa mjaftuehme, kështu që është apovuar heshtazi zgjerimi I kompetencës ligjëvnëse të kongresit. Me kalimin e kohës kjo punë u bë zakon kushtetues që u formësua edhe në teorinë e “autorizimeve të heshtura”. Siç u tha, kongresi përbëhet nga dy dhoma: dhomës së kongresit dhe senatit. Në të parën janë përfaqësuar qytetarët ndësa në të dytën njësit federale. Kjo formul amerikane është përqafuar më vonë në të gjitha federatat në botë. Dhoma përfaqësuese ka 435 delegat që zgjedhen drejtëpërdrejt dhe sipas parimit proporcional, me çrast secili shtet duhet të ketë së paku një përfaqësues. Mandati I delegatëve është dy vite. Një mandat kaq I shkurtër është I pazakonshëm dhe në teori konsiderohet I pamjaftueshëm në aspektin e gjatësis për punë aq të rëndësishme. Sistemi dy partiak amerikan vije në shprehje në rradhë të parë me rastin e kanditimit dhe zgjedhjes së kongresmenëve. Prapë se prapë delegatët nuk janë të lidhur në mënyrë strikte me qëndrimin partiak me rastin e votimit. Andaj ndodh shpeshë herë që me rastin e votimit të grupizohen sipas përkatësis regjionale apo sipas asaj a janë të disponuar radikalisht (petritët) gjegjësisht të përmbajturit (pëllumbat). Në senat që shpreh barazinë e njësive federale, nga çdo shtet në zgjedhjet e drejtëpërdrejta zgjedhen nga dy senator me mandate prej gjashtë vitesh, por asi soj se çdo vit të dytë brenda 1/3 të shteteve, mbahen zgjedhjet. Për t’u zbatuar në mënyrë sa më të plotë parimi I ndarrjës së pushtetit, kushetuta rregullon parimin e inkopatibilitetit të funksionit të kongresmenit dhe funksionit të anëtarit të qeverisë, apo të funksionit tjetër federal në ekzekutivin, apo gjyqësorin. Anëtarët e qeverisë mund të marrin pjesë vetëm në seancat e organeve punuese veç e veç, por jo edhe në seancat e dhomave. Propozimet për nxerrjen e ligjeve mund t’I japin vetëm anëtarët e kongresit. Sidoqoftë, sikurse edhe në mbarë botën më së shumti projektligje arrinë nga ekzekutivi, por formalisht I propozojnë delegatët, gjegjësisht senatorët. Ligjet duhet të miratohen me tekst të njejtë në të dyja dhomat. Për t’u arritur kjo zbatohet një procedurë e ndërlikuar, e cila pos tjerash, nënkupton tri “lexime” të ligjit.Qështje kryesore e dibatit për secilin ligj, sidoqoftë rrjedhë në këshillat e dhomave të ngarkuara për çëshjte që I parasheh ligji përkatës. Në pajtim me parimin e ndarrjes së pushtetit dhe me trajtën republikane të sundimit, kryetari I SHBA-ve është bartës I ekzekutivit. Kushtetuta është përcaktuar për institutin e kryetarit “të fortë” që del qoftë nga mënyra e zgjedhjes së tij, qoftë nga autorizimet e tij.. Në zgjedhjen e kryetarit te SHBA-ve është aplikuar një sistem specfik I zgjedhjeve të drejtëpërdrejta-të zhdrejta. Çështë e vërteta në çdo shtet, qytetarët zgjedhin drejtëpërdrejt numrin përkatës të elektorëve, e këta të fundit e zgjedhin kryetarin. Të dyja partit politike propozojnë listën e gjithëmbarëshme të elektorëve. Elektorët nga lista që ka marrë përkrahjen e shumicës së qytetarëve të ati shtetit, participon në zgjedhjen e kryetarit. Në këtë mënyrë me zgjedhjen e elektorëve është vendosur edhe për zgjedhjen e kryetarit. Për zgjedhjen e tij lypset arritur shumicën mbimesatare (absolute) të votimeve të krejt elektorëve. Kryetari gjatë çdo bisektili zgjedhet me mandate prej katër vitesh. Një kohë të gjatë është respektuar zakoni kushtetues se askush nuk mund të kandidohet për herë të tretë për këtë funksion. Traditën e kishte cenuar kryetari Ruzvelt I cili në vitin 1940 ishte kandiduar për herë të tretë e më 1944 për herë të katërt. Me amandamentin 22 të miratuar në vitin 1951

është paraparë se askush nuk mund të kandidohet për herë të tretë. Përndryshe shtetet e bashkuara kanë patur deri tash 42 kryetarë. Është interesante e dhënë se ndër ta, sipas profesionit kishte patur më së shumti juristë (madje 24). Shkaku I pozitës së fortë të kryetarit , ky sistem dhe sistemet e ngjashme kushtetuese në botë emërtohen si “sisteme presidencialë”. Kryetari I SHBA-ve nuk përgjigjet politikisht para pushtetit ligjëvënës. Pa marrë parasysh se si e ka ushtruar funksionin e vetë, kryetari, nuk mund të shkarkohet. Ndërkaq, në rast tradhëtie, të marrjes së mitos, të pengesë së gjyqësorit dhe të krimeve të tjera dhe cenimeve të rënda, kryetari është përgjegjës penalisht para kongresit. Në procedurën e impiqmentit, dhoma e përfaqësusve paraqet fletë akuzën ndërsa senati e gjykon kryetarin. Shumica prej 2/3 mund të marrë vendim për ndërrimin e kryetarit. Deri tash është zhvilluar procedurë penale kundër Endërju Xhonsonit më 1999 dhe Bill Klintonit por që në të dyja rastet nuk kishte mjaft vota për revokim.Në vitin 1974 Riqard Niksoni, shkaku I kërcnimit se do të ngre procedurë shkaku I afërs Votërgejt ka paraqitur vetë dorëheqje. Kryetari është komandant suprem I fuqive të armatosura, lidh kontrata ndërkombëtare, ushtron emërime dhe kujdeset për zbatimin e ligjeve. Për ushtimin e autorizimeve të veta të gjëra, kryetari në bazë të mendimit dhe me lejen e senatit I emërton bashkëpunëtorët dhe sekretarët e vetë për resorët e caktuara. SHBA-të nuk kanë qeverinë siç kuptohet në sistemet e tjera. Kryetari dhe sekretarët përbëjnë kabinetin. Ndërkaq, edhe nocioni “cabinet” nuk është kategori kushtetuese dhe përdoret në zhargoni politik, është një frazë e zakonshme për mbarrë ekzekutivin që personifikohet në ryetarin-administratën. Sekretarët me autorizime dhe përgjegjësi të mëdha I përgjigjen vetëm kryetarit. Ai I emëron dhe shkarkon. Kabineti nuk është organ shtetëror në kuptimin formal. Nuk ka as strukturë të përpiktë as seance të formalizuara.Kryetari konsultohet me ata që I konsideron të dobishëm. Struktura grandioze e administratës, me përjashtim të sekretariateve ka një numër të madh organesh të tjera, agjencishë dhe shërbimesh siç janë këshilli për sigurinë nacionale, këshilltarët e kryetarit, agjensioni qëndron infromativ, etj. Kryetari ushtron ndikim mbi kongresin me dërgimin e mesazheve të veta, sidomos mbi gjendjen e kombit që e dërgon çdo vitë, më tre Janar në mbledhjen e parë të përbashkët të të dyja dhomave të kongresit por edhe me dhënjen e pëlqimit për ligjet që janë miratuar në kongres. Kryetari në afatin prej 10 ditësh mund të nëshkruaj, apo të kthejë me sugjesionet e veta ligjin për rishqyrtim në kongres. Nëse në procedurën e përsëritur, ligji merr shumicën e votave prej 2/3, ai hyn në fuqi edhe nëse nuk e ka nëshkruar kryetari. Pra ai ka të drejtën e vetos ndaj aprovimit të ligjeve, vetoja e tij suspenzive shëndrohet në veto absolute për arsye se është bukur vështirë të arrishë shumicën e kualifikuar prej 2/3. Ligji do të hyjë në fuqi edhe në rast se kryetari nuk deklarohet për te brenda afattit të mbetur. Implikimi i kryetarit me anë të vetos suspendive në funksionin ligjëvënës paraqet devijim nga parimi I ndarrjes së pushtetit, por është në funksion të “frerrëve dhe barazpeshës” në mes të dy pushteteve. Është rast I kundërt emërimi I funksionarëve më të lartë në administratë. Kryetari, para se ti emërojë sekretarët, ambasadorët apo funksionarët e tjerë të lartë lypset që propozimin e vetë t’ia dërgojë për të dhënë mendim dhe konfirmim senatit. Vetëm pas këtij konfirmimi mundet të bëjë emërimet. Po ashtu,kontratat që I kishte lidhur kryetari hyjnë në fuqi vetëm pasi t’I ketë vërtetuar senati me shumicën prej 2/3. Për kontratat me rëndësi më të vogël, kontratat të ashtuquajtura ekzekutive kryetarit nuk I vevojitet pëlqimi I senatit.

Qykata supreme e SHBA-së është bartëse e pushtetit të pavarur gjyqësor.Përpos gjykimit në shkallën e parë dhe në apelacion gjykata, edhe pse nuk ka rezistencë në kushtëtutë ka marrë mbi vete edhe funksionin e kontrollit të kushtetueshmërisë e edhe interpretimin e kushtetutës.Kryetarin e gjykatës dhe 8 gjyqtarë I emëron kryetari me mendimin dhe konfirmimin e senatit nga juristët më të spikatur.Mandati I gjyqtarëve është I përjetshëm, siç thotë kushtetuta:”gjithnjë përderisa mbahen mirë”. Të kualifikuarit e tillë dhe përhershmëria u jap gjyqtarëve dhe vetë gjyqtarëve një autoritet dhe prestigj të lartë. Për kushtetueshmërinë e ligjit gjykata supreme vendos vetëm nëse shfaqet dyshimi ndaj kushtetueshmërisë. Vendimi I gjykatës vlenë formalisht vetëm për atë rast por të gjitha rastet e më vonshme do të zgjidhen në pajtim me këtë vendim. Me këtë vendimi I gjykatës supreme, merr rëndësi të përgjithshme praktikisht. Dhe kështu kjo gjykatë bëhet një ligjëvënës I ashtuquajtur negative apo I fshehtë. Federalizmi SHBA-të janë federata e parë dhe më e vjetër. Çprej krijimit deri sot kanë 50 njësi federale-shtete. Me këtë janë federatë me numrin më të madh të njësive federale. Status të veçant juridik ka distrikti I Uashingtonit si kryeqytet. Ai nuk I përket asnjë shteti dhe është nën jurisdikcionin e organeve qëndrore. Shtetet-anëtare janë të barbarta pamarrë parasysh numrin e popullatës, madhësinë dhe shkallën e zhvillimit. Kanë të drejtë për vetorganizim që e realizojnë me kushtetutën dhe legjislacionin e vetë.I vetmi kufizim që ua imponon kushtetuta e SHBA-ve është se forma e sundimit duhet të jetë republikane. Sidoqoftë solucionet elementare të atyre kushtetutave pajtohen me kushtetutën e SHBA-ve dhe bazohen mbi parimin e ndarrjes së pushtetit në mes të organit legjislativ, guvernatorit si bartës të ekzekutivit dhe gjyqt supreme si bartës të gjyqësorit më të lartë. SHBA-të janë një vend shumë racor, shumë nacional, multikulturorë dhe multireligjioz. Përzierja e popullatës është e pranishme në mbarrë territorin e vendit, prandaj parimi nacional nuk është arsye e formimit të federatës. Këtu janë vendimtarë motivet tradicionale, gjeografike, ekonomike, komunikative dhe të tjera. Në një hapsirë aq të madhe me dallime të shumta nuk është e mundshme të mendohet e lëre të realizohet koncepti I shtetit unitarë. Principi I federalizmit u ka konvenuar më së miri nevojave amerikane që të shfrytëzohen njëkohësisht përparësit e shtetit unitarë dhe të shprehen iniciativa dhe energjia e specifikës. Çështje kyqe e çdo federate është ndarrja e komptencave në mes shtetit federal dhe njesive federale. Tani më është theksuar se kushtetuta ka patur pikënisjen mbi supozimin e kompetencës në favor të shteteve-anëtarëve.Gjithë ajo që nuk I përket shtetit federal, I takon njësive federale. Prapëseprapë praktika kishte shkuar një rruge tjetër prandaj janë shtuar vazhdimisht kompetencat e institutive qëndrore. Ky process nuk kishte rrejdhur pa vështirësi. Konfliktet kishin arritur kulminacionin në luftën civile 1861-1865 që kishte përfunduar me fitoren e federalistëve. Forcimit të pozitës dhe kompetencave të institutive federale u kishte shkuar për shtati krijimi I tregut unik, zhvillimi i të gjitha llojeve të komunikimeve, sidomos të mediave, pozita ndërkombëtare e vednit aplikimi I të hyrave të drejtëpërdrejta-burimore për federatën, praktika e gjykatës supreme dhe faktorët tjetrë. Në këto ndikime kishte ndryshuar koncepti I federalizmit. Nga federalizmi i dyfishtë që i kishte konvenuar shkallës më të ulët të progresit, deri në ferelaizmin kooperativ që nënkupton bashkëpunimin e tyre dhe veprimin e përbashkët. Shembull I kësaj është rrisia

në legjislacion, në të cilin kongresi përcakton parimet dhe solucionet më kapitale për regullimin e çshtjeve të caktuara ndërsa legjislacioni I njësive federale rregullon detajisht tërësinë e marrëdhënjeve. Partitë politike SHBA-të kanë sistem dypartiak politik. Partia republikane dhe demokratike ndodhen në luftë permanente për pushtet. Ekzistojnë edhe disa parti të tjera politike, por rroli I tyre është I papërfillshëm. Çprej vetë shfaqjes së SHBA-ve në jetën politike dhe publike kanë dominuar dy rryma: federalistët dhe konfederalistët. Ka gjysma e shek. XIX këto dy rryma do të formësohen edhe formalisht: e para në partinë republikane ndërsa e dyta në atë demokratike. Gjatë gjithë historisë amerikane ato ndërrohen në pushtet dhe në opozitë, prandaj për to është e vështirë të flitet sipas logjikës amerikane, nuk kanë as anëtarësi formale, as programe afatgjate politike, as ndonjë ideologji të diferencuar. Pogramet e tyre kufizohen në periudhën prej një mandati presidencial dhe përgatiten për fushatën parazgjedhore. Më parë mund të flitet për një numër më të vogël aktivistësh partiak dhe një numër të madh simpatizantësh që indentifikohen vetëm në zgjedhje. Në praktikë ajo që ndodh më së shpeshti është se partia, kandidati I së cilës ka fituar në zgjedhjet presidenciale merr edhe shumicën në kongres. Ndërkaq pasi që në gjysmën e mandatit presdencial zgjedhet dhoma përfaqësuese dhe 1/3 e senatorëve nuk është situatë e rrallë që të ndodhë ndërrimi I disponimit të zgjedhësve dhe që shumicën ta përfitojë partia tjetër.

Sistemi kushtetues I Mbretërisë së Bashkuar Të Britanisë së Madhe dhe Irlandës Veriore

Kushtetutshmëria e fortë pa kushtetutë të shkruar Zhvillimi I kushtetueshmërisë angleze karakterizohet nga evolucioni dhe kontinuiteti. Në historinë më të gjatë se 9 shek., kanë ndodhur ndërrime të mëdha, por asnjëherë në kthesa dhe revulucione të mëdha. Në vija kryesore, prosperiteti kishte rrjedhur nga monarkia absolute, përmes forcimit të rrolit të parlamentit deri në inaugurimin e barazpeshës moderne në mes ekzekutivit të personifikuar në cabinet, gjegjësisht qeveri dhe legjislativit të parlamentit. Janë të shumta dokumenat për të drejtat njerëzore, për këto institucione të pushtetit dhe të raporteve reciproke që janë bërë refleks I vlerave civilizuese. Disa prej tyre tashmë janë përmendur. Pos ligjeve dhe kartave të rëndësishme që I kishtë ratifikuar parlamenti, kushtetueshmërinë angleze e kanë formësuar zakonet dhe praktika gjyqësore, andaj Britania e Madhe ka traditën më të gjatë të dominimit të kushtetutës dhe konsiderohet paraardhëse e kushtetueshmërisë. Monarku

Çprej ardhjes së Normanëve deri sot, Anglia, gjegjësisht Mbretëria e Bashkuar është sipas formës së sundimit, monarki. Përjashtim paraqet periudha 1649-1660, kur Anglia ishte republikë (kushtetuta e Kronvelit). Nga bartësi I fuqishëm dhe I pakufuziar I autoritetit shtetëror, mbreti anglez ishte reduktuar në shefin nominal të shtetit me pregorativa modeste, simbol traditë dhe fuqie shtetërore.Një nga pregorativat më të rëndësishme të sotme të Kurorës është zgjedhja e Ministrit të parë. Por edhe në këtë gjë, monarku është fare I kufizuar. Moti respektohet zakoni kushtetues sipas së cilit mbreti, mandatin për përbërjen e qeverisë ia beson liderit të partisë politike që ka fituar në zgjedhjet për dhomën e komunave (House of Commons respektivisht dhomën e komunave). Mbreti nuk ka kurfarë ndikimi tjetër mbi qeverinë, respektohet në mënyrë strikte konventa kushtetuese më e vjetër se tri shek. , sipas së ciliës mbreti nuk mërr pjesë asnjëherë në mbledhjet e kabinetit. Edhe në raport me parlamentit, monarku disponon vetëm formalisht me të drejtën e konvokimit dhe shpërndarrjes së këtij organi më të lartë legjislativ. Çdo vitë, në hapjen e sesionit të parlamentit mbreti lexon “bisedën e fronit” që paraqet platformën politike të qeverisë dhe planin e aktivitetit legjislativë për atë mbledhje. Këtë mesazh e harton qeveria.Qëndrrimin e vetë për këtë mesazh e shpreh dhoma e komunave, me çka lejohet kryesisht programi I qeverisë. Qe ligji I votuar në parlament të hyjë në fuqi është e domosdoshme ta nënshkruajë mbreti.Mirëpo edhe kjo është vetëm një autorizim formal sepse tashmë tre shekuj është në fuqi konventa kushtetuese sipas së cilës mbreti nënshkruan doemos ligjet. Anglia është konvent kushtetuese që mbreti nuk mund të prëgjigjet as politikisht as penalisht, ndaj të gjitha aktet e mbretit I paranënshkruan ministri I resorit që merr mbi vete përgjegjësinë për akte të tilla. Parlamenti Që nga Ligji mbi të drejtat nga viti 1689, Parlamenti konsiderohet jo vetëm bartës I legjislativit por edhe I sovranitetit.Me këtë është siguruar dominimi I tij në raport me mbretin. Teoria dhe praktika angleze mbesin ke parimi I sovranitetit popullor, që organi zgjedhor ia beson Parlamentit. Mbi këtë bazë është zhvilluar teoria e mandatit sipas popullit, ne zgjedhje ia jap mandatin Parlamentit, e të cilin mandat mund ta revokojë nëse Parlamenti tradhëton atë që pritej dhe devijon nga programet zgjedhore. Duke filluar qindvjetëshi XIV Parlamneti ka strukturë dy dhomëshe dhe e përbëjnë: dhoma e ulët apo dhoma e komunave dhe dhoma e lartë, dhoma e lordëve. Dhoma e lordëve është njëfarë mënyre vazhdim I strukturës feudale.Përbërja e saj nuk del nga zgjedhjet, po nga emërimet. Kjo dhomë ka katër lloje anëtarësh: lordët trashegimtarë apo suksesiv , që I ka emëruar mbreti , cilësia prej lordi e të cilëve trashëgohet sipas vijës së meshkujve, lordët e përjetshëm që I emëron mbreti nga rradhët e përsonave më të spikatur, lordët klerikal, respektivisht ipeshkvët e kishës anglosaksone dhe lordët juridik të emëruar nga gjyqtarët më të spikatur dhe juristët e tjerë. Sot ka më se 1,000 lord por në seancën e dhomës së lordëve rrallë vinë më shumë se 200 sish. Prej pozitës së barabartë me dhomën e komunave qe e kishte në mesjetë domi lordëve sot është më I dobët në mënyrë të pakrahasueshme dhe është bërë sekundar. Nuk nevoitet më pëlqimi tij për nxherrjen e ligjev po edhe qeveria I përgjigjet vetëm dhomë së komunave. Nga funksionet më relevante, dhoma e lordëve ka mbajtur vetëm gjuqësorin në instancën

apelative. Përpos arsyeve tradicionale, sot justifikimi I vetëm I mbajtes së dhomës së lordëvve qëndron aty se qështjet për të cilat vendos dhoma tjetër, mund të shqyrtohen tërresisht në këtë dhomë, që unifikon personalitetet e forta intelektualisht me oërvojë të begatë jetësore e shpeshë edhe shtetërore. Pozita e dhomës së lordëve ndoshta inlustrohet më së miri nga mendimi I juristit të shquar, abatit Sjejes, që thotë: “Dhoma e lartë, nëse nuk pajtohet me të ultën-është gjë e dëmshmee nëse pajtohet me të, është gjë e tepërt”.Dhoma e komunave e Parlamentit është një organ zgjedhor, përfaqësuesit apo delegatët e së cilës I votojnë qytetarët në zgjedhje të drejtëpërdrejta. Mbarë territori I Mbretërisë së Bashkuar (Anglia, Skotlanda. Uellsi dhe Irlanda Veriore) është I ndarrë në 651 njësishë elektorale.Në çdo njësi të tillë zgjedhet nga një deputet. Deputetët zgjedhën me mandat prej pesë vitesh. Mbretëria e Bashkuar është tradicionalsisht një vend I bipartizmit. Në pushtet ndërrohen, më parë torievasit dhe vigovasit e sot partia laboriste dhe konzervative. Partia shumicë në dhomën e komunave formon qeverinë. Partia pakicë bëhet opozitë. Në parlamentarizmin anglez, opozita bëhet institucion I pashmangshëm I jetës parlamentare dhe të gjithë mbarëshme politike. Kësi soj shprehen simbolikisht edhe ato relacione kur thuhet për qeverinë “Qeveria e ekselencës së saj ( të tij)” dhe kur thuhet për opozitën “ opozivia e ekselencës së saj ( të tij)”, Është rrol I opozitës të kritikojë qeverinë dhe propozimet e saj që para opinionit të paraqesë anët e dobëta të tyre dhe të tentojë të pamundesojë votimin e propozimeve qeveritare. Kjo është forma e luftës së saj për pushtet, për arsye se me anë të kritikës grumbullon simpatitë, opinioni duke pritur se kjo do t’I ndihmojë të bëjë për vete shumicën në disa nga zgjedhjet e arshshme dhe se do të shtie në dorë pushtetin. Iniciativën legjislative e kanë qeveria dhe dhe deputetët e dhomës së ulët, me çrast Qeveria është parashtruesi më I shpeshtë I projektligjeve. Procedura legjislative kalon nëpër tri “lexime”:

1. Të pranuarit që t’I qaset miratimit të ligjit 2. Diskutimi parimisht dhe 3. Diskutimi dhe miratimi I tekstit te ligjit ne detaje.

Një rrol vendimtarë në shqyrtimin e lgijeve lozin këshillat e specializuar, të formuar për fushat veç e veç. Qeveria (Kabineti) Nga karakteri I sistemit dy partiak, del se partia shumicë, formon Qeverinë. Fjala është për qeverinë një partiake që gëzon besimin e shumicës në dhomën e ulët. Qeveritë e tilla janë mjaftë stabile dhe mbesin në pushtet, sipas rregullës, gjithnjë deri në zgjedhjet e ardhshme, respektivisht deri në shpërndarjem e përkohëshme të Parlamentit. Frërët dhe balansi në sistemin kushtetues britanik është vënë edhe asisoji se dhoma e ulët mund të votojë mos besimin e Qevrisë por edhe kjo ka të drejtë ta shpërndajë dhomën e ulët. Parnadaj, rëndom edhe njëra edhe tjetra anë përmbahen nga marja e potezave të këtillë. Lideri I partisë që ka marë më së shumti vota në zgjedhje, mer doemos funksionin e premierit dhe fiton mandatin të propozjë përbërjen e Qeverisë. Fuqia politike dhe ligjitimiteti I premierit dhe Qeverisë dalin nga vullneti I popullit, I shprehur në zgjedhje.

Kjo gjë bën të mundur instalimin e baraspeshës së domosdoshme të legjislativit dhe ekzekutivit. Specifika e pralamentarizmit anglez qëndron aty se premieri e formon Qeverinë nga rradhët e anëtrëve të Parlamentit. Kjo konsiderohet atje konditë e qenësishme e përgjegjësis së Qeverisë ndaj Prlamentit. Anasjelltas, në sitemet presidenciale, sikur që kemi parë në sitemin e SHBA-ve vlenë parimi I inkopatibilitetit të funksioneve në legjislativin dhe ekzekutivin. Përpos kësaj ekuivalenca është e lirë në zgjedhjen e anëtarëve të Qeverisë. Është specifik e sitemeve parlamentare se Qevria e formuar në atë mënyrë, nuk del për verifikim të parlamentit. Premijeri para parlamentit vetëm kumton strukturën e Qeverisë së vetë. Qeveria ka tri rrathë anëtarësh. Rrethin e parë e sajon kabineti I ngushtë, të cilin tok me premierin e sajojnë ministrant e resorëve më të rëndësishëm dhe disa funksionar të tjerë më kopmetentë. Kjo përbërje është e dryshueshme, varret bga lerësimi I premijerit dhe kurrë nuk ka më shumë se 30 anëtarë. Rrethin e dyte e sajojnë ministrant e tjerë dhe shefat e resorëve të tjerë, mes të të cilëve janë edhe prokurori publik dhe avokati public. Qevria me këtë përbërje, rëndom, ka afro 60 anëtarë. Në fund, rrethi I tretë përbëhet nga të ashtuquajturit minstra të rinjë, zëvendësministra dhe ndihmës të ministrave dhe funksionarë të tjerë të këtijë niveli.Mbledhjet në kuptimin formali mbanë vetëm kabineti, ndërsa anëtarët e tjerë të Qevrisë, ftohen vetëm kur shqyrtohen çështjet nga resori I tyre. Kabineti nuk voton për vendimet. Ato në fund të diskutimit I formulon premieri. Anëtarët e pakënaqur të kabinetit mund të paraqesin veqtm dorëheqjen. Duke patur parasysh pozitën dhe autorizimet e këtilla, premieri është personaliteti më I fortë dhe kyq I gjithë sistemit kushtetues të Mbretërisë së Bashkuar. Pozita kësi soj e Qevrisë, e Kabinetit dhe e premierit është shfaqur me zakonin kushtetues dhe nuk gjendet në tërësi në asnjë ligj. Kundërpeshë e këtij koncentrimi të pushtetit është përgjegjësia e premierit e me këtë edhe e mabrë Qeverisë para dhomës së ulët të Prlamentit, e cila mund të votojë mosbesimin, por sikurse që kemi parë edhe premieri mund ta shpërdajë këtë dhomë. Raporti në mes Qeverisë de Parlamentit mbështetet në besimin reciprok.. Nëse mungon ky besim, ndodh përgjegjësia politike, qe rezulton ose me shpërndarjen e dhomës së ulët ose me votimin e mosbesimin qevirsë, ose që të dyjat së bashku. Me shpërndarjen e dhomës së ulët dhe me shpalljen e zgjedhjeve, vendimi përkitazi me çështjen kontestuese bartet në trupin votues. Po që se opozita fiton në zgjedhje, Qeveria pa pritur konvokimin e dhomës së re të komunave, paraqet dorëheqje. Shkaku I gjthë kësaj, mendimi I gjithë organit votues, gjegjësisht qënrimi I opinioit publik për çështjen kontestuese është vendimtarë për ekzistencën e Qeverisë. Përgjegjësia e Qeverisë zhvendoset faktikisht nga Parlamenti në drejtim të opinionit publik, në formimin e të cilit, rrolin më të madh e lozin mediat, sidomos ato elektronike. Partitë politke Jeta politike në Britanië e Madhe bazohet në sistemin dypartiak. Grupimi politik për hirë të luftës për pushtet, kishte nisur para shumë formimit të partive politike, në kuptimin e sotëm të fjalës. Në Angli që në mesjetë, në luftën për dominim në mes të mbretit dhe Parlamentit u grumbulluan vigovasit, të cilët luftonin për rrol më të fortë të Parlamentit dhe torievasit, që parkrahnin mbretin. Ç’prej vitetve të 60-ta të shek. XIX, këto grupe

transformohen në parti politike me strukturë organizative prej nivelit lokal deri në atë shtetëror. Vigovasit transformohen në Partinë liberale, së ciles, pas luftës së parë botërore ia merr primatin Partia laboriste, ndërsa torievasit në Partinë conservative. Partia e parë ishte dhe është edhe sot e gjithë ditën me orientim liberal, kurse e dyta me atë konzervativ.Partia konzervative përfaqësonte interesat e aristokracisë dhe të kapitalit të madh, ndërsa liberalia, më vonë laboristja, interesat e shtresave të mesme dhe të ulta, duke përfshirë edhe punëtorinë. Këto dy parti, varësisht nga popullariteti dhe rezultatet e tyre në zgjedhje, ndërrohen në pushtet. Është karakteristikë e skenës britanike politike, nivelizimi aproksimativ I numrit të simpatizantëve të njërës dhe tjetrës parti. Rëndom, në zgjedhje njëra parti triumfon me një dallim të vogël. Ajo fromon Qeverinë, ndërsa tjetra orvatet të jetë opozitë konstruktive dhe të përvehtësojë simpatinë e votuesve, duke shpresuar për fitore në zgjedhjet e arshme. Përpos këtry dy Partive, që luajn rrol vendimtarë, në Britani të Madhe ekzistojnë edhe Partitë e tjera. Prej tyre veçohet Partia liberale, që kishte humbur primatin e dikurshëm, por që , duke rruajtur traditën ia del të përvehtësojë numrin e caktuar të vendeve në dhomën e ulët. Një numër më të vogël votash e fitojnë edhe partitë nacionalsite Irlandeze, Skoceze dhe të Uellsit.

Sistemi kushtetues i Francës Kushtetuta e Republikës së Pestë nga viti 1958 Nga revulucioni borgjez franqez dhe deklarata për të drejtat e njeriut dhe qytetarit nga viti 1789 dhe nga kushtetuta e parë nga viti 1791, sistemi kushtetues u Francës, kishte një histori të bujshme. Ndërroheshin regjimet dhe format e regjimit. Monarkinë kushtetuese të viti 1791, dy vite më vonë e zëvendëson kushtetuta e Montanjës e së majtës radikale. Qysh më 1795, konstituohet pushteti I Direktoriumit, në pajtim me kushtetutën e re të këtij viti, pasojnë kushtetutat e reja, njëra pas rrenjës së Napoleonit të I më 1815 dhe e dyta, pas revulucionit të Korrikut 183. Republika e dytë zgjati vetëm kaër vite (1848-1852) mandej paraqitet Perandoria e dytë, që jeton deri më 1871. Me ligjet kushtetuese nga 1875, teksa vihen institucione relativisht stabile të Republikës së tretë. Republika e katërt zgjati ç’prej kushtetutës së 1946 deri ke kushtetuta e De Gollit e Republikës së pestë nga viti 1958 që është edhe sot në fuqi, teoricieni I popullarizuar freng I së drejtës kushtetuese Mori Di Verzhe, këtë zhvillim e ka krahasuar me tërmetin, në të cilin me sulme radikale brenda 10-të viteve të para, është bërë ndërprerja nga sistemi feudal, në mënyrë që në vazhdim me tronditje më të rralla të “qetësimit të tokës”, me kërkimin e kompromisit, të stabilizoheshin institucionet kushetuese dhe politike të Francës. Kjo gjë shprehjen më të mirë e kishte marr nga Kushtetuta e viti 1958. Kontinuiteti I kushtetueshmërisë frenge vendoset mbi parimet themelore që përbëhen nga respektimi I korpusit më të gjërë të lirive njerëzore dhe të sovranitetit të popullit. Mbi këto vlera mbështetet Kushtetuta e viti 1958, qysh në preambullën, duke u dhënë rëndësi dhe fuqi kushtetuese (ca teoricienë pohojnë rëndësia dhe forca mbi kushtetuese). Së këtejmi,Kushtetuta në fjalë nuk përmban kapitull të veçantë mbi liritë dhe të drejtat

njerëzore. Në këtë mënyrë Deklarata mbi të drejtat e njëriut dhe qytetarit e 1789 dhe pjesa e preambulës sëb Kushtetutuës nga 1946 mbi të drejtat njerëzore, janë pjesë e pandashme e Kushtetutës tanimë aktuale. Kushtetuta nga 1958, do të mbetet e njohur në të drejtën comparative kushtetuese sipas asaj, se kishte bërë kreacionin e modelit të ri të raporteve në mes ekzekutivit dhe legjislativit. Ky sistem, në teori, quhet sistemgjysëmpresidencial apo mikst presidencial-parlamentar. Ky sistem ka sëndërtuar një ndikim relevant mbi disa sisteme të tjera kushtetuese në botë siç janë Kushtetuta e Portugalisë nga viti 976, Kushtetuta nga viti 1990 Kushtetuta e Federatës ruse nga viti 1993 etj. Që nga fillimi I shek. XIX, brenda teorisë kushtetuese shfaqen botëkuptimet për nevojën e përsosjes së sistemit parlamentarë, në atëmënyrë, që shefi I shtetit do të luan rrolin e arbitrit demokratik në mes legjislativit dhe ekzekutivit. Me këtë mposhtën në mënyrë më të sukseshsme krizat dhe vihet kontinuiteti në funksionimin e ingerencave shtetërore. Pas përvojave të këqija me Parlamentarizmin e Republikës së Tretë dhe së Katërt dhe me Qeveritë jostabile, që varreshin nga kualicionet e brishta me një numër të madh partishë parlamentare, Kushtetuta nga viti 1958 stabilizon sistemin e forcimit të pozitës së Kryetarit te Republikës si një arbitër autonom. De Golli e kishte justifikuar këtë në këtë mënyrë: “shefi I shtetit duhet të disponojë të gjitha ato të drejta të vendosjes që ia bëjnë të mundur të bëhet një arbitër nacional. Ai është I detyruar të disponojë të gjtiha të drejta të vendosjes që ia bëjnë të mundur të jetë një arbitër racional. Ai është I detyruar të sigurojë, jashtë dhe mbi lojën e partive potilike, rrjedhjen e rregullt të funksioneve të gjithë autoriteteve shtetërore si dhe, përkundër gjthë llojlloshmërive politike, interesat fundamentale të amshueshme shtëtërore”. Ai u përpoq ta rruajë idenë e parlamentarizmit, asisojë që Qeveria do t’I përgjigjet Parlamentit, por emërimin e qeverisë nuk ia lë pazarllëqeve partiak, por këtë ia beson kryetarit të republikës. Me këto solucione kushtetuese bëhet orvatje që të pajtohen dy sisteme të qenësishme kualitative-të jetë të ketë demokraci dhe të funksionoj efikasiteti. A do të jetë kështu, kjo varret nga një numër I madh faktorësh. Së këtejmi ky sistem, në disa vende jap rezultate të mira, ndërsa në tjerat të këqija. Edhe në teorinë kushtetuese nuk janë unike pikëpamjet gjatë vlerësimit të këtij sistemi. Kryetari i Republikës dhe Qeveria Për dallim nga koncepti I kulluar I parlamentarizmit, sipas së cilit, shefi I shtetit ka vetëm funksione reprezenatitve, ndërsa ekzekutivi nodhet në duar të Qevrisë, në sistemin gjysëm presidencial, ekzekutivin e ndajnë këto dy organe. Në sistemin parlamentarë, shefin e shtetit e zgjedh parlamenti apo ai është një monark trashëgimorë. Sipas Kushtetutës së Republikës së Pestë me deklarimin e ndryshuar të referendumit nga viti 1962, kryetarin e republikës e zgjedhin qytetarët. Mandati I tij zgjatë 7 vjet dhe nuk ekziston kufizimi I zgjedhjës së sërishme. Mënyra e këtillë e zgjedhjës ka forcuar me të madhe legjitimitetin e shefit të shtetit dhe mbi këtë bazë e ka identifikuar me prarlamentin. Me Kushtetutën e viti 1958, janë zgjeruar ingerencat e kryetarit të Republikës dhe në ushtrimin e tyre, ai nuk e ndanë përgjegjësinë me kryetarin e Qeverisë, as me ministrat e resorëve. Së këtejmi, as që I nevoiten kundërfirmat për aktet e tija të pushtetit. Kryetari nuk I nënshtrohet përgjegjësis politike. Të vetmin përjashtim e bënë

përgjegjësia për tradhëti të madhe, mirëpo kjo përgjegjësi është përcaktuar në mënyrë jo precise, prandaj vështirë se mund të pritet zbatimi sajn praktikë Kompetencat më të rëndësishme të kryetarit të Republikës janë: emërimi dhe shkarkimi I kryetarit të Qeverisë, emërimi I anëtarëve të Qeverisë me prpozimin e kryatrit të Qeverisë, ai kryeson mbledhjen e këshillit të ministrave, nënshkruan ligjet në parlament ddhe nënshkruan dekretet që I miraton këshilli I minstrave, shpall referendumin mbi ligjin me të cilin rregullohet sistemi I pushtetit publik, shërndan asamblenë kombëtare, pas konsultimit me kryetarin e Qeverisë dhe me të dyja dhomat e kuvendit, emëron funksionarët më të lartë civil dhe ushtarak, emëron ambasadorët dhe merr letrat akredencialet e ambasadorëve të emëruar nga shtetet e tjera, është urdhëdhënësi supreme I forcave të armatosura, ndërmer të gjitha masat e domosdoshme në rrethanat e jashtëzakonshme dhe ushtron edhe punë të tjera të përcaktuara me kushtetutë. Kryetari I Qeverisë që ka marrë nga kryetari I Republikës mandatin të formojë Qeverinë, lypset ta formojë asisoj që Qeveria të marrë besimin e Parlamentit. Për dallim nga sistemi I mirëfilltë parlamentarë, në Francë, anëtarët e Qeverisë nuk mund të zgjidhen nga rradhët e deputetëve në Parlament. Sipas solucioneve të Kushtetutës nga viti 1958, ministrant I përgjigjen politikisht Parlamentit. Ndërkaq, pasi që kryetari I Republikës kryeson këshillin e ministrave dhe I nënshkruan aktet e tija, ministrat janë realisht përgjegjës para tij. Këtë e ka konfirmuar praktika e ndërrimit të ministrave gjatë kohës së gjithë kryetarëvë të deritashëm (De Goll, Pompidu, De Esten, Miteran dhe Shirak). Ekzekutivin e ushtron edhe Qeveria si organ kolektiv dhe kryetari I saj si individ. Kryetari I Qeverisë, ministrant dhe sekretarët shetëror e përbëjnë kabinetin. Në mbledhjet e Kabinetit, vetëm përgatiten vendimet që aprovohen në këshilin e ministrave që e kryeson kryetari I Republikës dhe sallë në raste të jashtëzakonshme dhe sipas autorizimit të tij, kryetari I Qeverisë. Këshilli I ministrave, përmes së cilit unifikohen ekzekutivi dhe kryetari I Republikës dhe Qeveria, vendoset për çështjet më relevante, të politikës shtetërore, duke përfshirë edhe vendosjen për përdorimin e forcave të armatosura. Këshilli I ministrave sipas vetë Kushtetutës ka autorizime bukur të gjëra dekretdhënëse, me çka ai, në mast ë madhe, u afrohet kompetencave legjislative. Përveë kësaj, edhe Parlamenti mund të bartë ca nga kompetencat e tija në Këshillin e ministrave. Kryeatri I Qeverisë ushtron në mënyrë të pavarur autorizimet si vjon: nxjerrë dekrete për zbatimin e ligjeve, mund të kërkojë mbledhjen e jashtëzakonshme të Parlamentit, konvokon mbledhjën e përbashkët me qëllim të zgjedhjës së mospajtimit në mes të Kuvendit nacional dhe Senatit, inicon procedurën për vlerësimin e kushtetueshmërisë së ligjeve para Këshillit kushtetues dhe përcakton udhëzimet për punën e Qeverisë. Në bazë të kësaj ekzekutivi nuk është monist, sin ë SHBA, sa do që kryetari I Republikës ka ca ingerenca si edhe kryetari I SHBA-ve. Kjo është një pushtet dualist ekzekutiv, sepse pleksen kompetencat e shefit të shtetit dhe të qeverisë. Qeveria i përgjigjet politikisht Parlamentit, e realisht kryetarit të Republikës. Parlamenti Parlamenti freng është dydhomësh. E sajojnë Kuvendi nacinal dhe Senati. Delegatët e bKuvendit nacional zgjedhen në zgjedhjet e drejtëpërdrejta. Territori ndahet në disa njësi elektorale, sa ka vende të deputetëve. Është I zgjedhur ai kandidat që ka fituar shumicn mbi mesatare të votave (në rrethin e parë) gjegjësisht shumicën relative (në rrethin e

dytë). Senati konstituohet mbi parimin e drejtë të zgjedhjeve jot ë drejtëpërdrejta. Kuvendet dhe departamentet I zgjedhin përfaqësuesit e vetë në Senat. Mandati I delegatëve në Kuvendin nacional është 5 vite, ndërsa në Senat 9 vite.Çdo të tretin vit mbahen zjedhjet për 1/3 e Senatorëve. Parlamenti është bartës I legjislacionit. Kushtetuta, ndërkaq ka saktësuar sferat që I rregullon Parlamenti me anë të ligjeve. Në të gjitha çështjet e tjera, Qeveria ka autorizimin kushtetues që me anë të dekreteve t’I rregullojë ato çështje. Të drejtën e propozimit të ligjeve e kanë kryetari I Qeverisë dhe deputetët në Parlament. Ligji duhet të aprovohet me tekst të njetë në të dyja dhomat. E në rast të diskrepancës, kryetari I Qeverisë formon komisionin e përzier, të përbërë nga deputetët dhe Senatorët. Nëse dhomat, as pas kësaj nuk arrinë pëlqimin, kryetari I Qeverisë mund të kërkojë të shpallet ligji në tekstin e miratuar në Kuvendin nacional.Situata është e ngjashme edhe kur kryeatri I Qeverisë kërkon procedurë urgjente për parovimin e ligjit. Në të dyja rastet është cenuar barazia e Senatit. Përjashtim bëjnë ligjet organike, që nuk mund të hyjnë në fuqi, deri sa nuk janë me tekst të njejtë, të aprovuara në të dyja dhomat. Edhe për ndryshikm e Kushtetutës, është I domosdoshëm pëlqimi I të dyja dhomave, por edhe vërtetimi I votuesve I dhënë me anë të Referendumit. Ekziston ndalimi I ndryshimit kushtetues të formës republikane të sundimit. Kur është rrezikuar tërësia territoriale e vendit nuk mund të inicohen ndërrimet e kushtetutës e as që mund të diskutohet për këtë çështje. Pos kompetencës kushtetutare dhe ligjëvënëse, Parlamenti vendos mbi ratifikimin e kontratave më të rëndësishme ndërkombëtare (të tjerat I ratifikon kryetari I Republikës) dhe shpallë gjendjen e luftës dhe gjendjen e rrezikut të drejtëpërdrejtë të luftës. Parlamenti ushtron kontrollin mbi punën e Qeverisë, qoftë përmes institutit të qështjeve parlamentare, qoftë përmes punës së këshillave hetimorë dhe mbikqyrës, të komisioneve dhe organeve të tjera punuese ad hoc. Qeveria përgjigjet politikisht para Kuvendit nacional por jo edhe para Senatit. Në rast të votimit të mosbesimit, Qeveria duhet të paraqes dorëheqjen. Edhe vetë Qeveria mundet, lidhur me aprovimin e dokumentave të saja më relevante politike ose të votimit për ligjet veç e veç, të kërkojë që të deklarohet kuvendi nacional për besimin ndaj Qeverisë. Nëse brenda 24 orësh nuk voton mosbesimin, konsiderohet se akti është miratuar dhe se Qeveria gëzon besimin. Një e dheta e deputetëve ne Kuvendin nacional mund të paraqesë prpozim për votimin mbi besimin ndaj Qeverisë. Për t’u pranuar propozimi nevoitet që për të të deklarohet shumica mbimesatare e të gjithë deputetëve. Deputetët që kanë parashtruar një herë këtë propozim, nuk mund ta përsëritin këtë gjatë kohëzgjatjes të atij sesioni të Kuvendit nacional. Siç shihet është vënë baraspesha në mes të Parlamentit dhe Qeverisë. Parlamenti mund të votojë mosbesimin dnaj Qeverisë, por edhe Qeveria mund ta shpërndajë Parlamentin. Kjo ndërvarshmëri mban stabilitetin e mabrrë sistemit. Për dallim nga Rebulika II dhe IV , kur Qeveritë binin shpeshë herë, falë këtyre zgjedhjeve kushtetuese, tash një gjë e tillë nodhë rrallë. Këshilli kushtetues është institut të cilit I besohet kontrolli, respektivisht mbrojtja e kushtetueshmërisë së ligjit. Ky funksion është identik me funksionin e gjyqit kushtetues në sistemet e tjera kshtetuese. Specifika e sistmeit franqez qëndron aty se bëhet fjalë për kontrolli paraprak. Këshilli kushtetues, në të vërtetë, vlerëson kushtetueshmërinë e ligjeve para promulgacionit të tyre, pra para se të hyjnë në fuqi. Specifika tjetër është se

këshilli kushtetues hulumton doemos kushtetueshmërinë e lgjeve organike dhe të rregulloreve të punës së dhomave të Parlamentit. Kushtetueshmëria e ligjeve të tjera hulumtohet vetëm nëse e kërknkëtë ktyetari I Republikës apo kryetari I Qeverisë, kryesuesit e të dyja dhomave, apo 60 deputet, gjegjësisht senatorë. Këshilli ka për detyrë që vendimin mbi kushtetueshmërinë ta nxjerrë brenda afatit prej 30 ditësh, por nëse Qeveria e konsideron urgjente, edhe brenda afattit prej 7 ditësh. Ligjet ose rregulloret e punës për të cilat këshilli kushtetues konstaton se janë antikushtetuese, nuk mund të proklamohen as, që mund të zbatohen. Përveç në kontrollin e kushtetueshmërisë, këshilli kushtetues ka një rrol bukur të rëndësishëm në sigurimin e zgjedhjeve të rregullta. Ai kontrollon mbajtjen e zgjedhjeve për kryetarin e Republikës, u japë dum kontesteve gjatë zgjedhjes së deputetëve dhe senatorëve dhe përcjellë rregullsinë e zbatimit të Referndumit dhe I shpallë rezultatet e tija. Këshilli kushtetues ka kryetarin dhe 9 anëtarë. Mantit I tij zgjatë 9 vite dhe nuk mund të enërohen sërish në funksion të njejtë. Kryetari I gjykatës kushtetuese, vota e të cilit është vendimtare në rast të votave të ndara dhe tre anëtarë të Këshilit I emëron kryetari I Republikës. Kryetari I Kuvendit nacional dhe kryetari I Senatit, poashtu, emërojnë nga tre anëtarë të këshillit. Çdo të tretin vit, emërohet 1/3 e anëtarëve të këshillit kushtetues. Anëtarët e përjetshëm të këshillit kushtetues janë ish kryetarët e Republikës. Cilësia e anëtarësis në këshill është inkompatibile me funksionin e ministrit ose anëtarit të Parlamentit. Partitë politike Për dallim nga SHBA-të dhe nga Mbretëria e Bashkuar, të cilat I karakterizon mbipartizmi, Franca është një sistem tipik I polipartizmit. Një numër I madh partish, merr pjesë në jetën botore diçka më pak prej tyre ia del të marrë përkrahjen e mjaftueshme të votuesve për të fituar numirn përkatës të vendeve në Parlament, e zakonisht 5 deri 6 prej tyre luajn rrolin vendimtarë. Partitë politike në kuptimin e sotëm, profilojn ka fundi I shek.XIX dhe kah fillimi I shek. XX, megjithëse grupimet partiake shfaqen qysh gjatë revulucionit freng (Jakobinët dhe Zhirondinët). Që nga konstituimi I Republikës III, çështja kryesore e skenës politike frenge është në qendër dhe në partitë e majta. Fuqitë rojaliste dhe konzervative të së djathtës, nuk kanë përjetuar një përkrahje më të madhe të elektoratit. Prapë se prapë, tradicionalizmi po edhe sot, spektri I partive politike janë mjaftë të gjëra dhe lëvizin nga partitë ekstreme të djathta, profasishte deri në partitë ekstreme të majta, komuniste. Zgjedhjet kushtetuese nga viti 1958 e veçmas sistemi zgjedhor, stimulojnë partitë politike të hyjnë në kualicion të llojllojshme apo të bashkohen për të luftuar deri në fund për të hyrë në Parlament. Pushtimi I autoriteteve është shkaku I vetëm I ekzistimit të partive politike. Në këtë mënyrë edhe skena politike franqeze, manifeston tendencën e grupizimit në blloqe të mëdha politike. Në Francë, sikurse edhe në SHBA, ndodh I ashtu quajturi kohabitacion, keshtu që ekzekutivi shprehë një opcion, ndërsa shumica parlamentare opcionin tjetër politik. Kjo ndodh, veçmas, në situatat kur gjatë periudhave të ndërduarta mbahen zgjedhjet për shefin e shtetit dhe për Parlamentin. Në saje të solucioneve të shtjelluara kushtetuese, edhe në raste të tilla, mbahet barazpesha, njëment delikate në mes legjislativit dhe ekzekutivit.

Me konstituimin e sistemit gjysëm presidencial , Kushtetuta e Francës nga viti 1958 e ka zhvendosur çështjen kryesore të autroiteteve nga Parlamenti në drejtim të ekzekutivit.Sado që në teori ka mohime për klasifikimin e këtij sistemi kushtetues, është e pa mohueshme se është bërë një kompromis në mes sistemeve relativisht të mirëfillt parlamentarë dhe atrye presidencialë. Në praktikë, ky sistem ka kontribuar shumë për stabilizimin e institutive kuhstetuese dhe të jetës së gjithëmbarëshme politike të Francës, që ka rëndësi të madhe, jo vetëm për zhvillimin e brendshëm, por edhe për pozitën ndërkombëtare të këtij vendi. Me Kushtetutën nga viti 1958, është begatuar edhe teoria kushtetuese-politike.

SISTEMI KUSHTETUES I ZVICRËS Kushtetuta e vitit 1874 me ndërrimet dhe plotësimet e mëvonëshme.

Kah fundi i shekullit XV, 13 shtete të vogla – kantone, inauguruan konfederatën me qëllim që ta mbrojnë bashkërisht pavarësinë e tyre. Me kontratën e Versajës mbi paqën, nga viti 1648, për herë të parë është pranuar pavarësia e konfederatës. Pas okupimit të Zvicrës, Napoleoni tentoi t’ia imponojë një rregullim relativisht të fortë federativ. Mirëpo, me shkatërrimin e perandorisë së Napoleonit, konstituohet përsëri konfederata. Në Kongresin e Vienës në vitin 1815 Zvicrës iu bashkëngjitën tre kantone të ri, kështu që ishte rrumbullakësuar territori i tanishëm me gjithësejt 22 kantone, sa kanë mbetur gjithënjë deri në vitin 1978. Kongresi i Vjenës pranoi neutralitetin e Zvicrës që ka mbetur deri në ditën e sotme.

Nën ndikimin e ideve të revolucionit frëng, në të gjitha kantonet janë proklamuar

të drejtat më të rëndësishme njerëzore. Disa herë janë zbatuar edhe referendumet si forma të pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë të qytetarëve në ushtrimin e pushtetit. Në nivelin e konfederatës ekzistonte vetëm një organ që quhej Dieta dhe në të cilin çdo kanton kishte një votë. Vendimet ishin të vlefshme vetëm nëse janë miratuar njëzërit. Së shpejti ato u dëshmuan të paqëndrueshme. U shtuan forcat që propagonin një formë më të fortë të lidhjes në trajtë të Federatës. Vlimet me konfederalistët ishin bukur të shpeshta. Dominuan forcat federaliste, falë të të cilave në vitin 1848 u miratua kushtetuta e parë e mbështetur mbi parimin federativ. Sidoqoftë, për arsye tradicionale, është mbajtur titulli zyrtar “Konfederata Zvicerane”, e cila shfrytëzohet edhe ditën e sotme. Me këtë kushtetutë janë ngritur organet federale: Kuvendi dydhomësh federativ dhe Organi Kolektiv Ekzekutiv, Këshilli ekzekutiv.

Gjatë vitit 1874 ishte pranuar dhe ishte konfirmuar në referendum kushtetuta e re

e cila, me një sërë ndërrimesh dhe plotësimesh është në fuqi edhe sot e kësaj dite. Është me rëndësi të theksohet se qdo ndërrim edhe nëse është më i vogli i kushtetutës pos procedurës së ndërlikuar në Kuvend, nënkupton edhe aprovimin nga ana e qytetarëve me anë të referendumit. Federalizmi.

Siq është cekur, Zvicra gjithënjë deri në vitin 1978, kishte pasë 22 kantone. Atëherë nga kantoni Bern u nda kantoni Jura, kështu që tani janë 23 kantone. Ndërkaq tre kantone janë ndarë në gjysëmkantone. Megjithëse bartin emrin ekantonit në strukturën e të cilit ndodhen, gjysëmkantonët sipas pothuajse të gjitha tipareve janë njësi të barabarta federale. Kësi soji, Zvicra ka 20 kantone dhe gjashtë gjysëmkantone. Kantonet, sipas madhësisë së territorit, sipas numrit të banorëve, shkallës së zhvillueshmërisë dhe me një sërë veqorishë të tjera, janë bukur të llojllojshëm. Kështu bie fjala, gjysëmkantoni më i vogël nuk ka mbi 15.000 banorë, ndërsa kantoni më i madh i Cirihut, ka mëse 1.100.000 banorë. Pa marrë parasyshë këto dallime, të gjithë kantonet janë të barabarta. Federalizmi zviceran nuk ka për bazë dallimet nacionale. Kuptimi i konfederatës dhe më vonë i federatës, është gjetur në unifikimin e kantoneve për hirë të mbrojtjes së sovranitetit të tyre, duke pasë parasyshë rrethinën të cilën e përbënin tri shtete federale – Franca, Gjermania dhe Italia. Në aspektin nacional, Zvicra është shtet i përzier. Duke iu falënderuar jetës së përbashkët shekullore, dominon ndjenja e përkatësisë, shtetit zviceran, me q’rast përkatësia nacionale, manifestohet në mënyrë të veqantë përmes grupeve gjuhësore: gjuhës gjermane, franceze dhe italiane dhe gjuhës reto-romane. Afro 64% të popullatës flasin gjermanisht, 16% frengjisht, 12% italisht ndërsa në gjuhën arkaike reto-romane shërbehet një grup shumë i vogël i banorëve në kufi me Italinë. Territoret e kantoneve janë të ndara tradicionalisht dhe të pandryshueshëm. Ato nuk përputhen me trevat gjuhësore. Të gjitha kantonet janë pak a shumë të përzier në aspektin gjuhësorë dhe nacional. Sipas kushtetutës, kantonet janë sovrane. Sovraniteti i tyre është i kufizuar vetëm në atë masë që e parasheh kushtetuta, duke u’a besuar disa kompetenca organeve federale. Një pjesë e të drejtave të tyre origjinare, kantonet “i’a delegojne” organeve federale. Çdo kanton ka kushtetutën e vet. Nga ana tjetër për të hyrë në fuqi kushtetuta e lartëpërmendur, është i nevojshëm pëlqimi i Kuvendit Federativ/ Ky pëlqin i jepet me kusht që struktura kantonale të mos jetë në kontradiktë me kushtetutën e Zvicrës, që të jetë siguruar sistemi demokratik republikan dhe që populli mund ta zbatoj kushtetutën (iniciativa popullore dhe miratimi me anë të referendumit i ndërrimeve kushtetuese). Në ndarjen e kompetencave në mes kantoneve dhe organeve federative, që është zbatuar me kushtetutën e Zvicrës, është nisur nga supozimi i kompetencave në favor të kantoneve. Me rastin e nxjerrjes së kushtetutës së vitit 1874, në pajtim me rrethanat e atëherëshme, organet federative kanë mbajtur një kompetencë relativisht të vogël dhe atë pikërisht në sferën e politikës së jashtme të mbrojtjes, të doganave, të postës, hekurudhave, sistemit monetar, e kështu me radhë. Sikurse edhe në federatat e tjera, proceset kanë rrjedhë asi soji që kantonet kanë bartur një numër gjithënjë më të madhë autorizimesh në organet federative. Kjo buronte pikë së pari, nga nevoja e sajimit të tregut të përbashkët, të lëvizjes së lirë të njerëzve, të kapitalit dhe punës, mirëpo edhe për hirë të përmbushjes më racionale dhe më të lirë të nevojave të caktuara me interes të

përbashkët. I këtij tipi është Ligji Civil i aprovuar në vitin 1907, si dhe Kodi Penal i vitit 1937. Një vrull të madhë të veçantë në forcimin e kompetencave të institutive federative, është sendërtuar edhe pas luftës së dytë botërore në pajtim me konceptin e shtetit social dhe juridik dhe “shtetit të mirëqenies”. Konceptet e reja kishin të bënin me rregullimin e tregut, zgjedhjen e qështjeve sociale dhe inkuadrimin në punë, me rregullimin e marrëdhënieve të punës, të politikës së qmimeve, ndërtimit të banesave, gjithënjë deri në përcaktimin e qerave. Përpos kompetencave ekskluzive të federatës dhe të kantoneve, ka gjithnjë më shumë qështje që i rregullojnë bashkërisht organet federative dhe kantonale. Gjatë kësaj, organet federale konfirmojnë parimet dhe përligjin solucionet më të rëndësishme, ndërsa ato kantonale i shtjellojnë edhe më tej. Në këtë mënyrë ligjet kantonale bëhen ligje federative në aspektin e plotësimit. Këto tendenca gjatë ndarjes së autorizimeve, kanë përcjellë proceset e caktuara në aspektin e mbledhjes së të hyrave. Në fillim pjesa më e madhe e të hyrave mblidhej nga kantonet, në mënyrë që më vonë të shtohet vazhdimisht numri dhe lloji i të hyrave, të cilat në mënyrë origjinare i takonin federatës. Sot situate është e atillë që federate bën rishpërndarjen e të hyrave duke dhënë subvencione dhe instrumente nxitëse kantoneve më pakë të zhvilluara, kryesisht kantoneve malore. Sistemi juridik i Zvicrës mbështetet në supremacionin e dispozitave federative. Tashmë u tha, se kushtetutat kantonale nuk mund të jenë në kontradiktë me kushtetutën federative. Ligjet kantonale duhet të jenë në pajtim edhe me kushtetutën federative edhe me ligjet federative. Konstitucionaliteti dhe ligjshmëria e ligjeve kantonale vlerësohet nga Gjykata Federative. Sikurse edhe në Gjermani, këtu institutet federative nuk janë të alokuara në një qytet. Kuvendi federativ dhe dhoma federative mbajnë séance në Bern, Gjykata Federative në Lozanë, Banka Popullore e ka selinë Syrih, etj. Kuvendi Federativ. Pushteti Federativ në konfederatën zvicerane ushtrohet nga Kuvendi Federativ. Kuvendi Federativ vendosë për luftën dhe paqën, ratifikon kontratat ndërkombëtare, merr vendim edhe për përdorimin e fuqive të armatosura, konfirmon kushtetutat kantonale, jep amnisti dhe nxjerr ligjet, miraton buxhetin dhe llogarinë përfundimtare të konfederatës, zgjedh anëtarët e Dhomës Federative dhe të Gjykatës Federative dhe ushtron mbikëqyrjen mbi administratën dhe jurisdiksionin federativ. Pasi që kjo federatë sikundër edhe shumica e federative të tjera në botë, është sajuar sipas modelit të SHBA-ve, organi më i lartë i legjislativit ka dy dhoma. Dhoma Nacionale (dhoma e ulët) zgjedhet në zgjedhje të drejtpërdrejta dhe prezanton të gjithë qytetarët e konfederatës. Kjo dhomë ka 200 anëtarë që zgjedhen sipas njësive elektorale, mirëpo, asisoji sa që çdo kanton ka së paku nga një delegat. Mandati i delegatëve në

dhomën federative zgjatë katër vite. Kjo dhomë nuk mund të shpërndahet para skadimit të mandatit. Dhoma e Shteteve (dhoma e lartë) paraqet barazinë e njësive federale. Çdo kanton në këtë dhomë zgjedh nga dy delegate, ndërsa gjysëmkantoni nga një delegate, kështu që dhoma ka 46 deputet. Kushtetuta Federative ua lë kantoneve ta përcaktojnë mënyrën e zgjedhjes së deputetëve të vet. Vetëm tre kantone kanë vendosur që Parlamenti Kantonal t’i zgjedhë këta deputetë. Në të gjithë kantonet tjera, qytetarët zgjedhin në zgjedhje të drejtpërdrejta këta delegatë. Sipas dispozitës kategorike të kushtetutës, deputetët të të dyja dhomave votojnë pa instruksione. Kjo do të thotë se është braktisur parimi konfederal i mandatit imperativ në dhomën e shteteve. Të dyja dhomat e Kuvendit Federativ janë plotësisht të barabarta. Vendimi konsiderohet i aprovuar vetëm nëse është nxjerrë me tekst identik në të dyja dhomat. Nëse edhe pas rishqyrtimit nuk arrihet pajtimi, konsiderohet se propozimi është refuzuar. Zgjedhja e organeve federative dhe e funksionarëve federativ ushtrohet në mbledhjen e përbashkët të të dyja dhomave. Pasi që Kuvendi Federativ nuk ka kryetar, me këto saanca kryeson Kryetari i Dhomës Nacionale. Dhoma Federative. Pushtetin më të lartë ekzekutiv e ushtron Dhoma Federative si një shef kolegial i shtetit dhe si “Qeveri Federative” respektivisht Organi Ekzekutiv i Kuvendit Federativ.Dhoma Federative ka shtatë anëtarë të cilët i zgjedh Kuvendi Federativ në mbledhjen e përbashkët të të dyja dhomave dhe ate një nga një. Funkcioni i anëtarit të Dhomës Federative është inkompetent me funksionin e deputetit në Kuvendin Federativ, si dhe me të gjitha funksionet e tjera shtetërore. Mandati i anëtarëve të dhomës zgjatë katër vjetë dhe nuk ka kufizime për rizgjedhje. Në praktikë ekziston një dukuri e rregullt që anëtarët e dhomës të zgjedhen sërish dhe me disa mandate. Sipas kushtetutës nga një kanton mund të zgjidhet vetëm një anëtar i Dhomës Federative. Me këtë rast mbahet kujdes mbi përfaqësimin ekuivalent sipas grupeve gjuhësore dhe përkatësisë regjionale. Struktura e dhomës është refleks i rezultateve të zgjedhjeve sipas përkatësisë partiake. Në praktikë gjithëherë në dhomë hyjnë përfaqësuesit e disa partive, kështu që mund të flitet për një koalicion specific të qeverisë. Rëndom në Dhomë marrin pjesë nga dy përfaqësues të partive më të forta - Partisë Socialiste, Radikale dhe Konzervative. Çdo anëtar i dhomës gjendet në krye të njërës prej shtatë ministrive federative “departamenteve”. Zyrja Federative ushtron rolin e sekretariatit të përbashkët për Kuvendin Federativ dhe Dhomën Federative. Në krye të kësaj zyreje është kancelari i konfederatës të cilin e zgjedh Kuvendi Federativ.

Megjithëse po zgjerohen vazhdimisht kompetencat e organeve federative, numri i anëtarëve të Dhomës Federative dhe numri i departamenteve, nuk kanë pësuar ndryshime që nga viti 1848. Në këtë mënyrë Zvicra ka qeverinë më të vogël në raport me të gjitha shtetet federative bashkëkohore. Dhoma Federative është organ kolektiv ekzekutiv. Të gjitha vendimet nxjerren në seancat, në të cilat duhet të marrin pjesë së paku katër anëtar të dhomës.

Kuvendi Federativ, çdo vit nga radhët e anëtarëve të dhomës, zgjedh kryetarin e

dhomës me mandate prej një viti pasi që dhoma sikurse është cekur, është edhe shef kolektiv i shtetit, kryetari i dhomës është edhe kryetar i konfederatës. Ndërkaq ai edhe më tej mbetet “i pari në mes të barabartëve”, në krye të departamentit me të cilin udhëheq e në emër të konfederatës ushtron vetëm funksionet representative në vend dhe në botën e jashtme, të cilat sipas natyrës së çështjeve nuk mund t’i ushtroj organi kolektiv. Ekziston limiti i rizgjedhjes për kryetarin, kështu që në ushtrimin e këtij funksioni zbatohet sistemi i rotacionit mes anëtarëve të dhomës. Shaku i mënyrës së këtillë të zgjedhjeve, shkaku i mandateve njëvjeqare dhe i autorizimeve të vogla, shumica e zviceranëve edhe nuk vërejnë ndërrimet që ndodhin në krye të Dhomës Federative.

Për dallim nga sistemi i ndarjes së pushtetit, në Zvicër aplikohet sistemi i unitetit

demokratik të pushtetit. Kuvendi Federativ është bartës edhe i legjislativit dhe i ekzekutivit. Kuvendi zgjedhë organin e vet ekzekutiv, Dhomën Federative, mirëpo, varet plotësisht nga parlamenti dhe ajo nuk mund ta braktisë Kuvendin Federativ. Dhoma Federative është shumë më tepër e nënshtruar Kuvendit Federativ se sa Qeveria – Parlamentit. Ajo as që e ka programin e vet të veçantë, as që ndjek politikën e veçantë qeveritare, si qeveri në sistemin parlamentar. Dhoma Federative nuk mund t’i kundërvihet Kuvendit, ndërsa Kuvendi Federativ jep udhëzime të domosdoshme për dhomën dhe mund të anuloj dispozitat e saj ligjore dhe aktet e tjera. Sidoqoftë Kuvendi Federativ nuk mund të revokoj Dhomën Federative. Deri tani nuk ka patur raste që Dhoma Federative vetëm ka paraqitur dorëheqjen. Sistemi zviceran nuk njeh nocionin e “krizës së qeverisë”.

Dhoma Federative i nënshtrohet plotësisht kuvendit. Ajo ka për obligim të

paraqes raporte të rregullta për punën e saj, kurse Kuvendi apo ndonjëri nga dhomat mund të kërkojnë edhe paraqitjen e raporteve të jashtëzakonëshme. Në tërësi, koncepti zviceran i ekzekutivit mund të karakterizohet si koncept i pushtetit kolektiv, anonim dhe jo politik që varet me të gjitha elementet nga parlamenti. Me këtë është dashur të pengohen tendencat e forcimit të tepërt të pushtetit të ekzekutivit.

Kompetencat më të rëndësishme të Dhomës Federative janë se ajo propozon

projekt ligjet dhe jep mendimet mbi projektet që i propozojnë deputetët apo kantonet. Me këtë rol inicial Dhoma Federative prapë se prapë ushtron një ndikim të rëndësishëm mbi punën e organit ekzekutiv. Autoriteti i rëndësishëm del edhe nga kompetenca e Dhomës

Federative që të nxjerrë Dekret Ligje për zbatimin e ligjeve. Dekret Ligje të këtilla dhoma mund t’i nxjerrë edhe kur nuk ka autorizim të prerë brenda ligjit. Në rast lufte dhe të rrezikut të drejtëpërdrejtë të luftës, Kuvendi mund t’i jap dhomës edhe autorizime të plota (pleins pouvoirs), respektivisht të drejtën të nxjerrë dekret ligje me fuqi ligjore me të cilat rregullon në mënyrë fare të pavarur qështje të caktuara, duke përfshirë mundësinë që të ndryshojë dispozitat e ligjeve e madje edhe dispozitat e kushtetutës.

Në praktikë, përkundër të gjitha kufizimeve kushtetuese, ekzekutivi është synimi

kryesor i pushtetit. Dhoma Federative është një ekip profesionistësh që mbanë mbledhje vazhdimisht. Për ta punon një aparat i madhë administrative, ata disponojnë informata dhe ndikojnë në masë të madhe mbi disponimin me financa. Proceset e përgjithëshme të forcimit të rolit të ekzekutivit në sistemet bashkëkohore, nuk kanë anashkaluar as Zvicrën. Format e demokracisë drejtpërdrejtë.

Një nga veçoritë elementare të sistemit kushtetues zviceran dhe praktikës, është

ekzistimi dhe aplikimi i shpeshtë i formave të llojllojshme të demokracisë së drejtëpërdrejtë.

Vendosja imediate në tubimet e qytetarëve, përdoret shpeshëherë në nivelin e

komunave si një trajtë e realizimit të vetqeverisjes lokale. Numri më i madhë i kuvendeve në Zvicër ka një numër të vogël banorësh. Në komuna të tilla, kuvendet komunale sajohen nga vetë votuesit dhe janë forma më e lartë e vendosjes.

Që nga mesjeta, në ca kantone të vogla dhe gjysëmkantone, është ruajtur

institucioni i bashkësisë së vendit (Landsgemeinde). Si formë tubimi dhe vendosjeje kolektive të gjithë qytetarëve të asaj bashkësie. Grumbullimi i të gjithë qytetarëve mbahet një herë në vit dhe në atë tubim nxjerren vendimet më relevante. Është interesant se prezenca në këto tubime është e obligueshme për të gjithë votuesit. Në kushtet bashkëkohore, kjo është sidoqoftë, gjë anakronike dhe formë e papërshtatëshme e vendosjes. Ky institut mbahet shpeshëherë si lloj specific i atraksionit turistik.

Formë specifike e demokracisë së drejtpërdrejtë që aplikohet bukur shpesh në

Zvicër, është iniciativa popullore. Kjo formë është aplikuar në aspektin e inicimit të procedurës për ndërrimin e kushtetutës. Për të nisur kjo procedurë, nevojitet që iniciativën popullore ta nënshkruajnë 100.000 qytetarë (deri në vitin 1977 kanë qenë të mjaftueshëm 50.000). Lypset cekur se me iniciativën popullore nuk mund të propozohet nxjerrja e ligjeve, për arsye se ligjet janë aktet më të gjata dhe më të ndërlikuara, kështu që është vështirë të formësohen përmes kësaj trajte të demokracisë imediate.

Referendumi si një formë e pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë të qytetarëve në vendosje , në këtë vend aplikohet bukur shpesh dhe në të gjitha nivelet. Ekziston referendumi konstitucional dhe ligjvënës, i obligueshëm dhe fakultativ. Tashmë kemi thënë se nuk mund të bëhet asnjë ndryshim i kushtetutës e që të mos pranohet në referendum. Referendumi fakultativ organizohet, nëse kërkojnë 50.000 votues. Ligji që e kanë miratuar të dy dhomat e Kuvendit Federativ, nuk shpallet në Gazetën Zyrtare, as që hyn në fuqi para 90 ditësh. Brenda kësaj kohe, numri i cekur i qytetarëve, mund të kërkoj që ai ligj të nxjerret në referendum. Nëse shumica e njerëzve që kanë dalur në referendum, nuk e lejon ligjin, ai nuk mund të hyj në fuqi. Në po këtë mënyrë, qytetarët marrin pjesë edhe në vendimmarrje të kontratave ndërkombëtare. Referendumi organizohet përkitazi me qështjen e aderimit të Zvicrës, asociacioneve ndërkombëtare sikundër është Unioni Evropian, kur qytetarët kanë refuzuar propozimin për qasje këtij asociacioni të Evropës.

Referendumi dhe iniciativa popullore zbatohen shpeshëherë edhe në nivelin

kantonal dhe komunal.

TË DREJTAT DHE LIRITË E NJERIUT

Nocioni dhe rëndësia Paraqitja dhe zhvillimi i kushtetutës dhe i kushtetueshmërisë në botë është i lidhur

në mënyrën më të ngushtë me pjekurinë e vetëdijes dhe me konstituimin e garancioneve të nivelit të caktuar të të drejtave dhe lirive njerëzore. Funkcioni inicial dhe themelor i kushtetutës përqendrohej pikërisht në garantimin e kodeksit të caktuar të të drejtave dhe lirive njerëzore dhe njëherit në kufizimin e pushtetit publik, respektivisht të autoritetit shtetëror që të mos depërtoj në këtë sferë. Me këtë janë krijuar parakushtet fundamentale për inaugurimin e demokracisë dhe shtetit juridik.

Filozofia liberaliste e shekullit XVIII dhe XIX që i ka rrënjët e veta nga idetë e

humanizmit, renesansës dhe iluminizmit, ka krijuar ambientin, në të cilin me aktin më të lartë juridik ngriten dhe garantohen liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit si individ. Atëherë është shfaqur korpusi i të drejtave dhe lirive që e quajme garancion i parë i të drejtave dhe lirive njerëzore. Ai sot konsiderohet e drejtë tradicionale. Ai sot është i pranuar nga të gjithë praktikisht, prandaj ato të drejta dhe liri konsiderohen arritje civilizuese dhe vlerë universale. Shkolla natyrore – juridike, që i ka kontribuuar më së shumëti themelimit dhe formësimit të këtyre të drejtave, niset nga ajo se ato i përkasin

njeriut me vetlindjen e tij. Ato të drejta nuk varen nga shteti. Autoriteti shtetëror nuk mund t’i limitoj, ai lypset të siguroj mbrojtjen dhe respektimin e tyre.

Sipas këtyre botëkuptimeve, kufizimi i këtyre të drejtave mund të ekzistoj vetëm

në masën e shfrytëzimit të të njëjtave nga të tjerët. Kjo ide është shprehur më së miri në Deklaratën mbi të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit nga viti 1879 që është edhe sot pjesë përbërëse e kushtetutës së Republikës së Francës. Në Deklaratë thuhet: “Liria qëndron në mundësinë që të bëhet çdo gjë që nuk i sjell dëm dikujt tjetër; së këtejmi, shfrytëzimi i të drejtave natyrore i secilit njeri ka garancë atë që anëtarëve të tjerë të shoqërisë u siguron gëzimin e atyre të drejtave të njëjta” (neni 4).

Veçoria elementare i të dejtave dhe lrive njerëzore është ajo se ato janë

individuale, gjegjësisht se i takojnë secilit njeri si individ. Duke shfrytëzuar këto të drejta të veta, së bashku me qytetarët e tjerë, individi merr pjesë në ushtrimin e pushtetit publik, gjegjësisht shtetëror. Në bazë të kësaj autoriteti shtetëror, legjitimitetin e vet, tek e fundit e nxjerr nga liritë dhe të drejtat individuale të qytetarit. Ky raport kyç i individit me shtetin, shprehet në deklaratën e përmendur në këtë mënyrë: “Për garantimin e të drejtave dhe lirive nevojitet forca, ajo pra, vendoset me dobi të përgjithshëm e jo në dobi të atyre të cilëve u është besuar” (neni 12).

Shkaku i natyrës dhe rëndësisë së këtillë, të drejtat dhe liritë njerëzore garantohen

me aktin më të lartë juridik të çdo shteti demokratik – me kushtetutë. Gjatë kësaj, të drejtat dhe liritë njerëzore janë kategori kushtetuese. Pa autorizim kushtetues këto të drejta nuk mund të kufizohen me ligj, sidomos me akte më të ulëta juridike, as me veprimin e institucioneve të pushtetit shtetëror.

Gjatë dy – tre shekujve të fundit, të drejtat njerëzore kanë përjetuar një ekspansion

të fuqishëm, kuantitativ dhe kualitativ. Pas gjeneratës së parë të këtyre të drejtave të cilat tradicionalisht përfshijnë mbrojtjen e integritetit fizik dhe moral të njeriut dhe të individualitetit të tij, si edhe të drejtat politike dhe të drejtat individuale, gjenerata e dytë shfaqet pas luftës së parë botërore dhe ka për objektiv garantimin e sigurisë ekonomike dhe sociale të njeriut. Ky grup i të drejtave është i lidhur me konceptin e shtetit juridik dhe social. Mbronë pozitën e njeriut në punë dhe lidhur me punën. Për dallim nga koncepti tradicional individualist, kjo gjeneratë e të drejtave zhvillon edhe elementet e solidarësisë në shoqëri dhe shtet. Pa këtë, në konditat bashkëkohore, nuk mund të garantohet niveli i caktuar i sigurisë ekonomike dhe sociale.

Arritjet bashkëkohore shkencore – teknologjike konfirmojnë shkallën më të lartë

të ndërvarshmërisë të njeriut dhe të ambientit të tij natyror, respektivisht kushtëzimin e zhvillimit natyrorë dhe shoqërorë. Është pjekur bindja se pa sigurimin e ambientit të shëndetshëm jetësor, nuk ka zhvillim stabil afatgjatë material dhe shoqëror, e me këtë as perspektivë reale për njeriun dhe shoqërinë. Mbi këto baza, veqmas në vendet e

zhvilluara demokratisht dhe teknologjikisht, është zhvilluar gjenerata e tretë e të drejtave dhe lirive njerëzore në ambientin e shëndetshëm jetësor. Këto të drejta i pranon një rreth gjithënjë më i gjerë shtetesh. Konstituohen të drejtat individuale dhe kolektive për një ambient të shëndetshëm jetësor. Këto të drejta i përcjellin masat në mbrojtjen e natyrës, të truallit, ujit dhe ajrit, por edhe të shtazeve të rralla dhe të bimëve.

Lidhur me zhvillimin e teknologjive informative dhe mediave bashkëkohore,

shfaqen edhe të drejtat e reja specifike që duhet të mbrojnë individin nga keqpërdorimet e mundëshme të këtyre teknologjive dhe mediave. Me zhvillimin e mjekësisë dhe të teknologjive përkatëse, avancohen fuqimisht të drejtat e nasciturusit, respektivisht të fëmijës së palindur. E drejta bashkëkohore kërkon përgjegje të suksesëshme ndaj keqpërdorimeve të mundëshme të inxhinieringut gjenetik, klonimit të qenieve të gjalla, duke përfshirë edhe njeriun. Një rëndësi të veçantë e marrin të drejtat njerëzore lidhur me refugjatët. Këto dhe të drejtat e tjera specifike sajojnë gjeneratën e katërt e të drejtave dhe të lirive njerëzore.

Natyra dhe rëndësia gjithënjë më e madhe i të drejtave njerëzore, kanë tejkaluar

moti kufijtë e sovranitetit të shteteve veç e veç dhe trajtimin e kushtetueshmërisë nacionale. Me dokumente të shumëta ndërkombëtare me karakter universal dhe regjional, zgjerohet vazhdimisht korpusi i të drejtave dhe lirive njerëzore që gëzojnë mbmrojtjen ndërkombëtare. Janë ngritur dhe avansohen vazhdimisht standardet ndërkombëtare të këtyre të drejtave dhe lirive, konstituohen dhe funksionojnë gjithënjë më mirë instrumentet ndërkombëtare dhe procedurat për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave individuale të njeriut me të cilat ato më nuk janë pengesë për kufirin shtetëror dhe për jurisdiksionet nacionale. Duke mos humbur karakterin e të drejtave kushtetuese në çdo vend, të drejtat dhe liritë njerëzore janë moti një pjesë relevante dhe një degë relevante e të drejtës ndërkombëtare.

DOKUMENTET MË TË RËNDËSISHME MBI TË DREJTAT DHE LIRITË NJERËZORE

Dokumentet me të cilat është themeluar koncepti i të drejtave dhe lirive njerëzore.

Që nga mesjeta e herëshme, kur bujarët kishin fituar të drejtën që prej së paku deri

diku të kufizojnë pushtetin absolute të monarkut dhe kur kishte nxjerrë dekret ligjet me të cilat garantohen këto të drejta, ka zënë fill koncepti i kushtetueshmërisë e me këtë edhe garancionet e të drejtave dhe të lirive të njeriut. Ky process kishte zënë fill së pari në Angli, kështu që edhe dokumentet e para me rëndësi civilizuese për mbrojtjen dhe lirive njerëzore, janë shfaqur atje. Prej tyre më të rëndësishmet janë: Magna Charta Libertatum,

gjegjësisht Karta e Madhe e Lirive, nga viti 1215, pastaj peticioni mbi të drejtat, Habs Corpus Act, nga viti 1679 e kështu me radhë.

Mbi bazë të traditës që e kanë shenjëzuar këto dokumente, filozofitë liberale dhe

shkollat natyrore – juridike, kah fundi i shekulli XVIII në Amerikë dhe në Francë shfaqen aktet që do të përcaktojnë drejtimet e zhvillimit të fuqishëm bashkëkohorë të të drejtave dhe të lirive njerëzore. Deklarata e pavarësisë, që e kishin miratuar më 04 korrik 1776, 13 shtete amerikane, të drejtat natyrore të njeriut i konsideron të drejta që kuptohen vetiu. Në deklaratë thuhet: “Të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë dhe të prirur që nga Krijuesi i vet me të drejta të patjetërsueshme, ndër të cilat janë jeta, liria dhe kërkimi i fatit. Për hirë të ruajtjes së këtyre të drejtave, pushteti vendoset mes njerëzve ai pushtet që autorizimet e veta të drejta i nxjerr nga pëlqimi i atyre mbi të cilët sundon, e sa herë që qfarë do forme e pushtetit bëhet shkatërrues i atyre qëllimeve atëherë e drejta e qytetarëve do ta ndryshoj apo braktisë atë dhe të inauguroj pushtetin e vet… Kur një sërë serishë të gjata cenimesh dhe plaçkitjesh, të ndërmarra gjithëherë me qëllim të njëjtë, të demonstroj që ato t’ia nënshtroj autokracisë së vet të plotë, është e drejtë dhe detyrë e tyre ta hedhin pushtetin e tillë dhe të themelojnë rojtarët e rinjë të ardhmërisë së tyre të sigurtë”. Me një botëkuptim të këtillë të të drejtave natyrore dhe të patjetërsueshme të njeriut, jo vetëm se garantohen ato të drejta, veq se inaugurohet legjitimacioni demokratik i sundimit të shtetit. Në kontekstin konkret historik, mbi respektimin e të drejtave njerëzore, është themeluar rrëzimi i pushtetit kolonial anglez dhe vënia e pavarësisë shtetërore të 13 shteteve të sapoformuara amerikane.

Në truallin e Evropës, deklarata mbi të drejtat e njeriut dhe qytetarit, e miratuar

më 1789 i’a ka vënë themelet e Epokës bashkëkohore në zhvillimin e të drejtave dhe lirive njerëzore. Me radhitjen e kësaj deklarate, në vitin 1792 në kushtetuten e Francës, garancitë dhe të drejtat e gjëra fitojnë rëndësinë e kategorisë kushtetuese. Dispozitat e saj janë bërë arritje civilizuese që as sot nuk humbas nga forca dhe aktualiteti. Këtë e konfirmojnë dispozitat e saj, siq janë:

• Njerëzit lindin dhe mbesin të lirë dhe të barabartë në të drejta. • Dallimet shoqërore mund të bazohen vetëm mbi dobinë e përbashkët. • Qëllimi i çdo shoqërorizimi politik është ruajtja e të drejtave natyrore dhe

të pavjetërsuara të njeriut. Këto janë liria e vërtetë, prona, siguria dhe e drejta për rezistencë shtypjes.

• Parimi i sovranitetit mbështetet mbi popullin. Askush nuk mund të ushtroj pushtet i cili nuk buron shprehimisht nga populli.

• Liria qëndron në mundësinë që të bëhet gjithëqka që nuk e dëmton tjetrin. • Ligji është refleks i vullnetit të përgjithëshëm. Të gjithë qytetarët kanë të

drejtë që personalisht apo përmes përfaqësuesve të vetë të marrë pjesë në aprovimin e tij. Ligji duhet të jetë i njëjtë për të gjithë, qoftë kur mbron, qoftë kur dënon.

• Qytetarëve u janë të arritëshme nën kushtet e njëjta të gjitha pozitat, nderimet dhe shërbimet publike sipas aftësive të tyre pa kurrëfarë dallimi, përpos talentit.

• Askush nuk mund të paditet, të burgoset, të paraburgoset pose në rastet e parapara me Ligj edhe sipas mënyrës që është paraparë me Ligj. Çdo autokraci është e dënueshme.

• Asnjëri nuk mund të ndëshkohet pos në bazë të ligjit që është pranuar dhe proklamuar para se të ndodhte vepra.

• Prezumpcioni i pafajësisë deri në aktgjykimin e plotëfuqishëm. • Askush nuk bën të trazohet shkaku i bindjeve të tij, pos kur cenohet rendi

publik. • Gjithëkush mund të flas, të shkruaj ose të botoj lirisht, por në rastet e

parapara me ligj është përgjegjës për keqpërdorimin e këtyre të drejtave. • Shoqëria në të cilën nuk është siguruar mbrojtja e të drejtave dhe ku nuk

është zbatuar parimi i pushtetit të ndarë, nuk ka kushtetutë. • Askujt nuk mund t’i merret e drejta e shenjtë dhe e pacenueshme e

pronës, përveç kur këtë e kërkon interesi i mirëfilltë, i përcaktuar ligjshmërisht publik dhe nën kushte të kompenzimit të drejtë paraprak.

SISTEMI ZGJEDHOR

Nocioni dhe rëndësia e sistemit zgjedhor. Zgjedhjet janë shprehja më e rëndësishme e sovranitetit popullor. Janë kusht i

domosdoshëm i konstituimit demokratik të organeve më të rëndësishme të ingerences shtetërore – të organit përfaqësues si bartës i pushtetit legjislativ dhe në masë të madhe të sistemit dhe shefit të shtetit si bartës të pushtetit ekzekutiv. Në zgjedhje ka bazën legjitimiteti i këtyre organeve më kruciale të autoritetit shtetëror, e përmes tyre edhe të gjithë organeve të tjera shtetërore. Zgjedhjet janë një procedurë e rregulluar me Kushtetutë dhe Ligj me të cilën qytetarët ua besojnë ushtrimin e funksioneve të pushtetit politik përfaqësuesve të vet në organet më relevante shtetërore. Zgjedhjet demokratike janë kusht i domosdoshëm i inaugurimit dhe funksionimit të instituteve të ingerencës shtetërore, gjegjësisht të shtetit juridik. Qytetarët me anë të zgjedhjeve u japin mandate përfaqësuesve të vet të shprehin vullnetin e tyre në vendosje për çështjet më të rëndësishme. Kësi soji parlamenti bëhet bartës i sovranitetit popullor. Kushti elementar që qytetarët të shprehin vullnetin e tyre politik në zgjedhje, është ekzistimi i të drejtave dhe lirive të plota politike dhe të tjera njerëzore.

Sistemi zgjedhor është një tërësi raportesh të rregulluara me kushtetutë dhe me

dispozita të tjera që shfaqen në zgjedhje të përfaqësuesve të qytetarëve në organet më të larta të autoritetit shtetëror. Ky sistem përbëhet nga parimet bazë, që janë rregulluar me kushtetutë dhe të procedurës zgjedhore, respektivisht të teknikës zgjedhore të zbatimit të zgjedhjeve, që rregullohet zakonisht me ligjet elektorale dhe me dispozitat e tjera përcjellëse. Brenda sistemit zgjedhor mund të dallojmë normat materiale – juridike me të cilat rregullohen të drejtat dhe obligimet e pjesëmarrësve në zgjedhje dhe normat procesore – juridike me të cilat rregullohet pozita dhe veprimi i pjesëmarrësve në zgjedhje. Tërësia e këtyre dispozitave paraqet një korpus të rrumbullakësuar, që në njëfarë mase paraqiten si degë e veqantë e të drejtave me emërtimin – e drejtë elektorale. Për shkak të rëndësisë së madhe të raporteve që rregullohen me të drejtën elektorale, me to rregullohen mjaft detajisht të gjtiha aspektet me karakter material dhe processor.

Sistemi elektoral refleton karakterin e gjithë sistemit kushtetues dhe politik të një

vendi. Dhe e kundërta, shkalla e demokracisë të sistemit elektoral definon qenësisht shkallën e zhvillimit të raporteve demokratike brenda gjithë shoqërisë. Në aspektin juridik sistemi zgjedhor u jep legjitimitet dhe legalitet përfaqësuesve të zgjedhur që të materializojnë pregorativat shtetërore mbi të gjithë qytetarët. Karakteri i sistemit zgjedhor, para së gjithash mënyra e përcaktimit të rezultateve elektorale dhe të ndarjes së mandateve, ndikon mbi renditjen dhe raportet e forcave politike në vend. Sistemi zgjedhor është një nga pjesët më kapitale të sistemit kushtetues dhe të gjithëmbarshëm juridik. Ai ka një autonomi relative në raport me pjesët e tjera të sistemit juridik dhe politik.

Zgjedhjet janë i vetmi moment kur qytetarët ushtrojnë pushtetin drejtpërdrejtë dhe

së këtejmi shenojnë ngjarjen qendrore politike në funksionimin e demokracisë përfaqësuese, në të cilën zhvillohet lufta për pushtet. Në këtë gjë partitë politike lozin rolin vendimtar. Në aspektin sociologjik dhe politikologjik, procesi zgjedhor paraqet një dukuri të ndërlikuar ku ndodhë matja e relacioneve të fuqive politike në shoqëri, ku spikasin dhe verifikohen vlerat, mbi të cilat qëndron shoqëria dhe kur reflektohen edhe të gjitha marrëdhëniet e tjera shoqërore. Këto raporte faktike nuk përputhen gjithëherë me sistemin zgjedhor të rregulluar me dispozita ligjore, sa më i vogël të jetë ky mospajtim, shoqëria është aq më stabile.

Parimet e sistemit elektoral Sistemet bashkëkohore elektorale mbështeten mbi disa parime që mund të

konsiderohen arritje civilizuese. Ato janë parime të së drejtës së përgjithëshme dhe të barabartë të votës, votimet e fshehta, zgjedhjet e drejtpërdrejta etj. Këto parime janë

përcaktuar në kushtetutë. Parlamenti mund të shprehë vullnetin e përgjithëshëm vetëm nëse përmes zgjedhjeve të gjithë qytetarët e moshës madhore kanë patur gjasa të shprehin vullnetin e vet. Parimet më të rëndësishme të sistemit electoral dhe të drejtës elektorale janë: E drejta univerzale e votimit

Kjo është një arritje bashkëkohore demokratike që pranohet në shumicën e vendeve, ajo do të thotë se të gjithë shtetasit pa diskriminim sipas qfarëdo baze mund të zgjedhin dhe të jenë të zgjedhur. Si do qoftë, kjo nuk do të thotë se mbarë popullata e një vendi mund të marr pjesë në zgjedhje. Për fitimin e të drejtës së votimit kërkohet mosha e caktuar, për të cilën konsiderohet se mjafton për arritjen e pjekurisë për të marrë pjesë në zgjedhje. Në shumicën e shteteve ky kufi i moshës sillet në mes vitit 18 dhe 21. E drejta e votimit arrihet vetëm nga qytetarët e shtetit të caktuar. Disa shtete kohëve të fundit u lejojnë edhe të huajëve që, pas periudhës së caktuar të qëndrimit të përfitojnë të drejtën të votojnë në zgjedhjet lokale. E drejta e votimit, bashkë me të drejtat e tjera qytetare, mund tu merret me aktgjykim në kushte të caktuara. Personat nën kujdestari, respektivisht ata që kanë humbur aftësinë e punës, poashtu nuk kanë të drejtë vote. Në disa vende edhe personat ushtarak nuk kanë të drejtë votimi me arsyetim se bëhet depolitizimi i ushtrisë. Shumë më të shpeshta janë rastet që personat ushtarak mund të zgjedhin, por, nuk mund të jenë të zgjedhur (nuk kanë të drejtën pasive të votimit).

E drejta e përgjithëshme e votimit është pranuar në të gjitha sistemet demokratike.

Ndërkaq, një kohë të gjatë ka zgjatur beteja për pranimin e të drejtës së barabartë të votimit të femrave dhe meshkujve. Pjesëmarrja në jetën politike, dikur ka qenë e rezervuar vetëm për një rreth të ngushtë, ndaj kanë qenë paraparë cenzuset për arritjen e të drejtës së votimit, p.sh. posedimi i pasurisë, niveli i caktuar shkollor, etj. Edhe sot nën një numër të konsiderueshëm sistemesh, bëhet dallimi në aspektin e kushteve për përfitimin e së drejtës aktive dhe pasive votuese. Që dikush të zgjidhet, si kusht është vënë limiti më i lartë i moshës, periudha e caktuar e qëndrimit në njësinë elektorale, niveli i caktuar arsimor, e kështu me radhë. E drejta e barabartë e votimit.

E drejta e njëjtë e votimit do të thotë se çdo votues ka një votë për zgjedhje në një

trup përfaqësues dhe se ajo vlen njësoj si edhe vota e çdo zgjedhësi tjetër. Ky parim del nga parimi kushtetues i barazisë të qytetarëve për nga të drejtat dhe detyrimet para ligjit. Tani është pranuar në mënyrë unanime parimi i së drejtës së njëjtë të votës. Ndërkaq gjatë historisë, njihet sistemi kurial ose sistemi plural i votumit sipas të cilit kategoritë e caktuara të votuesve kanë patur të drejtë të shumëfishtë të votimit. P.sh. në Angli,

gjithënjë deri në vitin 1948 pronarët e pasurive të patundëshme kanë patur të drejtë votimi në çdo njësi zgjedhore ku gjendej pasuria e tyre. Në RSFJ-në e dikurshme, poashtu ka ekzistuar e drejta e barabartë e votës. Për arsye se në sistemin delegues janë prezantuar në mënyrë të veçantë qytetarët, sidomos të inkuadruarit në punë (njerëzit punues) dhe veçmas anëtarët e organizatave shoqërore – politike, disa qytetarë kanë pasë tri, disa dy e disa një votë, varësisht nga ajo se cilës organizatë i kanë takuar.

Në vendet që e pranojnë parimin e së drejtës së barabartë, prapëseprapë ndodhë

një pabarazi latente. Kjo arrihet me ndihmën e gjeometrisë zgjedhore, respektivisht të qepjes së njësive elektorale. Bie fjala nëse në dy njësi elektorale zgjedhet numri i njëjtë i deputetëve e ato kanë numër të pabarabartë votuesish, atëherë vota e atyre votuesve vlerësohet në mënyrë të pabarabartë. Në shtetet federale, me rastin e votimit për dhomën e lartë, ku janë përfaqësuar në mënyrë të njëjtë njësitë federale, ndodhë e drejta e pabarabartë e votimit, sepse numri i pabarabartë i votuesve, zgjedh numrin e barabartë të deputetëve nga qdo njësi federale. Kjo ndodhë edhe në sistemin tonë zgjedhor (për çka do të flitet më vonë) sepse përfaqësuesit e të dyja dhomave të Kuvendit parlamentar të BeH dhe anëtarët e kryesisë së BeH zgjedhen sipas entiteteve e jo nga territori i mbarë i BeH. Zgjedhjet e drejtpërdrejta dhe të zhdrejta.

Zgjedhjet e drejtpërdrejta janë ato, në të cilat vetë votuesit, pa ndërmjetësues,

zgjedhin anëtarët e organit përfaqësues. Në zgjedhjet e drejtpërdrejta, zgjedhësit zgjedhin elektorët (ndërmjetësuesit), ose anëtarët e organit të veçantë zgjedhor (kolegiumit) që zgjedhë atëherë anëtarët e organit përfaqësues. Në fillim të zhvillimit të demokracisë përfaqësuese, kanë dominuar format e llojllojshme të zgjedhjeve të zhdrejta. Sot zgjedhjet e drejtpërdrejta janë një standard i pranuar domakratik nga të gjithë. Zgjedhjet e zhdrejta shfrytëzohen vetëm duke u kombinuar me të drejtpërdrejtat. Në mënyrë të zhdrejtë, zgjedhen zakonisht përfaqësuesit e njësive federale në dhomën e lartë të parlamentit të federatës (p.sh. në Gjermani). Ata i zgjedh zakonisht parlamenti i njëzisë federale. Zgjedhjet e zhdrejta zbatohen edhe ke zgjedhjet e organeve të tjera të autoritetit shtetëror, të anëtarëve të qeverisë, gjyqtarëve dhe të tjerë. Në sistemin elektoral delegues, që ishte aplikuar në ish RSFJ nga viti 1974, ishte zbatuar në masën më të madhe parimi, madje i zgjedhjeve të zhdrejta në disa shkallë.

Parimet të sovranitetit popullor i konvenojnë zgjedhjet e zhdrejta, sepse qytetarët,

përmes tyre sendërtojnë ndikimin direct mbi strukturën e trupit përfaqësues. Përfaqësuesit e zgjedhur në zgjedhjet e drejtpërdrejta kanë një përgjegjësi më të madhe ndaj votuesve se sa ata, janë zgjedhur në mënyrë të zhdrejtë. Liria dhe fshehtësia e votimit.

Liria e votimit nënkupton se votuesit vendosin lirisht se a do të dalin apo nuk do

të dalin në votime dhe për cilën parti apo kandidat do të votojnë. Mbi votuesit nuk bën të ushtrohet çfarëdo presioni në aspektin e vendimit të tyre se për kend do të votojnë. Në shumicën e vendeve votuesit vendosin lirisht se a do të dalin në votime apo jo. Kjo është e drejtë e tyre por jo edhe detyrë e tyre. Mirëpo, ka vende të cilat parashohin detyrimin e daljes në zgjedhje, duke konsideruar se kjo është një formë e ushtrimit të shërbimit publik, kështu që sipas saj është edhe obligim qytetar e jo vetëm e drejtë. Ky është rasti në Belgjikë, Itali, Danimarkë dhe Greqi. Parashihen edhe sanksione të ndërduarta për mosrespektimin e kësaj detyre, ç’prej çortimit dhe gjobës e deri në suspendimin e të drejtës së votimit. Këto metoda, por se, nuk janë dëshmuar efektive. Abstenimi i votuesve po bëhet një dukuri gjithnjë më e përhapur. Arsyet për këtë punë janë të shumëfishta dhe sillen prej ndjenjës së tyre se vota e tyre individuale nuk do të ndryshoj asgjë, deri në motivet e tjera ekonomike, sociale, psikologjike etj. Liria e votimit është e lidhur ngusht me parimin e fshehtësisë së votimit, që paraqet kusht fundamental të zgjedhjeve të lira dhe demokratike. Krejt sistemet demokratike, pranojnë parimin e votimit të fshehtë. Ky votim bën të mundur shprehjen e lirë të vullnetit të votuesve dhe redukton në masën më të vogël mundësinë e presionit mbi votuesit dhe pamundëson korupcionin dhe blerjen e votave. Jo aq larg, ka pasë shembuj të zbatimit të sistemit të votimit publik. Në këtë mënyrë votimit në mbretërinë e Jugosllavisë, më 1931 1935 dhe 1938 të mbajtura me vota publike. Edhe ky shembull dëshmon se vetëm regjimet jodemokratike vendosin për votim të fshehtë. Nuk duhet harruar se këto votime kanë qenë pas futjes së diktaturës së 06 janarit të mbretit Aleksandër. Përgjegja e votuesve ndaj parimit të votimit publik është një shkallë e lartë e abstenimit, gjegjësisht e refuzimit që të marrin pjesë në zgjedhjet e tyre. E drejta aktive dhe pasive zgjedhore

Tashmë kemi cekur ke parimi i së drejtës së përgjithëshme zgjedhore se prej fundit së luftës së dytë botërore është inauguruar një standard demokratik se të gjithë qytetarët e moshës madhore me aftësi afariste kanë të drejtë vote. Me këtë është caktuar edhe rrethi i personave që kanë të drejtë aktive zgjedhore, respektivisht të drejtën e qytetarit që të zgjedh. Gjatë zhvillimit të demokracisë parlamentare, gjithënjë deri në atë kohë nga organi zgjedhor kanë qenë të përjashtuara gratë. Në Francë, Itali, Zvicër dhe në disa shtete të tjera të demokracisë së zhvilluar, femrat kanë fituar të drejtën e votës vetëm pas luftës së dytë botërore. Duke i falënderuar ekzistimit të cenzusit pronësor dhe arsimor, një kohë të gjatë pa këtë të drejtë themelore politike, kanë qenë shtresat e gjera të punëtorisë, të qytetarëve të rangut të ulët dhe njerëzve pa tokë. Në saje të luftës së këtyre klasave, janë eliminuar të gjitha këto trajta të diskriminimit dhe me këtë është rritur maksimalisht trupi votues, repsektivisht të gjithë qytetarët e moshës madhore kanë mundësi që të marrin pjesë në jetën politike me anë të zgjedhjeve.

E drejta pasive zgjedhore është aftësi që dikush të jetë i zgjedhur në organin

përfaqësues. Është një standard i përgjithëshëm demokratik se janë të njëjta kushtet për arritjen e së drejtës aktive dhe pasive zgjedhore. Nga kjo rregull, prapë se prapë ka përjashtime. Nuk është i rrallë rasti se sot po rritet kufiri moshor për të drejtë pasive zgjedhore. Ndonjëherë ajo lidhet për gjatësinë e caktuar të qëndrimit në shtet ose në njësinë zgjedhore ku zgjedhet përfaqësuesi.

Me nocionin e së drejtës pasive zgjedhore lidhet shpeshëherë institute i

inkopabilitetit, respektivisht të moslidhjes së funksioneve ose të disparitetit parlamentar. Ky institute ka një rëndësi më të gjerë se sa e drejta zgjedhore dhe lidhet me realizimin e parimeve fundamentale të organizimit të kompetencave shtetërore. Kësi soji vendet të cilat përqafojnë parimin e ndarjes së pushtetit, me të drejtën zgjedhore, parashohin që bartësit e funksioneve në pushtetin ekzekutiv dhe gjyqësor, nuk mund të zgjedhen deputet në organet legjislative. Me këtë kufizohet ndikimi i pushtetit me influencë më të madhe mbi pushtetin ligjvënës dhe sigurohet parimi demokratik i pavarësisë së gjyqësorit. Edhe arsyet praktike flasin në favor të këtij parimi, sepse një njeri vështirë se mund të realizoj në të njëjtën kohë dhe me sukses disa punë të rëndësishme shtetërore. Me zbatimin e parimit të inkopabilitetit, anëtari i qeverisë apo gjyqtari, që ka qenë i zgjedhur deputet, ishte dashur të jap dorëheqje në këtë funksion. Sistemi i sundimit të parlamentit dhe sistemi kuvendor, nuk kërkojnë gjithëmonë zbatimin e parimit të inkopabilitetit. Përkundrazi sikundër them ke rasti i Britanisë së Madhe, anëtarët e qeverisë zgjedhen nga radhët e deputetëve në parlament.

Procedura zgjedhore Procedura zgjedhore në kuptimin e gjerë të fjalës ngërthen tërësinë e aktiviteteve

të qytetarëve, të organeve shtetërore, të partive politike, të kandidatëve dhe të subjekteve të tjerë në organizimin dhe zbatimin e zgjedhjeve për organet përfaqësuese. Procedura zgjedhore është përcaktuar në mënyrë precize sipas të gjitha elementeve dhe fazave. Lista zgjedhore.

Lista zgjedhore paraqet regjistrimin e të gjithë qytetarëve që gëzojnë të drejtën

zgjedhore. Organet shtetërore e mbajnë listën zgjedhore sipas detyrës zyrtare. Lista zgjedhore është një evidencë e gjithë qytetarëve që paraqesin trupin zgjedhor në një shtet. Lista mbahet në mënyrë kontinuele. Organet shtetërore sipas detyrës zyrtare apo me kërkesën e qytetarëve fusin të gjitha ndërrimet që ndodhin lidhur me fitimin dhe humbjen e së drejtës zgjedhore. Për nevoja të votimit, për çdo vendvotim përgatitet një ekstrakt i

vërtetuar nga lista unike zgjedhore. Lista zgjedhore është një evidencë unike publike, në të cilën mund të ketë kontrollë gjithëkush. Regjistrimi në listën zgjedhore është kusht se mund t’i qasemi votimit. Mirëpo, ai që nuk është future në listën zgjedhore, nuk ka humbur të drejtën zgjedhore, mirëpo është pamundësuar që ta ushtroj atë deri sa regjistrohet në listën zgjedhore. Mbajtja e listës zgjedhore rregullohet në vështrim të ligjit të posaqëm. Njësitë elektorale

Pasi që trupi zgjedhor përfshinë një numër të madhë qytetarësh, për tu shprehur

specifikat regjionale dhe të tjera dhe të bëhet i mundur një raport më i drejtëpërdrejtë i votuesve dhe kandidatëve dhe për tu thjeshtësuar teknika zgjedhore, formohen njësitë zgjedhore. Ndarja e trupit zgjedhor në njësi elektorale, quhet gjeometri zgjedhore ose gjeografi zgjedhore. Njësinë elektorale e caktojnë këto elemente: Numri i deputetëve që zgjidhet në atë njësi zgjedhore, numri i votuesve dhe zgjerimi territorial i njësisë zgjedhore. Në të drejtën zgjedhore dhe në praktikën zgjedhore ekzistojnë tipat e llojllojshëm të njësive elektorale. Ekzistojnë tipat e llojllojshëm të njësive elektorale dhe kriteret e ndërduarta për formimin e tyre. Formësimi i njësive elektorale është një nga çështjet fundamentale të teknikës zgjedhore e edhe e sistemit zgjedhor në tërësi.

Për tu siguruar parimi i së drejtës së njëjtë të votës të njësisë elektorale, ajo duhet

të shtrohet asi soj që përafërsisht numri i njëjtë i votuesve, zgjedh numrin e njëjtë të përfaqësuesve.

Në praktikë zbatohen zgjedhje apo solucione që mbarë shteti të jetë një njësi

elektorale apo që territori të ndahet në shumë njësi elektorale, ndërsa aplikohet edhe kombinimi, në atë mënyrë që një numër i deputetëve zgjedhet në territorin e gjithë shtetit, ndërsa pjesa e mbetur nëpër njësitë elektorale. Përparësia e një njësie zgjedhore qëndron aty se të gjithë qytetarët kanë mundësinë që të deklarohen për të gjithë kandidatët. Në këtë rast, partitë shënojnë listën e kandidatëve për mbarë vendin, (listat shtetërore). Në shtetet e mëdha, kjo metodë është e vështirë për tu aplikuar.

Njësitë zgjedhore formohen me një ligj të veçantë. Kriteret për formimin e njësive

elektorale, shpeshëherë, shkaku i rëndësisë së kësaj çështjeje përcaktohen edhe me vetë kushtetutën. Kritere më të shpeshta për formimin e njësive elektorale merren: Numri i banorëve, respektivisht numri i votuesve, ndarja ekzistuese administrative – territoriale e shtetit, ndonjëherë edhe organizimi gjyqësor, e kështu me radhë. Në shtetet federale mbahet kujdes edhe për territoret e njësive federale. Varshmërisht nga numri i qytetarëve, gjegjësisht zgjedhësve, përcaktohet edhe numri i mandateve që i përkasin çdo njësie elektorale.

Sipas numrit të delegatëve që zgjidhen brenda tyre, njësitë elektorale ndahen në: Uninominale – në të cilat zgjedhet një delegate dhe plurinominale – në të cilat zgjedhen disa delegatë. Të parat janë, rëndom njësi më të vogla elektorale. Në këtë rast, mandati caktohet sipas parimit së shumicës, qoftë ajo absolute, qoftë relative. Ke njësitë pluronominale elektorale, ke ndarja e mandateve, aplikohet parimi proporcional. Mandatet që i janë caktuar asaj njësie elektorale, u ndahen kandidatëve të cilët kanë fituar proporcionalisht numrin më të madhë të votave. Në njësitë elektorale uninominale, partitë shënojnë nga një kandidat, ndërsa në ato plurinominale caktojnë listën. Njësive elektorale që pranojnë parimin e shumicës të ndarjes së mandateve, u konvenojnë më shumë njësitë elektorale uninominale, ndërsa atyre proporcionale u konvenon tipi tjetër i njësive elektorale. Në tipin e parë të njësisë, pasi që ajo zakonisht është më e vogël, votuesit përcaktohen për kandidatët veç e veç të cilët i njohin, ndërsa në rastin e dytë, përcaktohen për partitë politike dhe listat e tyre të kandidatëve. Partitë dominante orvaten zakonisht që me gjeometrinë zgjedhore, respektivisht me adaptimin e njësive elektorale ta lehtësojnë fitoren e tyre në zgjedhje e me këtë edhe mbetjen në pushtet. Kandidimi

Përpos të drejtës aktive dhe pasive zgjedhore, e drejta e caktimit të kandidatëve

është një nga të drejtat vendimtare të qytetarëve. Kjo e drejtë u përket partive politike dhe qytetarëve individualisht. Në praktikë, roli i partive në procedurën e kandidimit, është shumë para mundësive reale të qytetarit që të caktoj në mënyrë të pavarur kandidaturën e tij të pavarur. Kandidatët mund të shënohen sipas listave, apo individualisht. Cilësia demokratike e procedurës kandiduese, po edhe e mbarë sistemit elektoral, vlerësohet sipas asaj se sa është real ndikimi i qytetarëve me rastin e shënimit të kandidatëve. Procedura kandiduese do të thotë një selekcion fillestarë të kandidatëve potencial, ndërsa zgjedhësit, nga numri i tillë i ofruar, zgjedhin definitivisht deputetët. Nëse qytetarët nuk kanë ndikim në procedurën kandiduese, zgjedhjet sa do të jenë demokratike, reduktohen në një zgjedhje formale në mes kandidatëve tashmë të zgjedhur, respektivisht të predestinuar për ushtrimin e funksionit të deputetit.

Në raport me atë sa kanë ndikim anëtarët e partive, respektivisht qytetarët,

procedurat kandiduese mund të radhiten në katër grupe si vijon:

• Në grupin e parë hyn ajo procedurë kandiduese, në të cilën as anëtarët partiakë, as qytetarët nuk ushtrojnë ndikim real gjatë shënimit të kandidatëve. Në atë rast udhëheqësia e ngushtë ose e gjerë partiake përcakton kandidatët.

• Në grupin e dytë, kandidatët i përcaktojnë parimisht anëtarët e partisë politike. Kjo sendërtohet me zgjedhjet shumë shkallëzore të brendëshme partiake. Shoqatat lokale i zgjedhin përfaqësuesit e vet në organet zgjedhore në nivele

më të larta, ndërsa ato, me propozimin e udhëheqjes partiake, përcaktojnë listën e kandidatëve partiakë.

• Forma e tretë e kandidimit që quhet primare, u mundësohet edhe anëtarëve të partisë edhe qytetarëve të materializojnë ndikimin. Çdo parti definon listën e parakandidatëve, ndërsa qytetarët me anë të votimit ushtrojnë seleksionin dhe me këtë konfirmojnë listën definitive të kandidatëve, që do të paraqitet në zgjedhje. Ky model është aplikuar në SHBA.

• Grupin e katërt, e përfaqëson modeli, në të cilin kandidatët partiakë, sipas dispozitës ligjore, duhet të fitojnë përkrahjen e numrit të caktuar ose të përqindjes së caktuar të trupit zgjedhor, për të arritur statusin e kandidatit në zgjedhje. Qytetarët këtë përkrahje lypset ta shprehin me nënshkrimin e tyre.

Duke pasë parasyshë mënyrën e përpilimit të listave të kandidatëve dhe

mundësinë e ndikimit të qytetarëve mbi ta, me rastin e votimit, dallojnë disa tipa të listave kandiduese:

Listat e mbyllura apo të pandryshueshme, ekzistojnë kur listën e konfirmon partia,

ndërsa votuesit i mbetet vetëm mundësia që të përcaktohet në mes të disa listave, që i kanë ofruar partitë e ndryshme. Në këtë rast zgjedhësit nuk përcaktohen për personalitete, por se për parti politike dhe programet e tyre.

Listat e ndryshueshme apo gjysëm të hapura, poashtu i konfirmojnë partitë,

mirëpo votuesve u bëhet i mundur intervenimi asi soj se me rastin e votimit mund të ndryshojnë radhitjen e kandidatëve apo që disa kandidatë t’i përjashtojnë nga lista. Kjo mund të arrihet në aspektin teknik asi soj se votuesit i jepet e drejta e votës preferenciale, respektivisht alternative me të cilën bën korigjimin në listën për të cilën ka votuar.

Modeli i listës së hapur apo të lirë, qëndron aty se partitë nuk verifikojnë më parë

listat, por se këtë e bëjnë votuesit me rastin e votimit, duke shënuar emrat e kandidatëve për të cilët votojnë. Është i mundshëm varianti i këtij modeli sipas të së cilit votuesi zgjedh emrat nga listat e llojllojshme, duke përpiluar në atë mënyrë një listë të veçantë. Kjo teknikë quhet teknika e kthimit. Organet për zbatimin e votimeve.

Në organizimin dhe zbatimin e zgjedhjeve, marrin pjesë një numër i madhë

organesh shtetërore, ç’prej atyre që mbajnë listën zgjedhore, përmes organeve më të larta që shpallin zgjedhjet deri në ato që i zbatojnë drejtpërdrejtë, që verifikojnë rezultatet e votimeve dhe i ndajnë mandatet, apo ushtrojnë kontrollin e procesit zgjedhor, respektivisht i zgjedhin kontestet zgjedhore. Nga efikasiteti dhe ligjëshmëria në punë e këtyre organeve, varet në masë të madhe ajo se a kanë qenë zgjedhjet vërtetë fer dhe

demokratike. Ca nga këto organe formohen ekskluzivisht me qëllim të zbatimit të zgjedhjeve, ndërsa tjerat bashkë me kompetencat e tjera që i ushtrojnë dhe kanë funksione të caktuara edhe në procedurën zgjedhore. Në të parat hyjnë komisionet zgjedhore, që kujdesen për gjithë teknikën dhe ligjëshmërinë e zbatimit të zgjedhjeve dhe këshillat e votimit, të cilët bëjnë të mundur votimin e drejtpërdrejtë në vendvotimet. Në grupin e dytë hyjnë organet, siç janë shefi i shtetit, parlamenti apo qeveria të cilët marrin vendim për shpalljen e votimeve, pastaj gjyaktat që ndonjëherë konfirmojnë regullaritetin e votimeve dhe i zgjedhin kontestet zgjedhore. Edhe një sërë organesh të tjera shtetërore ka ingerenca të caktuara gjatë zbatimit të zgjedhjeve. Krejt këto organe, në ushtrimin e kompetencave të tyre në procedurën zgjedhore, duhet të jenë të pavarura dhe objektive. Për këtë arsye anëtarëve të atyre organeve u garantohet imuniteti, ndërsa ushtrimi i disa funksioneve në procedurën elektorale është inkompatibil me ushtrimin e funksioneve të tjera shtetërore dhe anëtarët e disave nga këtyre organeve nuk mund t’u lejohet të jenë kandidat në votime. Votimi.

Votimi është një akt me të cilin votuesi shpreh vullnetin e tij asi soj se e jep votën

e vet në favor të kandidatit apo të listës së kandidatëve për të cilët dëshiron që të zgjidhen. Me votim votuesi realizon të drejtën e tij aktive zgjedhore. Votimi rrjedh ditën e caktuar më parë në të njëjtën kohë në mbarë shtetin, në vendet e caktuara publike për ketë qëllim (në vendet e veçanta, në lokale). Në shumicën e vendeve lejohet vetëm votimi personal, sepse në kushtet e votimit të fshehtë është e pamundur të kontrollohet se a thua mandatori apo prokuratori vepron në pajtim me vullnetin e votuesve të cilët i’a kishin dhënë autorizimin. Fshehtësia e votimit mund të arrihet në mënyra të ndryshme. Sipas rregullës kjo realizohet me anë të listave të votimit, ndërsa në vendet me një numër të madhë të analfabetëve edhe me anë të kokrave të votimit. Në SHBA ekzistojnë instrumentet e veqanta që bëjnë të mundur në aspektin teknik dhe lehtësojnë procedurën e votimit, me garancë të plotë të sekretit. Këshillat e votimit kujdesen për rregullaritetin e votimit në vendvotim, numërojnë votat dhe përpilojnë raportet mbi rezultaltet e votimit.

Verifikimi i rezultateve zgjedhore dhe ndarja e mandateve Pas mbylljes së vendvotimeve, mblidhen rezultatet e votimit sipas vendvotimeve,

për njësinë zgjedhore dhe për gjithë vendin. Komisioni zgjedhor, në bazë të gjithë votave të numëruara, shpall rezultatet e votimit. Komisioni konfirmon zyrtarisht sa vota ka marrë çdo listë e kandidatëve dhe çdo kandidat i pavarur. Pas kësaj ata i qasen operacionit kyç të mbarë procesit zgjedhorë – ndarjes së vendeve të deputetëve në parlament, respektivisht të mandateve të deputetëve, sipas votave që kanë dështuar në votime.

Kriteret sipas të të cilave do të shpërndahen vendet e deputetëve, janë përcaktuar që më parë me ligjin elektoral. Përzgjedhja e këtyre kritereve definon karakterin e gjithë sistemit zgjedhor e madje edhe të atij të gjithëmbarshëm kushtetues dhe politik. Në zhvillimin e gjerëtanishëm të sistemeve shumëpartiake politike, janë diferencuar, dy sisteme të ndarjes së mandateve – sistemi i shumicës dhe sistemi proporcional. Në mes të këtyre dy modeleve të kulluara, është zhvilluar një spektër i tërë variantash të tyre, nëpërmes të të cilave këto dy sisteme përafrohen reciprokisht. Çdo vend merr vendim për variante të caktuara të njërit apo tjetrit sistem. Ndërkaq, nuk janë të rralla rastet që në një vend kombinohen të dyja sistemet. Deri në fundin e shekullit XIX ka dominuar parimi i shumicës, sipas të të cilit mandatin e ka marrë ajo parti, që kishte marrë numrin më të madhë të votave. Kanë pasuar kritika serioze të këtij sistemi, sepse ai kishte përjashtuar nga jeta politike numrin më të madhë të partive të tjera. Në këtë mënyrë ishte krijuar një imazh fare joreal mbi raportin real të fuqive politike. Për këtë arsye janë shtuar kërkesat që në parlament të inaugurohen një numër më i madhë partishë, proporcionalisht me numrin e votave që e kishin sendërtuar. Së shpejti sistemi proporcional, sipas variacioneve të llojllojshme ishte pranuar në shtetet europiane. Sistemi i shumicës është mbajtur në vendet anglosaksone, në radhë të parë në Angli dhe SHBA, shkaku i sistemit dominant dypartiak. Sistemi i shumicës në ndarjen e mandateve.

Në këtë sistem dallohen dy nënsisteme. Sipas të të parit – nënsisemit të shumicës absolute – është zgjedhur ai kandidat që ka fituar 50% plus një votë nga të regjistruarit gjithësej (sistem më i ashpër) apo nga votuesit që kanë dalur në votime (sistemi më i butë). Në këtë nënsistem zgjedhjet zakonisht mbahen në dy rrethe. Rrallëherë ngjanë që një kandidat në rrethin e parë, të fitoj shumicën mbi mesatare. Kur përsëriten zgjedhjet në disa vende, në rrethin e dytë, marrin pjesë vetëm dy kandidatë të cilët kanë fituar pjesën dërmuese të votave. Ky sistem quhet ballotazh. Në vendet tjera edhe në rrethin e dytë marrin pjesë të gjithë kandidatët, ndërsa mandatin e fiton ai, i cili ka fituar relativisht më së shumti vota. Në teori vihen në dukje disa dobësi të votimit në dy rrethe siç janë: Zgjatja e kohës së zgjedhjeve, mudnësia e ngushtuar e zgjedhjes, abstenimi më i madhë i votuesve në rrethin e dytë dhe veqmas, votimi taktizues, gjegjësisht koknstituimi i koalicioneve të llojllojshme me qëllim të orientimit të votuesve. Për tu evituar këto dobësi, respektivisht votimi në dy rrathë, në disa vende zbatohet sistemi i ashtuquajtur i votës alternative. Çështë e vërteta, votuesi përpos votës për kandidatin për të cilin kishte vendosur, ka edhe votën alternative të cilën i’a jep kandidatit tjetër apo listës së cilës do t’ia jepte votën e vet, nëse i përzgjedhuri i tij, nuk do të zgjidhej. Në realitet në rrethin e parë simulohet mbajtja e rrethit të dytë të votimit.

Sipas të dytit – sistemit të shumicës relative – mandatin e fiton ai kandidat ose ajo listë të cilët në raport me kandidatët e tjerë kanë marrë një numër më të madh votash. P.sh., nëse kandidati A ka fituar 9% të votave, kandidati B 22%, kandidati C 28%,

kandidati E 27% të votave dhe kandidati F 14% të votave, është zgjedhur kandidati C i cili në raport me të tjerët ka marrë numrin më të madhë të votave.

Sistemi i shumicës u konvenon më shumë njësive të ashtuquajtura të vogla

zgjedhore. Nën nocionin e njësisë së vogël nënkuptohen ato njësi zgjedhore në të cilat zgjedhet një deputet, ndërsa në të mëdhatë, disa deputetë. Zbatimi i parimit të shumicës në njësitë e mëdha elektorale shpie në ndarjen e padrejtë të mandateve respektivisht deri në pabarazinë e të drejtës së votimit. Nëse bie fjala në një njësi elektorale zgjedhen 20 deputetë ndërsa në votime marrin pjesë tri parti, me ç’rast partia A ka fituar 35%, partia B 36% dhe partia C 29% të votave, krejt 20 mandatë së bashku merr partia A, megjithëse partia B dhe C kanë marrë së bashku madje 65% të votave. Në këtë rast kandidatët e zgjedhur nuk shprehin vullnetin e shumicës së votuesve. Për partitë e tyre thuhet se janë të “mbipërfaqësuara” në parlament. Këto dobësi vijnë në shprehje sidomos, nëse në votime marrin pjesë një numër më i madhë partishë të vogla, ndërsa në sistemin dypartiak, partitë pothuajse të injoruara. Në sistemet në të cilat është aplikuar ky sistem, ka shpesh koalicione të disa partive, që shënojnë një kandidat. Në rastet e tilla, krijohen blloqe më të mëdha partishë të ngjashme politike, ndërsa margjinalizohen partitë ekstreme politike. Tendenca të tilla u shkojnë për shtati afrimeve me sistemin e numrit më të vogël të partive politike, e me këtë një stabiliteti më të madhë të sistemit politik, çfarë është arritur në SHBA dhe Britani të Madhe, ku mund të flitet për sistemin dypartiak. Sistemi porporcional i ndarjes së mandateve.

Sipas këtij sistemi, çdo parti apo koalicion partishë, zë aq vende në parlament, sa

ka fituar vota. Ndarja e mandateve bëhet proporcionalisht me numrin e votave të dështuara për çdo parti. Për dallim nga parimi i shumicës, ky sistem bën të mundur që në parlament të përfaqësohen edhe ato parti politike, që kanë marrë një numër më të vogël votash. Me këtë në parlament, shprehet në mënyrë më të plotë konfiguracioni politik në vend dhe reflektohet më qartë raporti i forcave politike. Ky sistem mund të zbatohet vetëm në njësitë e mëdha elektorale, ku zgjedhen tre apo më shumë deputetë. Sistemi proporcional favorizon krijimin e një numri të madhë të partive politike e me këtë edhe nevojën e sajimit të koalicioneve të llojllojshme në mënyrë që të komponohet pushteti që do të fitonte shumicën në parlament. Kjo sjellë mosstabilitetin e konsiderueshëm të sistemit së gjithëmbarshëm politik.

Për tu evituar këto dobësi në këtë sistem futen korekcione të caktuara. Në këtë

mënyrë me kuotën zgjedhore apo me pragun e paraparë të votave të fituara (klauzula prohibitive), eliminohen partitë e vogla politike. Me ligjin zgjedhor sankcionohet përqindja e vogël minimale e votave që duhet ta fitoj një parti në zgjedhje për të marrë pjesë fare në ndarjen e mandateve të deputetëve. Kjo përqindje sillet prej vendit në vend

zakonisht në mes 2% dhe 7% të votave të fituara. Forma e dytë e korigjimit është futja e elementeve të parimit të shumicës apo të zbatimit të kombinimit të sistemit së shumicës dhe sistemit proporcional, gjë që është rast më i shpeshtë.

Sistemi proporcional është më i pranueshëm dhe më i drejtë në aspektin

konceptual. Ndërkaq, nuk është punë e thjeshtë të sigurosh proporcionalitetin e plotë në mes votave të fituara dhe numrit të mandateve që të përkasin. Prandaj, janë zhvilluar teknikat e llojllojshme e ndarjes së mandateve sipas sistemit proporcional elektoral. Në praktikë zbatohen teknikat më të shpeshta si vijon: Zbatimi i herësit zgjedhor realizohet asi soj që numri i votave të dështuara gjithësejt pjestohet me numrin e vendeve deleguese për të cilat votohet në njësinë elektorale. Numri i nxjerrë me herësin e tillë zgjedhor pjesëtohet numri i votave që i ka marrë çdo listë, respektivisht çdo kandidat i pavarur. Sa herës ka në numrin e votave që i ka fituar ndonjë listë, aq vende do t’i takojnë asaj liste, gjegjësisht asaj partie apo koalicioni, që ka paraqitur atë listë. Padrejtësitë e kësaj teknike tregohen duke u nisur nga pjesa e mbetur e votave pas ndarjes së mandateve. Sistemi i D’Antit, i ndanë në mënyrë më të drejtë mandatet se sa herësi zgjedhor. Emrin e ka marrur sipas profesorit D’Ant (D’Hondt) ndërsa është aplikuar për herë të parë në Belgjikë, në vitin 1889. Kjo teknikë qëndron aty se numri i votave që ka fituar çdo listë, pjesëtohet së pari me numrin 1, mandej me numrin 2, me numrin 3, gjithënjë deri në numrin e vendeve për të cilat votohet në atë njëzi elektorale. Rezultatet e fituara për të gjitha listat, krahasohen sipas madhësisë, e pastaj numërohen aq vende sa zgjedhen deputet. Në këtë mënyrë nxjerret ndarësi i përbashkët. Me numrin e fundit nga këta numra, gjegjësisht me ndarësin e përbashkët, pjesëtohet numri i gjithëmbarëshëm i votave të çdo liste dhe në këtë mënyrë përcaktohet sa mandate i kanë takuar secilës listë. Këtë do ta ilustrojmë me një shembull të imagjinuar :

Në një njësi elektorale zgjedhen pesë deputet, katër parti kanë shënuar listat e veta. Partia A ka përfituar 98320 vota, partia B 60650, partia C 49035 dhe partia D 40123 vota. Sistemi i D’ontit zbatohet në këtë mënyrë:

Partia A Partia B 98.320 : 1 = 98.320 60.650 : 1 = 60.650 98.320 : 2 = 49.166 60.650 : 2 = 30.325 98.320 : 3 = 32.773 60.650 : 3 = 30.325 98.320 : 4 = 24.580 60.650 : 4 = 15.162 98.320 : 5 = 19.664 60.650 : 5 = 12.130 Partia C Partia D

49.035 : 1 = 49.035 40.123 : 1 = 40.123 49.035 : 2 = 24.517 40.123 : 2 = 20.061 49.035 : 3 = 16.345 40.123 : 3 = 13.357 49.035 : 4 = 12.258 40.123 : 4 = 10.030 49.035 : 5 = 9.807 40.123 : 5 = 8.024

Kur herësit e nxjerrë rangohen sipas madhësisë deri në numrin 5, aq sa zgjedhen

përfaqësues në njësinë elektorale, përfitohet kjo radhitje:

98.320 60.650 49.166 49.035 40.123

Nga gjithë herësit të nxjerrë, i pesti me radhë (sepse zgjedhen pesë deputetë) është

40.123. Kur me këtë numër pjesëtohen votat që ka marrë çdo parti, del se partia A ka marrë dy mandate, ndërsa të gjitha partitë e tjera nga një. Ndërkaç, as sistemi i D’Ontit nuk është apsolutisht i drejtë sepse nuk figuron proporcionalitetin e plotë. Kjo mund të shihet edhe në shembullin tonë. Më së shumëti është cunguar partia B, sepse te ajo pas pjesëtimit, kanë mbetur të humbura 20.527 vota, ndërsa partia D nuk ka fare vota të humbura. Partia A humbas 8.074 vota, kurse partia C 8.912 vota. Sistemi i Badenit apo sistemi i hedhjes së votave të mbetura në disa lista, është shfaqur si korigjim i sistemit të D’Ontit në mënyrë që partitë të mund të shfrytëzojnë votat e mbetura. Është zbatuar për herë të parë në vitin 1919, në shtetin federal gjerman Baden, sipas të cilit ka marrë emrin. Ky sistem nënkupton respektimin e dy niveleve të njësive elektorale – më të ngushtin, zakonisht lokalin dhe më të gjerin, zakonisht shtetërorin. Pjesa e mbetur e votave nga zgjedhjet lokale, partitë mund t’i votojnë rishtas edhe t’ia bashkangjesin listës së vetë në nivelin shtetëror. Me këtë arrihet një shkallë e lartë e proporcionalitetit të numrit të votave dhe numrit të mandateve të përfituara për çdo parti. Në këtë sistem përcaktohet që më parë se sa vota lypset fituar për të nxjerrë një mandat. Kësi soji nuk dihet më parë se sa do të ketë vende deputetësh në parlament. Kjo varet nga numri i votuesve, që kanë dalë në zgjedhje.

Lirinë e votuesve që të përcaktohen në mes të partive dhe në mes të kandidatëve të ofruar, ua jep sistemi i listave të hapura. Votuesi ka aq vota, sa deputetë zgjedhen në njësinë elektorale. Ai mundet që në listë të një partie të votoj për aq kandidatë, duke përcaktuar vetë radhitjen e tyre. Mirëpo, mundet që nga listat e partive të ndryshme të votoj për individët të cilët i dëshiron. Edhe radhitja sipas së cilës votuesi i radhitë kandidatët, ka rëndësi të madhe, për arsye se shansa për tu zgjedhur i kanë kandidatët që janë në krye të listës së miratuar. Me këtë votuesi manifeston preferencën e vet. Te ndarja

e mandateve sipas këtij sistemi, së pari ndahet numri i gjithëmbarshëm i votave të dështuara me numrin e mandateve dhe nxjerret herësi zgjedhor. Pastaj lexohen votat, i ka marrë çdo kandidat, sapo një kandidat arrin numrin e votave në herës, konsiderohet i zgjedhur. Vazhdohet numrimi, derisa fitohen aq të zgjedhur, sa votohen në atë njësi elektorale.

Ky sistem nënkupton një shkallë të lartë të kulturës politike dhe të interesimit të

votuesve. Teknika e numërimit të sërishëm dhe e ndarjes së mandateve në këtë sistem, është shumë e komplikuar. Ndaj nëse ky sistem ofron mundësi të mëdha, zbatohet shumë rrallë. Sistemi mikst i ndarjes së mandateve.

Për t’i reduktuar në një masë sa më të vogël të metat e sistemit të shumicës,

respektivisht të sistemit proporcional të ndarjes së mandateve, disa vende i kombinojnë këto dy sisteme. Shembuj të këtillë ka gjithënjë më shumë (Gjermania, Hungaria, Kroacia etj.). Në këtë mënyrë në zgjedhjet për dhomën e ulët të parlamentit në RF të Gjermanisë – Bundestag – formohen dy lloje njësishë elektorale. Formohen njësitë e vogla elektorale në të cilat zgjedhet nga një deputet sipas parimit të shumicës relative. Çdo shtet federal (Land) paraqet një njësi të madhe zgjedhore në të cilën zgjedhen shsumë deputetë dhe mandatet ndahen sipas parimit proporcional. Zgjedhësit në vendin e njëjtë zgjedhor votojnë dy herë – për të dyja njësitë elektorale. Ndarja e mandateve së pari bëhet nëpër njësitë e vogla elektorale. Mandatet e mbetura pjesëtohen nëpër njësitë e mëdha elektorale sipas sistemit proporcional. Në Gjermani, është zbatuar klauzula prohibitive sipas së cilës partia, për të marrë pjesë fare në ndarjen e mandateve, duhet të fitoj më së paku 5% të votave të trupit të gjithëmbarshëm zgjedhor, apo më së paku tri vende të deputetëve në njësitë e vogla elektorale.

Kontrolli i zgjedhjeve dhe mbrojtja e së drejtës zgjedhore.

Me kontrollin e procedurës zgjedhore, ç’prej shpalljes së zgjedhjeve deri në proklamimin e rezultateve elektorale, ofrohen garanca se do të respektohen të drejtat zgjedhore të qytetarëve, të drejtat e kandidatëve, të përfaqësuesve të zgjedhur dhe të partive politike si pjesëmarrës i këtij procesi. Në vendet demokratike, ekziston një sistem i zhvilluar institucionesh dhe procedurash juridike për mbrojtjen e të drejtave zgjedhore. Më së shpeshti ajo mbrojtje u besohet gjykatave të rregullta, e në disa vende edhe gjykatave të veçanta për kontestet elektorale, e madje edhe gjykatave kushtetuese. Përpos gjykatave edhe organit për zbatimin e zgjedhjeve janë të obliguar për mbrojtjen e të drejtave elektorale, shpeshëherë kombinohet veprimi i këtyre organeve të llojllojshme.

Në këtë mënyrë komisionet zgjedhore në njësitë elektorale vendosin në shkallën e parë mbi kontestet elektorale. Komisioni qendror zgjedhor, merr vendim sipas ankesave, ndërsa Gjykata Supreme në procedurën administrative ushtron kontrollin gjyqësor të vendimeve të komisioneve zgjedhore. Gjykatat kushtetuese vendosin mbi mbrojtjen e kushtetueshmërisë dhe ligjëshmërisë në procedurën zgjedhore.

Mjetet juridike që ndërmirren për mbrojtjen e këtyre të drejtave janë:

Kundërshtimi i bërë organit që vendosë në shkallën e parë; ankesa ndaj vendimit të organit të shkallës së parë; inicimi i kontestit administrativ në gjykatë me rastin e vendimit të plotëfuqishëm të gjykatës së shkallës së dytë dhe padia kushtetuese Gjykatës Kushtetuese. Këto mjete juridike mund të ndërmirren gjatë gjithë procedurës zgjedhore dhe lidhur me çdo veprim individual. Pasi që procedura zgjedhore rrjedh në një periudhë të shkurtër kohore, edhe afatet për ndërmarrjen e mjeteve të llojllojshme juridike si dhe për vendim lidhur me to, janë të shkurta, prekluzive dhe objektive. Të drejtën për ndërmarrjen e mjeteve juridike e ka në radhë të parë ai subjekt, të drejtat e të cilit janë cënuar në procedurën elektorale. Në shumë vende, këtë të drejtë e kanë të gjithë qytetarët dhe partitë politike, pa marrë parasyshë se a është cënuar e drejta e tyre. Zgjedhjet konsiderohen akte me rëndësi të veçantë publike, prandaj të gjithë janë të legjitimuar të kërkokjnë mborjtjen nga shkelja e së drejtës zgjedhore.

Sankcionet për cënimin e të drejtave zgjedhore janë bukur të llojllojshme dhe

sillen nga vërejtja dhe gjoba, deri në abrogimin e zgjedhjeve në vendvotimin e caktuar, në njësinë veç e veç si dhe të votimeve të gjithëmbarëshme. Nëse shkeljet e të drejtave zgjedhore janë bërë me vepër penale (dhuna, falsifikimi etj.) zbatohen dënimet me burg dhe të tjera të parapara me ligjin penal.

SISTEMI I GJYQËSORIT

Nocioni Gjyqësia është një nga funksionet e autoriteti shtetëror që, me autoritetin e shtetit

zbatojnë të drejtën në rastet konkrete, respektivisht në kontestet konkrete konfirmojnë definitivisht se qka është e drejta. Gjyqësia nënkuptohet në kuptimin e ngushtë dhe të gjerë. Shpesh ajo identifikohet vetëm në gjykatat dhe me funksionin e tyre. Ndonëse gjyatat janë pjesa më e rëndësishme e sistemit juridik, gjuqësia në kuptimin e gjerë përpos gjykatave përfshinë edhe prokuroritë, avokaturën dhe administratën gjyqësore. Ndonjëherë në nocionin e gjyqësisë inkorporohen institucionet e Ombudspersonit dhe të Avokatisë Publike. Të gjitha këto organe janë të lidhura funksionalisht prandaj flitet për

sistemin juridik. Mirëpo, pozita kushtetuese dhe autorizimet e secilit nga këto organe dallojnë qenësisht.

GJYQËSIA

Funksioni dhe pozita kushtetuese e gjykatave. Në sistemin e ndarjes së pushtetit në atë lidhëvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor,

gjykatave u besohet sendërtimi i pushtetit gjyqësor. Sipas natyrës së funksionit të vet, gjykatat i afrohen autoriteteve ekzekutive, sepse zbatojnë drejtëperdrejt ligjet dhe dispozitat e tjera. Nga ana tjetër, ekzistojnë dallime të qenësishme në mes të ekzekutivit dhe gjyqësorit. Gjykatat veprojnë vetëm në rastin kur shfaqet kontesti. Është detyrë e tyre që si një arbitër neutral të konfirmojnë gjendjen faktike në rastin konkret dhe të vendosin se cila dispozitë do të zbatohet mbi atë gjendje. E vërteta që do të konstatohet para gjykatës, konsiderohet e vërtetë definitive (res iudicata – zgjedhjet definitive, gjëja e gjykuar). Vendimet e gjykatës nuk i nënshtrohen kontrollit të çfarëdo pushteti tjetër. Në këtë aspekt, roli i gjykatave është i pazëvendësueshëm në realizimin e parimit demokratik të sundimit të së drejtës, gjegjësisht të shtetit juridik. Gjykatat veprojnë gjithëmonë me iniciativën e palëve. Ekzekutivi vepron sipas iniciativës vetanake dhe angazhimi i tij nuk është i lidhur për ekzistimin e kontestit lidhur me të drejtën. Përveç kësaj, parimet më të larta në këtë rast janë: pavarësia dhe objektiviteti, ndërsa ekzekutivi është nën kontrollin e parlamentit dhe nën ndikimin e madhë të partive politike.

Me zhvillimin e raporteve demokratike, funksioni gjyqësor e forcon pavarësinë e

vet dhe autonominë nga pushtetet e tjera, e kësi soji shton autoritetin dhe prestigjin e vet. Gjykatat fitojnë të drejtën të kontrollojnë edhe pushtetin ligjvënës me anë të kontesteve juridike – kushtetuese dhe ekzekutivin me anë të kontestit administrativ. Gjykatat fitojnë të drejtën të zgjedhin kontestet për konfliktin e kompetencave në mes të organeve shtetërore veç e veç. E kundërta, pushteti ligjvënës ndikon mbi pushtetin gjyqësor me nxjerrjen e ligjeve që do t’i zbatojnë gjykatat. Në bazë të kësaj, në teori, ekzistojnë botëkuptimet se gjykata nuk ka kurrëfarë kreativiteti veq se zbaton ligjet. Kësi soji edhe është shfaqur andekdota : “Gjyqtari është ligj që flet” (iudex est lex loquens). Roli i gjykatave nuk mund të reduktohet në zbatimin mekanik të ligjeve. Me praktikën e vet gjykatat ushtrojnë komentimin e ligjeve dhe identifikojnë zbatimin e tij. Në disa vende vendimet e gjykatave kanë edhe karakterin e burimit të drejtësisë, kur vendimi i marrë në një kontest, aplikohet edhe në të gjitha kontestet tjera.

Nga ana tjetër ekzekutivi siguron zbatimin e vendimeve gjyqësore. Ekzekutivi ka

ndikim edhe mbi zgjedhjen e gjyqtarëve. Zakonisht kjo është kompetencë e shefit të shtetit. Mirëpo, për tu siguruar se pas zgjedhjes së gjyqtarëve do të respektohen parimet e

përshtatshmërisë morale dhe të profesionalizmit të lartë, emërimin e gjyqtarëve e verifikon parlamenti apo propozimet i përgatitë një organ i veçantë i pavarur me prestigj të lartë, i rekrutuar nga vet gjyqësori. Në disa vende, ky organ, që quhet Këshill i Lartë Gjyqësor, komision për zgjedhje dhe shkarkim të gjyqtarëve, Këshill shtetëror gjyqësor, etj., emëron fare në mënyrë të pavarur dhe i shkarkon gjyqtarët. Është më e qenësishme se me procedurën e zgjedhjes së gjyqtarëve sigurohet pavarësia e plotë e gjykatës dhe e gjyqtarëve, se nuk do t’u nënshtrohen presioneve të ndryshme dhe veqmas ndikimit të ndërrimeve në rezultatet elektorale.

Sipas natyrës së kontesteve që i zgjedhin, respektivisht sipas kompetencës reale,

gjykatat ndahen në gjykata të kompetencës së përgjithëshme dhe të specializuara, vetëm për disa lloje të kontesteve. Gjykatat e kompetencës së përgjithëshme zgjedhin kontestet pronësore – juridike dhe të tjera civile dhe marrin vendim gjyqësor në çështjet penale. Zakonisht kontestet civile dhe penale zgjedhen në seksione të veçanta të një gjykate me kompetencë të përgjithëshme. Janë të rralla solucionet që për këtë lloj të kontesteve të formohen gjykatat e veçanta. Për shkak të specifikës të natyrës dhe rëndësisë shoqërore të kontesteve veç e veç, formohen shpeshëherë gjykatat e specializuara. Të tilla janë, bie fjala, gjykatat tregëtare, respektivisht ekonomike, që zgjedhin kontestet në mes të subjekteve ekonomike; administrative, të cilët ushtrojnë kontrollin gjyqësor të akteve parciale definitive të organeve të administratës shtetërore; zgjedhore, që u japin dum kontesteve të shfaqura në procesin zgjedhor apo në zbatimin e referendumit; gjykatat që zgjedhin kontestet nga marrëdhëniet e punës dhe sigurimi social; gjykatat ushtarake; gjykatat për të mitur; gjykatat fetare, posaçërisht gjykatat e shariatit dhe gjyaktat e tjera të specializuara.

Kompetenca vendore e gjykatave është caktuar me territorin, në të cilin ndonjë

gjykatë si e vetme është autorizuar të zgjedhë kontestin. Kompetenca vendore e gjykatave është harmonizuar me ndarjen administrative – teritoriale. Ndarja varet edhe nga ajo se a është fjala për shtetin e ndërlikuar apo unitar, të centralizuar apo të decentralizuar. Zakonisht ekzistojnë gjykatat komunale, apo themelore për trevën e një apo të më shumë komunave, gjykatat e qarkut apo të rrethit, pastaj gjykatat e njësive Federale dhe gjykatat për mbarë vendin.

Sipas kompetencës së instancave, gjykatat ndahen në gjykata të shkallës së parë,

të shkallës së dytë që vendosin sipas ankesës ndaj vendimeve të gjykatave të shkallës së parë (gjykatat e apelacionit) por që vendosin edhe në shkallën e parë në kontestet me vlerë më të madhe dhe për vepra të rënda penale, si dhe gjyatat e shkallës së tretë (gjykatat e kastacionit), zakonisht gjyatat supreme, që janë më së shumëti kompetente vetëm të rishqyrtojnë legalitetin e aktgjykimeve të gjykatave të ulëta, pa vlerësuar meritumin e kontestit.

KONTROLLI I KONSTITUCIONALIZMIT DHE LIGJËSHMËRISË

1. Nocioni i konstitucionalizmit

Nocioni i sundimit të kushtetutës, ç’prej shfaqjes së tij deri më sot, nënkupton

kufizimin e të gjithë bartësve të pushtetit shtetëror me kushtetutë. Në bazë të parimit demokratik të sovranitetit popullor, parlamenti i zgjedhur drejtpërdrejt nga popullit, ushtron kontrollin politik mbi punën e të gjithë instituteve shtetërore. Nga ana tjetër edhe vet parlamenti është i lidhur me kushtetutë dhe i detyruar të sjellet në pajtim me të. A sjellen parlamenti dhe të gjitha organet tjera shtetërore në pajtim me kushtetutën dhe ligjin, vlerësojnë gjykatat e pavarura sipas procedurës së përcaktuar më parë. Qëllimi i gjithë kësaj është respektimi i lirive dhe të drejtave njerëzore të garantuara me kushtetutë, gjegjësisht kufizimi i organeve të autoritetit shtetëror që të mos lëshohen në këtë sferë dhe të mos i cënojnë këto të drejta. Parimi i sundimit të drejtësisë, gjegjësisht i shtetit juridik, mbështetet mbi parimin e konstitucionalizmit. Ai niset nga ajo se qytetarët i nënshtrohen vetëm vullnetit të përgjithshëm të shprehur në kushtetutë dhe ligj e jo vullnetit të individëve (non sub homine, sed sub lege). Mendimi liberal demokratik dhe praktika nisen nga parimi se qytetarët janë të lidhur me kushtetutën dhe ligjin. Atyre u lejohet gjithëçka që nuk është ndaluar me ligj. Për organet administrative dhe gjyqësore dhe për gjithë bartësit e kompetencave shtetërore është një parim më restriktiv. Ata mund të bëjnë vetëm atë që u është lejuar me kushtetutë dhe ligj.

Këtij dimensioni filozofik dhe politik të konstitucionalizmit, që është krijuar në

Angli dhe Francë, shkolla juridike gjermane e shekullit XIX i’a kishte shtuar parimin e kierarkisë së akteve juridike. Konzistenca e mbarë sistemit juridik, mbështetet në atë se të gjitha ligjet dhe dispozitat më të ulëta juridike nxirren nga kushtetuta dhe duhet të janë në pajtim me to. Në krye të strukturës kierarkike të dispozitave, është kushtetuta, pastaj vijojnë ligjet, pastaj dekretet dhe aktet e tjera nënligjore, gjithnjë deri në aktet individuale juridike. Aktet më të ulëta juridike, në kuptimin formal dhe material, lypset të jenë në pajtim me më të lartat. Mirëpo, nuk lejohet vetëm të sankcionohet relacioni i këtillë në mes të akteve juridike e me këtë edhe institucioneve, veq se nevojitet siguruar kontrollin kreativ në mënyrë që raportet e tilla të realizohen. Ndaj një nga çështjet kyçe të teorisë juridike – konstitucionale dhe politike dhe praktikës, është si të sigurohet ajo që organet shtetërore dhe funksionarët të mos sillen nëmënyrë arbitrare, por se rreptësisht në bazë dhe në suaza të kushtetutës dhe ligjit. Në këtë bazë edhe është shfaqur koncepti i ndarjes së pushtetit, respektivisht parimi i frerëve dhe balancit në mes autoriteteve veç e veç, si një sistem i avancuar i kontrollit të konstitucionalizmit dhe ligjshmërisë.

Parimi i konstitucionalizmit në kuptimin formal nënkupton se ligjin e ka miratuar

organi i paraparë me kushtetutë, organi ligjvënës sipas procedurës të përligjur më parë

legjislative. Shumica e kushtetutave parasheh institutin e promulgimit të ligjit. Me këtë akt konfirmohet se ligjin e ka miratuar organi kopetent sipas procedurës së përcaktuar me kushtetutë. Me këtë akt, që i besohet shefit të shtetit, konfirmohet se ligjin e ka miratuar trupi kompetent sipas procedurës së paraparë me kushtetutë. Konstitucionalizmi formal i ligjit është paraparë edhe nëse organi legjislativ nxjerr ligjin në bazë të propozimit të propozuesit të paautorizuar, nëse është zbatuar procedura urgjente apo e shkurtuar e që për këtë nuk ishin plotësuar kushtet, nëse ligji është miratuar pa shumicën e nevojshme të votave dhe nëse nuk është botuar, gjegjësisht nëse nuk janë respektuar dispozitat për kohën, deri në të cilën ligji i miratuar duhet të botohet dhe sa kohë duhet të kaloj prej proklamimit deri në hyrjen në fuqi të ligjit. Kushtetuta BeH përshkruan në mënyrë decidive se: “Vendimet e Kuvendit Parlamentar nuk do të hyjnë në fuqi para se të shpallen” (Neni IV pika 3h). Me këtë dispozitë është ndaluar zbatimi retroaktiv i ligjeve. Ligji nuk mund të aplikohet në raportet që kanë ekzistuar para hyrjes së tij në fuqi. Ekziston përjashtimi i vetëm në bazë të rregullave të përgjithëshme juridike se dënimi më i butë i paraparë me ligjin më të vonshëm do të zbatohet në autorin e veprës penale. Poashtu, është rregull e vjetër që rrjedh që nga Habeas corpus acta se askush nuk mund të dënohet për veprën e cila kur është kryer, nuk ka qenë e paraparë si vepër penale.

Konstitucionalizmi në kuptimin material, do të thotë se përmbajtja e ligjit është në

pajtim me kushtetutën. Cënimi i këtij parimi ndodhë atëherë kur dispozita ligjore është në kontradiktë direkte me kushtetutën (contra constitutione), qoftë se është kundër frymës respektivisht logjikës së kushtetutës apo të dispozitave veç e veç të saj (praeter contitutionem). Ligjet që nuk plotësojnë të dyja këto kritere, nuk janë ligje. Në procedurën e kontrollit të konstitucionalizmit, ato lypset eliminuar nga sistemi juridik dhe duhet evituar efektet e tyre.

Fuqia mbiligjore e kushtetutës del, siç kemi thënë, nga fakti se kushtetuta është

miratuar sipas një procedure më të ndërlikuar se sa ligji dhe sipas një procedure më të ndërlikuar edhe mund të ndryshohet dhe se kushtetuta është i përmbajtur në formë të shkruar. Në bazë të kësaj, vetëm në sistemet me konstitucionalizëm të ngurtë dhe të shkruar, mund të flitet mbi parimin e konstitucionalizmit të ligjit dhe të gjithë dispozitave të tjera. Nëse kushtetuta miratohet dhe ndryshohet me procedurë të njëjtë, si edhe ligji, atëherë nuk mund të flitet mbi konstitucionalizmin e ligjit. Pasi që me atë rast edhe kushtetuta edhe ligji kanë fuqinë e njëjtë juridike, raporti në mes tyre rregullohet sipas rregullës së përgjithëshme juridike se ligji më i vonshëm derogon të mahershmin (lex posterior derogat priori). Pjesa dërmuese e vendeve, për këtë arsye edhe është deklaruar për kushtetueshmërinë e ashpër dhe të shkruar. Duke u nisur nga kriteret e njëjta materiale dhe formale, është përcaktuar edhe raporti i akteve më të larta dhe më të ulëta në kierarkinë e dispozitave juridike. Në bazë të kësaj del se sikundër parashohin të gjitha kushtetutat, ligji lypset të jetë në pajtim me kushtetutën, mirëpo, edhe të gjitha aktet e tjera edhe me kushtetutën e edhe me ligjin.

2. Nocioni i Legalitetit. Ligji është, pas kushtetutës akti më i rëndësishëm i përgjithshëm juridik. Me ligj

shtjellohen dispozitat kushtetuese dhe në këtë mënyrë bëhet i mundur zbatimi i tij. Disa çështje me rëndësi të veçantë për jetësimin e të drejtave njerëzore, mund të rregullohen vetëm me ligj. Kështu vetëm me ligj mund të parashihen veprat penale dhe dënimet për autorët e tyre. Disa të drejta dhe liri mund të kufizohen vetëm me ligj, kur autorizimi i tillë është deleguar nga kushtetuta tek ligjvënësi.

Përpos kushtetutës së ligjit, ekziston një numër i madhë dispozitash nënligjore, që

i aprovojnë organet ekzekutive dhe administrative. Këto dispozita si dhe aktet individuale të organeve ekzekutive dhe gjyqësore, lypset të jenë formalisht dhe materialisht në pajtim me ligjin. Legaliteti në kuptimin formal do të thotë se aktin e ka miratuar organi kompetent në formën e paraparë dhe në procedurën e paraparë me ligj. Legaliteti në kuptimin material, do të thotë se përmbajtja e aktit është në pajtim me ligjin. Institutet dhe mekanizmat e mbrojtjes së legalitetit, lypset të sigurojnë që në praktikë të sendërtohet legaliteti në kuptimin formal dhe material. Vetëm kështu mund të realizohen në tërësi të drejtat subjektive të qytetarëve.

Principi i legalitetit, respektivisht i harmonisë formale dhe materiale të gjithë

akteve nënligjore me ligjin, së bashku me parimin e konstitucionalizmit, paraqet themelin e sundimit të drejtësisë dhe të shtetit juridik. Në këto parime, me kusht të ekzistimit të sistemit efektiv të kontrollit të konstitucioalizmit janë përmbajtur garancat e respektimit të të drejtave njerëzore dhe lirive dhe të raporteve demokratike.

3. Sistemi i kontrollit të konstitucionalizmit dhe legalitetit. Cënimi i konstitucionalitetit dhe legalitetit, mund të bëhet qoftë individualisht,

qoftë me akte të përgjithëshme të pushtetit ekzekutiv, gjyqësor dhe ligjvënës. Prandaj, të gjtiha këto akte u nënshtrohen kontrollave të legalitetit dhe konstitucionalizmit me qëllim që nga sistemi juridik të evitohen aktet jokushtetuese dhe jolegale dhe të shmangen pasojat që i kanë gjeneruar ato. Kjo është në radhë të parë, në interesin e materializimit e të drejtave dhe lirive të garantuara njerëzore, por edhe të funksionimit të sistemit të gjithëmbarshëm kushtetues – juridik. Kontrolla e legalitetit të akteve individuale juridike të aktvendimeve, të vendimeve, urdhëresave dhe të akteve të tjera individuale të organeve administrative, të aktgjykimeve të shkallës së parë dhe të akteve të instituteve të tjera, që ushtrojnë autorizime publike,

realizohet si mbikqyrje instantive nga ana e organeve të shkallës së dytë dhe, në raste të caktuara edhe të shkallës së tretë. E drejta në ankesë është një e drejtë univerzale njerëzore. Me të garantohet mundësia që çdo vendim i shkallës së parë, të rishqyrtohet nga aspekti i konstitucionalizmit dhe legalitetit nga ana e organit më të lartë. Ky mekanizëm përfshinë edhe kontestin administrativ, në të cilin realizohet kontrolli gjyqësor i akteve definitive parciale të organeve administrative. Për këtë qëllim, në disa sisteme, ekzistojnë gjykatat e veçanta administrative, ndërsa në sistemet tjera ky kontroll u besohet degëve të veçanta të gjykatave supreme.

Kontrolli i konstitucionalizmit të akteve individuale juridike, realizohet edhe para

gjykatave kushtetuese. Kjo e drejtë e qytetarëve vihet në jetë me anë të institutit të padisë kushtetuese, respektivisht të kompetencës së apelacionit të gjykatave kushtetuese. Janë dy kushte elementare për sendërtimin e këtij aspekti të kontrollit. Së pari, lypset të jetë fjala për cënimin e të drejtave që janë garantuar me kushtetutën dhe e dyta, duhet të shterren mjetet e tjera të mbrojtjes në kuadrin e procedurës së rregullt të instancave.

Kontrolli i institucionalizmit dhe legalitetit të akteve nënligjore bëhet nga gjykata e rregullta dhe kushtetuese. Gjykatat e rregullta, kur gjatë zgjedhjes së kontesteve penale, civile ose të tjera lypset të zbatojnë një akt nënligjor, janë të autorizuara të vlerësojnë konstitucionalizmin dhe legalitetin e aktit në fjalë. Nëse konsideron se ai akt apo ndonjë dispozitë e tij, të cilën do të duhej zbatuar, është në mospajtim me kushtetutën dhe ligjin, gjykata mund ta refuzoj zbatimin e tij dhe që kontestin ta zgjedh drejtpërdrejt në bazë të ligjit. Kjo procedurë në teori të drejtësisë quhet: excepcioni i ilegalitetit. Refuzimi i zbatimit të aktit nënligjor, lypset të arsyetohet dhe ajo i nënshtrohet kontrollit të gjykatës më të lartë në procedurën sipas ankesës.

Kontrollin e institucionalizmit dhe legalitetit të akteve nënligjore në strukturën kierarkike të organeve ekzekutive dhe administrative, e ushtrojnë organet më të larta në raport me organet më të ulëta. Në këtë mënyrë qeveria mundet kur vlerëson se akti i ministrisë apo i organit tjetër të administratës është në kundërshtim me kushtetutën dhe ligjin, ta anuloj apo abrogoj aktin e tillë.

Kontrolli i konstitucionalizmit të ligjit është shumë më i ndërlikuar. Ai vie në konsiderim, vetëm në vendet që kanë kushtetutën e shkruar në mënyrë të ashpër. Me rastin e konstituimit të këtij kontrolli, shtrohen çështjet esenciale teorike dhe politike, që do t’i ushtroj pushteti gjatë kontrollit të akteve më të larta të pushtetit tjetër, kur të trija pushtetet janë të barabarta dhe të njëjta në mes vete. Poashtu, pasi që parlamenti, në bazë të zgjedhjeve të drejtpërdrejta dhe të përgjithëshme, shpreh parimin e sovranitetit popullor, shtrohet çështja se cili autoritet mund të vihet mbi parlamentin me të drejtë që kur të konstatoj ekzistimin e jokonstitucionalizmit, të anuloj apo të çfuqizoj ligjin.

Në shumicën e vendeve, nisen nga ajo se kushtetuta ka fuqi më të fortë se ligji, kështu që gjykatave u besohet kontrolli se a thua ligjet janë në pajtim me kushtetutën. Dallimet ekzistojnë sipas asaj se a u pranohet të gjitha gjykatave kjo e drejtë, si në SHBA, apo vetëm Gjykatës Supreme, si në Zvicër, apo me një kushtetutë të veçantë, gjykatave, për çka po orientohet një numër gjithënjë më i madh vendesh. gjykatat kushtetuese po marrin qëndrim jashtë pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor. Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese janë personalitete me autoritetin më të lartë profesional dhe moral. Kompetenca e vetme e gjykatave kushtetuese është kontrolli i kushtetueshmërisë dhe i ligjshmërisë.

Në sistemet që nisen nga parimi i unitetit të pushtetit, sidomos në vendet e

dikurshme socialiste, konsiderohej se vetëm organi legjislativ mund të ushtroj kontrollin e tillë, sepse ai organ unifikon të gjitha funksionet e autoritetit, është dëshmuar se sistemi i vetëkontrollit nuk kishte dhënë kurrëfarë rezultatesh. Kjo është manifestuar negativisht në realizimin e konstitucionalizmit e me këtë edhe në mbrojtjen e lirive dhe të drejtave njerëzore.

Kur gjykatat e rregullta ushtrojnë kontrollin e konstitucionalizmit të ligjit, kjo ka

vetëm karakter akcesor. Gjykata zgjedh në mënyrë meritore kontestin e caktuar, mirëpo vetëm si çështje paraprake vendosë a është ligji, apo ndonjë dispozitë e tij që duhet zbatuar, në harmoni me kushtetutën. Vendimi i tillë i gjykatës mbi konstitucionalizmin e ligjit, u përket vetëm rastit konkret dhe ka të bëj vetëm me palët në kontest (efekti interpartes). Gjykata Kushtetuese, ndërkaq, vendosë mbi konstitucionalizmin e ligjit apo të ndonjë dispozite të tij si për çështje të vetme dhe kryesore. Kontesti ka karakter abstrakt dhe nuk u referohet asnjë rasti konkret. Vendimi për (jo)konstitucionalizmin e ligjit ka efekt ndaj të gjithëve (ergaomnes).

4. Gjyqësia kushtëtuese

4.1. Nocioni dhe rëndësia

Kontrolli i konstitualicizmit nga ana e gjykatave, kishte nisur të aplikohej prej filiimit të shekullit XIX në praktiken amerikane gjyqësore. Megjithëse Kushtetuta e SHBA-ve nuk u japë kompentencë eksplicite gjykatave, që ushtrojnë kontrollin e konstitualicizmit të ligjit. Gjykata supreme e SHBA-ve, me interpretimin e vet të Kushtetutës e siguroj këtë. Kjo ishte meritë e Kryetarit të atëhershem të gjykatës shpreme, Xhon Marshallit, i cili, në një kontest, në vitin 1803, kishte shtjelluar interpretimin se gjykata, kur e zgjedh kontestin konkret, ka të drejtë të vendosë në radhë të parë a është ligji në pajtim me kushtetutën. Elementet – bazë të argumentimit të tij janë : nëse kushtetuta ka fuqi më të madhe se ligji, atëherë ligji që nuk është në përputhje me kushtetutën, edhe nuk është ligj, ndërsa, nëqoftëse ligji ka fuqinë si kushtetuta, në atë rast, kushtetuta e shkruar nuk mund ta sendërtojë funksionin e vet fundamental të

kufizimit të bartësve të pushtetit shtetëror. Në fillim, kishte shumë polemika dhe mohime të këtij qëndrimi të Gjykatës Supreme. Interpretimit të tillë, ju kishin kundërvënë disa nga shtetet amerikane, duke konsideruar se me këtë vihet në dilemë pozita e tyre. Ndërkaq, pas luftës civile (1865), pushuan të gjitha kontestimet. Në teorinë dhe praktiken e mëvonshme, komentimet e këtilla dhe sistemi i kontrollit të konsticionalizmit të ligjit, janë konsideruar arritje civilizuese dhe fitore e idesë së kushtetutës dhe të konsticionalizmit.

Gjatë këtij kontrolli, gjykatat vlerësojnë konsticionalizmin formal dhe material. Duke vlerësuar konsticionalizmin formal, gjykata çmon a është aprovuar ligji nga organi konpetentë dhe sipas procedurës së paraparë kurse nga pikëpamja e konsticionalizmit material, vlerëson a thua është brendia e ligjit në pajtim më kushtetutën. Kontrolli kishte filluar nëpërmjet praktikës së gjykatave të rregullta. Vëtëm kah fillimi i shekullit XX, më saktësisht nga kushtetuta e Austrisë e vitit 1920, shfaqet një organ i veçantë shtetërorë për mbrojtjën e kushtetutës me anë të kontrollit të konsticionalizmit të ligjit – Gjykata kushtetuese. Me vënjen e këtij funksioni, u ngrit autoriteti i kushtetutës dhe u sigurua repsektimi më i madh i tij sepse gjykatat fituan të drejtën të sankcionojnë cënimin e kushtetutës me ligj ose me akt tjetër juridik. Kontrolli i konsticionalizmit, është garanca më e mirë se organet e autoritetit shtetërorë, nuk do të rrezikojnë të drejtat e garantuara me kushtetutë për qytetarët. Ndaj, kontrolli gjyqësor i konsticionalizmit, është element i pashmangshëm i demokracisë pluraliste.

Kontrolli i konsticionalizmit të ligjit, mund të jetë paraprak dhe i mëtejmë. Dallimi, bëhet varësishtë nga ajo se a bëhet kontrolli pasi që të shpallet dhe të hyjë në fuqi ligji, gjegjësishtë kur kontrolli ushtrohet pas miratimit të ligjit, por para se të proklamohet. Shumica e shtetëve, kanë marrë vendim për kontrollin e më vonshëm. Kontrollin paraprak e sankcionojnë kushtetuta e Irlandës (1937) kushtetuta e Francës (1946 dhe 1958) dhe kushtetuta e Rumanisë (1991), bie fjala, sipas kushtetutës së Francës, ligjet organike dhe rregulloret e punës së dhomave parlamentare, para se të miratohen dhe të hyjnë në fuqi, i nënshtrohen kontrollit të detyrueshëm nga ana e Këshillit kushtetutarë. Me projektin e propozuesve të autorizuar, këshilli Kushtetutarë mund të vlerësojë konsticionalizmin e çfarëdo ligji tjetër. Nësekonstatohet se ekziston jokonsticionalizmit, ligji i tillë, ose ndonjë dispozitë, nuk mund të hyjë në fuqi.

Për dallim nga sistemi amerikan i kontrollit akcesorë, sipas të cilit gjykatat, duke zgjedhur kontestin konkret, si problem paraprak, i japin dum çështjes a është ligji që zbatohet kushtetues? Në të drejtën evropiane, kontinentale, ka dominuar botëkuptimi se kontrollin e konsticionalizmit, duhet ta sendërtojnë gjykatat e posaqme kushtetuese të cilat vendosin in apstracto për konstitucionalizmin e ligjit. Në Evropë janë të mendimit se gjykatat e rregullta, nuk janë të përshtatshme përkitazi me çështjet e ndërlikuara të konsitucionalizmit të ligjit. Pos kësaj, me kontrollin e centralizuar nga ana e një gjykate kushtetuese, evitohen pikëpamjet e llojllojshme të disa gjykatave të rregullta për çështjen

e njëjtë. Gjykatat kushtetuese interpretojnë dispozitat kushtetuese, të cilat janë shpeshë herë me karakter të përgjithshëm dhe në nivelin e parimeve. Prandaj gjyqtarët e gjykatave kushtetuese, pos kualifikueshmërisë profesionale, është e dëshirueshme edhe komptenca e lartë politike. Për këtë shkak, në traditën juridike evropiane, gjykatat e rregullta, nuk kanë të drejtë të vendosin për konsticionalizmin e ligjeve. Ato janë të autorizuara, të ndalin procedurën dhe të inicojnë para Gjykatës kushtetuese, procedurën për vlerësimin e konsticionalizmit të atij ligji.

Gjyqësia kushtetuese, ka luajtur një rol të rëndësishëm, të cilin e realizon edhe sot në mbrojtjen e lirive njerëzore në avansimin e raporteve demokratike, e sidomos në jetësimin e sundimit të drejtësisë dhe të shtetit juridik. Në jetën parlamentare, gjyqësia kushtetuese lehtësonë orvajtjet e opozitës që partinë dhe kualicionet dominuese t`i mbajë në suazat konpetencave kushtetuese. Gjykatat kushtetuese, kanë rol të rëndësishëm, në mbrotjen e të drejtave të pakicave kombëtare, fetare gjuhësore e kështu me radhë, pasi që përfaqësuesit e pakicave, nuk janë prezantuar në masë të nevojshme në procesin e vendimmarrjës legjislative dhe të natyrës tjetër Me vendimet e tyre, gjykatat kushtetuese ndikojnë dukshëm mbi politikën ligjvënëse dhe përmbajtjen dhe kualitetin e zgjedhjeve ligjvenëse. Në tendencën e përgjithshme të intensifikimit të pozitës dhe rolit të pushtetit ekzekutiv, gjyqësia kushtetuese i kontribuon reduktimit të përgjegjësisë të ekzekutivit dhe ndikimit në suaza kushtetuese. Është i rëndësishëm roli i gjykatave kushtetuese edhe në zhvillimin e vetëdije juridike të qytetarëve, sidomos për rëndësinë dhe vlerën e parimeve dhe dispozitave juridike. 4.2 Kompetenca e gjykatave kushtetuese

Gjykatat kushtetuese, mund të kenë kompetenca të llojllojshme,por më të rëndësishmen e kanë kontrollin e kontitualizmit të ligjeve dhe të gjithë akteve të tjera të përgjithshme juridike..Pos kontrollit të kushtetutshmërisë, në një numër të madh vendesh, gjykatave kushtetuese i besohet edhe kontrolli i legalitetit. Normat, që kanë fuqi kushtetuese, sikundër janë normat që i ngërthen vetë kushtetuta, pastaj amandamentet kushtetuese dhe ligjet kushtetuese, e në disa vende edhe ligjet e miratuara në referendum, nuk mund të jenë objekt kontrolli të konstitucionalitetit. Përjashtim bëjnë kushtetutat e njësive federale, që në disa vende (Gjermania, Austria), që i nënshtrohen kontrollit konstitucional-gjyqësor. Në numrin më të madh të rasteve,kompetenca e gjykatës kushtetuese përcaktohet me sistemin e enumerimit në vetë kushtetutën. Kjo punë bëhet më rrallë me anë të ligjit kushtetues, ose me ligj të zakonshëm.

Gjykatat kushtetuese, sipas rregullës, ushtrrojnë kontrollin e konstitucionalizmit dhe

të ligjshmërisë të normave në fuqi. Ndërkaq, në disa sisteme, me qëllim që të evitohen pasojat e dëmshme të dispozitave,që nuk janë më në fuqi,parashihet edhe kontrolli i dispozitave të tilla.Për t’u ruajtur siguria juridike, jipet një afat relativisht i shkurtër prej

ndërprerjes së fuqisë së tyre, brenda të të cilit mund të shtrohet çështja e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së tyre (rëndom 6 muaj, ose një vit).

Zgjedhja e konfliktit të ingerencave në mes të organeve shtetërore, organeve

federative dhe organeve të njësive federale; në mes ca njësive federale, si dhe atyre qendrore dhe territoriale me organet e vetëqeverisjes lokale,është poashtu kompetencë e zakonshme e gjykatave kushtetuese. Në atë rast, gjykata nuk thellohet në përmbajtjen e kontestit, veçse sall vendos se cili organ do ta zgjedhë atë kontest, qoftë kur të dy organet pretendojnë për zgjedhje (konflikti pozitiv i komptencës),qoftë kur të dy organet refuzojnë ta zgjedhin kontestin (konflikti negativ i kompetencës).

Gjykimi i funksionarëve më të lartë shtetërorë , në disa vende, bie në kompetencën e

gjykatës kushtetuese. Kësisoj, gjykatat kushtetuese në Gjermani, Austri dhe Itali marrin vendim për përgjegjësinë e kryetarit të republikës shkaku i shkeljes së kushtetutës. Në ca vende gjykata kushtetuese merr vendim edhe për përgjegjësinë e anëtarëve të qeverisë dhe për funksionarët më të lartë. Gjithsesi, fjala është për përgjegjësinë politike dhe sankcionin e shkarkimit nga detyra.

Vendimmarrja për të drejtat elektorale, në disa vende hyn në kompetencën e

gjykatave kushtetuese.Zakonisht kemi të bëjmë me zgjedhjet presidenciale dhe parlamentare, mirëoo vetëm për organet më të larta. Përpos kësaj, në Francë është në kompetencën e Këshillit kushtetues edhe zgjedhja e kontesteve për rregullsine zbatimit të referendumit. Në pjesën dërmuese të vendeve, sidoqoftë, kontestet elektorale i zgjedhin, ose gjykatat e rregullta, ose gjykatat e veçanta zgjedhore, ose organet e tjera të destinuara për ato konteste.

Marrja e vendimit mbi cenimin e të drejtave individuale të garantuara me Kushtetutë

Po futet gjithnjë e më shumë me kopetencën e gjykatave kushtetuese. Qëllimi

është që të ofrohet një mbrotje sa më e mirë e të drejtave dhe lirive njerëzore të garantuara me kustetutë. Mbrotja e këtillë ndodhë kur janë plotësuar dy kushte : 1. Kur bëhet fjalë për të drejtën të paraparë me vetë kushtetutën dhe, 2. kur janë shterrurë të gjitha mjetet tjera të mbrotjës. Në ato raste, kemi të bëjmë për të drejtën për padi kushtetuese. Në disa vende ( bie fjala në Zvicër ) që dikush të mund të ngreh këtë akuzë, kërkohet deshmia se ka ndodhur cenimi i të drejtave të paraqitësit të padisë, ndërsa në vendet të tjera, çdo kush mund të ngreh padi të tillë (actio popularis). Në qoftëse gjykata konstaton arsyeshmërinë e akuzës, do të anuloj ose abrogoj aktin e kontestuar, me vendimin e vet. Vendimi i tillë i gjykatës, bën efekt ndaj të gjithëve dhe akti i kontestuar anulohet nga sistemi juridik.

Kontolli i kushtetërueshmërisë së veprimit të parive politike

Është një ingerenc e rrallë relativishtë e gjykatave kushtetuese. Në këtë mënyrrë, gjykata federative kushtetuese e Gjermanisë, me propozimin e parlamentit dhe të qeverisë, kur konstaton se programi ose veprimtaria e partisë së caktuar politike është në kundërshtim më sistemin kushtetues, ose vë në dilem ekzistimin e Gjermanisë, mund të ndalojë partinë e tillë, madje të urdhorojë konfiskimin e pasurisë së saj. Zgjedhjet e këtilla janë rezultat i provojave me aktivitetin e partisë Nacional – socialiste ose me partit të tjera fashiste, fal të të cilave është rëzuar sistemi demokratik kushtetues i ngritur me kushtetutën e Vajmarit. Në mbrotjën e demokracisë, gjykata kushtetuese federale mund të kosnfikojë ose të kufizojë të drejtat e caktuara kushtetuese edhe individit, kur konstatohet, se aj ka keqëpërdorur ato të drejta dhe liri kushtetuese. Në këtë drejtim mund të kufizohet ose miret e drejta aktive dhe pasive zgjedhore, liria e shtypit, e bashkimit dhe azilit.

Përcaktimi i ca fakteve apo rrethanave dhe dhënja e mendimit

Nuk hynë në fuksionin e kontrollit të konstitucionalizmit dhe ligjmërisë, as që është lidhur me ekzistimin e kontestit kushtetues – gjyqësorë. Sidoqoftë, disa kushtetuta ja lënë në konpetenc gjykatës kushtetuese verifikimin e fakteve, siq është ekzistimi i paaftësisë së përkoshme ose të përhershme të bartësve të funksioneve më të larta shtetërore që ta ushtrojnë atë funksion. Si autoritet më i lartë juridik, gjykata kushtetuese në disa vende është autorizuar që të japë mendim për qështjën e caktuar. Kryetari i Republikës së Francës ka për detyrë që para shpalljës së masave të jashtëzakonshme të kërkojë mendimin e këshillit kushtetues. Situat e ngjajshme ndodh edhe me dhënjen e interpretimit të kushtetutës, që parashohin ekskluzivishtë kushtetutat e Austisë dhe të Italisë. Interpretimet e këtilla janë obligative. Këshilli kushtetues i Francës, pasi që kjo i është vënë në kompetenc me kushtetutë, kishe refuzuar të japë interpretimin e këtillë, duke konsideruar se kjo është çështje e autorëve të kushtetutës. Kushtetutat e disa vendeve ngërthejnë edhe ca kompetenca fare specifike të gjykatave kushtetuese, qe ndeshen në disa vende të tjera. 4.3. Procedura para gjykatave kushtetuese

Procedura e vlerësimit të kushtetueshmërisë dhe legalitetit, para gjykatës kushtetuese mund të niset vetëm nga subjektet, që janë autorizuar për këtë me kushtetutë

në mënyrë decidive. Prandaj është një nga qështjet më të rëndësishme të procedurës, pikërishtë gjerësia e rrethit të propuzuesve. Nëse ky rreth vihet në mënyrë të ngushtë, ngushtohet shumë mundësia e kontrollit të kushtetueshmërisë dhe legalitetit e me këtë edhe rreziku i kanosjës së drejtave dhe lirive të njeriut dhe të interesave të mbështetura në drejtësi. Përkundrazi, nëse shtrohet shumë gjërë rrethi i propuzuesve të autorizuar, mund të ndodh ngarkimi i tepërt i gjykatës kushtetuese dhe pamundësisë që të përqëndrohet në çështjet kuçe.

Kushtetutat, sipas rregullës, u japin të drejtë funksionarëve më të lartë shtetërorë, shefit të shtetit, kryetarëve të dhomave parlamentare dhe qevërisë, si dhe oganeve më të larta shtetërore, të drejtën të inicojnë procedurën për vlerësimin e konstitucionalizmit dhe legalitetit. Kjo e drejtë u jepet edhe gjykatave, gjegjësishtë gjykatës më të lartë të kompetencës së përgjithshme. Nga ana tjetër janë llojllojshëm sulucionët e janë të llojllojshme edhe nga aspekti i teorik, për këtë : athua e drejta e propuzuesit të autorizuar duhët të jepet vetë gjykatës kushtetuese, pacikës parlamentare apo qytetarëve individualisht. Çështja shtrohet në mënyrë të koplikuar në shtetet federale. Disa kushtetuta bëjnë dallime në mes rrethit të propozuesve të autorizuar, kur është fjala për vlerësimin e kushtetutshmërisë, gjegjësishtë kur kërkohet vlerësimi i legalitetit. Në rastin tjetër hynë një rreth më i gjërë propozuesish. Në zhvillimin e sistemit të gjyqësisë kushtetuese, bie në sy zgjerrimi gradual dhe shkallëzorë i rrethit të propuzuesve të autorizuar. Shembulli i kësaj është ke gjykata më e vjetër kushtetuese – gjykata kushtetuese e Austris para së cilës edhe qytetarët mund të incojnë kontestin me kusht që dispozita mund të aplikohet në ta dhe që kan shterurë të gjitha mjetet e tjera juridike. Kushtetuta e këtij vendi u japë të drejtë të nisjes së procedurës edhe një të tretës të deputetëve të dhomës së ulët të parlamentit, me çka është mbrojtur opozita, si dhe e drejta vetë gjykatës kushtetuese që të nis procedurën e ex officio.

Procedura para ksaj gjykate, sipas rregullës zhvillohet në dy faza: procedura paraprake dhe faza e shqyrtimit dhe e vendimmarrjës. Së pari hulumtohët a e ka parashtruar propozimin propozuesi i autorizuar, a është fjala për aktin e përgjithshëm që është në fuqi, si dhe çështjet e tjera procesore. Në fazën e shqyrëtimit, gjykata mund të mbajë diskutim publik, ndërsa në mbledhjen e veçantë, i qaset kshillimit dhe votimit. Procedura përfundon me vendimin, - aktgjykimin në të cilin e zgjedh meritumin e kontestit. Gjatë procedurës, gjykata mund të nxjerr edhe akte të tjera siç janë aktvendimi për urdhëresën e masave të përkoshme në mënyrë që paramarrjës së vendimit definitiv, të pengohet paraqitja e pasojave të ndëmshme të aktit të atakuar. 4.4 Efekti i vendimeve të gjykatave kushtetuese

Në teori, gjykatat kushtetuese shenohën shpeshë edhe si ligjëvënës negativë, sepse me vendimet e tyre anulohen apo abrogohen ligjet e tëra, apo dispozitat e tyre parcialisht. Sikur që ligji u përket numrit të pacaktuar të rasteve dhe gjithë subjekteve, ashtu edhe

mendimet veprojnë ndaj të gjithve ( erga omnes ).Natyrishtë, kjo vlen per sistemet në të cilat, kontrollin e kushtetueshmërisë dhe legalitetit e ushtrojnë gjykatat kushtetuese. Në ato vende ku gjykatat e rregullta ushtrojnë kontrollin, vendimi i gjykatës u rreferohet vetëm rsteve konkrete dhe vlen veëtëm për palët në kontest ( inter partes ). Në këto sisteme, gjykata vetëm refuzon që në rastin konkret të zbatojë dispozitën, duke e konsideruar jokushtetuese por dispozita mbetet në fuqi. Dobësia e këtijë sistemi qëndron në pasigurinë juridike, ngase nuk dihet a do të aplikojnë dispozitën e tillë edhe në rastet e tjera, gjykatat apo edhe gjykatat e tjetra do ta konsiderojnë jo kushtetues.

Vendimi i gjykatës kushtetuese, shpallët në gazetën zyrtare apo në organin në të cilin është votuar akti i anuluar apo i abroguar. Nga momenti i proklamimit, pushon të jëtë në fuqi ligji apo dispozita tjetër, që e ka vlerësuar gjykata si kushtetues dhe jolegal. Gjykata mund të vendosë se gjith ligji apo ndonjë akt tjetër i përgjithshëm, apo vëtëm disa paragrafe të tij është në mospajtim me kushtetutën, gjegjësishtë ligjin. Vendimi i gjykatës kushtetuese përbëhet nga dispozitivi dhe arsyetimi. Fuqi juridike ka vetëm dispozitivi. Shkaku i preshtigjit dhe të autoritetit të lartë që e gzon gjykata kushtetuese, kanë ndikim të rëndësishëm edhe strukturat e gjyqit të cekur në arsyetim, por ato nuk janë formalishtë obligative.

Kontestet për ligjshmërinë dhe kushtetueshmërinë gjykatat kushtetuese i zgjedhin në shkallën e parë. Ndërkaq për dallim nga vendimet e gjykatave të tjera apo të oraganeve shtetërore, në vendimin e gjukatës kushtetuese nuk mund të parashtrohet ankesë, as çfardo mjeti tjetër juridik. Vendimet e gjykatave kushtetuese janë definitive, obligative dhe të eksekutueshme menihere. Për ekzekutimin e tyre, kushtetutat e obligojnë m së shpeshti vetë qeverinë respektivishtë organet ekzekutive të pushtetit.

Vendimet e gjykatave kushtetuese kanë efekt mbi të gjitha raportet qe shfaqën nga momenti i shpalljës së vendimit. Ky është veprim ex nunc, prej tani për të ardhmen. Ndërkaq, pasi që ligji apo dispozita tjetër, që i ka vlerësuar gjykata kushtetuese se janë se jo kushtetuese ose jo ligjitime, ka gjeneruar pasoja të caktuara, shtrohet pyetja se a do të lejohet mbajtja e pasojave te tilla. Nga ana tjetër nëse mund të vihën në pyetje të gjitha pasojat e dispozitës që është një kohë të gjatë në fuqi, kjo do të sillte një pasiguri të madhe juridike. Së këtejmi kushtetutat, në rastet e këtilla, kërkojnë rugedalje në zgjedhjet me kompromis. Gjykatës kushtetuese i lejohet të vlerësojë duke u nisur nga pesha e jokonstitunacionalizmit dhe jo legalitetit të vlerësojë pasojat e dëmshme, që i ka gjeneruar dispozita e tillë, të vendosë për fuqinë retroaktive të vendimit. Në këtë rast vendimi i gjykatës kushtetuese vepron ec tune, që do të thotë prej tani. Porse për të ruajtur siguria juridike, e drejta për kthim në gjendjen e më parshme, ( restitutio in integrum ) lejohet vetëm për një periudh të arsyeshme, zakonishtë për një vitë ose gjashtë muaj, para marrjës së vendimit të gjykatës. Subjekteve që gjatë kësaj periudhe, me akt individual të nxjerr në bazë të aktittë dështuar të përgjithshëm, ndonjë e drejtë apo

interes, kanë mundësi që nga autori i aktit të tillë, të kërkojnë revizionin e tij në pajtim me vendimin e gjykatës kushtetuese.

Në teori dhe praktik të gjykimit kushtetues, ka kontaversa për rolin e këtyre instituteve. Theksohet se gjykatat kushtetuese, vendosin për qështje madhore politike dhe realizojnë ndikim të rëndësishëm, jo vetëm regullimin e qështjeve që vështrohen me ligj, por edhe mbi jetën e gjithmbarshme. Bëhen vrejtje se për një rolë aq të rëndësishëm nuk kanë legjimitet zgjedhor të marur nga qytetarët. Në përgjegje ndaj këtyre tezave, në teori theksohet se gjykatat kushtetuese udheheqën vetëm me kushtetutë dhe me motive juridike dhe se ne qdo menyrë përmbahen nga politika. Në këtë bazë është shfaqur doktrina amerikane për vetkufizimin e gjuqit, sipas së cilës gjykata duhet të hëtë e kujdeshme në mënyrë rigoroze që të mos hyjë në çështje politike dhe të tjera, që nuk hyjnë në obijektin e së drejtës kushtetuese. Nëse do të ndodhte kjo, edhe kur gjykata vihet mbi dhe jashtë kushtetutës ajo e shkel vet kushtetutën. Gjykata kushtetuese nga ana tjetër nuk bën të zbatojë as krejtësishtë restrktivishtë doktrinën e vetëpërbajtjës, sepse në atë rast, ngushtohet dhe paralizohet funksioni që i ka destinuar kushtetuta gjykatës.

Gjykata kushtetute Austriake sidomos ne fillim, ua është përmbajtur në mënyrë mjaftë strikte parimit të vetëpërmbajtjës. Në kohën më të rre, gjykatat kushtetuese, po edhe ajo Austriake gjithnjë e më shumë po vendosin për një veprim më të lirë. Gjykata kushtetuese e Gjermanisë. Në këtë aspekt, paraprinë duke konsideruar vetën “mbrojtës luftarak i demokracisë”.

Prof. Dr. N. Pobriq INICIATIVA POPULLORE DHE REFERENDUMI

1. Nocioni i demokracisë së drejtëpërdrejtë dhe të gjysëm drejtpërdrejtë. Demokracia hyn në radhën e nocioneve dhe dukurive markante politike, që nuk u

konvenojnë definimeve koncize dhe të thjeshta. Në kuptimin etimologjik të fjalës, demokracia rrjedh nga fjalët greke demos (populli) dhe (kratein) që në konceptin tekstual do të thote se demokracia është sundimi i popullit. Edhe më i vjetër është botëkuptimi i

ndërlikuar i demokracisë, si sundim, sepse ajo në disa elemente dhe modalitete të veta mund të shfaqet në forma të llojllojshme. Së këtejmi është më drejt të flitet mbi demokracitë, e jo për demokracinë.

Demokracia e drejtpërdrejtë është praktikimi integral i idesë së demokracisë si

sundim i drejtpërdrejtë i popullit. Demokracia e drejtpërdrejtë apo e ashtuquajtura “Demokracia popullore” është një sistem i atillë, në të cilin populli realizon sovranitetin e vet pa ndërmjetësues. “Me konceptin e sovranitetit të ndarë (popullor), ajo do të ishte në pajtim vetëm me zbatimin e demokracisë së drejtpërdrejtë, ndërsa me konceptin e sovranitetit të popullit të pandarë është në pajtim demokracia e drejtpërdrejtë dhe e zhdrejtë”. 1 Demokracia e drejtpërdrejtë ekziston, kur përfaqësuesit e një bashkësie politike, mblidhen në një vend dhe vendosin për punët publike. Kuptohet nëse nën demokracinë e drejtpërdrejtë nënkuptohet shprehimisht pjesëmarrja e të gjithë qytetarëve në marrjen e të gjitha vendimeve, që u përkasin, atëherë forma e tillë dhe kjo formë politike, duket abstrakte. Në shoqëritë moderne dhe në shtetet moderne fizikisht është e pamundur që të gjithë të vendosin për gjithëçka, e të mos flasin se edhe madje nga pikëpamja e zhvillimit etik dhe intelektual të shoqërisë, kjo nuk është e dëshirueshme. Një nga ithtarët më të rëndësishëm të demokracisë së drejtpërdrejtë është Zh. Zh. Ruso, sipas botëkuptimit të të cilit, siç vëren në mënyrë ngapak cinike Norberto Bobio, individi ishte dashur që prej mëngjesit deri në muzg të marr pjesë në plotësimin e detyrave të veta, kështu që ky, atëherë do të ishte qytetar total, e jo njeri total. Ndërsa qytetari total edhe shteti total paraqesin dy anë të medaljes së njëjtë. Pikërisht në situatën e imagjinuar kësi soji, do të ndodhte politizimi i plotë i njeriut, shkrirja e tij në qytetarin dhe zhdukja e plotë e sferës private të qytetarit, në favor të autoritetit publik dhe të ushtrimit të punëve botore.2

Format më të herëshme të demokracisë së drejtpërdrejtë janë shfaqur në shekullin

e V dhe të VI para Erës sonë, në formë të kuvendit të të gjithë qytetarëve të Athinës (Eklezioni), në të cilat mirreshin vendime të rëndësishme. Në sistemin e tillë nuk ka ekzistuar dallimi në mes atyre të cilët ushtrojnë pushtetin dhe atyre mbi të cilët ushtrohet pushteti, duke përjashtuar robët. Të gjithë qytetarët e lirë prezantonin shtetin, pikërisht, ata ishin shteti, prandaj nuk kishte nevojë për formimin e organeve të veçanta shtetërore. Mënyra e këtillë e funksionimit të të autoritetit shtetëror, vështruar nga aspektet e formave edhe mënyrave të tanishme shtetërore juridike të organizimit të shtetit, mund të shenjëzohet vetëm si “kuriozitet historik”. Demokracia e drejtëpërdrejtë, çfarë është shënuar në kohën antike, nga aspekti i shteteve bashkëkohore, sidoqoftë bie në domenin e utopisë. Por, megjithëse në formë të tillë, sot pothuajse e pamundshme, demokracia antike si demokraci e drejtpërdrejtë paraqet aso trajte për konstituimin e ingerencës politike, e cila e kishte bërë atë pushtet publik, ndërsa raportet elementare shoqërore i kishte bërë raporte politike. Sot është e pamundur t’i tubosh të gjithë qytetarët e shtetit në 2 Prof. dr. Smiljko Sokol – Prof. dr. Branko Smerdel: E drejta kushtetuese, faqe 130. 2 Shiko: Norberto Bobio; Ardhmëria e Demokracisë, Beograd, 19990, faqe 41.

një vend, prandaj demokracia e drejtpërdrejtë si një sistem i tërësishëm politik nuk është e mundshme, aplikimi i saj është i mundshëm në njësi të vogla teritoriale, çfarë janë njësitë e vetqeverisjes lokale.

Demokracia e drejtpërdrejtë si mënyrë e marrjes së vendimeve politike është

zëvendësuar me demokracinë përfaqësuese. “Demokracia përfaqësuese do të thotë se vendimet kolektive që i përkasin mbarë shoqërisë, nuk mirren drejtpërdrejt nga ata të cilët e sajojnë atë kolektiv, porse nga personat e zgjedhur me këtë qëllim”.3 Demokracia përfaqësuese është mohuar nga pozicioni i doktrinës së kontratës shoqërore dhe të sovranitetit popullor për arsye se ajo formë e demokracisë, sipas doktrinave në fjalë, është formë e tjetërsimit të sovranitetit nga bartësi i saj autentik. Pikërisht nën ndikimin e kritikave për të cilat është fjala, janë zbatuar disa mjete me qëllim të zbutjes së pasojave negative të sistemit përfaqësues të pushtetit, ndër të cilat më të spikaturat janë: Kohëzgjatja e shkurtër e mandatit të përfaqësuesve të popullit, revokimi, mandati imperativ etj. Ajo që sot, në shtetin modern e ka realizuar, është ekzistimi i disa instituteve të demokracisë së drejtpërdrejtë, gjegjësisht të disa formave të pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë të qytetarëve në ushtrimin e pushtetit politik. Me anë të atyre formave, demokracia përfaqësuese është transformuar në demokraci të gjysëm drejtëpërdrejtë. “Së këtejmi, sot mund të flitet më parë për demokracinë gjysëm të drejtpërdrejtë si një sistem politik, në të cilin sovraniteti popullor jetësohet qoftë me anë të përfaqësuesve të zgjedhur qoftë drejtëpërdrejt me anë të vet popullit”.4 Demokracia gjysëm e drejtpërdrejtë, pra është kombinim i demokracisë së drejtpërdrejtë dhe përfaqësuese. Në sistemin e demokracisë së gjysëm drejtpërdrejtë ekzistojnë organet përfaqësuese (parlamenti dhe të tjerat), “por për çështjet më të rëndësishme, veqmas në sferën e legalitetit, populli rezervon për veten marrjen e vendimeve pa pjesëmarrjen e përfaqësuesve të popullit, apo në kombinim me këtë”.5

Ekzistojnë disa forma të demokracisë së drejtpërdrejtë të cilat, duke u kombinuar

me demokracinë përfaqësuese praktikohen në jetën e përditëshme. Këto janë: iniciativa popullore dhe e drejta e peticionit, referendumi, vetoja e popullit dhe plebishiti. 2. Iniciativa popullore dhe e drejta e peticionit.

Iniciativa popullore është e drejtë e popullit – votuesit që t’i propozojnë organit përfaqësues ndërrimin apo miratimin e kushtetutës, respektivisht ndërrimin apo miratimin e ligjit. e drejta për inicimin e nismës së popullit mund të vie jo vetëm nga numri i caktuar i qytetarëve por edhe nga organizatat (shoqatat) e tyre, si dhe nga bashkësitë e caktuara territoriale – politike. Iniciativën popullore, e cila formulohet më së shpeshti si peticion me nënshkrimin e një numri të caktuar të qytetarëve – votuesve (në mënyrë që iniciativa popullore të jetë e vlerëshme juridikisht dhe të ketë efekte të caktuara juridike,

3 Ibid, faqe 42. 4 Pavle Nikoliç: E drejta kushtetuese faqe 243. 5 Ratko Markoviç, Punimi i cituar, faqe 260.

mund ta konstituojnë me nënshkrim, numri më i vogël që nevojitet i iniciatorëve. Organi përfaqësues mund ta marrë atë në shqyrtim. Iniciativa popullore është aso mjeti i demokracisë së drejtpërdrejtë që u bën të mundur qytetarëve – votuesve që të nxjerrin ligjin që e konsiderojnë të nevojshëm, sepse me këtë instrument e detyrojnë parlamentin që për ligjin që propozohet me anë të iniciativës popullore të ushtroj shqyrtimin në parlament dhe në fund të votohet për miratimin e ligjit të tillë. Iniciativa e qytetarëve mund të ngërthej propozimin e redigjuar të aktit (kushtetutës, ligjit etj.). Për projektin e akteve deklarohet organi përfaqësues duke u nisur nga solucionet kushtetuese dhe mund të realizohet iniciativa që për këtë akt të deklarohen qytetarët me anë të referendumit. Iniciativa popullore nuk mund të ngërthej propozimin në formë të aktit të redigjuar por se vetëm përcaktimet e përgjithshme për përmbajtjen e dëshiruar të atij akti. Në atë rast, organi përfaqësues përgatit projektin e aktit për të cilin merret vendimi vetëm nga ajo ose i’a dërgon për referendum, varësisht nga solucioni që e parasheh kushtetuta.

Iniciativa popullore mund t’i ketë dy forma, siç kemi theksuar deri diku. Forma e

parë është e thjeshtë apo iniciativë joformale. Parashtruesit e saj theksojnë qëllimin dhe logjikën e ligjit, të cilin dëshirojnë ta aprovojnë, gjë që bëhet orientim parlamentit që të hartoj tekstin integral të ligjit. Iniciativa e këtillë popullore e obligon parlamentin që ta marr në shqyrtim dhe në bazë të saj të përpiloj propozimin e ligjit. Forma e dytë është iniciativa e formuluar, e cila është, në të vërtetë projektligj i hartuar në mënyrë nomoteknike. P.sh. formën e këtillë të iniciativës popullore e përmban kushtetuta e Italisë e vitit 1948, në nenin 71 të së cilës thuhet: “Populli ushtron iniciativën ligjvënëse, me propozimin e më së paku 50.000 votuesve të projektligjit të redigjuar nëpër nene”.

Kur parlamenti, në bazë të propozimit në formë të iniciativës popullore, e boton

ligjin, ai ligj është miratuar definitivisht. Por, nëse parlamenti nuk e miraton ligjin, kushtetuta mund të sankcionoj që projektligji që është formuluar në bazë të iniciativës popullore, të dal në referendum. Në këtë rast kishte për tu bërë fjalë për “Demokracinë e përsosur”, pasi që ligji mund të miratohet nga ana e qytetarëve, pa pjesëmarrjen e parlamentit.

Përpos modaliteteve të cekura ekzistojnë edhe modalitetet tjetërfare të iniciativës popullore. Iniciativa popullore për ndërrimin e kushtetutës ekziston në një numër më të vogël vendesh. Në Zvicër, kërkesa për ndërrimin e kushtetutës mund të parashtrohet nga 100.000 qytetar – votues dhe pikërisht në formë të iniciativës joformale, apo në formë të propozimit nomoteknik (neni 120 dhe 121 i Kushtetutës së Zvicrës). Iniciativa popullore për ndërrimin e kushtetutës ekziston edhe në kantonet e Zvicrës, si dhe në një numër shtetesh (njësishë federale) të SHBA-ve që është rregulluar me kushtetutat e kantoneve në fjalë dhe të njësive federale. Është shumë më e përhapur iniciativa popullore për miratimin (ndërrimin) e ligjit. Kësi soj, bie fjala në Itali, së paku 50.000 votues mund të parashtrojnë kërkesë për marrjen e ligjit dhe ate pikërisht në formë të propozimit

nomoteknik (kushtetuta e Italisë e vitit 1948, neni 41 al.2). Në Spanjë nevojiten së paku 500.000 nënshkrime të verifikuara, mirëpo iniciativa nuk është e mundëshme në fushat ligjvënëse të tatimit, të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe në disa fusha të tjera. Kushtetuta e Spanjës e vitit 1978 neni 87 pika 3). Iniciativën popullore për miratimin (ndërrimin e ligjit) e njohin edhe kushtetutat e disa shteteve të tjera. E drejta për peticion si formë e demokracisë së drejtpërdrejtë është e drejtë e individit apo të grupit të qytetarëve që të ankohen apo të paraqesin propozime organit ligjvënës. Në teorinë kushtetuese – juridike, por edhe në të drejtën kushtetuese pozitive dallojnë peticioni në kuptimin më të gjerë dhe peticioni në kuptimin më të ngushtë. Peticioni në kuptimin e gjerë të fjalës, manifestohet në të drejtën e çdo njeriu, por edhe të atij që nuk është shtetas i shtetit të caktuar, që të dërgoj ankesë për organet e atij shteti. Peticioni është e drejtë personale e cila nëse është paraparë me kushtetutë, u përket të gjithë njerëzve që gjenden “nën jurisdikcionin” e shtetit të caktuar. “Në praktikë peticioni në kuptim të gjerë përfshinë më së shpeshti ankesën për veprimin, apo për aktet veç e veç të organeve administrative”.6 E drejta e peticionit në kuptimin e ngushtë u përket vetëm shtetasve të shtetit të caktuar. Kjo e drejtë përfshinë propozimin e zgjedhjes së disa çështjeve nga kompetenca e organit ligjvënës, veçmas parashtrimin e propozimeve ligjvënëse, ose të mendimeve mbi propozimet ligjvënëse. Në mes të iniciativës popullore dhe të së drejtës së peticionit në kuptimin e ngushtë, ekzistojnë dy dallime elementare. Në rastin e së drejtës së peticionit, organi ligjvënës nuk është i obliguar të zbatoj procedurën legjislative, veç se këshilli kompetent mund ta hedhë poshtë peticionin. Në rastin e iniciativës popullore, procedura ligjvënëse duhet të zbatohet doemos. Përveç kuptimit të shtjelluar, e drejta e peticionit në kuptimin e ngushtë u përket qytetarit (shtetasit) si individ ndërsa iniciativën popullore, nëse e sankcionon kushtetuta mund ta shfrytëzoj që vetëm numri i caktuar i zgjedhësve, ose përqindja e caktuar e organit zgjedhor.

3. Referendumi. Referendumi është një formë e vendosjes së drejtpërdrejtë me të cilën qytetarët

drejtpërdrejt, në vota të fshehta, deklarohen për ndonjë çështje e cila do të formulohet më së shpeshti asi soji që ndaj saj mund të jepet përgjigje me po ose jo. Objekt i referendumit mund të jetë votimi për propozimin e ndonjë akti të përgjithshëm juridik (kushtetuta, ligji ose akti tjetër) por edhe çështja tjetër. Ei referendumit justifikohet me teorinë e sovranitetit popullor. Me aplikimin e kritereve të llojllojshme, është e mundur të përcaktohen llojet e ndryshme të referendumit, që ekzistojnë në sistemet bashkëkohore juridike. Sipas objektit, dallohen referendumi kushtetutvënës, legjislativ, administrativ, financiar në sferën e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe të së drejtës ndërkombëtare e kështu me radhë. Sipas kohës, dallojnë referendumi paraprak dhe i mëvonshëm. REferendumi paraprak, siç e përcakton edhe vet emri, i paraprinë aktit që duhet ta miratoj

6 Prof. dr. Smilko Sokol – Prof. dr. Branko Smerdel: E drejta kushtetuese faqe 146.

organi shtetëror dhe me këtë referendum përcaktohen parimet e përgjithëshme për atë akt. (P.sh. me referendumin e mbajtur më 1946 është vendosur se Italia do të ketë formën republikane të pushtetit, pas së cilit pasoi miratimi i Kushtetutës së Italisë). Referendumi aksesor që del poashtu nga definimi i tij terminologjik, pason pas miratimit të aktit nga ana e organit kompetent shtetëror. Me këtë referendum, akti verifikohet ose nuk verifikohet. “Referendumi aksesor ka karakter të konfirmimit, të ratifikimit të aktit të aprovuar. Duke u nisur nga ajo se, sipas rregullës në rastet e tilla është fjala për ligjet, këto dy lloje të referendumit quhen referendum Ante legen dhe referendum post legem”.7

Nga aspekti i efektit dallohet referendumi konstituiv, qëllim i të cilit është

vërtetimi i veprimit dhe vlerës dhe veprimit të një akti dhe referendumi abrogativ, qëllim i të cilit është anulimi i aktit që është në fuqi e që gjatë kësaj ai akt nuk zevendësohet me tjetrin. Në bazë të bazës juridike dallojnë referendumi obligativ dhe fakultativ. Referendumi obligativ si i tillë është i paraparë me kushtetutë, sipas të cilës akti i caktuar nuk mund të hyj në fuqi nëse nuk ka pëlqimin e votuesve, që do ta shprehin vullnetin e vet në referendum. Referendumi fakultativ është asi aspekti i referendumit që mund të kërkohet nga subjetktet e caktuara dhe në situata të caktuara, mirëpo që nuk është e detyrueshme të realizohet (bie fjala mund ta kërkoj një përqindje e zgjedhësve, një numër i caktuar i njësive federale dhe autonome në shtetin federal ose regjional numri i caktuar i deputetëve në parlamend apo shefi i shtetit në rast konflikti të dhomave të parlamentit dhe në rrethana të ngjashme). Nga aspekti i obligueshmërisë së vendimeve të marra në referendum, dallojnë referendumi obligativ dhe referendumi këshillëdhënës. Referendumi këshillëdhënës është ajo formë e referendumit, objektiv i së cilit është që me anë të tij të shprehet mendimi për ndonjë akt, që miratohet në parlament. Kur lypset të miratojnjë vendim të rëndësishëm, për parlamentin, ka rëndësi që me anë të referendumit të marr mendimin e organit zgjedhor. Mendimi i qytetarëve i shprehur në referendum, mund të ketë një rëndësi të veqantë politike, mirëpo në aspektin juridik nuk e obligon parlamentin. Shkalla e lidhmërisë politike të parlamentit me mendimin e qytetarëve, në themel varet më së shumëti nga raporti i fuqive politike në shtetin e caktuar.

Një lloj i veçantë i referendumit është referendumi i arbitrazhit që shfrytëzohet në

situatat, kur një organ shtetëror, sipas rregullës shefi i shtetit, ia paraqet organit zgjedhor kontestin në mes tij dhe parlamentit apo kontestin në mes të dhomave të parlamentit. Akti që është aprovuar me anë të referendumit të arbitrazhit, ka fuqi të njëjtë juridike sikur të ishte nxjerrur në parlament. Akti i tillë mund të ndryshohet vetëm në mënyrën e njëjtë në të cilën është miratuar. Ky lloj i referendumit në praktikë shfrytëzohet rrallë, përndryshe si edhe referendumi në përgjithësi.

Për të pasë esencën e vet reale, referendumit i nevojitet që të plotësohen kushtet e

caktuara. Një nga konditat e rëndësishme është që votuesit mund të shprehin lirisht

7 Pavle Nikoliç: E drejta kushtetuese faqe 246.

vullnetin e tyre të njëmendët që do të thotë se ata shprehen pa presion, frikë, detyrim etj. Është me rëndësi se fushata e referendumit lypset të jetë e lirë, me mundësi të njëjta edhe për ata që janë “pro” edhe për ata që janë “kundër”. Kushti i dytë i rëndësishëm për realizimin e referendumit si model i shprehjes së vullnetit të qytetarëve është kompetenca e zgjedhësve, që do të thotë se është e dëshirueshme njohja e çështjeve për të cilat vendoset në referendum. Një kusht i veçantë i efektivitetit të referendumit është mënyra e shtruarjes së çështjes së referendumit, që nuk bën të ketë domethënie të dyfishtë, të shumëfishtë ose të paqartë dhe të papërcaktuar. Në një çështje të referendumit nuk mund të ngërthehen dy çështje. Çështja e referendumit lypset të jetë e thjeshtë – p.sh., “për” apo “kundër” ligjit të caktuar, “për” apo “kundër” asaj se të huajët kanë të drejtë vote në bashkësitë lokale politike etj. 4. Referendumi kushtetues.

Referendum kushtetues quhet çdo formë e revizionit të kushtetutës, drejtpërdrejt

nga organi zgjedhor. Duke e pasë parasyshë obligueshmërinë dhe joobligueshmërinë e revizionit të kushtetutës me anë të referendumit dallohen: referendumi absolutisht obligativ kushtetutdhënës, referendumi relativisht obligativ kushtetutdhënës dhe referendumi i obligueshëm fakultativisht kushtetutdhënës.

Referendumi absolutisht i detyrueshëm kushtetutdhënës aplikohet atëherë, kur për

çdo revizion të kushtetutës duhet të vendosë referendumi (parcial ose total). Referendumi i këtillë kushtetutdhënës zbatohet sot në Zvicër sipas kushtetutës së vitit 1874. Çdo ndërrim kushtetutar sipas kushtetutës në fjalë, duhet të vihet në referendum e që gjatë kësaj, për tu aprovuar ndryshimi, lypset të deklarohen për të shumica e zgjedhësve që i janë çasur referendumit, me kusht se referendumit i’u kanë përveshru së paku gjysma e gjithë votuesve të regjistruar. Për pranimin e ndërrimit të kushtetutës kërkohet që për ndërrimin të deklarohet edhe shumica e kantoneve, apo më saktësisht shumica e votuesve që kishte marrë pjesë në referendum brenda kantonit. Në Zvicër referendumet obligative kushtetutdhënëse zbatohen edhe në nivelin e kantoneve. Referendumi relativisht obligativ kushtetutdhënës është aso forme e referendumit kushtetutdhënës, që duhet të shpallet vetëm për ndërrimin e disa dispozitave kushtetutare e që është caktuar në vet kushtetutën. Dispozitat e tjera kushtetuese ndryshojnë me procedurën tjetër fare të revizionit, që është caktuar edhe me kushtetutë. Referendumi relativisht obligativ kushtetutdhënës zbatohet, bie fjala në disa shtete (njësi federale të SHBA-ve).

Referendumi fakultativ kushtetutdhënës, në praktikë aplikohet më së shpeshti.

Për tu shpallur kjo formë e referendumit kërkohet vullneti i subjekteve të caktuar me kushtetutë. “Kjo do të thotë se referendumi nuk është e thënë të jetë i zbatuar me njërin,

mirëpo mund të zbatohet në çdo rast të revidimit kushtetues”.8 Më së shpeshti organi ligjvënës është ai organ shtetëror nga iniciativa e të cilit varet shpallja e referendumit fakultativ kushtetutdhënës, mirëpo ky mund të jetë edhe shefi i shtetit. Referendumi fakultativ kushtetutdhënës parashihet nga shumë kushtetuta (kushtetuta e Italisë nga viti 1948, kushtetuta e Francës nga viti 1958, kushtetuta e Spanjës nga viti 1978, kushtetuta e Kroacisë nga viti 1990). Përpos formave të cituara të referendumit kushtetutdhënës ekziston edhe referendumi i ashtuaquajtur latent kushtetutdhënës. Deri në zbatimin të këtij lloji të referendumit kushtetutdhënës vie kur zgjidhet kuvendi i posaçëm kushtetutdhënës, detyrë e të cilit është aprovimi i revidimit të kushtetutës, apo kur revidimin e kushtetutës e bën organi i rregullt ligjvënës, por jo ai që ka mandat në kohën e inicimit të procedurës së revidimit, kur ai organ ligjvënës shpërndahet, veç se organi i posazgjedhur ligjvënës i cili, pas revidimit të kushtetutës së aprovuar vazhdon funksionin e vet legjislativ. Sistemi i referendumit latent kushtetutdhënës ekziston edhe te ajo formë e revidmit të kushtetutës kur para miratimit të vendimit definitiv, pritet skadimi i mandatit të organit reprezentativ, brenda të të cilit kishte filluar procedura e revidimit. (procedura e këtillë e revidimit të kushtetutës aplikohet në Suedi dhe Norvegji). Në të gjithë rastet e përmendura, zgjedhësve u është e njohur se deputëtët e sapozgjedhur në organin përfaqësues do të aprovojnë kushtetutën e re apo të ndryshojnë kushtetutën ekzistuese, prandaj votat e veta ua japin atyre partive dhe kandidatëve politik, që prezantojnë qëndrimet dhe mendimet e tyre në pikëpamje të revidimit të kushtetutës. Pra, në rastin e zbatimit të referendumit latent kushtetutdhënës, qytetarët nuk votojnë drejtpërdrejt për revidimin e kushtetutës, por vendimin për këtë e merr organi përfaqësues, me rastin e zgjedhjes së të së cilit qytetarët duke zgjedhur kandidatët e caktuar, fshehurazi, në mënyrë të zhdrejtë, vendosin se në cilin drejtim dhe çfarë, sipas përmbajtjes do të jenë ndërrimet kushtetuese, respektivisht kushtetuta e re. 5. Referendumi ligjvënës.

Kriteret të cilat kanë përcaktuar format e referendumit kushtetutdhënës, vlejnë

edhe për referendumin ligjvënës. Referendumi absolutisht i obligueshëm ligjvënës, shfrytëzohet në rastet kur të gjitha ligjet miratohen me referendum. Referendumi relativisht obligativ ligjvënës zbatohet vetëm me rastin e aprovimit e llojeve të caktuara të ligjeve, që është sankcionuar me kushtetutë. Referendumi fakultativ ligjvënës zbatohet vetëm me iniciativën e subjekteve të caktuar me kushtetutë. “Pra, referendumi nuk duhet të shpallet për asnjë ligj, por mund të shpallet gjithëherë për çdo ligj”.9

Te verifikimi i referendumit ligjvënës, në teorinë kushtetuese dhe praktikën

kushtetuese janë evidente referendumet latente ligjvënëse dhe referendumet këshillëdhënëse ligjvënëse. 8 Prof. dr. Smilko Sokol – Prof. dr. Branko Smerdel: E drejta kushtetuese, faqe 137. 9 Ibid faqe 138.

Kur miratohet ligji me anë të referendumit, teoria dhe praktika konstitucionale

shtrojnë me të drejtë çështjen – kush mund ta ndryshoj në atë mënyrë ligjin e miratuar? A mund ta ndryshoj vetëm autori i tij, me këtë rast organi zgjedhor, apo mund ta bëj këtë edhe organi përfaqësues? Këtë çështje kushtetutat e zgjedhin në mënyra të ndryshme. Disa kushtetuta parashohin se organi ligjvënës është i autorizuar të ndryshoj të gjitha ligjet, pa marrë parasyshë se si janë miratuar ato ligje, me kusht që disa kushtetuta kërkojnë të kaloj koha e caktuar nga shpallja e referendumit deri në ndryshimin e ligjit nga ana e organit ligjvënës. Në qoftë se kushtetuta “heshtë” lidhur me këtë, në teorinë kushtetutare konsiderohet se organi ligjvënës është i autorizuar të ndryshoj ligjet e miratuara me referendum, sepse, ligji si i tillë ka të njëjtën forcë juridike pa marrë parasyshë aprovuesin dhe procedurën e aprovimit. 6. Vetoja popullore.

Në teorinë kushtetutese dallohen referendumi ligjvënës në relacion me veton

popullore legjislative. Në rastin e referendumit ligjvënës, po qe se referendumi nuk ka karakter konsultativ, vetëm se të vendosjes, ligji fiton vlefshmërinë juridike, respektivisht bëhet ligj që nga momenti i votimit nga trupi zgjedhor, për dallim nga kjo, prakticizmi i vetos ligjvënëse popullore qëndron në atë që ligjin e miraton organi ligjvënës, pas së cilës gjë, ligji hyn në fuqi, shpallet, e edhe mund të zbatohet. Organi votues me vota të drejtpërdrejta, më së shpeshti me anë të pasojës së iniciativës së nisur popullore, me shpalljen e vetos ligjvënëse, vendos se a do të mbetet edhe më tej në fuqi ligji, apo jo. Instituti i vetos ligjvënëse popullore parashihet p.sh. në kushtetutën e Italisë, të vitit 1948. Me fjalë të tjera vetoja popullore ligjvënëse si nënlloj i referendumit legjislativ është forma më e butë e pjesëmarrjes së zgjedhësve në organet ligjvënëse. Ligji është vepër e parlamentit, mirëpo mund të zbatohet vetëm pasi që organi zgjedhor te jap pëlqimin për atë ligj. Gjithashtu, ligji i cili është tashmë në fuqi dhe që po aplikohet, pas kohës së caktuar mund t’i nënshtrohet kontrollit dhe vlerësimit të organit zgjedhor, i cili organ mund t’i kundërvihet atij ligji me veton e vet, si pasojë e së cilës ndodhë abrogimi i atij ligji (kastacioni). Në këtë situatë, sipas natyrës së çështjeve, efekti i vetos popullore mund të ndikoj vetëm pëprara (pro futuro). Është e mundshme edhe situata që ligji të cilin e ka aprovuar parlamenti mund të aplikohet vetëm nëse pas afatit të caktuar, një numër i caktuar i votuesve nuk ka kërkuar që ai ligj të paraqitet në votimin e popullit. Nëse përkitazi me ligjin në fjalë pason vetoja popullore, konsiderohet se ligji nuk është aprovuar asnjëherë. Vetoja popullore në këtë rast, ka efekt retroaktiv. Shikuar juridikisht, vetoja popullore ka rendësi të vetos të prishjes, të cilit i është nënshtruar ligji, i miratuar më parë në parlament. Roli i vetos popullore është që të bëj kastacionin e ligjit i cii tashmë ekziston për çka nevoitet pjesa dërmuese e votave të votuesve të regjistruar.

Në teorinë kushtetuese juridike ekzistojnë mendime se vetoja popullore është një lloj i referendumit ligjvënës. Mirëpo, dallimet, janë të konsidetueshme. Pjesëmarrja e votuesve në referendumit ligjvënës është më e theksuar në raport me veton popullore dhe ka botëkuptim tjetër juridik. Në rast të vetos popullore, ligji tashmë ekziston, e ka miratuar parlamenti. Votuesit te rasti i vetos popullore kanë para vetes ligjin që është në rregull juridikisht. Çdo gjë që mund ta bëjnë ata është që ta bëjnë kasimin e atij ligji. Me anë të vetos popullore nuk bëhet kurrëfarë veprimtarie kreative ligjvënëse, veq se, në themel vetëm pamudnësohet aplikimi i ligjit tashmë të miratuar në parlament.

Kur është fjala për referendumin ligjvënës, teksti i miratuar në Parlament, nuk ka

akoma cilësi të ligjit. Për tu bërë ligj është e domosdoshme të jetë aprovuar edhe nga ana e votuesve, me anë të referendumit të mëvonëshëm, me çka, në realitet bëhet ratifikimi i ligjit. “Në referendum, për dallim nga vetoja popullore, qytetarët marrin pjesë aktivisht në krijimin e ligjit. Ata janë një autor i ligjit së bashku me parlamentin”.10 Plebishiti.

Dallimi në mes të referendumit dhe plebishitit nuk është konkret. Ky dallim është

subtil dhe i nuancuar. Kryesisht dallimi në mes të referendumit dhe plebishitit shprehet në faktin se në referendum, votuesit deklarohen për projekt kushtetutën apo për propozimin për ndërrimin e kushtetutës ekzistuese (referendumi kushtetutdhënës), apo kur votuesit në referendum deklarohen për ligjin (referendumi ligjvënës), ndërsa me plebishit votuesit deklarohen për besimin apo mosbesimin ndaj personit të caktuar politik, sipas mënyrës se lejohen ose nuk lejohen aktet e tija.

Me fjalë të tjera, nominalisht, votuesit deklarohen për propozimin e një akti, e

realisht deklarohen për besimin ndaj propozuesit të atij akti. Thënë më thjeshtë, në referendum votuesit deklarohen “për” ose “kundër” ndonjë akti e në plebishit deklarohen “për” ose “kundër” personit së caktuar.

Në teorinë e së drejtës kushtetuese, citohet se plebishiti është lloj i veçantë i

referendumit, sidomos brenda së drejtës ndërkombëtare, me të cilin realizohet e drejta për vetvendosje, si pasojë e së cilës pasojnë ndërrimet e rëndësishme shtetërore juridike (shkeputja, respektivisht shkarkimi brenda ndonjë shteti, shoqërorizimi ose inkorporimi në shtetin e caktuar etj.).11

Poashtu njëra nga diferencat elementare në mes të referendumit dhe plebishitit

është se plebishiti i referohet më shumë zgjedhjes politike, opcionit politik dhe vendosjes politike, se sa vendimmarrjes për ndonjë akt normativ, gjë që bëhet me referendum. 10 Ratko Markoviq: vep. e cit. faqe 267,. 11 Prof. dr. Smilko Sokol – Prof. dr. Branko Smerdel: E drejta kushtetuese, faqe 136.

Referendumi, i cili edhe përcaktohet nominalisht kështu, mund të përmbaj pak a

shumë elemente të plebishitit. Si shembull, citohet referendumi që ishte zbatuar në Francë më 27 prill 1969, në të cilin votuesit e Francës ishin deklaruar për ligjet të cilat kishin paraparë konstituimin e regjioneve dhe reformën e Senatit. Shumica e votuesve në francë kishin votuar “kundër” propozimit të ligjeve të cituara, pas së cilës gjë kryetari i republikës De Gol i kishte tërhequr nga jeta publike. Shembulli i cituar dëshmon se nën formën e referendumit për projektligjin, në realitet, kishte rrjedhur plebishiti me anën e së cilit votuesit ishin deklaruar drejtpërdrejt për besim (mosbesim) ndaj personit e cila “kishte qëndruar” pas projektligjeve të tilla.12

Regjimet demokratike nuk janë të prirur të praktikojnë plebishitin. Sepse jo rrallë,

praktika politike kishte dëshmuar se plebishiti ishte përdorur në regjimet autokratike, me anën e së cilit ishte fituar legjitimiteti për personin që kishte përfituar pushtetin shtetëror me dhunë apo në mënyrë formale legale. Është evidente, pra se veqmas në regjimet autokratike, mbi votuesit bëhet një presion i formë që ta ndjekin vullnetin e propozuesit të plebishitit. Edhe në sistemet demokratike politike dhe kushtetuese, personalitetet autoritare janë të prirur të shfrytëzojnë referendumin si plebishit për konfirmimin e autoritetit të tyre.

8. Format e demokracisë së drejtpërdrejtë në Bosnje e Hercegovinë.

Në pjesën normative të kushtetutës së Bosnjës dhe Hercegovinës, nuk ekziston

dispozita mbi format e demokracisë së drejtpërdrejtë. Vetëm në nenin 1 al.2 të kushtetutës ekziston dispozita se “Bosna dhe Hercegovina është shtet demokratik, që funksionon në pajtim me ligjin dhe në bazë të zgjedhjeve të lira dhe demokratike”. Ndërkaq, pjesë përbërëse e kushtetutës së Bosnjës e Hercegovinës është edhe Pakti Ndërkombmëtar mbi të Drejtat Civile dhe Politike dhe Protokolli i opcionit bashkë me atë pakt. Në nenin 25 al.1 të Paktit Ndërkombëtar mbi të Drejtat Civile dhe Politike, është rregulluar se çdo qytetar duhet të ketë të drejtën dhe mundësinë që pa diskriminim dhe përkufizime të pakuptueshme të marr pjesë në ushtrimin e punëve publike, direkt apo përmes përfaqësuesve të zgjedhur lirisht. Nga kjo është evidente se ideja e të drejtave njerëzore nuk është neutrale në aspektin politik vlerësues, por se është përcaktuar për sovranitetin e popullit dhe demokracinë. Përjashtimi i qytetarëve nga mundësia të ushtrojnë punë publike, në çfarëdo baze, trajtohet si diskriminim.

Standardi ndërkombëtar juridik i shprehur me nenin 25 al.1 të Paktit, nuk

përcakton formën konkrete të demokracisë. Këto ua lë shteteve, nënshkruese të paktit. Nga teksti i nenit 25 al.1 të paktit mund të konkludohet se demokracia mund të jetë e

12 Ratko Markoviq, Ibid, faqe 216.

drejtpërdrejtë dhe jo e drejtpërdrejtë (përfaqësuese). Me normën ndërkombëtare nuk janë paraparë as që janë eliminuar format e demokracisë së drejtpërdrejtë siq janë referendumi, iniciativa popullore, plebishiti etj.

Meqenëse Pakti Ndërkombëtar mbi të Drejtat Civile dhe Politike është pjesë

konstituive e Kushtetutës së Bosnjës e Hercegovinës, mund të konkludohet se sistemi kushtetues i Bosnjës e Hercegovinës, nëse jo në mënyrë eksplicite, atëherë me siguri në mënyrë implicite ngërthen bazat për rregullimin legjislativ të formave të demokracisë së drejtpërdrejtë në nivelin e shtetit të Bosnjës e Hercegovinës. (Ekziston, bie fjala, baza kushtetuese juridike se Kuvendi Parlamentar i Bosnjës dhe Hercegovinës mund të miratoj ligjin mbi referendumin).

Kushtetuta e federatës e Bosnjës e Hercegovinës, në pjesën e saj normative nuk ka

dispozita mbi format e demokracisë së drejtpërdrejtë. Ndërkaq, Pakti Ndërkombmëtar mbi të Drejtat Civile dhe Politike është poashtu pjesë përbërëse e Kushtetutës së Federatës (është një nga gjithësej 22 akte ndërkombëtare juridike të përmbajtur në Aneksin e Kushtetutës së Bosnjës e Hercegovinës, të shënjuara me titull të përbashkët “Instrumentet për mbrojtjen e të drejtave njerëzore që kanë fuqi juridike të dispozitave kushtetuese”. Ato që kemi thënë për sistemin kushtetues të Bosnjës e Hercegovinës, në aspektin e formave të demokracisë së drejtpërdrejtë vlen edhe për sistemin kushtetues të federatës së Bosnjës e Hercegovinës.

Me ligjin mbi bazat e vetqeverisjes lokale13 është definuar se qytetarët mund të

vendosin drejtpërdrejt mbi punët lokale të komunës. Format e vendosjes së drejtpërdrejt të qytetarëve janë: referendumi, tubimi i qytetarëve etj.

Në Kushtetutën e Republika Sërbska (neni 70) është paraparë që Kuvendi

Popullor (në mes tjerash) shpall Referendumin Republikan. Kushtetuta e Republika Sërbska (neni 77), njeh edhe të ashtuquajturin Referendum Kushtetutdhënës, me atë se përcakton se Kuvendi Popullor mund të vendos për disa çështje nga kompetenca e tij vendimin e marrin pas deklarimit paraprak të qytetarëve në referendum.

ORGANI ZGJEDHOR 1. Votuesit dhe e drejta e votimit.

Ideja mbi zgjedhjet, prej vet fillimit të saj kishte qenë e lidhur me teorinë dhe

praktikën e demokracisë përfaqësuese apo të zhdrejtë. Poashtu teoria mbi zgjedhjet, mbështetjen e vet juridike e ka ngritur mbi konceptin e sovranitetit popullor. Demokracia

13 Ligji është botuar në (Gazetat Zyrtare të Federatës së BeH), nr.6/95.

përfaqësuese është forma dominante në praktikën e shtetit modern, e përhapur gjerësisht, ndonjëherë edhe në kombinim me disa forma të demokracisë së drejtpërdrejtë. Supozim i rekzistimit dhe funksionimit të demokracisë përfaqësuese janë zgjedhjet e lira. Zgjedhjet janë procedurë e rregulluar me kushtetutën dhe ligjin, me të cilët populli zgjedh dhe u beson ushtrimin e autoritetit politik organit ligjvënës, por edhe organeve tjera shtetërore (bie fjala, shefit të shtetit), të cilët përfaqësojnë vullnetin e tij sovran. Zgjedhjet janë, për këtë arsye, bazë e legalitetit dhe legjitimitetit të gjithë sistemit të autoritetit shtetëror. Anëtarët e organit ligjvënës quhen deputetë popullorë (përfaqësues), ndërsa organi ligjvënës quhet përfaqësi popullore. Ajo pjesë e popullit apo më saktësisht qytetarët, të cilët zgjedhin organin ligjvënës dhe në mënyrë tjetër ushtrojnë të drejtën e tyre zgjedhore quhet Organi Zgjedhor. “Organi Zgjedhor përbëhet nga qytetarët të cilët kanë aftësinë zgjedhëse, respektivisht të drejtën e garantuar me kushtetutë dhe ligj të zgjedhin përfaqësuesit e tyre”.14 Aftësia zgjedhëse është në korelacion me aftësinë përfaqësuese apo deleguese, respektivisht me aftësinë që të përfaqësohen zgjedhësit. Aftësia zgjedhëse dhe deleguese, sajojnë përmbajtjen e së drejtës zgjedhore, bartësit e së cilës nën kushtet e parapara me kushtetutë dhe ligj, janë qytetarët (shtetasit) e shtetit të caktuar.

Për karakterin juridik të së drejtës zgjedhore, ekzistojnë tri teori të llojllojshme.

Sipas së parës, e drejta zgjedhore është e drejtë personale politike e qytetarit. Kjo teori është mbështetur mbi konceptin e sovranitetit popullor e sipas së cilës e drejta zgjedhore i përket çdo qytetari e në pajtim me këtë, çdo qytetar mund të shfrytëzoj këtë të drejtë sipas vullnetit të lirë, që do të thotë se kjo e drejtë edhe nuk është e detyrueshme për tu shfrytëzuar. “Vendimi sovran për këtë i përket njeriut, individit”.15 E drejta zgjedhore, sipas brendisë së saj, manifestohet në të drejtën e qytetarëve që të zgjedhin dhe të jenë të zgjedhur në organin (organet) zgjedhor dhe në organet e tjera të autoritetit shtetëror, të propozojnë kandidatët në ato trupa dhe organe si dhe të ushtrojnë revokimin e përfaqësuesve të zgjedhur. Në kuptimin e gjerë, e drejta zgjedhore përbën edhe të drejtën e qytetarëve të votojnë në referendum ose të marrin pjesë në format e tjera të demokracisë së drejtpërdrejtë. Prandaj e drejta zgjedhore, respektivisht e drejta votuese quhet thjeshtë e drejtë e votës. E drejta zgjedhore (e drejta e votës) është në shtetet bashkëkohore e drejtë personale politike e qytetarëve.

Sipas teorisë së dytë e drejta zgjedhore është një funksion publik (shërbim publik,

kompetencë). Kjo teori është themeluar mbi konceptin e sovranitetit popullor, në të cilin rast kombi kuptohet si një person. Në perspektivë të funksionit të këtillë të së drejtës zgjedhore edhe të zgjedhjes, nga qytetarët pritet të ushtrojnë rolin e organeve zgjedhore për llogari të kombit. “Nga qytetari pritet doemos të votoj”.16 E drejta zgjedhore, sipas teorisë së funksionit publik, është refleks i së drejtës së kombit për përfaqësim.

14 Ratko Markovit, Ibid, faqe 271. 15 Arsen Baçiç, E drejta Kushtetuese, faqe 150. 16 Ibid, faqe 150.

Teoria e tretë është një kompromis në mes të dy teorive dhe sipas kësaj teorie e drejta zgjedhore është njëherit e drejtë individuale dhe funksion publik. Zgjedhësit me shfrytëzimin e së drejtës së vet individuale që të marrin pjesë në procesin zgjedhor, arrijnë cilësinë e funksionit shtetëror, gjegjësisht cilësinë e organit shtetëror.

Nga pikëpamja për të drejtën zgjedhore si e drejtë personale politike e qytetarit

ose si funksion publik është shfaqur edhe problemi i detyrueshmërisë, respektivisht fakultativitetit të së drejtës së votës, nëse e drejta zgjedhore është e drejtë individuale, atëherë, sipas logjikës, pason konkluza se shfrytëzimi i kësaj të drejte fakultative varet nga vullneti i vet qytetarit – zgjedhësit, se a thua dëshiron apo jo ta shfrytëzoj këtë të drejtë të vet. Përkundrazi nëse e drejta zgjedhore është funksion publik, atëherë nga karakteri i këtillë i saj del edhe detyrimi i votimit, që është përcjellë me sankcion në formë të gjobës për moskryerjen e kësaj të drejte, respektivisht për mosekzekutimin e këtij funkcioni (obligimi). E drejta obligative e votës nuk është përhapur aq shumë në shtetet bashkëkohore. Detyrueshmëria e të drejtës së votës (votimit), është paraparë respektivisht e kanë paraparë : Kushtetuta e Belgjikës nga 1831 me plotësimet nga viti 1920, pastaj kushtetutat e kantoneve Zvicerane veç e veç, kushtetutat e disa njësive federale të SHBA-ve, kushtetuta e Greqisë nga viti 1868 dhe kushtetuta e Italisë nga viti 1948.17

Prapavija e diskutimit për karakterin dhe rëndësinë e së drejtës zgjedhore, që sot

pothuajse është zhdukur, ishte në lidhje me diskutimin mbi pyetjen – a thua e drejta e votës lypset të jetë e përgjithëshme apo e kufizuar. Me fjalë të tjera, çështja themelore lidhur me polemikën për karakterin e të drejtës zgjedhore është se kujt duhet dhënë të drejtën që të marrë pjesë në formimin e trupit zgjedhor (e drejta aktive zgjedhore) dhe kujt lypset dhënë të drejtën që me zgjedhje nga ana e të tjerëve, të bëhet anëtar i trupit përfaqësues apo tjetër shtetëror (e drejta pasive zgjedhore). Sikundër që ekzistojnë tri koncepte për të drejtën zgjedhore, ashtu ekzistojnë edhe tri koncepte teorike mbi zgjedhjet. Sipas të parit, thelbi dhe kuptimi i zgjedhjeve është vënia dhe formësimi i pushtetit politik. Rrënjët ideore dhe logjike të këtij koncepti janë në të kuptuarit etatist dhe elitistik të politikës. Për përfaqësuesit e kësaj teorie, që mund të quhet edhe teori instrumentale, zgjedhjet janë vetëm instrument të krijimit të pushtetit pa përmbajtje substanciale demokratike. Koncepti i dytë dhe më bashkëkohor i zgjedhjeve është koncepti funksionalist. Bazat e këtij koncepti janë të ashtuquajturat teori kontraktuese sipas të të cilave, zgjedhjet janë shpallje e vullnetit, për tu arritur marrëveshja (koncenzusi, apo demokracia koncenzuale). Qëllimi i zgjedhjeve, sipas konceptit funksionalist është të realizohet efikasiteti i sistemit, si vlerë primare. Koncepti i tretë në kuptimin demokratik radikal i zgjedhjeve, mbështetet në tezen e predominimit të shoqërisë mbi shtetin dhe politikën, në sovranitetin e popullit (qytetarëve) apo më saktësisht, në bashkësinë politike si totalitet të qytetarëve.18 17 Cituar sipas: Pavle Nikoliç, E Drejta Kushtetuese faqe 267. 18 Shiko më gjerësisht: Milan Matiç: Zgjedhjet, botuar në: Enciklopedia e Kulturës Politike, faqe 444 – 446.

2. E drejta e përgjithëshme zgjedhore.

E drejta e përgjithëshme zgjedhore (e drejta zgjedhore) është aso forme e

drejtësisë “që të gjithë qytetarët parimisht – pavarësisht nga gjinia, raca, gjuha, të hyrat apo posedi, profesioni, klasa apo shtresa, shkollimi, besimi apo bindja politike – kanë të drejtë vote dhe të drejtë të jenë të zgjedhur”.19 Qysh nga vitet e 20-ta të shekullit XX në shumicën e shteteve aplikohet e drejta e përgjithshme zgjedhore. Parimi i së drejtës së përgjithshme zgjedhore nuk cënohet me inaugurimin e parakushteve të caktuara për vlerën e kësaj të drejte siq janë shtetësia, mosha e rritur, posedimi i aftësisë së punës dhe vendbanimi i përhershëm.

3. E drejta e kufizuar zgjedhore.

Përmes evolucionit të vet, e drejta zgjedhore ka kaluar atë fazën prej së drejtës

restriktive zgjedhore deri në të drejtën e përgjithshme zgjedhore, që do të thotë se me rrjedhen e zhvillimit historik të shoqërisë, është evident zgjerimi progresiv i së drejtës zgjedhore si e drejtë universale. Përpos përjashtimeve të parëndësishme, e drejta zgjedhore sot është e drejtë e përgjithshme.

Ndërkaq e drejta e përgjithshme zgjedhore, çfarë është në kohën e sotme, në një

periudhë të shfaqjes dhe zhvillimit të shtetit modern, nuk kishte ekzistuar. Atëbotë kishte ekzistuar e drejta e kufizuar zgjedhore, e drejta e kufizuar zgjedhore ekziston kur si shfrytëzues të kësaj të drejte, përjashtohen kategoritë e caktuara të qytetarëve, megjithëse i plotësojnë kushtet e përgjithshme për arritjen e së drejtës (mosha e pjekur dhe aftësia e punës). Bazat e përjashtimit të shfrytëzimit të kësaj të drejte, apo të kufizimit mund të jenë të llojllojshme. E drejta zgjedhore, shikuar historikisht, ka qenë e kufizuar me tri baza të qenësishme: 1. Me eliminimin direkt të grupeve të caktuara të qytetarëve si pakica etnike ose fetare në bazë të prejardhjes apo ngjyrës së lëkurës (cenzusi i origjinës), 2. Me vërtetimin e nivelit të pagesës së tatimit mbi pronë ose mbi të hyrat e realizuara (cenzusi pronësor), 3. Me kërkesën e kualifikimeve të caktuara në formë të arsimimit formal shkollor (cenzusi arsimor), ose të ushtrimit të profesionit të caktuar (e drejta zgjedhore sipas kapaciteteve) dhe eliminimi nga e drejta zgjedhore të analfabetëve. Përpos “cenzuseve” të cekura, kanë ekzistuar edhe cenzuset e tjerë të eliminimit, si bie fjala, kohëzgjatja e qëndrimit në shtet, respektivisht në njësinë zgjedhore (cenzusi i popullëzimit, cenzusi rezidencial), pastaj “cenzusi i moshës” për të drejtë pasive zgjedhore (janë kërkuar vitet jashtëzakonisht të larta të moshës mbi moshën e pjekur për zgjedhje në ndonjë funksion të rëndësishëm shtetëror) e kështu me radhë. Është markant

19 Dieter Nohlen: E drejta zgjedhore dhe struktura partiake, Zagreb, 1992, faqe 25.

në mënyrë të veçantë cenzusi në bazë të gjinisë. Gjithënjë deri në fund të shekullit XIX gratë nuk kanë pasë të drejtë vote. Pastaj, janë evidente edhe rastet kur profesione te tëra janë privuar nga cilësia e bartësit të së drejtës zgjedhore (nëpunësist shtetëror, ushtarët etj.). Arsyet për “eliminim nga e drejta” janë justifikuar në mënyra të llojllojshme. Kështu, pos tjerash, konstatohej se femrat janë të varura shoqërisht dhe materialisht nga meshkujt, prandaj nuk duhet të kenë të drejtë zgjedhjeje. Gjithashtu theksohej se femrat nuk janë të interesuara për politikë, se nuk janë të arsimuara që të merren me politikë, se kanë shumë obligime në familje etj. Arsyetimi për “eliminim” të ushtarëve nga e drejta zgjedhore gjendej në konstatimin se ushtria duhet të jetë e depolitizuar ndërsa për nëpunësit shtetëror se me “eliminimin” nga e drejta zgjedhore (sidomos pasive) pamundësohet presioni hierarkik në kategori të caktuara të zgjedhësve, që do të mund të deformonte rezultatet zgjedhore.

Për cenzuset e kufizimit të së drejtës zgjedhore, të cilët si të tillë ishin të futur

edhe në kushtetuta të disa shteteve, mund të ceken shembuj të shumtë. P.sh., deklarata kushtetuese e vitit 1814 (neni 40) në Francë, kishte paraparë cenzusin zgjedhor në lartësi prej 300 frangash, ndërsa ligji mbi zgjedhjet në dhomën e deputetëve (neni 1) poashtu në Francë kishte vënë cenzusin prej 200 frangash. Shkaku i kufizimeve të cekura të së drejtës zgjedhore, organi zgjedhor në Francë ishte zvogëluar disa herë. Në disa njësi federale të SHBA-ve, e drejta zgjedhore është kushtëzuar me aftësinë e qytetarëve që të shkruaj dhe lexoj, kushtetuta angleze (kushtuta e shtetit Njujork nga viti 1938), kushtetuta e Greqisë e vitit 1868, kishte kërkuar nga qytetarët posedimin e diplomës së paku për kryerjen e shkollës së mesme, për shkollën e përgjithëshme ose profesionale për zgjedhje të deputetëve (e drejta pasive zgjedhore), kushtetuta e BRSS e vitit 1918 kishte privuar nga të drejtat e votës aktive dhe pasive, këto kategori të qytetarëve: a. personat të cilët përdorin punëtorët ditor me qëllim të sendërtimit të dobisë materiale, b. personat që jetojnë nga të hyrat që nuk janë prodhuar me punë (renta e kapitalit, të hyrat nga ndërmarrjet dhe pronat e mëdha), c. tregtarët privat, poseduesit dhe agjentët tregëtarë, d. murgët dhe klerikët, e. nëpunësit dhe agjentët e ish policisë si dhe anëtarët e dinastisë ruse. Për herë të parë femrave u ishte dhënë e drejta e votës në Suedi në vitin 1867 dhe pikërisht për zgjedhjet komunale. Në mes të shteteve të fundit që kishin garantuar të drejtën e votës për femrat në Evropë kishin qenë Zvicra (në nivelin federativ) dhe Andora në vitin 1971, San Marino 1974 dhe Lihtelshtajn 1984. E ashtuquajtura Kushtetutë e Vidovdanit e vitit 1921, u kishte ndaluar ekskluzivisht personave ushtarak që të kenë të drejtë aktive dhe pasive zgjedhore. Kushtetuta e Republikës Island e vitit 1944, parasheh qëndrimin prej së paku pesë vitesh në Island si kusht i përfitimit të së drejtës së votës.20 4. E drejta e barabartë dhe jo e barabartë zgjedhore.

20 Shiko më gjerësisht: Pavle Nikoliç – E Drejta Kushtetuese, faqe 268 – 269.

Parimi i së drejtës së njëjtë zgjedhore “kërkon që pjesa dërmuese e kuotave të të gjithëve me të drejtë votimi të jetë e njëjtë dhe të mos bëhet diferencimi sipas posedit, të hyrave, tatimit, shkollimit, besimit, racës, gjinisë ose qëndrimit politik”.21 Me fjalë të tjera nën të drejtën e barabartë të votës nënkuptohet se të gjithë zgjedhësit disponojnë numrin e njëjtë të votave dhe ate pikërisht sipas rregullës – një zgjedhës, një votë. E drejta e barabartë zgjedhore (e drejta e votës) është shprehje e barazisë së të gjithë qytetarëve dhe si e tillë i konvenon parimit demokratik se mbarë qytetarët, marrin pjesë në mënyrë të barabartë në zgjedhjen e përfaqësuesve të tyre.

E drejta jo e barabartë zgjedhore ekziston kur disa qytetar disponojnë të drejta më

të mëdha të votave se sa të tjerët. E drejta e barabartë dhe jo e barabartë e votës nuk duhet të identifikohet me problemin e së drejtës së përgjithëshme dhe të pakufizuar të votës. “Mund të ekzistoj sistemi i të drejtës së kufizuar e të barabartë dhe e kundërta i së drejtës së përgjithëshme dhe jo të barabartë zgjedhore”.22 Format e së drejtës së pabarabartë të votës ishin votumi pluralist, votumi i shumëfisht dhe votumi periodik. Esenca e votumit pluralist qëndronte aty se disa zgjedhës, në bazë të posedimit të pasurisë apo të arsimimit kanë patur dy ose më shumë vota, për dallim nga zgjedhësit e tjerë që kanë pasë vetëm një votë. Është zbatuar në Belgjikë prej vitit 1893 – 1919. Votumi i shumëfishtë manifestohej në atë se të gjithë zgjedhësit kishin formalisht një votë, mirëpo disa kategori të zgjedhësve kanë mundur në të njëjtat votime të votojnë në disa njësi zgjedhore.

Votumi i shumëfishtë është aplikuar në Britaninë e Madhe prej vitit 1948. Esenca

e votumit familjar ishte aty se “shefi i familjes” kishte numrin e votave proporcional me madhësinë e familjes.

Përpos pabarazive të cekura ekskluzive dhe juridikisht të konfirmuara të drejtës së

votës, kanë ekzistuar edhe e ashtuquajtura pabarazi latente apo faktike, që shfaqet në mënyrë indirekte, përpos asaj se shikuar juridikisht, të gjithë votuesit kanë të drejtë të njëjtë zgjedhore. Janë të llojllojshme modalitetet e pabarazisë latente të së drejtës zgjedhore.

Nëse njësitë zgjedhore me numrin e llojllojshëm të zgjedhësve kanë numrin e

njëjtë të përfaqësuesve, atëherë është fjala për pabarazinë e së drejtës zgjedhroe. P.sh. nëse një përfaqësues e zgjedh njësia zgjedhore me 10.000 zgjedhës dhe njësia me 20.000 zgjedhës, zgjedhësit në njësinë e parë në raport me të dytën do të disponojnë realisht dy vota. Forma më subtile e pabarazisë është qepja e njësive zgjedhore me qëllim të favorizimit të fuqive të caktuara politike. Në këtë rast flitet për të ashtuquajturën “gjeografi zgjedhore”. Një formë të veçantë të së drejtës latente të pabarabartë të votës, paraqiste sistemi i ashtuquajtur klasik ose i kurjeve. Në sistemin e kurjeve që zbatohej rralle në praktikë, fuqia zgjedhëse e çdo zgjedhësi nuk ishte e njëjtë. Fuqia zgjedhëse e 21 Dieter Nohlen, Ibid, faqe 26. 22 Prof. dr. Smilko Sokol – Prof. dr. Branko Smerdel: E Drejta Kushtetuese faqe 150.

votuesve varej nga përkatësia e grupit të caktuar klasor (kurisë). Sistemi kurial në praktikë bënte të mundur që anëtari i borgjezisë së madhe, pronar i madhë etj., të ketë një votë shumë më të fortë se sa zgjedhësit nga radhët e punëtorisë, fshatarësisë etj. Kështu bie fjala deklarata kushtetuese e Prusisë nga viti 1850, parashihte tri kategori zgjedhësish që zgjedhnin numrin e njëjtë të deputetëve, respektivisht nga një të tretën. Secila nga kategoritë e cekura, paguante një të tretën nga shuma e gjithëmbarshme e tatimit të drejtpërdrejtë shtetëror. Në kategorinë e parë ndodheshin zgjedhësit që paguanin tatimin më të lartë, në të dytën ata që ishin të ngarkuar me tatim më të vogël ndërsa kategorinë e tretë e sajonin ata zgjedhës që kishin tatimin më të vogël. Sistemi i këtillë mundësonte që numri më i vogël i zgjedhësve (kategoria e parë) të zgjedhë numrin e njëjtë të delegatëve si edhe pjesa dërmuese të cilën e sajonte kategoria e tretë. 23 5. Mbrojtja e së drejtës zgjedhore.

E drejta zgjedhore në të gjitha shtetet moderne, ka rangun e së drejtës kushtetuese

dhe si e tillë gëzon mbrojtjen më të madhe juridike. “Nuk ka sistem juridik, vërtetë demokratik, nëse nuk ekziston mbrojtja efektive e së drejtës zgjedhore”. 24 Qëllimi fundamental i mbrojtjes së të drejtës zgjedhore është sigurimi i përcaktimit të lirë të zgjedhësve dhe mbrojtja e tyre nga qfarëdo ndikimi dhe veprimi, që do të pamundësonin shprehjen e vullnetit real të zgjedhësve. Cënimin e të drejtës zgjedhore mund ta kryejnë të gjithë ata të cilët në mënyrë direkte ose indirekte marrin pjesë në procesin zgjedhor. Këto mund të jenë partitë politike, individët, të cilët si kandidatë për funksione politike marrin pjesë në zgjedhje, organet kompetente për zbatimin e zgjedhjeve, mirëpo edhe vet qytetarët (zgjedhësit).

Format e mbrojtjes të së drejtës zgjedhore janë të llojllojshme. Sipas karakterit

dallohen mbrojtja politike dhe juridike e së drejtës zgjedhore. Në raport me kohën, kur ndërmirret mbrojtja, dallohet mbrojtja gjatë procedurës zgjedhore dhe pas kryerjes së kësaj procedure. Sipas llojit të organeve që ndërmarrin mbrojtjen e së drejtës zgjedhore, dallon mbrojtja nga organet që marrin pjesë në zbatimin e zgjedhjeve dhe mbrojtja nga organet që sigurojnë mbrojtjen të të gjitha të drejtave të qytetarëve, prandaj edhe të së drejtës zgjedhore. Sikurse edhe të gjitha të drejtat kushtetuese edhe e drejta zgjedhore është e mbrojtur nga gjykata, qoftë se ate e sigurojnë gjykatat e rregullta, apo gjykatat kushtetuese. Në teorinë e së drejtës kushtetuese theksohet se mbrojtja e së drejtës zgjedhore, duke u nisur nga rëndësia kushtetuese dhe politike, duhet të jetë në kompetencë të gjykatës me autoritet më të lartë, si organ më përgjegjës.25 Mbrojtja e së drejtës zgjedhore i është besuar edhe organit përfaqësues në formë të institutit për

23 Shiko: Pavle Nikoliç – E Drejta Kushtetuese, faqe 271. 24 Dr. Mimitrije Kuliç: Mbrojtja e së Drejtës Zgjedhore, “Arkivi për Shkencat Juridike dhe Shoqërore”, Beograd, nr.1 – 21. 25 Ibid. faqe 181.

verifikimin e mandatit së delegatëve. Kjo është mënyrë e verifikimit a thua a janë delegatët vërtetë të zgjedhur, e që është njëherit edhe cënim i rregullsisë së mandatit të delegatit. Me ditën e verifikimit të mandatit, deputetët fitojnë të drejtat dhe detyrat e tyre. 6. Evidenca e zgjedhësve.

E drejta zgjedhore dëshmohet me regjistrimin në listën zgjedhore. Lista zgjedhore

është mjet regjistrimi dhe evidence. Regjistrimi i sgjedhësve në listën zgjedhore nuk është kusht për fitimin e së drejtës zgjedhore, veç se formë për parashikimin e atyre të cilët e shfrytëzojnë këtë të drejtë. Listat zgjedhore janë një “mjet teknik” me të cilin lehtësohet dhe shpejtohet procedura zgjedhore. Listat zgjedhore duhet të jenë të atilla që në një numër sa më të madhë të përfshijnë trupin zgjedhor. Lista “ideale” zgjedhore do të ishte ajo që do të përmbante evidencën e të gjithë zgjedhësve. Krejt akterët e së drejtës zgjedhore, regjistrohen në listën zgjedhore. E drejta zgjedhore mund të shfrytëzohet parimisht vetëm nga ata zgjedhës që janë regjistruar. Në listën zgjedhore regjistrohen qytetarët që janë të moshës madhore. Mbajtja e listave zgjedhore është e lidhur me vendin e përhershëm ose të përkohëshëm të qëndrimit të qytetarëve, për arsye se e drejta aktive zgjedhore, në të gjitha demokracitë përfaqësuese është e lidhur me vendin e përhershëm të qëndrimit ose me vendin e përkohëshëm të qëndrimit të qytetarëve në njësinë zgjedhore, sepse qytetarët nuk mund të votojnë në shumë njësi zgjedhore. Listat zgjedhore janë të përherëshme dhe unike. Të përherëshmet janë për atë sepse nuk mbahen vetëm për zgjedhjet konkrete, veç se pavarësisht nga zgjedhjet konkrete, në to shënohen të gjithë qytetarët, që kanë të drejtën aktive zgjedhore. Ato janë unike ngase vlejnë për të gjitha votimet, ç’prej votimeve për njësitë e vetqeverisjes lokale e deri në zgjedhjet për organin përfaqësues shtetëror dhe shefin e shtetit.

Regjistrimi në listën zgjedhore bëhet në bazë të të dhënave nga evidenca amë dhe

nga evidencat dhe dokumentat e tjera publike. Organet kompetente kanë për detyrë që organeve, te të cilat mbahen listat zgjedhore t’u dërgojnë ndërrimet përkitazi me gjendjen civile që janë relevante për të drejtë zgjedhore (mosha madhore, vdekja, humbja e aftësisë për punë) si dhe ndryshimet e vendbanimit të përhershëm dhe banimit të përkohshëm. Korigjimet dhe plotësimet në listat zgjedhore bëhen gjatë tërë vitit. Listat zgjedhore ekspozohen për t’u shikuar për opinionin dhe në to mund të bëhen ndryshime gjithënjë deri në deri në ditën e mbajtjes së zgjedhjeve (parimisht). Listat kanë karakter dhe fuqi të dokumentit publik. Mbarë qytetarët e regjistruar në listën zgjedhore, kanë të drejtën zgjedhore pa marrë parasyshë gjendjen e vërtetë ndërsa ata qytetarë që nuk ndodhen në listën zgjedhore nuk e kanë këtë të drejtë, poashtu pa marrë parasyshë gjendjen reale. Evidenca e zgjedhësve me anë të listave është organizim dhe formë e atyre listave që rregullohen me ligj.

7. Njësitë zgjedhore. “Është e pamundur që të gjithë zgjedhësit të zgjedhin bashkërisht numrin e

gjithëmbarshëm të anëtarëve të parlamentit”26 Në vend se të gjithë zgjedhësit së bashku të zgjedhin numrin e gjithëmbarshëm të anëtarëve të parlamentit, trupi i tërë votues ndahet sipas principit teritorial në njësi zgjedhore (votuese) prej të cilave secila njësi zgjedh një numër përfaqësuesish. “Nën njësi zgjedhore nënkuptohen pjesët më të mëdha ose më të vogla të territorit, ku zgjedhen përfaqësuesit e popullit”.27 Njësinë zgjedhore mund ta përbëj edhe territori i gjithëmbarshëm i një shteti. Shuma e zgjedhësve, sipas njësive jep trupin zgjedhor, ndërsa, shuma e përfaqësuesve të të zgjedhurëve në njësitë zgjedhore jep trupin zgjedhor. Trupi zgjedhor ndahet në njësi zgjedhore shkaku i pamundësive fizike që të gjithë të zgjedhin së bashku krejt deputetët. Ndarja e trupit zgjedhor në njësi zgjedhore ndahet sipas parimit territorial e jo sipas ndonjë parimi tjetër (p.sh. në aspektin social – sipas parimit statusor). Te ndarja e trupit zgjedhor në njësi zgjedhore, është kërkesë themelore që me atë zgjedhje të mos cënohet parimi i barabarësisë së të drejtës zgjedhore. Kjo arrihet sipas mënyrës se respektohet kërkesa që numri i njëjtë i zgjedhësve të zgjedh numrin e njëjtë të përfaqësuesve, me çka sigurohet vlera e njëjtë e çdo vote. Njësia zgjedhore mund të përputhet edhe me ndarjen administrative – territoriale të shtetit. Madhësia e njësisë zgjedhore varet edhe nga fakti se a thua në të zgjedhet një apo më shumë kandidat.

Me rastin e parë, fjala është për zgjedhjet uninominale, e në të dytin për zgjedhjet

sipas listave. Te zgjedhjet uninominale njësia është më e vogël, në rastin e zgjedhjeve sipas listave, ajo është më e madhe. Do të thotë se madhësia e njësisë zgjedhore është e varur nga mënyra e pranuar e ndarjes së mandateve (sistemi i madhësisë ose sistemi i përfaqësimit proporcional). Parimisht njësitë e mëdha zgjedhore u konvenojnë më shumë partive politike, sepse i bëjnë të mundur udhëheqësisë partiake ndikimin në hartimin e listave partiake. Njësitë e vogla zgjedhore, i vënë në pozitë më të favorshme vet zgjedhësit në aspektin e kandidimit të përfaqësuesve për të cilët do të votojnë në zgjedhje. Pra, vlen rregulli: “sa më i vogël të jetë numri i njësive zgjedhore aq më i madh është pushteti i udhëheqësisë së partisë”.28 Nga ana tjetër njësitë e mëdha zgjedhore dallohen me njëfarë përparësie asi soj se me rastin e ndarjes së mandateve, u japin mundësi zbatimit të përfaqësimit proporcional, dhe mundësi që disa parti, që kanë marrë pjesë në zgjedhje, të përvetësojnë mandate për organin përfaqësues, ndërsa në njësitë e vogla zgjedhore mund të aplikohet vetëm sistemi i shumicës së ndarjes së mandateve, që mund të gjeneroj pasoja negative dhe të padëshirueshme në aspektin e disproporcionalitetit në mes të numrit të votave të marra dhe mandateve.

26 Sllobodan Jovanoviq, pun. i cituar, faqe 309. 27 Pavle Nikoliç: E Drejta Kushtetuese, faqe 276. 28 Ratko Markoviç, Ibid, faqe 280.

Tani më kemi cekur se njësitë zgjedhore mund të përputhen me ndarjen administrative – territoriale të shtetit, mirëpo duke pasë parasyshë se këto njësi në shtet janë konstituuar nga arsyet e tjera dhe sipas bazave të tjera, ato nuk munden pa korrekcione të veqanta të shfrytëzohen për qëllime zgjedhore, në kuptim të asaj se sajojnë njësitë zgjedhore, për arsye se në atë rast do të ndodhte cënimi i barabarësisë së të drejtës zgjedhore.

Njësitë zgjedhore, edhe kur bëhen vetëm me qëllim të zgjedhjes, nuk kanë numrin

e njëjtë të zgjedhësve, prandaj, në të gjitha njësitë zgjedhore nuk mund të zgjedhet numri i njëjtë i përfaqësuesve, veç se ai numër që është në proporcion me numrin e votuesve në njësinë zgjedhore. Konfirmimi i numrit të përfaqësuesve me numrin e llojllojshëm të zgjedhësve, ushtrohet me teknikën e pjesëtuesit të përbashkët, respektivisht pjesëtohet numri i zgjedhësve në njësinë zgjedhore me herësin e përbashkët ndërsa ky është numri i zgjedhësve të cilit i takon nga një përfaqësues.

Në raport me “problemin e njësive zgjedhore”, zgjedhjet mund të ushtrohen sipas

parimit një deputet në secilën njësi zgjedhore (zgjedhjet individuale, uninominale) dhe sipas parimit të listës dhe zgjedhjes të disa deputetëve në çdo njësi zgjedhore (sistemi i listave). Kjo çështje, është lidhur me pranimin e sistemit të ndarjes së mandateve. Sistemi i shumicës zbatohet me zgjedhjen individuale nga një përfaqësues në çdo njësi zgjedhore, ndërsa sistemi i zgjedhjes së disa përfaqësuesve në çdo njësi zgjedhore, realizohet me votimin sipas listave. Ky votim ekziston edhe në shtetet të cilat kanë miratuar sistemin e përfaqësimit proporcional.

8. Kandidimi.

Kandidimi paraqet një fazë fillestare,por jashtëzakonisht të rëndësishme në

procesin zgjedhor.Kandidimi, në të vërtetë, është një nga çështjet e qenësishme të sistemit zgjedhor.Problemi themelor, që shtrohet lidhur me këtë është se kush dhe në cilën mënyrë i propozon kandidatët për zgjedhjen e përfaqësueve në trupin përfaqësues. Problemi është me natyrë specifike dhe nga zgjidhja e tij, varet a do të jenë zgjedhjet pak a shumë demokratikë,rspektivisht jodemokratike.. Praktika historike dhe bashkëkohore politike në pikëpamjen e kandidimit të kandidatëve në trupat përfaqësues, është e llojllojshme. Në pjesën dërmuese të shteteve, kanditatët i propozojnë partit politike, prandaj kandudatët në zgjedhje, paraqitën edhe si kandidatë të partive e jo vetëm si kandidat të zgjedhësve.

Mënyrat në të cilat partit politike i caktojnë kandidatët mund të radhitën në tri

grupe, që dallojnë ndër vete me shkallën e pjesënarrjës të anëtarëve në caktimin e kandidatëve partiakë, “ por u është e përbashkët se realisht nëse jo edhe formalishtë, vendos udhëheqësia e gjërë ose e ngushtë partiake për kanditatët ” 30

Sipas sistemit të parë, kandidatët i cakton edhe realishtë, edhe formalishtë paria e partisë. Sipas sistemit të dytë, kandidatët e partisë i zgjedhin parimishtë të gjithë anëtarët e partisë, me anën e zgjedhjeve të brendëshme partiake. Anëtarët e partisë zgjedhin nëpër njësit lokale, këshillat lokalë partiakë, e pastaj, këta caktojnë kandidatët të cilët ua propozon udhëheqja partiake. Sistemi i tretë, parimishtë, ofron mundësi që krahas anëtarëve të partive politike, në kandidim të marrin pjesë edhe zgjedhësit e tjerë. Ky sistem me titullin zgjedhje primare, zbatohet në SHBA. Në ato zgjedhje çdo parti politike cakton listen e parakandidatëve, në mes të të cilëve, zgjedhësit mund të rrumbullaksojnë atë, në të cilin kan më së shumti besim. Me gjithëse ky sistem është forma më demokratike e kandididimit në kuadrin e partive politike, edhe në të, udhëheqësia partiake cakton parakandidatët.

Në sistemet zgjedhore dhe praktikën politike, është e njohur edhe forma e

kandidimit nga ana e qytetarëve ( zgjedhësve ) drejtëpërdrejtë po edhe vetë kandidimi i qytetarëve. Në situatat e tilla, propozimi i kandidaturës duhet, zakonishtë, të përkrahet njëfar numri i zgjedhësve ( p.sh, kërkohet “ nënshkrimi ” i kandidaturës të numrit të caktuar të qytetarëve.

Ndërkaq, është fakt se procedura reale e kandidimit, është në kompetencën e

partive politik. “ Krahas ndihmës së formave të lllojllojshme të kandidaturës, zgjedhësi pothuajse nuk ndikon efektivishtë mbi zgjedhjen e të zgjedhurve.31 por përkundër të gjitha vëretjëve për funksionin e tjetërsimit të partive politike në raport ndaj zgjedhësve, nënvizohet se “ pa parti politike dhe strukturë shumëpartiake, nuk ka demokraci politike e sidomos qeveri përgjegjëse të mbikqyrurë nga opozita dhe se ajo që kandidatët i caktojnë partitë është e keqja më e vogël ” 32. 9. Zbatimi i zgjedhjeve Mbajtja e rregulltë dhe e ligjshme e zgjedhjeve, supozon ekzistimin e organeve të veqanta, të cilët e drejtojnë procesin zgjedhor dhe të cilët kanë detyr të aplikojnë rregullat që kanë të bëjnë me të drejtat e zgjedhësve dhe kandidatëve, me fshehtësinë e e votimit dhe me rregullësinë e votimieve në përgjithësi, me numrimin e votave, shpalljën e rezultateve te votimit me proklamimin e zgjedhjeve etj. Organet për zbatimin e zgjedhjeve janë të pavarura në punën e vet. Ato duhët të punojnë objektivishtë dhe sipas ligjit, gjegjësisht sipas rregullave zgjedhore. Shikuar në përgjithësi, organet për zbatimin e zgjedhjeve formohën në njësitë zgjedhore edhe për disa njëzi zgjedhore po edhe për gjithë trevën e bashkësisë territoriale – politike, ose për mbarrë teritorin e shtetiit. Përbërja e organeve për zbatimin e zgjedhjeve ( komsionet zgjedhore, këshillat e votimit

30 Pof.dr.Smilko Sokol – Prof.dr Branko Smerdel : E drejta kushtetuese, faqe 156

etj ) mund të jetë i llojllojshëm – jopartiakë, mikstë, mund të përbëhet eksluzivishtë nga gjyqytërët gjegjësishtë, nga përfaqësusesit e organeve të jurispodencës. Zgjedhjet kryhën me anë të votimit. Votimi është veprim material që qëndronë në dhënjen e votes kandidatit apo partisë politike, zgjedhjen e së cilit apo së cilit dëshiron zgjedhësi, me çka bëhet materializimi i së drejtës aktive të votës së zgjedhësit, si pasoj e së cilës pason edhe realizimi i së drejtës pasive zgjedhore në formë të zgjedhjeve së ppërfaqësuesve të popullit. Votimi ushtrohet në vendin e organizuar në mënyrë të veçantë që quhet vendvotim. Zgjedhësi, sipas së drejtës së votës voton në atë vendvotim ku është regjistruar në listën votuese. Vendvotimi në aspektin teritorial përcaktohet duke patur parasyshë numrin e votuesve. Votuesit, gjithashtusipas rregullës votojnë individualisht. Përjashtim bëjnë votuesit të cilët aktin e votimit individual nuk mund ta ushtrojnë në mënyrë të pavarur ( të vërbtit, analfabetët, invalidëd e rëndë ) dhe ata kanë të drejtë të marrin me vete personin që do të votojë në vend të tyre, mirëpo sipas vullnetit të tyre, në mëtyrë që do të plotësojnë listën e votimit, sipas urdhëresës së personit që nuk është në gjendje të votojë personalisht. Në raste të rralla ndryshe nga rregullat sipas të cilave bëhet votimi, në vendvotim në të cilin është regjistruar votuesi, votimi mund të bëhet edhe me anë të shkresës, jashtë vendvotimit, me kushtet e parapara me lidhin zgjedhorë. Me anë të shkresës votojnë votuesit që nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë në vendvotim ( votuesi që gjendet jashtë vendit, votuesi që gjendet në mbajtjen e dënimit me burg etj ). Nëse votohet në vendvotim, ose jashtë vendvotimit, votimi bëhet me anë të fletvotimeve të vërtetuara. Numri i këtyre Fletëvotimeve duhet të jetë i njejtë me numrin e të regjistruarve në fletëvotim. 9.Zbatimi i zgjedhjeve Mbajtja e rregulltë dhe e ligjshme e zgjedhjeve, supozon ekzistimin e organeve të veqanta, të cilët e drejtojnë procesin zgjedhor dhe të cilët kanë detyr të aplikojnë rregullat që kanë të bëjnë me të drejtat e zgjedhësve dhe kandidatëve, me fshehtësinë e e votimit dhe me rregullësinë e votimieve në përgjithësi, me numrimin e votave, shpalljën e rezultateve te votimit me proklamimin e zgjedhjeve etj. Organet për zbatimin e zgjedhjeve janë të pavarura në punën e vet. Ato duhët të punojnë objektivishtë dhe sipas ligjit, gjegjësisht sipas rregullave zgjedhore. Shikuar në përgjithësi, organet për zbatimin e zgjedhjeve formohën në njësitë zgjedhore edhe për disa njëzi zgjedhore po edhe për gjithë trevën e bashkësisë territoriale – politike, ose për mbarrë teritorin e shtetiit. Përbërja e organeve për zbatimin e zgjedhjeve ( komsionet zgjedhore, këshillat e votimit etj ) mund të jetë i llojllojshëm – jopartiakë, mikstë, mund të përbëhet eksluzivishtë nga gjyqytërët gjegjësishtë, nga përfaqësusesit e organeve të jurispodencës. Zgjedhjet kryhën me anë të votimit. Votimi është veprim material që qëndronë në dhënjen e votes kandidatit apo partisë politike, zgjedhjen e së cilit apo së cilit dëshiron zgjedhësi, me çka bëhet materializimi i së drejtës aktive të votës së zgjedhësit, si pasoj e së cilës pason edhe realizimi i së drejtës pasive zgjedhore në formë të zgjedhjeve së ppërfaqësuesve të popullit. Votimi ushtrohet në vendin e organizuar në mënyrë të veçantë që quhet vendvotim. Zgjedhësi, sipas së drejtës së votës voton në atë vendvotim ku është regjistruar në listën votuese. Vendvotimi në aspektin teritorial përcaktohet duke patur

parasyshë numrin e votuesve. Votuesit, gjithashtusipas rregullës votojnë individualisht. Përjashtim bëjnë votuesit të cilët aktin e votimit individual nuk mund ta ushtrojnë në mënyrë të pavarur ( të vërbtit, analfabetët, invalidëd e rëndë ) dhe ata kanë të drejtë të marrin me vete personin që do të votojë në vend të tyre, mirëpo sipas vullnetit të tyre, në mëtyrë që do të plotësojnë listën e votimit, sipas urdhëresës së personit që nuk është në gjendje të votojë personalisht. Në raste të rralla ndryshe nga rregullat sipas të cilave bëhet votimi, në vendvotim në të cilin është regjistruar votuesi, votimi mund të bëhet edhe me anë të shkresës, jashtë vendvotimit, me kushtet e parapara me lidhin zgjedhorë. Me anë të shkresës votojnë votuesit që nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë në vendvotim ( votuesi që gjendet jashtë vendit, votuesi që gjendet në mbajtjen e dënimit me burg etj ). Nëse votohet në vendvotim, ose jashtë vendvotimit, votimi bëhet me anë të fletvotimeve të vërtetuara. Numri i këtyre Fletëvotimeve duhet të jetë i njejtë me numrin e të regjistruarve në fletëvotim. 10.Votimi poblik dhe i fshehtë Zbatimi i zgjedhjeve është i lidhur edhe me mënyrën e votimit. Ekziston votimi i fshehtë dhe publik. “ Sot konsiderohet në përgjithësi se votimi publik ngushton lirinë e votuesit, sepse ia ekspozon presionit të pushtetit dhe i atyre nga të cilët varet ekonomikishtë apo në mënyrë tjetër ”33. Me votimin e fshehtë, në mënyrë të përshtatshme, sigurohet se askush nuk mund të marrë vesh se për kë ka votuar. Votimi i fshehtë siguron dy elemente të rëndësishme, shi në vetë aktin e votimit – pavarësinë e votuesit dhe sinqeritetin e tij. Prandaj zgjedhjet, në të gjitha demokracitë e sotme përfaqësuese kryhen me vota të fshehta. Votimi publik është votim që bëhet gojarishte. Dikur është zbatuar në mënyrë më të dukshme, e sod bëhet rrallë. Në favor të votimit publik, është thënë se me ket menyrë të votimit shprehet “ guximi qytetarë ”, përgjegjësia morale për votën e dhënë etj. Ke rasti i votimit publik votuesit i përgjigjën këtij akti me një abstenim të dukshëm, me gjithëse shfaqja e absetenimit më të shpeshtë , paraqitet në shumë shtete, ndonëse votimi është i fshehtë. Arsyeja e abstenimit është bindja e votuesit se me votimin e tij nuk do të ndryshojë asgjë me rëndësi në pushtetin ekszistues politik. Prandaj disa shtete ( Belgjika, Danimarka, Italia, Greqia ) në në ligjet e tyre elektorale kanë paraparë obligimin e votimit dhe sankcionet për ata që nuk i qasen votimit ( qurtimi, gjoba, suspendim, i së drejtës së votimit etk ). Sistemi i sankcioneve shkaku i abstenimit të votuesve, u dëshmua si mjet joefikas. 11. Ndarja e mandatëve Akti përfundimtar në procesin e zgjedhjeve është ndarja e mandatëve përfaqësuesve ( deleguese ) sipas rezultateve të zgjedhjeve. Mënyra e ndarjës së mandatëve bërbëhetnga “ detajet teknike ” në sistemet zgjedhore. Ndarrja e mandatëve është finalja në shprehjën e vullnetit të votuesve në zgjedhje. Ekzistojnë dy mënyra të ndarrjës së mandatëve : sistemi i shumicës, me dy variante – sistemi i shumicës absolute dhe sistemi i shumicës relative, si dhe sistemi i përfaqësimit propocional, që zbatohet me shumë mënyra. Sot dominojnë 33

gjithnjë më shumë edhe sistemet e përziera të shumicës dhe propocionalitetit. Çdo sistem zgjedhor i vë para vetës kerkesa dhe q;llime t; caktuara, si psh. Si t; arrihet efikasiteti i drejt;sisis;, thjesht;sia e zgjedhjeve, pastaj stabiliteti i pushtetit etj. Nga ana tjetër arritja e nje qëllimi, po thuaj se zakonisht rezulton me mungesen e qëllimit tjetër, gjegjsisht të q;llimeve t; tjera në masën e d;shiruar. Sic konstsatohet në teorinë juridike,”asnjë sistem zgjedhor nuk është pa të meta” 34.

Sistemi i ndarjes së mandateve pas zgjedhjeve të mabajtura për organin përfaqësues, është caktuar me llojin e njësive zgjedhore, me c’rast njësitë zgjedhore ndahen ne njësi të mëdha dhe të vogla. Kriteret për definimin e llojit të njësise zgjedhore, kryesisht, nuk është numri i banorëve, gjegjsisht numri i votuesve apo madhësia e teritorit, por se i përfaqsuesve që zgjedhen në njësitë zgjedhore. Njësitë e vogla zgjedhore janë ato në të cilat zgjedhet një deputet dhe në ato vlen sistemi i zgjedhjes individuale. Njësitë e mëdha zgjedhore janë ato në të cilat zgjedhen më shumë deputet, ndërsa zgjedhja ushtrohet në bazë të listave zgjedhore.

12. Sistemi i shumices

“Zgjedhjet janë me sistemin e shumices, kur është zgjedhur kandidati i cili arrinë shumicen apsolute apo relative” 35. Pra, sistemi i shumices mundë të jetë: Sistemi i shumices apsolkute dhe sistemi i shumices relative. Në sistemet e shumices, ndarja e mandateve varet nga ajo se a fiton kandidati apo partia shumicen e kërkuar të votave. Sistemi zgjedhor e devfinon këtë në atë mënzrë që konstaton se është zgjedhur ai kandidat apo ajo parti, të cilët fitojnë shumicen relative osë apsolute të votave në një njësi zgjedhore. Sistemi i shumices apsolute mundë të zbatohet me dy variante: Strikte dhe te butë. Nese kërkohet shumica apsolute (gjysma plus një) nga të gjithë votuesit të regjistruar në listen e votimit, fjala është për varianten më strikte. Nëse kërkohet shumica apsolute e votave të dhëna, atherë është fjala për varianten e butë. Sistemi i shumices apsolute, sidomos në varianten e vetë strikte rezulton me përseritjen e zgjedhjeve në qoftë se neë zgjedhje marrin pjesë shumë kandidat për arsye se , rallë herë ndodhë që ndonjëri nga kandidatet arrinë shumicen apsolute të votave. Nëse asnjë kandidat, në rrethin e parë, nuk fiton shumicen apsolute, ndarja e mandateve pas votimit të përseritur mundë të bëhet në dz mënzra. Mënzra e parë ndodhet në rrethin e dztë të votimit, në të cilin marrin pjesë të gjithë kandidatët, dhe zgjedhet ai kandidat që ka fituar shumicen relative. Mënzra tjetër është sistemi i zgjedhjes së ngushtë, ose sistemi i të ashtuquajturit ballotazh, sipas të cilit në rrethin e dztë të votimit bëjnë gara vetëm dz kandidat qe kanë fituar numrin më të madh të votave në rrethin e parë. Në këtë mënzrë, në rrethin e dztë të votimit një nga kandidatët duhet të fitojë shumicen apsolute të votave. Vitomi në dz rrathë, në teorinë e së drejtës kushtetuese quhet “Reprezentim suplementar” . 36 Sipas sistemit të shumices relative, konsiderohet se është zgjedhur ai kandidat i cili ka fituar më së shumti vota. Bie fjala, nëse në një njësi zgjedhore zgjedhet një kandidat, ndërsa partia A fiton 25% të

34 35 36

votave, partia B 45% të votave, partia C 20% të votave dhe partia D 10 % të votave, në atë rast do të konsiderohet i zgjedhur kandidati – partia B.

Në sistemin e shumices apsolute, ndodh qe para rrethit të dytë të votimit, partitë kandidatet e të cilave kanë marrë pjesë në zgjedhje, bashkohen sipas ngjashmërisë të programeve politike dhe orjentimit politik, ose thejsht me qëllim te ngjadhnjimit mbi kandidatin, zgjedhja e të cilit dëshirohet të pamundësohet, pavarsisht nga ajo se janë të afërta programet dhe orjentimet e partive. Bashkimet e këtilla të partive, zvoglojnë principjalitetin e luftes zgjedhore dhe i skandalizojnë zgjedhësit. “37.

Prandaj, rrethi i dytë i votimit është në radhë të parë zgjedhje në mes të dz apo më tepër koalicionesh politike të partive. Sistemi i shumices apsolute, synon kah shumica parlamentare e një partie. Ky sistem bashk me zgjedhjet në njësitë e vogla zgjedhore zbutë, për një kohë më të gjatë kontraditat në mes të partive politike dhe sjellë margjinalizimin e partive të orijentimit radikal politik. Ky sistem po ashtu, është faktor stabiliteti i sistemit politik për arsye se nxit marëvveshjen e akterëve të orientimeve të ndërduarta politike. Shembulli i shtetit, në t; cilin funksionin sistemi i shumices apsolute në nnjësitë e vogla zgjedhore, është Franca, në të cilen si pasojë ë zbatimit të këtij sistemi ka ndodhur bipolariyimi zgjehor, por edhe parlamentar në dz koalicione të mëdha, të ashtuquajturen krah i djathtë dhe krah i majtë. Sistemi i shumices relative, ndikon drejtë për drejtë në përfaqësimin e partive politike në arganin përfaqësues në numrin dhe fuqin politike të përfaqësuesve të tzre. Partia që ka fituar shumicen relative, sipas rregulles , në raport me numrin e votave të fituara, arrinë shumë më tepër mandate në trupin përfaqsues, ndërsa partitë qe kanë marrë numrin më të vogël tl votave, përfitoinë sipas rreugll;s numrin më të vogël të andateve.

Partia ngadhnjyes brenda sistemit të shumices relative është “e tejpërfaqsuar” në organin përfaqsues në krahasim me numrin e votuesve që ka votuar për e, ndërsa partitë tjera politike janë p;ërfaqsuar në mënyrë joadekuate. Ke partia ngadhnjyese, është shtuar suksesi zgjedhor, ke partitë tjera është shtuar mossuksesi zgjedhor. Shembull klasik i këtij varianti të sistemit të shumices është i pranishëm në Britanin e Madhe.

Në teori si përparsi të sistemit të shumices ceken: pengimi i dekompozimit të partive politike, nxitja e koncentrimit të partive me qëllim të krijimit të sistemit dzpartiak, nxitja e formimit të qeverive stabile në formë të qeverive me shumicë votash të partisë, cytja e formimit të partive të ashtuquajtura të matura politike etj. 38. Po ashtu, teoria funksionale e demokracisë favorizon zgjedhjet sipas sistemit të shumices. Po ashtu lypset cekur se sistemi i shumices është i mundur vetëm nënjësitë e vogla zgjehdore me votimin idividual në mnyren që në njësinë zgjedhore zgjedhet vetëm një person për deputet në organin përfaqësues.

37 Slobodan Jovanovic, vep. e cituar faqe 315 38 Dieter Nohler Vep. e cituar faqe 99.

13. Sistemi i perfaqsimit proporcional.

Zgjedhjet janë proporcionale kur përfaqsia politike shpreh sa më shumë që është e mundur ndarjen e votave në parti politike. Sistemi i përfaqsimit proporcional është i mundshëm, nëse zgjedhjet në njësit zgjedhore ushtrohen sipas listave rrespektivisht nese në një njësi zgjedhore, zgjedhen disa përfaqsues. Për dallim nga sistemi i shumices, baza e përfaqsimit proporcional është aty që cdo partie politike ti bëhet i mundur përfaqsimi në organin përfaqsues proporcionalisht me numrin e votave qe i kihste fituar në zgjehdje. Kjo do të thotë se edhe partitë që kanë mbetur në zgjedhje me pakicë do të përfaqsohen në organin reperezentativ. Sistemi i përfaqsimit proporcional, mundë të zbatohet ekskluzivisht në njësi të mdha zgjedhore në të cilat zgjedhen më shumë përfaqsues. Votimi sipas listave manifestohet në atz se votuesit në njësinë zgjedhore, nuk zgjedhin vetëm një deputet, por se deklarohen për listen, në të cilën gjendën emrat e më shumë delagatve, më së shpeshti në numrin sa zgjedhen gjithsej përfaqsues në njësinë zgjedhore. Me fjal të tjera votuesit votojn për listat gjegjsisht për të gjithë delegatët që ndodhen në lista. Në këtë mënyrë i ndahen mandatet edhe “shumices politike” dhe “pakices politike”. Objektivi politik i zgjedhjeve proporcionale është përfaqsim autentik i segmenteve sociale-politike në bashkësinë politike (shtetin). Zgjedhjet proporcionale i imiton teoria participative e demokracisë.

Ideja për zgjedhjet proporcionale, është formësuar gradualisht në mendimin juridik dhe politik të gjysmes se dzte të shekullit XIX dhe në fillim te shekullit XX kane zavendësuar sistemin e shumices. Ne mes të dy luftërave botrore, kz sistem është pranuar nga shumica e shtetteve demokratike evropjane. Në teorinë juridike citohen këto përparësi të zgjedhjeve proporcionale: Trupi përfaqsues reflekton interesat e lloj llojshme në parlament, që prezantohen proporcionalisht me suksesin e arritur në zgjedhje, pamundësohen shumicat artificiale politike që nuk i konvenojnë shumices reale në mes të votuesve, pamundësohen levizjet ekstreme politike që janë më pak rezultat i qëndrimeve politike të votuesve e më shumë pasojë e sistemit elekttoral etj. 39.

14. Listat zgjedhore.

Për sqarimin e trajtave vec e vec të sistemit të përfaqsimit proporcional, ështe e domosdoshme të thuhet dicka shkurtimsht mbi listat zgjehdore.

Kemi thënë se zgjedhet në njësit e mëdha teritorjale bëhen sipas sistemit të listave. Cdo parti apo koalicion politik (grupzim politik) përpilon isten, më së shpeshti me aq kandidat sa zgjedhen në atë njësi zgjedhore për organin pëerraqësues. Gjatë kësaj është me rëndësi se në cfar mënyrë përcaktohet renditja e kandidatve në lista. Egzistojnë dy sisteme. Kandidatët në listë mundë të shënohen sipas një radhe të caktuar, të cilën nuk mundë ta ndrojnë votuesit. Ky është sistemi i listes së fiksuar. Ke kysistem, ka rëndësi se kush është në cilin vend në listën dhe ku ndodhen kandidatet për organin përfaqsues, sepse vendet e depoutetve ndahen asi soj që mandatet i fitojnë kandidatet qe ndodhen ne krye të liste e kështu me radhë. (i pari, i dyti, i trei etj.).

39 Ibit, faqe 99 dhe 100

Mundësia e dytë është qe votuesit vetë, sipas vullnetit vetiak të ndryshojnë radhitjen e parashtruar të kandidatve në listë. Ky është sistemi i listes së jofiksuar. Sistemi ilistave jo të fiksuara u jap mundësi zgjedhësve që të ndikojnë mbi strukturen përsonale të trupit përfaqsues “gjegjsisht që në zgjedhje të shprehin jo vetëm preferimin e vet ndaj partisë apogrupacionit të caktuar politik, vec se edhe ndaj kandidatve vec e vec për përfaqsues. 40. Zbatimi i sistemit tëlistave jo të fiksuara krijon probleme teknike me rastin e përllogaritjes së rezultateve ëgjedhore, prandaj për këtë shkak kz sistem është po thjuaj se i injoruar në praktikë.

15. Format e zbatimit të sistemit të përfaqsimit proporcional.

Sistemi i zbatimit të përfaqsimit proporcional mundë të sendërtohet në mënyra të lloj llojshme. Problemi themelor i këtij sistemi është që nuk është e mundur teknikisht të sigurohet proporcionaliteti gradual në mes të numrit (përqindjes) të voave të arritura në zgjedhje, për një parti politike dhe i numrit të përfaqsuesve të asaj partie, në organin përfaqsues. Shkaku i kësaj në praktikë janë shtjelluar disa teknika, gjegjsisht disa mënzra të përllogaritjes së rezxultateve zgjedhore, në sipas bazes së aplikimit të sistemit të përfaqsimit proporcional

Klasifikimet teknike të mandateve me aplikimin e sistemit të përfaqsimit proporcional janë të lloj llojshme, ndërsa në praktikë zbatohen më së shpeshti: Sistemi i Hersit zgjedhor, sistemi i Dontit, sistemi i Badenit dhe sistemi i Herit. Sipas sistemit t; hersist zgjedhor, numri i gjthmbarshëm në njësinë zgjedhore i votave të shëna, pjestohet me numrin e përfaqsuesve që zgjedhen në njësinë zgjedhore, brenda organit përfaqsues. Në këtë mënzrë nxjëret hersi zgjedhor me të cilin pjëstohet numri i votave që i ka fituar lista e caktuar në zgjedhje. P.sh. në njësinë zgjedhore që zgjedh katër përfaqësues kanë votuar gjithsej 40.000 votues, prej të cilëve për listen A 30.000 ndërsa për listën B 10.000. Hersi zgjedhor kape numrin prej 10.000 (40.000 : 4 = 10.00). Do të thotë lista A do të fitojë 3 vende përfaqsuese (30.00 : 10.000 = 3). Lista B do të fitojnë një vend përfaqsues (10.00 : 10.00 = 1). Sikur të ishte zbatuar sistem i shumices, atëhere lista A do ti fitonte gjithë 4 vendet përfaqsuese, ndërsa lista B asnjë. Ëshë mungesë e teknikes së Hersit zgjedhor se me aplikimin e asaj teknike, nuk mundë të ndahen gjithmonë të gjitha mandatet. Në atë rast, mndatet e mbetura u japen listave me pjesën më të madhe qe ka mbetur. Bie fjala, nëse në atë rast ishin zgjedhur pesë përfaqsues, there hersi zgjedhor do tëishte 8000 (40.000 : 5 = 8000). Lista A në atë rast do të fitonte 3 mandatet e para (30.000 : 8000 = 3 mirëpo me mbetjen e 6000), nd;rsa lista B një mandat (10.000 : 8 = 1, duke mbetur 2.000). Pasi që egziston një pjesë e mbetur lista A merr të drejtën për mandatin e mbetur.

Sistemi i D’ontit e ka marr emrin sipas matematikanit Belg. “është, aplikuar për herë të parë në Belgjikë në vitin 1999. Me zbatimin e tij evitohen të metat e sistemit të hersit zgjedhor, sepse sistemi i mbetjes më të madhe në rastin e zbatimit të teknikes të hersit zgjedhor, vlersohet si i pa drejtë, Sipas sistemit të D’ontit, numri i votave që i ka fituar cdo listë pjestohet me një, dy, tre, katër, etj. Gjithnjë deri në numrin e përfaqsuesve që zgjedhen në njësinë e caktuar zgjedhore. Hersit e fituar radhiten sipas madhësisë ndërsa 40 Prof. Dr. Smiljko Sokol – Prof. Dr. Branko Smerdelj: E drejta kushtetuese faqe 159.

meren paraszshë aq herësish më të mëdhënjë, sa përfaqsues zgjedhen në atë njësi zgjedhore. Prandaj kjo teknikë edhe quhet procedurë e divizorit. Cdo listë merr aq mandate sa heres (sa i takojnë kategorisë më të madhe), ndodhen në te (së këtejmi ky sistem edhe quhet sistem i hersit më të madh). Për arsye se hersist më të mdhënjë janë varsisht nga ajo se sa përfaqsues zgjedhen në njësinë zgjedhore, së këtejmi të gjitha mandatet mundë të radhiten në listat vec e vec, psh. Në njësinë zgjedhore e cila zgjedh pesë përfaqsues, lista A mer 60.000 vota, lista B 50.00 vota, lista C 36.000 vota dhe lista D 24.000 vota.

As me rastin e zbatimit të sistemit të D’ontit, nuk arrihet proporcionaliteti i plotë i përfaqsimit në organin reprezentativ. Me rastin e apl;ikimit të këtij sistemi nuk mirren paraszshë votat nga listat kandiduese që mbesin për arsye se numri i gjithmbarshëm për listen e votave të dhëna, pjestohet me hersin më të madh. Këto vota humbasin dhe numr merren paraszshë me rastin e ndarjes së mandateve në organin përfaqsues.

Si korigjim i sistemit të D’ontit, është shfaqur i ashtuquajturi sistem i Badenit, të quajtur sipas Kushtetutes se Badenit. Sipas këtij sistemi qe quhet edhe sistem i hedhjes së numrave të mbetur në disa lista, partive u është bërë e mundur që me rastin e ndarjes së mandateve, në organin përfaqsues, të shfrztëzojnë pjesërisht edhe pjesen e mbetur të votave brenda rezultateve të njësive zgjedhore vec e vec. Sipas këtij sistemi cdo parti shënon dz lloje listash të kandidatëve: listat e vecanta për secilën njësi zgjedhore dhe një listë të përgjithshmë për njësinë më të lartë në aspektin teritorial që mundë të jëtë edhe listë për mbar vendin. Mbetja e votave në njësit primare zgjedhore mundë të shfrztëzohet nga partitë duke i mbledhur me votat në njësinë më të lartë teritoriale, ose njësinë shtetrore. Në mënyren e cekur, cdo parti shfrztëzon gjithcka nga votat e dhëna për te, që rezulton me një shkallë të lartë të proporcionlitetit në mës të numrit të votave të dhëna dhe numrit të vendeve deleguese të partive, që kanë marr pjesë në zgjedhje. Me rastin e apikimit të sistemit të kulluar të Badenit, me ligjin elektoral përcaktohet se cili numër i votave të fituara nevoitet për një vend të deputetit sipas vendit. Sipas Kushtetutes se Badenit nga viti 1919, 10.000 votash të dhëna për partinë e caktuar, sillte një vend të depoutetit. Në cdo 10.000 votash të dhëna, në secilën njësi primare zgjedhore, partia kihte përfituar një vend të deputetit, ndërsa pjesën e mbetur i’a kishte kaluar listet shtetrore, ku, po ashtu, në cdo 10.000 drjt për drejt apo në tersi së bashku me mbetjen nga njësit primare zgjedhore kihste fituar të drejtën për një vend të deputetit. Përdorimi i sistemit të Badenit k për pasojë se “nuk dihet më par numri i anëtarëve, gjegjsisht i përfaqsuesve nëorganin reprrezentativ, vec se ai varet nga numri i votuesve, që do ti qasen votimit gjegjsisht që do të dalin në zgjedhje”. 41

Sistemi i Herit, supozon zbatimin e listave të lira dhe cdo votues mundë të votojë për atë numër të kandidatve, sa deputet zgjedhen në njësinë zgjedhore. Me rastine votimit, votuesi jo vetëm se nuk është i lidhur me asnjë radhitje kandidatësh nëlistë, por se, mundë të votojë për kanditatët nga listat e lloj llojshme, gjegjësisht për kandidatët e

41 Ibit, faqe 162.

partive të lloj llojshme politike. Votuesit kanë një liri të madhe të vendosjes dhe vetë e formësojnë “listne e vet” të kandidatve, kuptohet nga kandidatet e ofruar në lista, që do të thotë se në lista nuk mundë të vihen kandidatët e rinjë.

Është shenjë e qensishme e këtij sistemi që manifestohet në ate se votuesit votojnë për kandidatët nga listat e lloj llojshme dhe përcaktoinë radhitjen e tyre sipas vlersimit vetanak (i pari, i dzti, i treti, etj.). Përparsi që të zgjidhen kanë ata kandidat, që kanë fituar përqindjen më të madhe të votave të votuesve si “i pari”, “i dyti”, “i treti”, e kështu me radhë.

Sistemi i Herit prezumon një shkallë të lartë të kultures politike, të arsimimit dhe interesimit të shprehur politik të votuesve, zgjedhësit lypset të njohin mir, qoftë partitë politike që marrin pjesë në zgjedhje, qoftë kandidatët individual. Ky sistem është bukur shumë i ndërlikuar edhe aspektin teknik kështu që zbatohet radhë në praktikë ndonsë u ofron votuesve një liri të madhe me rastin e marrjes së vendimit, sepse mundë të votojnë për kandidatët jo vetëm të një, por të më shumë partive.

16. Sistemi mikst, proporcional – dërmues.

Esenca e sistemit të këtillë është se një përqindje e caktuar përfaqsuesish në parlament, gjegjsisht në ndonjërën nga dhomat e tija, zgjedhet sipas sistemit të shumices, kryesisht shumices relative, ndërsa deputetet tjer zgjedhen sipas sistemit të përfaqsimit proporcional. Psh. ky sistem është apokuar në zgjedhjet parlamentare në Itali, në vitin 1994, kur 75 % të deputetve të Dhomes përfaqsuese janë zgjedhur me anë të shumicës relative, ndërsa 25 %, deputetësh me sistemin e përfaqsimit proporcional. Sistemi i njëjtë zbatohet edhe në Republiken e Kroacisë, me rastin e zgjedhjes së Dhomes përfaqsuese Kuvendit. Qëllimi i sistemit mikst është që të zvoglohet numri i partive politike në organin përfaqsues, të stabilizohet shumica e parlamentit dhe qeveria.

17. Raporti i përfaqsuesve dhe votuesve.

Raporti i përfaqsuesve dhe votuesve është një nga cështjet fundamentalë të sistemit përfaqsues. Problemi themelor qe shfaqet lidhur me këtë, është a janë dhe sa janë të lidhur përfaqsuesit ë popullit me vullnetin e zgjedhesve të tzre me rastin e marrjes së vendimeve politike. “Sipas logjikes së vetë përfaqsimit, përfaqsuesit do të ishin doemos të obliguar që të veprojnë në pajtim me vullnetin e zgjedhesve të tzre, për arsze se sjellja e tzre e vazhdueshme tjetër fare do ta bënte këtë institucion të pakuptimt” 42. Nëpraktiken politike sëndërtimi i vullnetit të zgjedhësve, përmes përfaqsuesve të tyre, realizohet në

42 Dr, Dimitrije Prodanovic: Mandati imperativ dhe i lirë i anëtarëve të organeve përfaqsuese Sarajevë 1979, faqe 6. $3. Ibid faqe 7.

dy mënyra. Mënyra e parë konsiston me atë se përfaqsuesit janë të lidhur më vullnetin e zgjedhsve të tyre, në mënyrë kontinuele gjatë gjithë kohes të ushtrimit të funksionit reprezentativ. Lidhshmëria e përfaqsuesve me organin zgjedhor, sigurohet më përgjegjsinë e përfaësuesve para zgjedhësve dhe sanksionohet me humbjen e funksionit përfaqsues edhe para skadimit te kohes së parapar. Sipas mënzres së dztë, përfaqsuesit janë të pavarur nga zgjedhësit, qëndrimi i tyre ndaj zgjedhësve, shterret me aktin e zgjedhjes së tyre. Pzetja e parë është pjesë ë pandashme e teorisë mbi mandatin e lidhur apo imperativ, ndërsa e dyta, është refleks i teorisë mbi mandatin e lirë ose reprezentativ. Mandati imperativ është korelacion i së drejtës zgjedhore, si një e drejtë individuale e qytetarëve, ndërsa mandati i lirë është korelacion i së drejtës zgjedhore si funksion. “ Pra, me shfaqjen e përfaqsimit politik, instituti i 44 mandatit bartet nga e drejta civile, dhe zbatohet edhe n raportin në mes të zgjedhësve dhe përfaqsuesve të tzre.42. Në përgjithsi, mandati përfaqsues si raport specifik nuk mundë të definohet ekskluzivisht në drejtësi. Ky raport i ka dimensionet e tija politike dhe sociologjike, ndonëse qëndron fakti se raporti mandator, gjithmon është përcaktuar dhe rregulluar me të drejtën qoft zakonore, qoft të shkruar. Sipas teorisë së mandatit imperativ, zgjedhësit me aktin e zgjedhjes nuk kanë bartuar në përfaqsuesit e tyre pushtetin më të lartë-suprem. Zgjedhësit janë edhe më tej titullarë të sovranitetit, e së këtejmi në cdo kohë mundë ti revokojnë përfaqsuesit, që nuk u përmbahen programit zgjedhor dhe udhëzimeve të trupit zgjedhor. Lidhja në mes të zgjedhësve dhe përfaqsuesve, nuk ndërpritet me aktin e zgjedhjes, shkaku i kontrollit permanent të zgjedhësve mbi punen e përfaqsuesve i kontrollit gjatë gjithë periudhes mandatore. Sipsa teorise së mandatit të lirë me aktin e zgjedhjes, reprezentuesit marrin autorizinmin që nga mbar populli, e jo nga zgjedhësit e njësisë së tyre zgjedhore. “Roli i zgjedhësve shterret në momentin e votimit, pa së cilit përfaqsusi i zgjedhur është i lirë gjithnjë deri në skadimine mandatit të tij ” 44. Revokimi i përfaqsuesve nga zgjedhësit nuk është në pajtim me tezat për mandatin e lirë dhe për sistemin përfaqsues, por është pengesë në funksionimin e tzre. Baza kushtetuese-juridike e mandatit të lirë dhe të sundimit parlamentar, nxjeret nga koncepti përket popullit si subjekt apstrakt kushtetutdhënës, të kuptuar si tërsi Si formë e raporteve në mes të zgjedhësve dhe përfaqsuesve të zgjedhur në sferen e përfaqsimit politik, mandati imperativ, sipas kohes së shfaqjes së tij, i ka parapri mandatit të lirë. “ai paraqet vepër të sistemit përfaqsues të mbështetur në sistemin klasor”.45. Në të vërtet mandati imperativ e ka rrënjen e tij në të drejtën romake, në institucionin e mandatit si kontratë, branda të të cilit një anë (mandat) e autorizon tjetren (mandatarin) që të veproi në emër të saj.

44 Ratko Markovic, vepra e cit, faqe 299. 42 44 45. Dr. Dimitrije Prodanovic, Ibit faqe 9.

Sumë më vonë, mandati imperativ është zbatuar në BRSS dhe në vendet e tjera të ashtuquajtura socjaliste, vecmas në formë të mundësisë së revokimit të përfaqsuesit të zgjedhur. Mandatin imperativ e karakterizojn tri vecori fundamentale: e drejta e zgjedhësit tu japë udhzime përfaqsuesit të tij, obligimi i përfaqsuesit që votuesve të vetë tu paraqes raporte për punen e vetë dhe e drejta e zgjedhësit që ta revokoj përfaqsuesin e vetë edhe para kohes brenda së cilës është zgjedhur. Me Kushtetutene ish RSFJ nga viti 1974 dhe me kushtetutat e republikave të sja ishte pranuar instituti i të ashtuquajturit mandat delegues. Mandati delegues ishte element i të ashtuquajturit sistem delegues. “Mandati delegues është dashur të jetë imperativ”. 46. Delegatët ne kuvende kanë qenë të obliguar të respektojnë udhzimet e trupit të tzre zgjedhor dhe ato udhzime, ti prezantojn parimisht në kuvende. Me rastin e marrjes së vendimeve, gjegjsisht të votimit, delegatet kanë qenë të lirë në përcaktimin e tzre, me kusht se kanë qenë të revokueshëm nga zgjedhësit e tyre. Në aspektin kushtetues-juridik, mandati i delegatit ka qenë një kombinim specifik imandatit imeperativ dhe përfaqsues. Sot, kushtetutat e disa vendeve ndalojnë decidivisht cdo mandat imperativ (Zvicra, Franca, Italia). Pushimi i zbatimit të mandatit imperativ, në kontinentin evropian kisht ndodhur së pari në Francë, gjatë revolucionit të vitit 1789, pas të cilit kishte ndodhur futja e mandatit të lirë edhe në vendet tjera evropjane. Sipas teroisë së mandatit të lirë, përfaqsuesit në trupin reperezentativ, nuk jpërfaqsojnë vetëm zgjedhësit që i kishin zgjedhur, në njësinë e caktuar ëgjedhore, por se paraqesin një komb të pandashëm. Funksioni i mandatit të lirë është konstituar me kushtetutë dhe ligj. Mirpo me shfaqjen e partive politike. Prfaqsuesit në demokracinë parlamentare u bën të lidhur me ato parti politike, të cilat i kishin propozuar si kandidat të vetë në zgjedhje. “Në këtë mënyrë, anëtarët e trupit përfaqsues, nga përfaqsuesit formal të mbar kombit bëhen përfaqsues interesash të partisë politike, së cilës i përkasin”. 47. Kësi soji krijohet faktikisht një raport i ngjashëm me mandatin imerativ, ndonëse gjatë gjith kohes, mbetet tipari i qensishëm i mandatit të lirë se në mes të votuesve dhe përfaqsuesve, nuk egziston kurfar marëdhënjeje juridike, por politike. Mandati i lirë “përfaqsues” sot është aplikuar në shumicene shteteve demokratike. Disa korigjime egzistojnë në ato shtete, kushtetutat e të cilave mundësojnë revokimin të mbar trupit përfaqsues nga zgjedhësit (disa kantone te Zvicres, disa njësi federale te SHBA-ve). 18. Pushimi i mandateve, rizgjedhjet dhe plotsimi i vendeve te zbrazta përfaqsuese. Në sistemin përfaqsues sic tham roli i zgjedhësve shteret në momentin e votimit të tyre për deputet në organin përfaqsues e shkaku i mosegzistimit të mundësive të revokimit nga ana e zgjedhësve në këtë sistem. Gjatë kohëzgjatjes së mandatit përfaqsues, mundë të shfaqen rrethanat të cilat sipas natyres, gjenerojn ndërprerjen e këtij mandati. Këto rrethana janë shtjelluar me ligjin 46 47. Ratko Markovic, Ibit, faqe 300.

zgjedhor. Një numër i tyre, është i lidhur me kushtet e fitimit të së drejtës zgjedhore. Me pushimin e disave prej këtyre kushtevbe ndërpritet edhe mandati përfaqsues. Në këtë mënyrë mandati përfaqsues mundë të pushojë me humbjen e shtetsisë, humbjen e aftësisë së punës, në disa situata dhe me ndrimin e rezidences. Grupi i dztë i arsyeve të ndërprerjes së mandatit delegues është rezultat i miratimit të vndimeve juridike ose politike, të cilat ndikojnë mbi statusin e delegatit si një përfaqsues i popullit. Këto motive mundë të jen bie fjala: shpërndarja e parlamentit, dënimi i deputetit me vendim fuqiplotë për vepren e caktuar penale apo me denim me caktimin në funksion tjetër që ështe inkopatibil me funksionin e delegatit etj. Grupi i tretë i arsyeve për ndërprerjen e mandatit përfaqsues është i karakterit fare personal, si bie fjala parashtrimi i dorëheqjes dhe vdekja e delegatit. Grupi i katërt është i lidhur me përkatësin e delegatit në parti politike e lidhet me aplikimin e sistemit të përfaqsimit proporcional ke ndarja e mandateve përfaqsuese. Nëse ndërpritet lidhja në mes të përfaqsuesit dhe partisë politike, nën listen e së cilës ndodhej ai përfaqsues, gjatë kohes së mbajtjes së zgjedhjeve dhe nëse pas zgjedhjeve kishte fituar mandatin e delegatit, si edhe në kohen e kohëzgjatjes së këtij mandati, kur pushon së ëgzistuari partia politike, me këte i pushon edhe mandati atij përfaqsuesi. Situata e njëjtë ndodh edhe nëse ngjan ndalimi i punës së partisë politike, ose i koalicionit të partive politike. Rizgjedhet janë aso zgjedhje, zbatohen, kur organi kompetent anulon zgjedhjet shkaku i parregullsive, që kishin ndodhur gjatë mbajtjes së tyre, e që është rregulluar me ligjin zgjedhor. Nëse anulohen zgjedhjet, vetëm në një vend zgjedhor, rizgjedhjet do të mbahen vetëm në atë vend. Pushimi i mandatit të përfaqsuesve popullor para skadimit të kohës brenda së cilës janë zgjedhur tërheq përbërjen jo të plotë të parlamentit. Vendet e zbrazta në parlament, plotsohen me përfaqsues të rinjë. Plotsimi ushtrohet më zbatimin e procedurave të ndërduarta, varshmërisht prej asaj a janë zbatuar zgjedhjet dhe a janë ndar mandatet e deputetve, sipas sistemit të shumices, apo sipas sistemit të përfaqsimit proporcional. Nëse është zbatuar sistemii i shumices, atëher shpallen zgjedhjet plotësuese që kryhen sipas procedures së parapar per zgjedhje te rregullta. Nëse është zbatuar sistemi i përfaqsimit proporcional, atëher mandati plotsohet nga lista zgjedhore, në të cilën ishte ndodhur delegati, mandati i së cilit kishte pushuar, me kandidatin që ndodhet sipas radhes në atë listë zgjdhore. Mandati i deputetit të ri zgjat deri në skadimin e mandatit të deputetit. Nga shpallja e zgjedhjeve plotsuese, respektivisht nga ndarja e mandatit për deputetin e ri, në rast të pushimit të mandatit, të tij para skadimit të kohës, duhet thënë se dallohen zgjedhjet e para koshme. Këto zgjedhje shpallen në rastin e shpërndarjes së parlamentit osë të ndonjë dhome të tij. 19. Zgjedhjet dhe sistemi zgjedhor në Bosnje e Hercegovinë. Zgjedhjet dhe sistemi zgjedhor në Bosnje e Hercegovinë, si dhe rregullimi i gj ithmbarshëm shtetror-politik i vendit, në bazë, janë përcaktuar me marveshjen e Dejtonit. Nën nocionin sistemi zgjedhor, lypset nënkuptuar “unitetin e parimeve zgjedhore dhe

mekanizmin e realizimit te tzre”, e që është “pjesë përbërëse e rregullimit të përgjithshëm politik dhe kushtettues të një vendi” . 29. Në aneksin 3 të marveshjes së Dejtonit janë përmendur parakushtet e përgjithshmë të zbatimit të zgjedhjeve në Bosnje e Hercegovinë, ndërsa për pregaditjen dhe zbatimin e tyre ështëngarkuar Organizata për siguri dhe bashkupunim ne europë (OSCE). Aneksi 3 i marveshjes së Dejtonit parasheh themelimin e Komisionit të përkoshëm zgjedhor, që ka “autoritetin suprem”, që duhet ta respektojnë të gjitha partitë politike, kandidatet, trupat zgjedhor lokal, mediat dhe pjesmarësit tjer të zgjedhjeve . 49. Komisioni i përkoshem zgjedhor përbëhet nga shefi i OSCES-së, përfaqsuesve të “palëve (Bosnjes e Hercegovines, Federates së Bosnjes së Hercegovines dhe Republika Srpska) dhe personat të tjer, si i cakton shefi i misionit të OESC-së, në konsultim me “palet”. Shefi i misionit të OESC-së kryeson komisionin dhe në rast kontesti brenda komisionit, vendimi i kryesuesit është definitiv. Sipas aneksit 3 te marrveshjes se Dejtonit, mandati i komisionit të përkoshem zgjedhor qëndron në miratimin e dispozitave dhe rregullave zgjedhore në ushtrimin e mbikqyrjes mbi të gjitha aspektet e procesit zgjedhor, sanksionimin e shkeljes së dispozitave të marrveshjes së Dejtonit (në raport me domenin e zgjedhjeve) respektivisht në rasport me ankesin 3 të marrveshjes së Dejtonit, si dhe “”rregullat dhe dispozitat” dhe “në imponimin e dënimeve” kundër personave apo organeve të cilët cenojnë dispozitat e akteve në fjal;. Mundë të konkludohet se Komisioni i përkoshem zgjedhor, unifikon funksionin ligjvënës dhe gjyqësor. Komisioni i përkoshëm zgjedhor ka miratuar në prillin e vitit 1996, regullat dhe dispozitat, që janë ndrzshuar dhe plotsuar. 50. Së këtejmi do të flasim vetëm për parimet dhe specifikat fundamentale zgjedhore të zgjedhjeve n; Bosnje e Hercegovinë, pa u thelluar në detaje, që janë në Rregullat dhe dispozitat jashtzakonisht të shumta dhe të cilat kanë më shumë karakter rregullash teknike se sa juridike. Aneksi 3 i marveshjes së Dejtonit, rregullat dhe dispozitat e komisionit provizor zgjedhor, aplikohen me rastin e zgjedhjeve për: Dhomen përfaqsuese të kuvendit parlamentar të Bosnjes e Hercegovines, kryesin e Bosnjes dhe Hercegovines, Dhomen përfaqsuese të parlamentit të Federates të Bosnjes e Hercegovines, Kuvendin popullor të Republika Srpska, për kryetarin dhe nën kryetarin e Republika Srpska, Kuvendet kantonale dhe komunale. Parimet e përgjithshme janë përcaktuar në Shtojcen në ankeksin 3 të Marveshjes së Dejtonit. (Dokumenti i mbledhjes së dytë të konferences mbi dimensionin njerëzor të Konferences mbi sigurinë dhe bashkëpunimin në europë mbajtur në Kopenhagë në vitin 1990 dhe ate paragrafet 7 dhe 8 të këtij dokumenti. Me “rregullat e Kopenhages” janë konstatuar këto parime të përgjithshme elektorale: 29 Prof. Jovan Gjorgjeviq: e drejta kushtetuese faqe 697 49 Mirjana Kasapovic: Zgjedhjet-Konteksti dhe rezultatet “Erazmus” Zagreb, nr.18/96, faqe 15. 50 Rregullat dhe dispozitat si dokument unik në të cilin janë inkorporuar të gjitha ndrimet dhe plotsimet e mëparshme të këtzre Rregullave dhe dispozitave janë

botuar në “Gazeten zyrtare të Bosnjes dhe Hercegovines” nr.15/98 e pritet se ndërrimi i atyre rregullave dhe dispozitave do të pasojnë edhe në periudhen e ardhshme gjithnjë deri në aprovimin e ligjshmërisë të Bosnjes e Hercegovines.

1. zgjedhjet janë të lira dhe mbahen në intervale logjike, sic është caktuar me ligj, 2. të gjitha vendet e deputetve, së paku në një dhomë, të parlamentit, dotë plotsohen

me zgjedhje direkte (te drejtëpërdrejta, 3. do të garantohen të drejtat univerzale dhe të barabarta votuese për të gjithë

qytetarët e moshes madhore, 4. do të sigurohen fshehtësia e votimit dhe shpallja publike e rezultateve erektorale, 5. do të sigurohet barazia e kandidatëve në procesin e kandidimit për funksionet

politike apo publike, qoft kur ata janë kandidat të partive politike, qoft kur janë kandiduar individualisht si deputet,

6. do të egzistojë lirija e organizimit politik. 7. do të sigurohet fushata fer dhe e lirë zgjedhore. 8. do të sigurohet casja e barabart e mediave mbi bazen jo diskriminuese për të

gjitha grupacionet politike ose për personat që dëshirojnë të marrin pjesë në procesin zgjedhor dhe

9. do të sigurohet ajo se kandidatet, që fitojnë numrin e domosdoshëm të votave, të cilat kërkohen sipas ligjit, të marrin funksionin dhe u lejohet të mbeten në funksion gjithnjë deri sa të skadoj mandati i tyre, apo deri sa ti vie fundi në mënzrë tjetër, në pajtim me proceduren demokratike, parlamentare dhe kushtetuese.

Me rregullat dhe dispozitat, do të rregullohen cështjet si vijon> E drejta aktive dhe pasive zgjehdore dhe listat zgjedhore, komisionet lokale zgjedhore, komisioni elektoral i apelacionit, funksionet e kryetarit, ndarja e mandateve, regjistrimi i partive politike, kooalicioneve dhe kandidatëve të pavarur, vështruesit në zgjedhje, mediat dhe komisioni i ekspertëve për media, kodeksi zgjedhor i sjelljes për partitë politike, koalicionet, kandidatet dhe puntorët zgjedhor, informimi i zgjedhësve, vendvotimet, procesi i votimit, procesi i numrimit të votave, verifikimi i rezultateve zgjedhore dhe i votimit jashtë vendit. Do të citojm vetëm përcaktimet më të rëndësishme të disa “cështjeve”, që regullohën me Rregullore dhe dispozita të Komisionit provizor zgjedhor, me vërejtje se Rregullat e dispozitat kanë fuqi më të madhe juridike në krahasim me ligjet dhe dispozitat tjera vendore dhe atë se ligjet vendore dhe dispozitat e tjera vendore, kanë rëndësi subsidiare, që do të thotë se zbatohen vetëm në rastin që ndonjë materje nuk është rregulluar me “rregulla dhe dispozita”. Sipas rregullave dhe dispozitave, e drejta aktive dhe pasive zgjedhore gëzohet nga qytetarët e moshes madhore të (Bosnjes e Hercegovines me 18 vjet të moshes). E drejta pasive zgjedhore, në vështrim të nenit IX al.1 të Kushtetutes të Bosnjes e Hercegovines, u është marr personave që mbajnë dënimin e caktuar nga ana e Tribunalit ndërkombëtar për ish Jugosllavinë dhe personave që janë nën akuzen e tribunalit, e të cilët nuk i janë nënshtruar urdhëreses që të paraqiten para tribunalit. Ndërkaq, me rregullat dhe dispozitat (neni 6, 15-kapitulli 6), personave të njejtë u është marr edhe e drejta aktive zgjedhore. Po ashtu atzre personave u ështëndaluar edhe kandidatura për cfardo funksioni publik në Bosnje e Hercegovinë, e po ashtu, partisë politike e cila do ta mbante personin e tillë në

funksion partiak dhe është ndaluar pjesmarrja në zgjedhje (neni 7.10-kapitulli 7). Është ndaluar kandidimi dhe ëgjedhja në funksion publik edhe për personat që mbajnë dënimin e caktuar nga ana e gjykatave në Bosnje e Hercegovinë apo që kundër tyre është ngritë aktakuza ke gjykatat në fjal e të cilët nuk i janë nënshtruar urdhëreses që të paraqiten para atyre gjakatave, për shkak të cenimit serioz të së drejtës humanitare në rast se Tribunali ndërkombëtar për ish jugosllavinë ka vërtetuar këtë. Është e qartë se egzistojnë disa jokonsekuenca në rregullimin mbi marrjen e së drejtës zgjedhore po thuaj se për situatat identike në kushtetuten e Bosnjes e Hercegovinesedhe me rregulla dhe dispozita. Nevoja e rregullimit unik dhe fare të qartë dhe preciz, ka rëndësi të jashtzakonshme në situaten për të cilën është fjala. Parimisht, cdo qytetar ka të drejtë të votoj në vendin në të cilin është vendosur (ka patur rezidencen) në vitin 1991, me qenë se marrveshja e Dejtonit garanton të drejtën për të gjithë që të kthehen në vendin e qëndrimit të përhershëm të tyre. Por, pasi që kjo nuk ndodhi u është dhënë e drejta qytetarëve që të votojnë në mungesë. Organet për zbatimin e zgjedhjeve përpos komisionit të përkoshem zgjedhor, janë komisionet zgjedhore lokale, këshillat për rregjistrimin e votuesve dhe këshillat e votimit. Mbrojtja e së drejtës elektorale ushtrohet me paraqitjen e prapsimeve dhe ankesave komisionit të përkoshëm zgjedhor dhe nënkomisionit zgjedhor të apelacionit. Nënkomisioni zgjedhor i apelacionit, që në rregulla dhe dispozita definohet si organ i plotfuqishëm (neni 4.5-kapitulli 4) ka të drejtë të shqiptojë sanksione si psh. ndalimin partisë dhe kooalicionit politik që të kandidohet në zgjedhje, revokimi i partisë ose koalicionit të konfirmuar politik tashmë, heqja e kandidatëve nga lista e kandidatures, shqiptimi i gjobave etj.

Dispozitat dhe regullat për zgjedhjet parlamentare në Bosnje e Hercegovinë konfirmojnë sistemine përfaqsimit proporcional dhe ate sistemin e D’ontit. Por, ekziston përjashtimi nga rregullat e përfaqësimit proporcional në rast se ndodh situata, ku nuk mund të aplikohet formula e përfaqësimit proporcional dhe atëherë , kryesuesi i komisionit zgjedhor do të caktojë se çfarë komisioni zgjedhor do të aplikojë atë dhe se konkluzat e veta do t’ia përcjellë ati komiioni për aprovim. Me rregulla dhe dispozita caktohet kohëzgjatja e mandatit e anëtarëve të Kryesisë se Bosnjës e Hercegovinës , kryetarit dhe nënkryetarit të Federatës së Republika Srpska dhe të deputetëve të kuvendeve kantonale në federatën e Bosnjës e Hercegovinës, ndonëse për shumicën e organeve të cekura , mandati është caktuar me kushtetutën e Bosnjës e Hercegovinës , kushtetutat e entiteteve dhe kushtetutat e kantoneve .

PARTITË POLITIKE

1. Nocioni dhe rroli shoqëror i partive politike

Shfaqja dhe zhvillimi i partive politike , është i lidhur me fitimin e të drejtës zgjedhore të qytetarëve dhe me inaugurimin e demokracisë përfaqësuese dhe politike . Partitë politike janë shfaqur si ndërmjetësim specifik në mes trupit zgjedhor dhe përfaqsuesve të

zgjedhur oas zgjedhjeve të mbajtura. Nga ana tjetër, raporti i drejtë për drejtë në mes popullit (trupit zgjedhor) dhe përfaqsuesve popullorë, nuk përfundon me asktin e zgjedhjes. Qytetarët edhe pas kryerjes së zgjedhjeve, orvaten tëndikojnë mbi aksionet e pushtetit publik me qëllim te një ndikimi sa më efektiv mbi atë pushtet; qytetarët organizohen në grupe të lloj llojshme ndër të cilat janë më të njohura partitë politike. Pra, me zhvillimin e sistemit përfaqsues të pushtetit ështe krijuar ambijenti politik, në të cilin, partitë politike janë bërë ndërmjetsuese në mes qytetarëve (trupit zgjedhor) dhe institucioneve të autoritetit politik.Egzistojnë definimet e ndërduarta të partive politike. Njëri nga definicionet “më të thjeshta” dhe “më të ngushta” tëpartisë politike është si vijon: “Dispozitat më të përgjithsuara të partisë politike, e definojnë ate si grumbull ideologjik, rrespektivisht si organizatë, gjegjësisht organizatë njerëzish me ideologji të njëjtë politike”. 51 Nga definicioni i cekur “më ingushtë” të partitëe politike mundë të konkludohet se elementet e tyre të qensishme janë organizimi dhe ideologjia. Përpos këtyre dy elementeve të cekura të ensishme të partisë politike egziston edhe elementi i saj i tretë po ashtu esencial e ky është synimi në drejtim të pushtimit ose ushtrimit të pushtetit politik, me anë të mënyres demokratike në bazë të zgjedhjeve në mes tjerash, partitë politike edhe dallojnë nga organizatat tjera dhe shoqatat tjera, sipas asaj se sendertimi i interesave dhe objektivave të tyre lidhet me ushtrimin e oushtetit dhe udhheqjene politikes. Mi organizimin e partive politike, nuk do të flasim në mënyrë të vecantë për arsye se kjo gjë do të tejkalonte detyren dhe nevojen e këtij punimi, në një anë e në anën tjetër organizimi si nocion, ka pak a shumë shenja identike edhe në trupat e tjer të struktures politike dhe tjetër fare, prandaj për këtë arsye, organizimit të partive politike nuk do ti kushtojmë vëmendje të vecantë. Shkurtimisht do të përmendim, gjegjësisht do të them vetëm dicka për ideologjinë e partive politike. “Ideologjia me të cilën inspirohen partitë politike, është sistem bindjesh, idesh dhe pasqyrave për shoqrinë dhe për rrgullimin e rraporteve shoqërorre nëpër të cilat, grupet shoqrore (klasat, shtresat) shprehin interesat e veta. 52. Tani kur kemi markuar elementet e qensishme të partive politike, . do të mundë të përmendnim edhe definicionet e ashtuqujtura sintetike të tyre, pikrisht disa prej tyre “Partia politike është organizatë politike që ngërthen njerëzit me ideologji të njëjtë politike që e synojnë ata që ta përhapin sa më shumë, me qëllim themelor të ushtrimit të plotë ose të pjësrishëm të pushtetit, deri ke i cili ato aspirojnë të arrijnë në radhë të parë me anë lëgale, demokratike, me fitimin e votave në zgjedhje (por që nuk përjashton edhe rrugen legale në rrethana të vecanta). 53. Të definuarit ingjashëm i partisë politike bëhet edhe me definicionn vijues: “Partitë politike janë grupacione të organizuara, të krijuara për hirë të përvetësimit ose ruajtjes së pushtetit, në kusnhtet e demokracisë kompetative dhe sipas kritereve të demokracisë përfaqsuese. 54 Definicioni i cituar “injoron”, “ideologjinë politike” si një 51.Dr. Radomir Lukic: Partitë politike Beograd, Beograd, 1975, faqe 20. 52 Vladimir Goati. Pattitë politike N: Enciklopedia e kultures politike, faqe 851. 53 Dr. Rdomir Lukic, punim i cit. faqe 31, 54 Qazim Sadikovic, sistemi politik faqe 66 dhe 67

element konsituiv i partisë politike. Fakti se ne prapavijen e cdo lufte ideologjike (egzistimi i ideologjive kontradiktore) gjendet lufta politike, protagonistet kryesor të së cilës janë partitë politike. “Egzistimi dhe veprimi i partive politike është i lidhur ngushtë me luften për pushtetin politik, më saktësisht: për shtetin”. 55. Definicioni i partisë politike, që “aspiron” të jetë po ashtu definicion sintetik është edhe ky definicion: “partitë politike paraqesin grupin e organizuar të personave sipas bazes së një filozofie ose ideologjie që dëshirojnë ta realizojnë, e me objektiv definitiv të përvehtësimit dhe ushtrimit të pushtetit. 56. Organizimi i partive politike është në funksion të materializimit të programeve projekteve të tyre qe bazohen në idelologjinë dhe filozofinë e caktuar por që ngërthejnë edhe propozime fare “praktike”, plane, kërkesa e kështu me radhë. Në shtetet moderne partitë politike janë instrumente të mobilizimit politik të masave, të orientuara kah ndikimi mbi pushtetin shtetror apo endezin përvetsimin e këtij autoriteti. Si mobilizuese të masave, partitë politike janë faktori më i rëndësishëm në formimin e të ashtuquajturit vullnet politik. Në teori egzistojnë edhe pikpamjet, që mundë të pranohen e të cilat konstatojnë se partitë politike veprojnë në mënyrë të dyfishtë “shfrytëzojnë votat e qytetarëve, i Partia politike në definimin etimologjik, është pjesë e popullit aktiv në aspektin politik. Partitë politike kanë funksion (që po ashtu del nga definimi i tyre etimologjik) që grupeve të paorganizuara shoqërore tu sigurojne aftësinë e nevojshme aksionale dhe demobilizojnë në të njëjtën kohë. 57. Në cdo rast, në konstelacio9nin e egzistimit të disa partive politike, moblizimi politik i përket vetëm pjesës së qytetarëve, asaj qe pranojnë programet dhe objektivat programore të partisë së caktuar pllitike. Prandaj emri “parti” vie nga emri latin “pars”, (pjesë) ose nga folja “paitire” (të ndash). Partia politike në definimin etimologjik, është pjesë e popullit aktiv në aspektin politik. Partitë politike kanë funksion (që po ashtu del nga definimi i tyre etimologjik) që grupeve të paorganizuara shoqrore tu sigurojne sftësinë e nevojshme aksionale dhe t’formulojnë qartazi qëllimet politike. Sipas tipareve të tyre themelore, konstitutive, partitë politike dallojnë nga institucionet engjashme. Ato vecohen nga intereset e grupeve, sipas asaj që kanë ideologjinë politike dhe për arsye se qëllimi i tyre ështe realizimi dh ushtrimi i pushtetit politik. Grupet e interesit nuk disponojnë ideologji politike, ato kanë interese konkrete materiale dhe të ngjashme, të cilat dëshirojnë ti jetësojnë me anë të ndikimit mbi pushtetin shtetror, mirëpo qëllimi i tyre nuk ështe përvetësimi dh ushtrimi i atij autoriteti. Nga lëvizja politikie, partitë politike dallohen sipas ideologjisë unike politikie. Lëvizjet politike mbështeten mbi interesat relativisht të pacaktuara popullore, që nuk mundë të pranohen në kuptimin e cfardo ideologjie të përcaktuar qartazi apo të përcaktueshme në kuptimin e

55. .Lubomir Tadic punimi i cit. faqe 313. 56. Arsen Bacic e drejta kushtetuese faqe 145. 57. Psatrice Caniver: ta edukosh qytetarin, Zagreb 1999, faqe 144

plotë të fjalës. Në lëvizjen politike ndodhen njerëzit me orientime të lloj llojshme politike, kështu që lëvizja politike mundë të përfshijë madje edhe përfaqsuesit e partive të lloj llojshme politike, madje edhe vet partitë. Partitë politike dallojnë edhe nga forcat e armatosura (të cilat po ashtu synojnë përvehtësimin e autoritetit politik, sipas të asaj se forcat e armatosura kanë qëllim rëzimin e institucioneve egzistuese të pushtetit, pa respektuar sistemin kushtetues në fuqi në vend. Partite politike synojnë përvehtësimin e pushtetit sipas mënzrës që është parapar me kushtetutë dhe ligj, pra legalisht, me rrugëokratike, me pjesmarrje në zgjedhje. Roli i partive politike ështe i trefishtë: Formimi i të ashtuquajturit vullnet politik, zgjedhja dhe kontrolli i të zgjedhurve dhe edukimi dhe formimi i zgjedhësve. “Partitë politike janë katalizator i synimeve latente të mendimeve individuale të përhapura dhe kontradiktore, që i tubon partia dhe i rregullon në mënyrë logjike në një harmoni doktrinore, ne nje program. 58. Me gjith se në sistemin demokratik politik, qytetari është subjekt i procesit politik dhe i raportit politik, ai, në këtë cilësi nuk mundë të realizoj obligimet dhe të drejtat e tija gjithmonë dhe në gjithcka, vet, pavarsisht nga të tjerët, të ndërmarr dhe realizoj një gjë të tillë. Qytetari, madje edhe kur voton individualisht në zgjedhje etj, vepron si pjesë e ndonjë grupi, grumbulli, pa marr parasyshë a i kisht takuar atij grupi (grumbulli) formalisht, apo vetëm e kishte përkrahur atë grup (grumbull), duke u përcaktuar për programin e tij dhe ideologjinë e tij, në këtë apo atë mënyrë. Në spektrin e gjërë e grupeve t; lloj llojshme shoqërorre të asociacioneve, bashkësive e kështu me radhë të lloj llojshjme për nga forma e tubimit të qytetarëve është e padyshimt se më të rëndësishmet janë partitë politike. Në këtë mënyrë partitë politike janë lidhje tranzitive në mes qytetarëve dhe shtetit. Partitë politike janë organizatori themelor (mundë të thuhet edhe i vetmi) i kanddimit dhe i zgjedhjes së kandidatëve për funksione politike në shtet. Praktika politike tregon se formimi i parlamentit, formësimi i qeverisë dhe veprimi i tyre,varet po thuaj se plotësisht nga partitë politike. Po kjo ndodh edhe në rastin e ushtrimit të autoritetit shtetror në përgjithësi, në nxjerjen e ligjeve dhe në këto veprimtari të shtetit që cilsohen si “udhheqje e politikes”. Me rolin në fjalë, partitëe politike u janë inkorporuar në sistemin politik dhe janë bërë pjesë e pandashme dhe e domosdoshme e tij dhe faktor përcaktues i funksionimit të tij. Në bazë të kësaj, partitë politike janë ortganizata politike, objektivi themelor i të cilave është të marrin pjesë në procesin politik dhe pikrisht ato sipas qëllimi të organizimit të vetë dallojnë në kehasim me të gjitha organizatat shoqrore, jo politike, që janë themeluar per arsye të tjera jo politike (ekonomike, kulturore, sportive etj.). Në bazë te kësaj që u tha ështe e qartë se partitë politike janë instrument i krijimit dhe funksionimit të demokracisë politike. Krahas kësaj që u tha, duhet cekur se demokracia është shfaqur në stadiumet e më vonshme, më të avansuara të shoqrisë njerëzore kur pikrisht janë shfaqur edhe partië politike në kuptimin bashkohor të kësaj fjale. Liritë dhe të drejtat si dhe participimi në qeverisje me shoqërinë, në fillim të zhvillimit e kanë patur vetëm disa. “Koha më e re është shënuar me atë se gjithcka është zgjeruar gradualisht kah një rreth gjithnjë më i madh i individve”. 59. Pra partitë politike, si asociaciacione të lira

58 Rarko markovic vep. e cituar, faqe 306 59. Robert Mitchel: sociologjia e partive në demokracinë bashkëkohore, Zagreb 1990 faqe 21.

të qytetarëve mundë të imagjinohen vetëm në sistemin, që reprodukon demokracinë politike. Partitë politike, kanë funksion vendimtar edhe në zgjedhjen e anëtarëve të parlamentit, por një rol të rëndësishëm e kanë edhe në zgjedhjen e organeve të tjera shoqrore (qeverisë, shefit të shtetit. Në qoftë se në vendin e caktuar zbatohet sistemi i zgjedhjes në bazë të listave, partit politike kanë një rëndësi të madhe në propozimin e kandidatve dhe në përcaktimin e listave sipas njësive zgjedhore. Në zgjedhjet uninominale, roli i partive politike zvoglohet dhe reduktohet në zgjedhje të kandidatve, ndërsa zgjedhjen definitive në mes të kandidatve, e ushtron trupi zgjedhor. Por, pa marr parasyshë sistemin e zgjedhjeve (votimit), partitë politike, në kohen e tanishme, duhet të kujdesen për kompetencen e kandidatve, qe i propozojnë në zgjedhje në mënzrë që ndër qytetar të promovojnë në atë mënyrë programin e vetë politik dhe në fund, të arrinë rezultate sa më të mira zgjedhore. Përvec asaj se kandidojn dhe në mënyrë indirekte zgjedhin kandidatet për funksione politike,partitë politike luajnë edhe rolin e disiplinimit të përfaqsuesve të zgjedhur të popullit. Mos respektimi i programit dhe kërkesave të partisë, nga ana e përfaqsuesit popullor, mundë të rezultoj me përjashtimin nga partia, efikasiteti i së cilës (përjashtimi nga partia) ndryshonte nga epoka në epokë, por edhe në rraport me tipin e sistemit zgjedhor. “Në cdo rast, partia në sistemin me lloje të ndryshme, mbetet vetëdija dhe baza e disiplines partiake e përfaqsuesve të zgjedhur të popullit. 60. Funksioni i tretë shoqëror i partive politike, është edukimi dhe i nformimi i zgjedhësve. Funksioni i edukimit dhe arsimimit të zgjedhësve është orientuar kah nxitja e zgjedhësve për respektimin e nevojave të përgjithshme dhe të përbashkëta të shoqërisë si dhe kërkimi i balansit të këtyre nevojave, në rraport me preokupimet dhe nevojat e tyre individuale. Cdo politikë dhe secili program politik, supozojnë zgjedhjen, pra edhe disa “viktima”, për të cilat zgjedhësit duhet të pajtohen. Në kryerjen e detyrës se edukimit të qytetarëve për të miren e përgjithshme dhe të përbashkët partitë politike nuk kanë monopol. Një ndikim të rëndësishëm në realizimin të këtij funksioni e kanë edhe subjektet e tjer shoqëror (sindikatat, lëvizjet e qytetarëve, mediat etj.). Si do që të jet, në krahasim me subjektet e tjer shoqëror,partitë politike kanë një funksion të vecantë, markant, inegrativ. Partitë politike i kontribojnë informimit të zgjedhësve në mënyra të ndryshme, ndërsa në kryerjen e këtij funksioni, kontribon edhe ajo se mes partive, egziston edhe gara kështu që ato edhe me anë të informimit të zgjedhësve, dëshirojnë të arrinë simpatinë dhe pëlqimin e tyre gjatë akceptimit të programeve partiake, projekteve dhe të aksioneve konkrete politike. Partitë praktikojnë informimin e ashtuquajtur multilateral (informimi i opinionit të gjërë dhe informimi nga të tjerët), e jo informimin unilateral (informimi që e ushtrojnë partitë vetëm në raport me një rreth më të ngushtë subjektesh, që dëshirojnë ti informojnë. Cfar është relacioni i partive politike dhe shtetit? Shteti sipas strukturave politike mundë të ketë pikpamje (qëndrime) të lloj llojshme. Qëndrimi i ndalimit nënkupton se shteti ndalon themelimin dhe punën e cdo partie politike, apo vetëm të atyre partive, që kanë qëllime anti kushtetuese. Qëndrimi i mohimit, nënkupton se shteti nuk interesohet për jetën partiake, duke kërkuar vetëm atë që aktiviteti partiak të rrjedhë në mënyrë që nuk do 60 Ratko Markoviq punim i cit. faqe 307.

të jetë i kundërt me dispozitat penale dhe të ngjashme. Qëndrimi i pranimit, nënkupton se shteti aprovon legjistlaturen e vecantë për partitë, i orienton kah regjistrimi i domosdoshëm, themelon normat mbi organizimin e tyre dhe normat mbi mënyren e përcjelljes dhe kontrollit të punës së tyre. Qëndrimi i inkorporimit, nënkupton egistimin e shtetit – partisë, që na udhëzon për unifikimin insticional të organeve shtetrore dhe partiake. Në këtë rast fjala është për të ashtuquajturin shtet partiak. Karakteri juridik i partive politike ëshë i dyfishtë. Ato janë shoqata qytetarësh, të organizuara fuqimisht dhe të lidhura juridikisht, me qëllim të realizimit të caqeve të përbashkëta politike. Por, partitë politike janë ëdhe organe shtetrore, duke patur parasyshë cilsinë e tyre të grupeve të organizuara zgjedhore që marrin pjesë në zgjedhje dhe duke patur parasyshë se anëtaret e partisë në parlament, kanë silsinë ë grupit parlamentar (të klubit). Afiniteti i partisë, si organ shtetror shprehet vecmas në sistemin zgjedhor të përfaqsimit proporcional me rastin e votimit për listat e fiksuara, sepse në ato lista, nuk mundë të zbatohen as emrat, as radhitja e tyre që i kanë propozuar partitë politike, si grupe të organizuara të zgjedhësve. Grupin parlamentar sipas rregulles, e sajojnë deputetet që i perkasin një partie në parlament. Përjashtimi egziston kur grupin parlamentar e sajojnë deputetet e partive të lloj llojshme politike në parlament, për hir të plotsimit të kushteve të numrit minimal të anetarve të grupit parlamentar që e parasheh rregullorja e punës së parlamentit, rrespektivisht, dhomës së parlamentit. Rregulloret e punës së parlamentit i caktojnë grupit parlamentar funksione të lloj llojshme lidhur me punën parlamentit (pjesmarrja në propozimin e rendit të dites, propozimi i naëtarëve të komisioneve parlamentazre etj). Legaliteti i parive politike ështe vecori e tyre e qensishme. Partitë në pushtet arrinë me zgjedhjet në mënyren që është në veshtrim të ligjeve në fuqi. Partitë politike ushtrojnë autoritetin politik edhe sipas mënyrës që i caktojnë anëtarët e vetë në organizimin shtetror, në vende vendimarrëse. Anëtarët e partisë që ka marr pushtetin në zgjedhje si dhe personat zyrtar shtetror në organet shtetrore, marrin vendime me karakter shtetror, në këtë cilsi. Vendimet e tilla janë identike me vendimet partiake-vendimet partiake shëndrrohen në vendime shtetrore.

2. Historiati i partive politike. Partive politike u kanë paraprir grupet e bashkëmendimtarëve politik, qëllimi themelor i të cilve ishte ndikimi mbi pushtetin shtetror dhe sigurimi i sëndertimit të ideve vetanake në aspektin e sistemit shtetror dhe të organizimit të autoritetit shtetror. Partitë politike. Partitë politike janë produkt indarjeve politike dhe tënztyres tjetër dhe konflikteve të interesave të njeriut, në kuadrin e shteteve bashkohore. Në Angli, pararëndësit e partive politike, kanë qenë organizatat politike, të cilat quheshin torjevasit dhe vigovasit ndërsa kanë vepruar në shekullin XVII . Torjevasit kanë luftuar për pregorativa më të mëdha mbetrore, ndërsa vigovasit kundër apsolutizmit mbretror. Torjevasit, në shekullin XIX u shëndruan në Partinë Konzervative, kurse vigovasit në Partinë Liberale. Në shekullin XX u shfaq Partia Laburiste, e cila e zavendësoi Partinë Liberale, kështu që gjithnjë deri sot, në Angli është ruajtur sistemi dominant dypartiak.

Paraardhësit e partive politike në Francë, janë shfaqur gjatë revolucionit borgjez brenda organizatave të quajtur zhirondin dhe jakobin. Të parët kanë prezantuar orjentimet e matura, ndërsa të dytët republikanët radikal. Në SHBA gjate kohes së miratimit të Kushtetutës federale ndodhi diferencimi politik në federalista dhe antifederalista – në ata që angazhoheshin për sovranitetin e shtetit federal dhe në ata, që angazhoheshin për sovranitetin e njësive federale. Paraqitja e partive politike lidhet me shekullin XIX dhe ka të bëj me demokratizimin e jetës politike, me avansimin e institutit të përfaqsimit politik, me zgjerimin e së drejtës së votes dhe me miratimin e parimit të sovranitetit popullor. Në shekullin XIX “parlamenti bëhet bartësi themelor i pushtit dhe në të nisë të ravijëzohen interesat e lloj llojshme e në bazë të tyre edhe ideologjitë”. 61 Të gjitha partitë politike në këtë shekull, kanë përfaqësuar dhe mbrojtur interesat e lloj llojshme të klases borgjeze, në kuadrin e interesit të përbashkët të kësaj shtrese. Kryesisht, këto parti kanë përfaqësuar dy orjentime dominante – orjentimin liberal dhe konzervativ. Kah fundi i shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, krahas luftes së sindikatave dhe të grupeve të tjera të organizuara, ndodhi themelimi i partive popullore politike – i socjalistëve dhe socjaldemokratëve. Në po këtë periudhë në kuadrin e interesave të përgjithshme të klases borgjeze, shfaqen partitë me orjentim të djathtë prej të cilave më ekstreme janë partite fashiste. Po ashtu në të njëjtën përiudhë nga partitë social demokrate dhe socjaliste ndahen partitë komuniste. “Partite ekstreme të djathta” (fashiste) dhe “ekstreme të majta”, (komuniste), politike në disa vende kanë marr pushtetimn shtetror. Shikuar historikisht, të gjitha shtetet të vogla dhe të mëdha në organizimin e jetes politike kanë ndjekur kryekput shembujt e Anglisë, Frances dhe SHBA-ve. Në këto vende, janë shfaqur, në njëfar kuptimi, edhe të ashtuquajturat idel – tipe të partive politike, kështu që Anglia ishte vend i të ashtuquajturave parti patronazhiste, Franca vend i të ashtuquajturave parti ideologjike ose parti të shikimit në botë, ndërsa në SHBA binte në sy tipi i të ashtuquajturit nominim partiak. Shkurtimisht, sot në botë po thuaj se nuk ka vend pa shumë parti politike. 3. Tipologjia e partive politike. Partit politike, mund t kualifikohen sipas kritereve t ndryshme. Egziustoijn kritere t shumta n baz t t cilave mund t vrehen dallimet n mes tyre. Kto kritere, n mes tjerash, mund t jen struktura sociale e partis, orientimi ideor i antarve t saj, prkatsia nacionale, konfesionale, numri i antarve, mnyra e organizimit, shtrirja e saj gjeografike e t ngjashme. Nj nga klasifikimet m t vjetra t partive politike, shfrytzohet si kriter i grupit social, interesat e s cils i shpreh partia. Nga aspekti i ktij kriteri, dallojn partit borgjez dhe puntore politike. N partit borgjeze ralliten tradicionalisht, partit konzervative, liberale, demokratike, demokristiane, radikale, popullore dhe republikane. Ndr klasat puntore po ashtu tradicionalisht, numrohen parti social demokrate, socialiste, komuniste dhe partit e t ashtuquajteres e majt e re socialiste. Sipas kriterit t numrit t antarve, partit politike ndahen n masovike dhe kadrovike. Partit masovike jan ato, me t cilat numri i antarve sht i pakufishm, “ndrsa antarsia prfitohet me 61 Dr. Rdomir Lukic vepra e cit. faqe 13.

an t regjistrimit”. 62. Parti kadrovike jan, parimisht ato parti n t cilat antarsin e prbjn anetart besnik t partis dhe t verifikuar, antart q posedokjn “kualitetin” e verifikuar n mnyr strikjte me vepriminpraktik politik. “N partit kadrovike, antart nuk regjistrohen, por se “pranohen”. 63 Numri i partis politike nuk sht thn t jet n korelacion me rezultatet e arritura zgjedhore. Sipas mendimit s Moris Diverzhes, shikuar kronologjikisht, partit kadrovike jan shfaqur, m heret n krahasim me parti politike masovike. Ktij tipi i prkasin sot partit liberale dhe konservative. Partit masovike politike jan nj instrument q sht karekteristik sipas kushteve t shfaqura me abrogimin e cenzuseve zgjedhore dhe realizimin e s drejts s prgjithshme t votes. Interesimi i partive masovike politike, sht orientuar jo vetm n cshtjet politike, por edhe n ato sociale dhe ekonomike. 64. N varshmri nga raporti ndaj sistemit shtetorjuridik dhe rregullimi politik, partit politike ndahen nrevolucionare dhe n parti me status kvon politike dhe shoqrore. “Partit revolucionare, synojn ndryshimin radikal t rraporteve egzistuese shoqrore, ndrsa partirte e status kvos shoqrore kufizohen pr t vepruar n kuadrin e rregullimit egzistues shoqror dhe politik tt marrdhnieve. 65. E ngjashme me kt sht edhe ndarja partive politike, q e kishte br teoricieni i korevatizmit gjerman dhe i restaurimit Fridrih Julius Shtall. Partit politike t atyre kohrave (gjysma e dyt e shekullimit XIX), ai i kisht ndar n parti t revolucionit dhe partit legjitimitetit. Konceptin e revolucionit Shtall nuk e kishte kutpuar me logjiekn e kryengritjes apo t ngjarjeve, vec se n logjiken e sistemit politik. Revolucioni sipas Shtallit do t thot vetm kthes t vet raportit t shtetit n kuptim t asaj se autoriteti m i lart dhe ligji, qndrojn parimisht dhe vazhdimisht “nn njeriun”, n vend se “mbi njeriun”. 65.. N parti t revfolucionit, Shtalli kishte ranguar partin liberale, liberale – konstitucionale, demokratike dhe socialiste. N partite e legjitimitetit, ai kishte numruar ato parti, t cilat pranojn njfar “sistemi m t lart”, rregullimin e trenscendences, sistem kz q qndron mbi vullnetin epopullit. Ky “sistem m i lart” ishte kuptuar nga ai si “autoritet i dhn”, e drejt historike, hierarki natyrore e kshtu me radh. N partit e legjitimitetit Shtall kishte prfshir torjevasit angles, legjitimistt francez, rrespektivisht t gjitha partit monarkiste. Tek kontraditat e revolucionit e legjitimitetit, theksonte Shtall, pason ndarja e partive n t majt dhe n t djatht. 66. N baz t tubimit t antarve partit politike mund t jen parti politike n kuptimin e ngusht t fjales, nacionale, konfesionale dhe regjionale. Ato parti qe zbatojn programin e prgjithshm politik, quhen parti politike n kuptimin e ngushte. Partit nacionale kan “qllime nacionale” dhe prfshin anetart e kombit t njjt. Partit konfesionale ngrthejn antaret e konfesionit t njjt. Partit regjionale i sajojn banort e nj regjioni, ndrsa qllimi lmentar i tyre sht avansimi dhe sndrtimi i interesave dhe nevojave t atij regjioni. Sipas shkalls s disiplines s brendshm partit politike mund te klasifikohen n parti t forta dhe t flashkta. Pr t parat sht karakteristike disiplina rigoroze partiake, ndrsa marrdhniet n partit tjera jan m

62. Lubomir Tadic, punimi i cit. faqe 322. 63 Ibitd faqe 322 64 Shiko më gjersisht: Vladimir Goati pun. i cit, faqe 852 dhe 853. 65 Ratko Markovic pun. i cit. faqe 312. 66 Të shikohet më gjersisht: Lubomir Tadic, pun. i cit. faqe 316 dhe 317.

liberale. Ne skencen politike (politologjin) sht e njohur edhe tipologjia e partive n parti t interesit dhe t ideologjis (m heret parti patronazhe dhe ideologjike), q e kisht br Maks Veber.Patrtit e interesit jan organizata me qllime tngushta pragmatike, ndrsa partit e ideologjis apo partit e shikimit n bot jan aso organizata, synim i t cilabve sht sndrti mi idealeve politike. Tipologjia e Veberit e kishte marr Hajns Mar, por me emrtime t ndryshuara (parti reprezentative dhe partit integrative) q pastaj Zigmund Nojman, duke u nisur nga klafikimi i Veberit, t propozonte tipologjin vetiake t partive politike n parti t prezentimit individual dhe parti t integrimit social. Partit e prezantimit individual i konvenojn atij tipi t rrapoorteve shoqrore n t cilin politika dhe jeta politike zn nj hapsir t kufizuar (shteti liberal). Partit e integrimit social i shkojn pr shtati tipit t rraporteve shoqrore n t cilat, partit politike dhe pushteti shtetror n prgjithsi, participojn n shoqri (shteti social). N baz t prvojes s fashizmit Nojman e kishte zgjeruar tipin e partis s integrimit social n tipin q e kishte quajtur aposolutist, total, me karakteristika elementare si vijon: udhheqja personale, struktura hierarkike, organizimi rigoroz, tipari militarist etj. N partin e integrimit apsolutist apo totalist, nuk egzistojn kompromiset, egzistojn parimet apsolute, alkamacioni dhe nnshtrimi ndaj udheqsit. Zhan Sharllo kishte b ndarjene partive politike n parti t fuqishmve q prfshin personalitete autoritative, lider natyror, parti antarsh t thjesht dhe parti zgjedhsish apo parti pr tubimin njerzve. “Konsideron se kjo tipologji epartive politike shte m afrt me realitetin e demokracive bashkkohore perendimore dhe se mundson shpjegimin historik dhe politik t formave strukturale, q u atribuohen partive politike”. 67.

4. Tipologjia e sistemeve partiake. Kriteri themelor i diferencimit, rrespektivisht i konsituimit t sisemeve partiak, q sht pranuar n mnyr univerzale n teori sht numri i partive politike, t cilat gzistojn dhe funksionojn n nj vend. Nga ana tjetr disa autor juridik, gjat prcaktimit t llojit t sistemit partiak, kan shfrytzuar edhe kritere t tjera sic jane pozita shoqrore e partive politike, raporti i tyre reciprok dhe raporti ndaj organeve shtetrore. Po ashtu ceket se numri i partive vetvetiu, nuk prcakton cilsit e qensishme t sistemeve partiake, vec se krkohen edhe kriteret shtes. Kshtu bie fjala, Gj Sartori pr baz t ndarjes merr kriterin numerik, por q nuk i ndan sistemet partitake sipas ktij kriteri n unipartiake, bipartiake dhe polipartiake, por se konfirmon kt klasifikim: 1. sistemi njpartiak, 2. sistemi me parti hegjemoniste, 3. sistemi me parti predominante, 4. sistemi dypartiak, 5. sistemi me pluralizm t kufizuar, 6 sistemi me pluralizem ekstrem dhe 7 sistemi i aotmizuar. Sipas kriterit t numrit t partive shte zakon q sistemet partiak ndahen n sisteme njpartiake, dzpartiake dhe shum partiake. Sistemet partiake t klasifikuara n kt mnyr prcaktojn edhe karaterin e partive politike. N rastin e par fjala shte pr partin monopoliste, n t dytin dhe tretin fjala sht pr partit politike garruese. 69. Gjithnj deri n koh t fundit, sistemi njpartiak shte praktikuar n shtetet e t ashtuquajtures demokraci popullore, gjegjsisht n ish vendet

67 Ratko Markovic, pun. i cit, faqe 316. 68. Cituar sipas: Vladimir Goati, pun. i cit, faqe 853.

sociualiste, para se gjithash n vendet fashiste, ndrsa ssitemi njpartiak, sht karakteristik edhe pr disa vende t t ashtuquajtures bot e tret. Pr disa nga kto vende ishte karakteristike se prpos partis n pushtet kan egzistuar edhe partit tjera q nuk kishin patur kufrar peshe politike n ato vende. Sistemi njpartiak, sht sistem i till, q manifeston monopolizmin e nj partie. Ç’esht e vrteta sistemi i till “synon totalizmin dhe identifikimin e shtetit dhe partis politike”.70. sht fakt se egziston vetm nj parti politike; kysistem sht shenjezuar edhe si jo demokratik. N esenc vendet me sistem njpartiak, jan vende t diktatures apo t ndonje regjimi tjetr autoritar. “N sistemin njpartiak ka votime por nuk ka zgjedhje, egziston votimi pa zgjedhje. 71. N sistemin e till , nje parti shte vazhdimisht n pushtet, ajo idenifikoihet me shtetin. Ky sht sistem pa opozit politike. Pushteti i nj partie mund t jet i vendosur juridikisht (me kuhstetut) dhe faktikisht. N rastin e par egziston edhe ndalesa juridike e veprimit t opozites, ndrsa n t dytin (inaugurimi faktik i pushttit t nj partie) diktatura e partis nuk zbaton haptas, por se sht mbuluar me fasad demokratike. “Gjithsesi, n sistemin njpartiak partia n pushtet ka monopolin politik, udhheq dhe kontrollon t gjitha organet shtetrore etj, dhe lidhet edhe personalisht me aparatin shtetror (e ashtuquajtura ngjitje e partis dhe shtetit)”. 72. Sistemi dypartiak sipas disa klasifikimeve, ka po ashtu disa forma t veta. N kt mnyr thuhet se egziston sistemi i kulluar dypartiak, sistemi jo i plot dhe pseudopartiak dhe sistemi i “dz e gjysm partive”. 73.. Sistemi i kulluar dypartiak (bipartizmi) ka shenjzim demokratik dhe shfaqet n demokracit pluraliste, liberale. N vendet me sistem t kulluar dypartiak, zgjedhsit po edhe opinioni publik jan po thuaj se fare fare t ndar n dy opcione politike kshtu q vetm dy parti politike ndrohen periodikisht n pushtet. Sistemi dypartiak funksionon mbi bazat e rregullave t prcaktuara n kushtetut ndrsa realizimi i tij sht i mundshm n sistemin e pushtetit parlamentar, presidencial po edhe n ate mikst. Pr sistemin e till partiak sht karekteristike se ka pushtetin e fort dhe stabil, t mbshtetur n shumicen e sigurt n parlament, por edhe krahas egzistimit t opozites s fort dhe homogjene, q ka gjasa reale t vie n pushtet. P.sh. n Britanin e Madhe q ka sistemin dypartiak edhe opozita formon “qeverin n hije”. Sistemi dypartiak sht dominant n vendet anglosaksone me tradit t shprehur britanike. N Britanin e Madhe n zgjedhjet parlamentare bjn gara rregullisht si konkuret kryesor politik n luft pr pushtet konzervativistet dhe laburistet. N SHBA vecmas gjat kohes s zgjedhjeve presidenciale kundrvihen ndaj njra tjetres partia demokratike dhe republikane. N Australi dhe Zelanden e Re, konkurentet kryesor politik n zgjedhjet parlamentare jan konzervativistet dhe laburistet. Sistemi jo i plot ose pseudopartiak egziston, n rastin kur brenda dy partive prijatare, nuk egziston shkalla e kohezionit partiak dhe disiplines partiake pr tu diguruar shumica stabile parlamentare. Shembull i ktij tipi t sistemit partiak shtt sjellja e partis demokratike dhe republikane n kongresin e SHBA-ve, ku vie n shprehje shum m pak lojaliteti dhe disiplina partiake n krahasim me zgjedhjet presidenciale.

69. Arsen Bashiq: e drejta kushtetuese faqe 147. 70. Dr.Radomir Lukic pun. i cit faqe 148. 71. Ratko Markovic pun. i cit. faqe 317.

72. Pavle Nikolic: e drejta kushtetuese faqe 212 73. Ratko Markovic pun. i cit faqe 317.

N sistemin e “dy e gjysm partive” prpos dy partive politikisht dominuese egziston edhe e treta q sjell krijimin e qeveris s koalicionit. Q t siguroj njra nga dy partit dominante shumicen parlamentare, ajo duhet t mbshtett mbi t treten ,nj parti m e vogl q me an t koalimit me partin dominant fiton n rndsin politike. Pr arsye se partia politike e tret m vogl dhe jo dominante “mbijeton” me njrn nga partit e mdha, sistemi i till partiak quhet edhe “dy e gjsm parti”. Sistemi asi soji egziston n Gjermani, ku sht partia “e tret” liberale, n; Kanada kjo sht partia demokratike krahas dy partive “t; m;dha” liberale dhe konserbvative etj. Kytip i sistemit partiak i afrohet bipartizmit t mirfillt ndrsa qeveria n at sistem i ekspozohet jo rall “mshires dhe pamshiures” t partis t tret “t ngjitur”, e cila n do moment mund ta prish koalicionin brenda t cilit ndodhet. Jan dz shkaqe elementare q ndikojn n krijimin dhe funksionimin e sistemit bipartiak-forma e sistemit zgjedhor dhe kontradikta politike e grupeve shoqrorre. Sistemi i shumces n nj rreth ndikonmbi krijimin e sistemit dypartiak derisa ky sistem n dy rrath i kontribon krijimit t sistemit shumpartiak pikrisht atij t grupuar n dz parti t koalicionit, politikisht t polariyuar. Sistemi i prfaqsimit proporcional shkakton, thn m mir ndikon dukshm mbi krijimin e sistemit integral e shum partiak. Kur shte fjala pr kontroverzen e grupeve shoqrore si nj nga shkaqet e shfaqjes s sistemit dzpartiak, do theksuar se sht fjala pr grupet shoqrore, q e ndjekin historikisht njri tjetrin. Shekulli XIX sht prshkuar me konfliktin n mes t konzervativistve dhe liberalve mbi bazat e dy orientimeve t ndryshme, orientimit t protekcionizmit dhe atij komercial. Protagonistet e orientimit komercial kan qen pjestar t borgjezis industriale, ndrsa protoganositet e protekcionizmit kan qen pjestart e aristokracis vendore. Shekulli XX sht shnuar me konfliktin n mes t grupeve konzervative-liberale shoqrore dhe lvizjes puntore. Nga dz arsye t cekura q ndikojn n krijimin dhe funksionimin e sistemit partiak, arsyeja primare sht lidhur pr grupet kundrshtare me njra tjetren ndrsa forma e sistemit zgjehdor, si motiv sekondar, vetm kontribon shpejton apo ngadalson krijimin e dz partive politike. Sistemi i shumices n nj rreth, n Britanin e Madhe ka ngadalsuar ardhjen n pushtet t laburistve, “q n kushte tjetr fare t shpejtonte rzimin e partis liberale, t ciln e kihsin braktisur votuesit e orientuar majtas, t vetdishm pr faktin se mbajtja e trepartizmit do t favorizonte konzervativistet” 74. Instatimi i sistemit t ktill zgjedhor n vendet me sistem shumpartiak nuk kishte rezultuar me formimin e dy partive dominante qeveritare polkitike. N nj shkall markante t aproksimativitetit, ndrrimi i sistemit zgjedhor n formen e cekur, gjeneron vetm grupizimin e ri politik sipas njsive zgjedhore ne linjn e djatha - e majta. Sistemi shum partiak sht sistem n t cilin shum parti marrin pjes n luften pr pushtet me gjasa t mdha apo t vogla q at pushtet edhe ta prvehtsojn apo t marrin pjes n te. “N teori sistemi i ktill shum partiak quhet multipartizm i kulluar, pr dallim nga multipartizmi me partin dominante me t cilin nj parti arrin m leht shumcen n parlament.” 75. Numri i partive n sitemin shum partiak mund t jet i lloj llojshm prandaj edhe shfrytzohen emrtimet e ndryshme – tripartizem, kuadripartizem, polipartizem. Sistemi shum partiak siguron qytetarve – zgjedhsve mundsi t mdha t prcaktimit politik, q at sistem, krahas egzistimit t opozites politike e bn demokratik. N vendet me sistem shum partiak ndikimi i partive politike mbi pushtetin shntetror, shte proporcional me fuqin e tzre, qe shprehet n numrin e 74 Ibit, faqe 319 75 Pavle Nikolic: E drejta kushtetuese faqe 213.

vendeve partiake n parlament dhe numrin e vendeve ministrore n qeveri. Sistemet shum partiake shfaqen n formen si vijon: a) integral, shum partiak, b) sistemi i polarizuar shum partiak dhe c) sistemi shum partiak n partin dominante politike. Sistemi shum partiak me partin dominanate politike shte sistemi i atill ku egzistonnj parti q ka eprsin releative poltike n rraport me partit tjera. Eprsia e ksaj partie manifestohet n at se ajo parti, n zgjedhjet parlamentare fiton shumicen q sht apsolute apo shte afr apsolutizmit. Kjo parti politike ka t shprehur pak a shum hegjemonin n jeten politike, q konsiston shpesh n ushtrimin e vazhdueshm t pushtetit, q sht “pragu” (prqindja) prej t cilit llogaritet se egziston dhe sht vshtir t definohet dhe se heterogjeniteti i partive politike mund q sistemin shum partiak me partin dominante, defakto, ta transformoj n sistem integral shum partiak. Shkaqet pr inaugurimin e sistemit shum partiak mund t jen t lloj llojshme psh. Forma e sistemit zgjedhor, arsyet e natyres politike, raportet n mes grupeve shoqrore, arsyet etnike, konfesionale e t ngjashme. Mbi ndikimin e formes s sistemit zgjedhor n sistemin partiak, tashm kemi folur. Motivet politike mund t jen t lloj llojshm dhe sht vshtir ti rangosh m konkretisht n forma m t definuara. Raportet n mes t grupeve shoqrore jan pasoj e dallimeve dhe sasis n mes atyre grupeve e kjo sht, prap, pasoj e progresit t shoqris, sidomos t progesit n sferen ekonomike. Krijimi i grupeve t shumta shoqrore t pozites s lloj llojshmne ekonomike dhe shoqrore dhe me kt edhe i interesave t lloj llojshme, kishte patur rezultat edhe sasin e krijimit t interesave politike. Dallimet etnike dhe gjuhsore t popullates dhe lloj llojshmria e interesave dhe egzistimi i problemeve shoqrore lidhur me kto dallime, ka ndikuar edhe mbi morfologjin partiake (shembulli i Kanadas dhe Belgjikes). Po ashtu pluralizmi fetar n disa vende, drejt pr drejt oise jo drejt p;r drejt ka ndikuar n inaugurimin e siste mit shum partiak me specifika karakteristike shkaku i motiveve q i kemi cekur. Ka po ashtu rndsi t theksohet se rregullimi shtetror ndikon n strukturen dhe numrin e partive politike, nse sht fjala pr shtetet me sistem federal, egziston nj aproksimativitet m i madh q kto parti politike do t decentalizohen dhe se pjeset e tyre do t ken autonomi t gjr (partit politike n Zvuicr, SHBA, Kanada dhe Austri, e respektojn kt). Autonomia e njsive federale nxit shfaqjen e partive t vogla, t cilat veprojn vetm n teritorin e atyre njsive. “Prkundr ksaj rregullimi unitar shtetror e humb moralin pr themelimin e “partive regjionale” e brenda atyre egzistuese, potencon tendencat centripetale” 77. Konkluza e shkurtr pr prdorimin e ndarjes klasike t sistemeve partiake do t mund t ishte: Sistemet nj partiake dhe shum partiake me partin dominante politike, shpien kah pushteti i pandashm. Sistemet dypartiake shpien kah zvendsimi (alternacioni) i pushttit, kah ndarja e pushteit, respektivisht kah pushtei i ndar. Me gjith se m pak e njohur n teori sht evidente tipologjia e sistemeve partiake, n sisteme me opozit dhe sisteme pa opozit. Sisteme me opozit sht sistemi partiak n t cilin egzistoijn opozita, respektivisht n t cilin egzistojn s paku dy parti politike, njra n pushtet e tjetra n opozit. N sistemin pa opozit egziston vetm nj os disa parti (koalicione, aleanca partiake) n pushtet e asnjra parti n opopzit. Pozicioni i cekur i partive politike, n raport me rrolin q e 76. Ratko Markovic, pun, i cit faqe 320

77. Vladimir gGoati, vep e cit. faqe 856.

kan n pushtetin shtetror, sht baz pr ndarjen e shteteve n shtet me pluralizmin partiak dh shtete me monizmin partiak. Shtetet me pluralizmin partiak sipas rregulls, prpos partive politike i kan edhe ato opozitare. Shtetet me monizmin partiak kan vetm nj parti politike që ishte dominante. N sistemin shum partiak egziston konkurenca e partive n luft pr pushtet krahas mundsis s ndrimit (alternacionit) t partis sunduese nga opozita. Thën ndryshe në sistemin shumë partiak opozita sht qeveri alternative (pushtet). sht karakteristike edhe ndarja e sistemeve partiake sipas numrit t partive politike, që e kishtë dhënë Gjovani Sartori e që shte identike si edhe ndarja e partive politike që e kishte dhenë dhe të cilen e kemi prmendur tash ma. Sistemet një partiake ndalojnë veprimtarin e partive të tjera politike (logjikisht) prpos partisë sunduese edhe nj parti tjetr). Në sistemin hegjemonist, egzistojn disa parti, të cilat i nënshtrohen partisë dominanate dhe nuk i kanosen. Në sistemet e partisë predomimante, një parti brenda një periudhe më të gjatë kohore, ia del t fitoj në mënyrë legale dhe demokratike shumicen apsolute t deputetve n parlament. Kto do të ishin sipas Sartorit në esencë trajta të lloj llojshme te sistemeve një partiake. Grupi i sistemeve shumë partiake përfshinë dy variante: sistemet me pluralizmin e kufizuar dhe sistemet me pluralizmin ekstrem partiak. Derisa varianti i parë edhe terminoligjikisht në njëfar mënyre ështe e kuptueshme vetiu, varianti i dytë do të thotë se numrimi preciz i partive, për shkak të “enumeracionit ekstrem” nuk ka logjikë –numri i partive politike tejkalon njëfar “pragu të zakonshëm dhe normal” 78.

5. Vecoritë e organizimit të partive politike. Më par përmenden se për organizimin e partive politike, nuk do të flasim në mënzrë të vecantë për arsye se organizimin i partive politike, nuk diferencohet qensisht nga organizimi i strukturave të tjera politike etj. Sido qoftë, specifikat e organizimit të partive politike egzistojnë. Për këtë gjë, do të bëhet fjalë në këtë vend, shkurtimisht. Partitë politike janë parti relativisht unike dhe të forta duke u nisur nga rroli dhe rendësia e tyre në jeten politike të një vendi. Krahas ideologjisë të partisë politike, faktori i saj më i rëndësishëm është organizimi. Ndërlikueshmëria e oprganizimit partiak nxitë nevojen që ajo të rregullohet në mënyrë precize që do të thotë se egziston domos doja për nxjerjen e dispozitave partiake. Në partitë moderne politike, këto dispozita janë mjaft të ndërlikuara dhe u gjasojnë kushtetutave të vogla partiake”. “Ato quhen rregulla të partisë apo sic është praktikuar sot më shumë, statut i partisë” 79 pjesa dërmuese e partive ka statutin e vetë. Partinë politike e sajojnë një numër më i vogël apo më imadh njerëzish që zakonisht quhen anëtar të partisë. Anëtarët partisë janë: “tashma sipas definicionit, të lishur me partine por edhe me intensitet të lloj llojshem. Dje pikrisht sipas internsitetit të lidhmerisë të anëtarëve me partinë, del ndarja më e njohur në parti kadrovike dhe masovike” 80.

78 Tw shikohet: Ratko Markovic pun. i cit faqe 322 79 Dr.Radomir Lukic pun. i cit. faqe 44 80 Qazim Sadikovic: Sistemi politik faqe 74.

Dallojnë shkallet e lloj llojshme të përkatsisë partiake ose tipologjit e lloj llojshme të luidhjeve në mes të anetarit dhe partisë. Kështu egzistojnë: 1)themeluesit, 2) organizatorët, 3) udhheqsia, 4)pjesmarësit ose aktivistet dhe 5) ithtaret e partisë. Themeluesit e partisë janë njerëzit qe kanë themeluar partinë. Organizatorët janë ata të cilët pas themelimit organizojnë aktivitetet e partisë. Udheqsia e partisë sajohet nga personat që udhheqin me te. Pjesmarrësit ose aktivistët janë njerëzit që inkorporohen aktivisht në jeten partiake. Ithtarët janë njerëzit që akceptojne programin e partisë, në zgjedhje votojnë për partinë por nuk janë anëtar të saj. Në teori, duke patur paraszshë dallkimet për nga shkalla e lidhmërisë së partisë me anëtarin e saj, dallojnë po ashtu: ithtarët, simpatizantet dhe anëtaret. Për nocionin “ithtar të partisë” tashmë kemi dhënë sqarime. Simpatizantet janë të lidhur në mënyrë më markante me partinë politike se sa ithtarët. Ata jo vetëm që votojnë në zgjedhje për partinë, vec se marrin pjesë edhe në promovimin e ideologjisë partiake dhe të programit partiak. Simpatizantet ndihmojnë edhe financiarisht partinë. Cilsia e natarsisë në parti themelohet me regjistrimin ose fletparaqitjen. Është e zakonshme që anëtari i partisë regjistrohet në evidencen partiake, ka librezen partiake, paguan antarsinë, ka në kuadrin e partisë të drejtat dhe obligimet e caktuara. Raporti në fjalë i anëtarit me partinë politike nuk është karakteristik për të gjitha partitë ndonëse raporti i tillë është rregull. Si, mundë të thuhet përjashtim, është specifik raporti i anëtarëve dhe partisë në SHBA. Në SHBA nuk egziston antarsia në parti në botkuptimin strikt të fjales, sepse nuk egziston antarsimi formal në parti, nuk paguhet antarsia partiake, as që ëgziston disiplina klasike partiake. Në politiken partiake egzistojnë ndarja e punës dhe angazhmani i lloj llojshem i anëtarëve të aj. Duke u nisurnga angazhmani i lloj llojshëm dhe angazhimi në jeten politikie të partisë, dallojnë tri lloje të anëtarëve të partisë: antarët e zakonshëm, aktivistet partiak dhe udhheqësit partiakë. Anëtarët dhe aktivistet e zakonshëm të partisë në praktikë nganjë herë është vështirë ti dallosh. Sido qoftë për anëtarët ë e zakonshëm mundë të thuhet se në parti nuk kanë obligime të vecanta, ndersa aktivistet partiak janë të angazhuar në krzerjen e detyrave partiake (për cka na udhzon edhe determinimi terminologjik). Një funksion i rëndësishëm në mënyrë të vecantë të aktivistëve partiak ështe ndermjetësimi në mës udhheqësisë dhe anëtarëve të rëndomtë me qellim të pranimit të vullnetshëm të vendimeve të udhheqësise nga na e këtyre të fundit. Për aktivistet partiak mundë të thuhet së kanë funksionin e “transmisionit partiak”. “Aktivizmi transmisional” i tyre manifestohet në veprimet e justifikimit dhe argume ntimit të vendimeve të udhheqjes së partisë me qëllim që pranimi i atyre vendimeve të bëhet objekt i bindjeve (pranimi autonom) e jo imponim i vendimeve “prej së larti” (pranimi heterogjen). Udhheqja partiake sajohet nga funksionarët partiak që vijnë në pozitat e tyre të partisë me anë të zgjedhjes. Marrëdheniet interpartiake sipas rregulles, ishte dashur të jenë demokratike, “sepse këto janë organizata të vullnetshme të cilat i organizojnë njerëzit të ideologjisë së njëjtë, dhe që nuk disponojnë pos rasteve të radha me mjete të detyriumit fizik në mënyrë që ti mbajne nën pushtet anëtarët, të cilin pushtet ata nuk e duan 81. Ndërkaq është ligjshmëri e përgjithshme se në partinë politike ngushtohet rrethi i njerëzve, që marrin vendime, se bëhet vecimi i udhheqjes nga antarsia e partisë, se në organizimin e partisë dominon 81 Dr. Rsdomir Lukic pun. i cit. faqe 79.

parimi i kierarkisë dhe i centralizmit fenomeni i njohur si “ligj i hekurt i oligarkisë” i Mihelsit) 82. Antarsia në partitë politike mundë të jet individuale (direkte) dhe kolektive (idirekte). “Sipas rregulles anëtarët e partisë janë idividet ndërsa në raste fare të radha anëtarët e partisë mundë të jen edhe ca organizata (antarsia kolektive)”. 83 Si shembull të antarsisë kolektive në parti, mundë të citohet partia laburiste në Britaninë e Madhe, anëtar të së cilës janë sidikatat dhe shoqëritë vec e vec. Po ashtu, për partitë komuniste ishte karakteristike kategoria e “antarsisë jashtë partiake”. Këtë kategori e sajonin personat që kanë qenë të lidhur në mënyrë intensive për partinë, ishin kandidatët për pranim në gjirin e partisë. Partitë polirike ndahen në njësi organizatiuve. “Nën njësinë organizative të partisë politike, nënkuptohet pjesa e ndar dhe e orgnanizuar në mënyrë të vecantë pjesë e pandashme e partisë e cila, brenda partisë, ka një funksion të vecantë në ushtrimin e të cilit funksion gëzon një far pavarsie”. 84. Njësitë organizative të partisë mundë të jenë të ngushta dhe të gjëra. Ato njësi organizohen sipar rregulles mbi parimin teritorial, ndërsa organizimi mbi parimin funksional, është përjashtim janë karakteristike emërtimet e njësive organizative të disa partive politike. Njësia themelore organjizative ke partitë konzervative dhe liberale është këshilli, ke partitë demokristiane, socjaldemokrate dhe socjaliste është seksioni, ke ato komuniste është organizata themelore apo celula ndërsa ke organjizatat fashiste, - milicia, sepse ajo në partinë fashise është formë e organizates së armatosur e cila ka rregullisht armët me qëllim të përgaditjes me qëllim të pregasditjes së marrjes me dhunë të pushtetit, kur paraqitet rasti për një gjë të tillë. Në krye të partisë ndodhet organi suprem partiak. Organi më i lartë politik në shumë parti, ështe kongresi. Kongresiun e përbëjnë delegatët e organeve të partisë. Ky është një trup me shumë anëtar, që mban mbledhje brenda intervaleve të caktuara, reletivisht të gjata kohore dhe zgjedh organin e partisë, i cili ushtron funksionin e organit suprem në mes të dz kongreseve. Një formë të rëndësishmë organizative dhe politike të partisë e përbën grupi parlamentar. Atë e sajjnë deputetet partiak në parlament.Grupi parlamentar ështe kategori, organizimin dhe të drjtat e së cilës i konfirmon Rregullorja e punës së parlamentit. Ai ka organizimin e vetë ndërsa fuksioni thmelor i tij është sigurimi i veprimit dhe votimit unik të anëtarëve të partisë së njëjtë politike në parlament. Mënyra e punëes në parlament, në të vërtetë, në një far mënyre “pasqyron” disiplinen partiake. Kështu bie fjala në Britanin e Madhe deputet e partisë së njëjtë politike, janë të obliguar që ti nënshtrohen vullnetit të të ashtuqujaturve kamxhikve partiak”. Funksioni kryesor i “kamxhikve partiak” është të sigurojnë praninë e deputetve partiak në seancat e parlamentit dhe të kontroillojnë votimin e tyre. Mospërmbushja e obligimeve inënshtrohet përgjegjsisë disiplinore, qe ka për pasojë përjashtimin nga partia dhe pushimin e funksionit të deputetit në parlament. Masa e këtillë quhet “revokimi nga kamxhiku partiak”.

6. Ideologjia politike.

82 Tw shikohet detaljist: Robert Michels, pun,. i cit faqe 317-323. 83 Qazim Sadikovic: Sistemi politik faqe 74. 84 Dr.Radomir Lukic pun i cit faqe 57. 84

Ideologjia politike ështe pjesë e “ideologjisë së përgjithshme”, si sitem idesh, besimesh dhe vlerash, me të cilat shorehen interesat fundamentale të një grupi shoqëror por jo në mënyrë të drejtë për drejtë por në mënyrë të zhdrejtë sipas modusit që, sipas rregulles, këto interese (grupe interesash si pjesë e shoqërisë) i paraqesin si interesa të shumices në shoqëri, në mënyrë që si të tilla është më lëhtë tu imponohen grupeve të tjera shoqërore si interese të tyre vtiake, si sitem vlerash, si organizim dhe aksion. Ideologjia politike, që është parakusht i domosdoshëm i veprimit të cdo partie politike dhe të cdo veprimtarie politike, mundë të definohet si “sistem bindjesh, idesh dhe pasqyrash për shoqërinë dhe për rregullimin e marëdhënieve shoqërore, nëpër të cilat shprhin interesimet e tyre grupet shoqërore (klasat, shktresat)”.85. Projekti ideologjik –politik injë partie zakonisht ngërthen në programin e saj dhe ai projekt definon fizionomin ideore (dhe ideologjike) të partisë. Sido qoftë programet partiake ndryshojnë nga ideologjia politike e partisë. Ideologjia politike është dukuri e vecantë, apstrakte dhe si e tillë shtjellohet dhe konkrtizohet në programin e partisë. Programi i partivbe është në radhë të par i kthyer kah praktika politike, me gjithë se edhe ai përmban elemente ideologjike Ideologjia e formuluar partiake dhe programi partiak, promovohen me mjetet e lloj llojshme të cilat me nje përcaktim të përgjithshëm mundë të shënjëzohen si propagandë politike dhe siocjalizim politik. Propaganda politike ëshjte psrashtirimi i të gjitha ideve partiake për një cështje që për shkak të ndërlikueshmërisë së tyre mundë të kuptohet, të miratohet dhe të pranohet jo rallë nga një numër i vogël njerëzish.Objktivi i socjalizimit politik ështe ndikimi mbi opinionin publik dhe formimi i të ashtuquajturit vullnet politik. Metodat e socjalizimit politik munde te jenë të lloj loojshjme nga një herë përplot modelesh manipulative, me qëllim elementar të përvehtësimit të votuesve për politiken e caktuar (partinë politike) ose për politikanin e ckatuar. Egzistimi dhe veprimi i modeleve manipulative është më i shprehur në ato shoqëri në të cilat ideologjia dominante (idelogjia politike) nuk ka konkuresncë “socjalizimi politik i kontribon njëherit edhe integrimit dhe legjitimimit të sistemit dominues (ky është qëllimi i sajë N.P.)”. Që të ketë sukses një parti politike, është i domosdoshme uniteti i saj ideologjik që nënkupton një akceptim të gjërë të projektit ideor të partisë, ndër anëtarëët e saj, respektivisht bindjen e gjërë të anëtarëve në rregullsinë e atij projekti. Rrënjet “e unitetit ideologjik” të partisë politike janë në statusin social të antarsisë së saj, në interesat e saj shoqërore, politike, ekonomike etj.

7. Raporti i shoqërisë dhe partive politike. Në mes të shoqërisë si tërsi dhe segmenteve të saj vec e vec, nga njëra anë dhe partive politike nga ana tjetër egziston lidhja e ngushtë dhe varshmëria reciproke. Shkurt, shoqëria vepron mbi partitë politike dhe anasjelltas partitë politike veprojn mbi shoqrinë. Partitë politike dhe roli i tyre shoqror që e kanë në kohen e sotme mundë të vlerësohen të domosdoshme dhe të dobishme “partitë politike janë pikrishtë një instrument për aktivizimin politik të masave popullore dhe tërheqja e tyre në jetën politike”. Këto parti energjinë e ideologjizuar politike në shoqëri e kanalizojnë në drejtimin e caktuar, ato kontribojn dhe mundësojn shfrytzimin e të drejtave kushtetuese dhe politike të

85 Vladimir Goati, pun. i cit. faqe 851.

qytetarëve. Gjithë ashtu vën në lëvizje edhe të gjitha mekanizmat e autoritetit shtetror dhe në këtë mënyrë bëhen kusht elementar i funksionimit të demokracisë përfaqsuese. Me ndërmjetësimin e partive politike, rrjedhë procesi politik. Është e vërtetë se partitë politike janë të lidhura për atë formë të demokracisë në të cilen, masat e gjëra të qytetarëve janë politikisht jo aktive, aktiviteti politik është imanente vetëm një numri të vogël të qytetarëve të organizuar në parti politike. Kësi soji thënë në këtë mënyrë në mënyrë jo gjithaq precize por fundamentalisht në mënyrë të saktë “sundimin e popullit”, e zëvendëson “sundimi i partive politike”.

SH T O J C Ë Më 15 maj 2001, unë kam nënshkruar regulloren e UNMIK-ut 2001/9, e cila do të sjellë një fazë të re të vetëqeverisjes në Kosovë. Kjo është, pa dyshim, regullorja më e rëndësishme e lëshuar në dy vitet e fundit, që nga ardhja e UNMIK-ut dhe KFOR-it në Kosovë, sepse kjo krijon një kornizë kushtetuese gjithpërfshirëse për vetëqeverisje në Kosovë. Korniza Kushtetuese mbi Vetëqeverisjen e Përkohshme në Kosovë përshkruan institucionet, të cilat do të lihen në duar të liderëve kosovarë dhe nëpunësve publik pas zgjedhjeve, më 17 nëntor 2001. Ky është vërtetë një dokument historik: Ai do të drejtojë popullin e Kosovës drejt themelimit të strukturave demokratike dhe implementimi i tij i suksesshëm do të ndihmojë në masë të madhe procesin e përcaktimit të statusit përfundimtar të Kosovës. RREGULLORE NR. 2001/9 PËR KORNIZËN KUSHTETUESE TË VETËQEVERISJES SË PËRKOHSHME NË KOSOVË Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm, Në bazë të kompetencave që i janë dhënë me Rezolutën 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara të 10 qershorit 1999, Duke marrë parasysh Rregulloren nr. 1999/1 të Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) të datës 25 qershor 1999, të ndryshuar, mbi Autoritetin e Administratës së Përkohshme në Kosovë, Me qëllim të krijimit të një vetëqeverisjeje kuptimplote në Kosovë deri në zgjidhjen përfundimtare dhe krijimin e institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes në fushat legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore përmes pjesëmarrjes së popullit të Kosovës në zgjedhjet e lira dhe të drejta, Nëpërmjet kësaj shpall "KORNIZËN KUSHTETUESE PËR VETËQEVERISJE TË PËRKOHSHME" e cila i bashkëngjitet kësaj rregulloreje. Kjo rregullore hynë në fuqi në datën e nënshkrmit të saj. E nënshkruar sot, më 15 maj 2001.

Hans Haekkerup

Përfaqësues Special i Sekretarit të Përgjithshëm

Kornizë Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme

Përmbjatja Preambula Kapitujt 1. Dispozitat themelore 2. Parimet që duhet të respektohen nga institucionet e përkohshme të

vetëqeverisjes 3. Të drejtat e njeriut 4. Të drejtat e komuniteteve dhe të anëtarëve të tyre 5. Përgjegjësitë e institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes 6. Ligji dhe rendi 7. Trupat Mbrojtëse të Kosovës 8. Kompetencat dhe përgjegjësitë e rezervuara për PSSP-në 9. Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes 9.1 Pjesa 1: Kuvendi 9.1.2 Përbërja e Kuvendit 9.1.3 Zgjedhja e Kuvendit 9.1.4 - 6 Mandati dhe kushtet për zgjedhjen e deputetëve të kuvendit 9.1.7 - 8 Kryesia e Kuvendit 9.1.9 Kryetari i Kuvendit 9.1.10 - 22 Komisionet e Kuvendit 9.1.23 - 25 Të Drejtat, imunitetet dhe shpërblimi 9.1.26 - 27 Përgjegjësitë e Kuvendit 9.1.28 - 29 Përgjegjësitë e Kryesisë së Kuvendit 9.1.30 - 31 Përgjegjësitë e Kryetarit të Kuvendit 9.1.32 - 33 Procedurat vendimmarrëse 9.1.34 - 45 Procedurat për Miratimin e Ligjeve 9.1.46 - 51 Procedurat e tjera: Largimi nga detyra - Vendet e lira - Gjuhët e Kuvendit 9.2 Pjesa 2: Kryetari i Kosovës 9.3 Pjesa 3: Qeveria 9.3.1 - 2 Përgjegjësitë e Qeverisë 9.3.3 Ministritë dhe organet ekzekutive 9.3.4 - 6 Përbërja e Qeverisë 9.3.7 Veprimtaritë e jashtme të ministrave 9.3.8 - 9 Zgjedhja e Kryeministrit dhe ministrave 9.3.10 - 11 Mocioni i votëbesimit 9.3.12 - 13 Ndryshimet në përbërjen e Qeverisë 9.3.14 - 16 Procedurat brenda Qeverisë 9.3.17 - 18 Gjuhët e Qeverisë 9.3.19 Imunitetet 9.4 Pjesa 4: Sistemi gjyqësor

9.4.1 - 3 Administrimi i drejtësisë 9.4.4 Struktura e gjykatave 9.4.5 Procedurat gjyqësore 9.4.6 - 8 Gjykatësit dhe prokurorët 9.4.9 - 10 Prokuroria publike 9.4.11 Kolegji i veçantë i gjykatës supreme mbi çështjet e Kornizës Kushtetuese 10. Avokati i popullit (Ombudspersoni) 11. Organet dhe zyrat e pavarura 12. Kompetencat e PSSP-së 13. Kompetencat e KFOR-it 14. Dispozitat përfundimtare

KORNIZË KUSHTETUESE PËR VETËQEVERISJE TË PËRKOHSHME Preambula Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm (PSSP), Në bazë të kompetencave që i janë dhënë me Rezolutën 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara të 10 qershorit 1999; Duke përkujtuar se Rezoluta 1244 (1999) e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara parasheh ngritjen dhe zhvillimin e një vetëqeverisjeje të mirëfilltë në Kosovë në pritje të një zgjidhjeje përfundimtare; Duke njohur zhvillimet historike, juridike dhe kushtetuese të Kosovës dhe duke pasur parasysh aspiratat legjitime të popullit të saj për të jetuar në liri, në paqe dhe në marrëdhënie miqësore me popujt e tjerë në rajon; Duke theksuar se që nga krijimi, Misioni i Administratës së Përkohshëm i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) ka mbështetur dhe ndihmuar popullin e Kosovës dhe ka punuar për këtë qëllim duke i mundësuar atij marrjen graduale të përgjegjësisë për administrimin e Kosovës nëpërmjet ngritjes së Strukturës së Përbashkët të Përkohshme Administrative (SPPA); Duke pasur parasysh përpjekjet e ndërmarra nga UNMIK-u dhe arritjet e SPPA-së, duke përfshirë kontributin e çmueshëm të popullit të Kosovës, me qëllim të zhvillimit të mëtejmë të vetëqeverisjes në Kosovë, themelohen institucione të përkohshme të vetëqeverisjes në fushën ligjvënëse, ekzekutive dhe gjyqësore me anë të pjesëmarrjes së popullit të Kosovës në zgjedhje të lira dhe të drejta; Duke vendosur se brenda kufijve të përcaktuar me Rezolutën 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, përgjegjësitë transferohen tek institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes të cilat do të punojnë në mënyrë konstruktive për të siguruar kushtet për një jetë paqësore dhe normale për të gjithë banorët e Kosovës me qëllim të lehtësimit për vendosjen e statusit të ardhshëm të Kosovës nëpërmjet një procesi gjatë një faze të ardhshme të përshtatshme në pajtim me Rezolutën 1244 të Këshillit të

Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, i cili do të marrë parasysh të gjithë faktorët relevantë, duke përfshirë vullnetin e popullit; Duke pasur parasysh se kalimi gradual i përgjegjësive tek institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes nëpërmjet demokracisë parlamentare forcon qeverisjen demokratike dhe respektin për rendin dhe qetësinë në Kosovë; Duke u përpjekur për të nxitur mirëqënien ekonomike në Kosovë si dhe mirëqenien e popullit të saj nëpërmjet zhvillimit të ekonomisë së tregut; Duke pranuar se ushtrimi i përgjegjësive të institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes në Kosovë në asnjë mënyrë nuk ndikon apo zvogëlon pushtetin e plotfuqishëm të PSSP-së për zbatimin e Rezolutës 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara; Duke marrë parasysh Kartën e Kombeve të Bashkuara, Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut, Konventën Ndërkombëtare mbi të Drejtat Qytetare dhe Politike, dhe Protokollet Përkatëse, Konventën për Zhdukjen e çdo Forme të Diskriminimit Racial, Konventën për Zhdukjen e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas, Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore dhe Protokollet Përkatëse, Kartën Evropiane për Gjuhët Rajonale dhe të Minoriteteve, Kornizën e Konventës së Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Minoriteteve Kombëtare dhe parimet e tjera relevante të përfshira në instrumentet ligjore të njohura në arenën ndërkombëtare; Duke pasur parasysh nevojën për t'i mbrojtur dhe ruajtuar plotësisht të drejtat e të gjitha komuniteteve të Kosovës si dhe të anëtarëve të tyre; Duke pranuar përkushtimin për të lehtësuar kthimin e sigurt të refugjatëve dhe të personave të shpërngulur në shtëpitë e tyre dhe ushtrimin e së drejtës për të rimarrë pronat dhe pasuritë dhe zotimin për të krijuar kushte për lirinë e lëvizjes së të gjithë personave; Duke njohur rëndësinë e krijimit të një ambienti të lirë, të hapur dhe të sigurt i cili lehtëson pjesëmarrjen e të gjithë personave, duke përfshirë të gjithë anëtarët e komuniteteve në procesin e ngritjes së institucioneve demokratike të vetëqeverisjes; Nëpërmjet kësaj shpall sa vijon: Kreu 1 Dispozitat themelore 1.1 Kosova është një entitet nën administratën e përkohshme ndërkombëtare, që, me popullin e vet, ka atribute unike historike, juridike, kulturore dhe gjuhësore. 1.2 Kosova është një territor i pandashëm anembanë të të cilit ushtrojnë përgjegjësitë e tyre institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes të themeluara në bazë të kësaj Kornize Kushtetuese për vetëqeverisje të përkohshme (Kornizë Kushtetuese). 1.3 Kosova përbëhet nga komunat, të cilat janë njësi territoriale bazë të vetëqeverisjes lokale me përgjegjësitë e përcaktuara nga legjislacioni i UNMIK-ut, që është në fuqi, mbi vetëqeverisjen lokale dhe komunat në Kosovë. 1.4 Kosova do të qeveriset në mënyrë demokratike nëpërmjet organeve dhe institucioneve ligjvënëse, ekzekutive dhe gjyqësore në pajtim me këtë Kornizë Kushtetuese dhe Rezolutën 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara.

1.5 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes janë: (a) Kuvendi; (b) Kryetari i Kosovës; (c) Qeveria; (ç) Gjykatat dhe (d) Organet e instit0ucionet e tjera të parashtruara në këtë Kornizë Kushtetuese. 1.6 Selia e institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes është Prishtina. 1.7 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes përdorin vetëm ato simbole që janë ose mund të përcaktohen me legjislacionin e UNMIK-ut. Kreu 2 Parimet që duhet të respektohen nga institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes Insitucionet e përkohshme të vetëqeverisjes dhe zyrtarët e tyre: (a) Ushtrojnë pushtetin e tyre në përputhje me dispozitat e Rezolutës 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara dhe kushtet e përmendura në këtë Kornizë Kushtetuese; (b) Promovojnë dhe respektojnë plotësisht rendin juridik, të drejtat dhe liritë e njeriut, parimet demokratike dhe pajtimin dhe (c) Promovojnë dhe respektojnë parimin e ndarjes së pushteteve mes atij legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor. Kreu 3 Të drejtat e njeriut 3.1 Të gjithë personat në Kosovë gëzojnë, pa diskriminim të asnjë lloji dhe në barazi të plotë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. 3.2 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes respektojnë dhe sigurojnë standardet e pranuara në arenën ndërkombëtare të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, duke përfshirë ato të drejta dhe liri të parashtruara në: (a) Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut; (b) Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe Protokollet e Saj; (c) Konventën Ndërkombëtare mbi të Drejtat Civile dhe Politike të Njeriut dhe Protokollet e Saj; (ç) Konventën për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racial;

(d) Konventën për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas;

(dh) Konventën për të Drejtat e Fëmijëve; (e) Kartën Evropiane të Gjuhëve Rajonale dhe Minoritare dhe (ë) Kornizën e Konventës së Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Minoriteteve Kombëtare. 3.3 Dispozitat për të drejtat dhe liritë e parashtruara në këto instrumente aplikohen në Kosovë drejtpërsëdrejti si pjesë e kësaj Kornizë Kushtetuese. 3.4 Të gjithë refugjatët dhe personat e shpërngulur nga Kosova kanë të drejtën e kthimit në shtëpitë e tyre dhe të rimarrjes së pronës dhe të pasurisë personale të tyre. Institucionet kompetente dhe organet e Kosovës marrin të gjitha masat e mundshme për të lehtësuar kthimin e sigurt të refugjatëve dhe personave të shpërngulur në Kosovë dhe bashkëpunojnë plotësisht me gjithë përpjekjet e Komisarit të Lartë të Kombeve të bashkuara për Refugjatët dhe organizatat e tjera ndërkombëtare dhe joqeveritare lidhur me kthimin e refugjatëve dhe personave të shpërngulur. Kreu 4 Të drejtat e komuniteteve dhe të anëtarëve të tyre Dispozitat e përgjithshme 4.1 Banorët e komuniteteve që i përkasin të njëjtit grup (komunitet) etnik, fetar ose gjuhësor kanë të drejtat e parashtruara në këtë kaptinë me qëllim që të ruhet, të mbrohet dhe të shprehet identiteti i tyre etnik, kulturor, fetar dhe gjuhësor. 4.2 Askush nuk do të detyrohet të deklarojë se cilit komunitet i përket ose të deklarohet anëtar i ndonjë komuniteti. Nuk ka asnjë pengesë nga ushtrimi i të drejtës së individit që të deklarohet ose të mos deklarohet anëtar i një komuniteti. 4.3 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes në politikën dhe praktikën e tyre udhëhiqen nga nevoja për të nxitur bashkëjetesën e për të mbështetur pajtimin midis komuniteteve si dhe për të krijuar kushtet e duhura për t'u mundësuar komuniteteve që të ruajnë, të mbrojnë dhe të zhvillojnë identitetin e tyre. Institucionet gjithashtu nxisin ruajtjen e trashëgimisë kulturore të të gjitha komuniteteve të Kosovës pa diskriminim. Të drejtat e komuniteteve dhe të anëtarëve të tyre 4.4 Komunitetet dhe anëtarët e tyre kanë të drejtë: (a) Të përdorin lirisht gjuhën dhe alfabetin e tyre, duke përfshirë përdorimin e saj para gjykatave, organizmave dhe organeve të tjera publike të Kosovës; (b) Të arsimohen në gjuhën e tyre; (c) Të gëzojnë të drejtën për informacion në gjuhën e tyre;

(ç) Të gëzojnë të drejta të barabarta në lidhje me punësimin në organet publike të të gjitha niveleve dhe në shërbimet publike të të gjitha niveleve; (d) Të kenë kontakte të papenguara me njëri-tjetrin dhe me anëtarët e komuniteteve të tyre brenda dhe jashtë Kosovës;

(dh) Të përdorin dhe të shfaqin simbolet e komunitetit sipas ligjit; (e) Të krijojnë shoqata për të nxitur interesat e komunitetit; (ë) Të kenë kontakte të papenguara dhe të marrin pjesë në organizatat lokale, rajonale dhe ndërkombëtare joqeveritare në përputhje me procedurat e këtyre organizatave; (f) Të ofrojnë informacion në gjuhën dhe alfabetin e komunitetit të tyre, duke përfshirë krijimin dhe mbajtjen e mediave të tyre; (g) Të ofrojnë arsim dhe të krijojnë institucione arsimore, në veçanti për shkollimin në gjuhën, alfabetin dhe kulturën e tyre si dhe në historinë e komunitetit të tyre për të cilën ofrojnë ndihmë financiare, duke përfshirë fondet publike në përputhje me ligjin e zbatueshëm, me kusht që planprogrami të respektojë ligjin e zbatueshëm dhe të reflektojë frymën e tolerancës midis komuniteteve dhe respektin për të drejtat e njeriut dhe traditat kulturore të të gjitha komuniteteve; (gj) Të nxisin respektin për traditat e komuniteteve; (h) Të ruajnë vendndodhjet me rëndësi fetare, historike ose kulturore për komunitetin në bashkëpunim me autoritetet publike përkatëse; (i) Të marrin dhe të sigurojnë shërbime shëndetësore publike dhe shërbime shoqërore, mbi baza jodiskriminuese, në përputhje me standardet e aplikueshme; (j) Të venë në funksionim institucionet fetare; (k) T'u garantohet qasje dhe përfaqësim në mediat elektronike publike, si dhe të kenë programe në gjuhët përkatëse dhe (l) Të financojnë veprimtaritë e tyre duke mbledhur kontribute vullnetare nga anëtarët e tyre ose nga organizata jashtë Kosovës, ose duke marrë financime të tilla të cilat mund të ofrohen nga institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes ose nga autoritetet publike lokale përderisa financimi i tillë të bëhet në një mënyrë plotësisht transparente. Mbrojta e të drejtave të komuniteteve dhe e anëtarëve të tyre 4.5 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes sigurojnë që komunitetet dhe anëtarët e tyre t'i ushtrojnë të drejtat e përcaktuara më lart. Institucionet e përkohshme sigurojnë gjithashtu një përfaqësim të drejtë të komuniteteve për punësimin e tyre në organet publike të të gjitha niveleve. 4.6 Bazuar në përgjegjësitë e drejtpërdrejta në Rezolutën 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara për të mbrojtur dhe nxitur të drejtat e njeriut dhe për të mbështetur veprimtaritë për ndërtimin e paqes, PSSP-ja sipas nevojës mban të drejtën për të ndërhyrë në ushtrimin e vetëqeverisjes për mbrojtjen e të drejtave të komuniteteve dhe të anëtarëve të tyre. Kreu 5 Përgjegjësitë e institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes 5.1 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes kanë përgjegjësi në këto fusha vijuese:

(a) Në politikën ekonomike dhe financiare; (b) Në çështjet buxhetore dhe fiskale; (c) Në veprimtarinë administrative dhe operacionale të doganave; (ç) Në tregtinë e brendshme dhe të jashtme, në industri dhe në investime; (d) Në arsim, shkencë dhe teknologji; (dh) Në rini dhe sporte; (e) Në kulturë; (ë) Në shëndetësi; (f) Në mbrojtjen e ambientit; (g) Në punë dhe në përkrahjen sociale; (gj) Në familje, gra dhe të mitur; (h) Në transport, posta, telekomunikacion dhe teknologji të informimit; (i) Në shërbimet e administratës publike; (j) Në bujqësi, pyje dhe zhvillim rural; (k) Në statistikë; (l) Në planifikim hapësinor; (ll) Në turizëm; (m) Në qeverisje të mirë, të drejta të njeriut dhe në mundësitë e barabarta dhe (n) Në çështjet e mërgimtarëve. 5.2 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes kanë gjithashtu përgjegjësi në fushën e administratës së mëposhtme lokale: (a) Të mbështesin bashkëpunimin ndërkomunal; (b) Të promovojnë zhvillimin profesional të shërbimit civil komunal; (c) T'i ndihmojnë komunat në përgatitjen e buxhetit të tyre dhe të sistemeve financiare të administrimit; (ç) Të mbikëqyrin cilësinë e shërbimit komunal; (d) Të gjejnë mënyra dhe mjete për aktivitetet e trajnimit nëpër komuna; (dh) T’u ndihmojnë komunave që t'i bëjnë aktivitetet e tyre transparente për publikun; (e) Të sigurojnë mbikëqyrje ligjore dhe këshilla për komunat;

(ë) T’i koordinojnë aktivitetet e agjencive ndërkombëtare dhe organizatave joqeveritare që u përkasin komunave dhe (f) Të mbikëqyrin përputhshmërinë me përgjegjësitë dhe pushtetet e deleguara tek komunat, bazuar në strukturën organizative që doli nga zgjedhjet e tetorit 2000, si dhe përgjegjësitë dhe pushtetet ndërkohë të transferuara. Kuptohet që pushtetet plotësuese transferohen në mënyrë progresive radhë pas radhe. 5.3 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes kanë gjithashtu përgjegjësitë e mëposhtme në fushën e çështjeve juridike: (a) Të marrin vendime sa i përket emërimit të gjyqtarëve dhe prokurorëve; (b) Të ushtrojnë përgjegjësi në lidhje me organizimin dhe funksionimin e rregullt të gjykatave, brenda strukturave ekzistuese të gjykatave; (c) Të sigurojnë, zhvillojnë dhe mirëmbajnë shërbimet e gjykatave dhe prokurorisë; (ç) Të sigurojnë kushtet teknike dhe financiare, të personelit ndihmës dhe burimet materiale për funksionim efektiv të sistemit të gjykatave dhe prokurorisë; (d) Në bashkëpunim me Organizatën për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian (OSBE) të përgatisin personelin juridik, duke përfshirë përgatitjen profesionale dhe specializimin; (dh) Të organizojnë provime për kualifikimin e gjyqtarëve, prokurorëve, juristëve dhe specialistëve të tjerë ligjorë nëpërmjet krijimit të një organi profesional të pavarur;

(e) Të emërojnë, përgatisin, disiplinojnë dhe pushojnë nga puna anëtarët e personelit ndihmës gjyqësor; (ë) Të sigurojnë koordinimin për çështjet që i përkasin sistemit gjyqësor dhe shërbimeve korrektuese; (f) Të bashkëpunojnë me organizatat përkatëse sa i përket mbikëqyrjes së pavarur të sistemit gjyqësor dhe shërbimit korrektues; (g) Të sigurojnë informacionin dhe statistikat për sistemin gjyqësor dhe shërbimin korrektues sipas rastit; (gj) Të mbrojnë të dhënat personale lidhur me sistemin gjyqësor dhe shërbimin korrektues; (h) Të sigurojnë bashkëpunim në çështjet gjyqësore dhe korrektuese me subjektet përkatëse brenda Kosovës dhe (i) Të ndihmojnë në punësimin, përgatitjen dhe vlerësimin e personelit të shërbimit korrektues. 5.4 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes kanë gjithashtu përgjegjësi në fushën e mediave si më poshtë: (a) Të miratojnë ligje dhe mekanizma për hyrjen e tyre në fuqi në përputhje me standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut dhe të lirisë së shprehjes së mendimit të përfshira në nenin 19 dhe 29 të Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut dhe të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore dhe

Protokolleve të Saj për parandalimin e gjuhës së fyerjes dhe të urrejtjes në sistemet e mediave të Kosovës; (b) T’i rregullojnë mediat transmetuese në përputhje me këto përkufizime ligjore ndërkombëtare dhe me praktikë më të mira evropiane nëpërmjet komisionit për media, anëtarët e të cilit do të caktohen nga institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes prej kandidaturave të paraqitura nga organizatat joqeveritare dhe organizatat jopolitike në Kosovë. Këta anëtarë do të përfshijnë të dy gjinitë dhe do të reflektojnë shumëllojshmërinë etnike dhe rajonale të shoqërisë së Kosovës; (c) Ta garantojnë pavarësinë reduktuese të transmetuesit publik duke ruajtur pavarësinë e bordit të tij, anëtarët e të cilit do të caktohen nga institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes, nga kandidaturat e paraqitura prej organizatave joqeveritare dhe prej organizatave jopolitike në Kosovë. Këta anëtarë do të përfshijnë të dy gjinitë dhe do të reflektojnë shumëllojshmërinë etnike dhe rajonale të shoqërisë së Kosovës dhe (ç) Të krijojnë një ose disa zyra të informimit publik për t’i paraqitur mediave lokale dhe ndërkombëtare mendimet dhe vendimet e institucioneve. 5.5 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes kanë gjithashtu përgjegjësi në fushën e përgatitjes për rastet e emergjencës, siç janë: (a) Të zhvillojnë dhe zbatojnë një strategji për planifikimin e rasteve emergjente dhe shërbimet e mbrojtjes civile dhe (b) Të drejtojnë dhe koordinojnë njësitë e zjarrfikësve dhe të shpëtimit në bashkëpunim të ngushtë me komunat. 5.6 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes kanë edhe këto përgjegjësi të mëposhtme në fushën e marrëdhënieve me jashtë: - Bashkëpunimin ndërkombëtar dhe të jashtëm, duke përfshirë arritjen dhe finalizimin e marrëveshjeve. Këto aktivitete koordinohen me PSSP-në. 5.7 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes do të jenë përgjegjëse për harmonizimin e legjislacionit dhe praktikave të tyre me standardet dhe normat evropiane dhe ndërkombëtare brenda të gjitha fushave të përgjegjësisë me qëllim të caktuar për lehtësimin e vendosjes së lidhjeve ekonomike, shoqërore dhe lidhjeve të tjera të popullit të Kosovës me popujt e tjerë evropianë dhe me vetëdije se respektimi i standardeve dhe i normave të tilla do të zërë vend qendror për zhvillimin e marrëdhënieve me komunitetin euroatlantik. 5.8 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes kanë përgjegjësi të tilla të tjera të përcaktuara këtu ose me instrumente të tjera ligjore. Kreu 6 Ligji dhe rendi Ruajtja e rendit dhe e ligjit ka një rëndësi thelbësore për të gjithë popullin e Kosovës. Shërbimi Policor i Kosovës, i cili funksionon nën autoritetin e PSSP-së dhe nën mbikqyrjen e Policisë së UNMIK-ut ndihmon në masë të konsiderueshme në arritjen e këtij objektivi me anë të rolit të tij mbështetës për parandalimin e krimit dhe për mbrojtjen dhe sigurinë publike. Me mbështetjen e bashkësisë ndërkombëtare po përmirësohet cilësia e SHPK-së në parandalimin e krimit, mbledhjen e informacionit, kryerjen e hetimeve dhe luftën kundër kriminalitetit. Kjo mundëson që Shërbimi Policor i Kosovës të marrë gradualisht përgjegjësi plotësuese për ruajtjen e rendit dhe ligjit.

Kreu 7 Trupat Mbrojtëse të Kosovës Trupat Mbrojtëse të Kosovës është një organizatë civile e ndërhyrjes së shpejtë, e themeluar me ligj, e cila në raste fatkeqësish natyrore në Kosovë ndërmerr detyra për ndërhyrje të shpejtë për sigurinë publike në raste emergjente dhe të ndihmës humanitare. Kreu 8 Kompetencat dhe përgjegjësitë e rezervuara për PSSP-në 8.1 Kompetencat dhe përgjegjësitë e institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes nuk përfshijnë disa kompetenca dhe përgjegjësi të rezervuara të cilat mbesin eskluzivisht në duart e PSSP-së. Këto kompetenca të rezervuara përfshijnë: (a) Pushtetin për të siguruar mbrojtjen e plotë të të drejtave dhe interesave të komuniteteve; (b) Të drejtën për të shpërndarë Kuvendin dhe për të shpallur zgjedhje të reja në rastet kur konsiderohet se institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes veprojnë në kundërshtim me Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara ose në mënyrë të papajtueshme me përgjegjësitë e PSSP-së sipas kësaj Rezolute. PSSP-ja ushtron këtë pushtet pas konsultimit me Kryetarin e Kosovës. Me kërkesën e mbështetur nga dy të tretat e deputetëve të tij, Kuvendi mund të kërkojë që PSSP-ja të shpërndajë Kuvendin. PSSP-së ia komunikon një kërkesë të tillë Kryetari i Kosovës; (c) Pushtetin përfundimtar për vendosjen e parametrave financiare dhe politike dhe për miratimin e Buxhetit të Konsoliduar të Kosovës, duke vepruar sipas porosisë së Këshillit Ekonomik dhe Fiskal; (ç) Politikën monetare; (d) Vendosjen e rregullave për revizionimin e pavarur të jashtëm të Buxhetit të Konsoliduar të Kosovës; (dh) Ushtrimin e kontrollit dhe të autoritetit mbi Shërbimin Doganor të UNMIK-ut; (e) Ushtrimin e pushtetit përfundimtar në lidhje me emërimin në detyrë, shkarkimin dhe disiplinimin e gjykatësve dhe prokurorëve; (ë) Vendimet mbi kërkesat në lidhje me emërimin e gjykatësve dhe prokurorëve ndërkombëtarë, si dhe ndryshimin e vendit të punës, në përputhje me Rregulloren përkatëse të UNMIK-ut që është në fuqi; (f) Ushtrimin e pushtetit dhe përgjegjësive të natyrës ndërkombëtare në fushën ligjore; (g) Ushtrimin e pushtetit mbi institucionet e zbatimit të ligjit dhe shërbimet korrektuese, ku secila prej tyre përfshihet dhe mbështetet nga personeli vendor; (gj) Ushtrimin e kontrollit dhe pushtetit mbi Trupat Mbrojtëse të Kosovës;

(h) Ushtrimin e kontrollit dhe pushtetit mbi menaxhimin e administratës dhe financimin e sigurisë civile dhe përgatitjes për rastet e emergjencës. Përgjegjësia do të merret gradualisht nga institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes; (i) Përfundimin e marrëveshjeve me shtetet dhe organizatat ndërkombëtare për të gjitha çështjet brenda fushës së veprimit të Rezolutës 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara; (j) Mbikëqyrjen e përmbushjes së detyrimeve nga marrëveshjet ndërkombëtare të cilat janë lidhur në emër të UNMIK-ut; (k) Marrëdhëniet me jashtë, duke përfshirë ato me shtete dhe organizata ndërkombëtare, të cilat mund të jenë e nevojshme për zbatimin e mandatit të tij. PSSP-ja në ushtrimin e përgjegjësive rreth çështjeve për marrëdhëniet me jashtë konsultohet dhe bashkëpunon me institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes, të cilat i përkasin këtyre institucioneve; (l) Kontrollin mbi kalimin tranzit ndërkufitar-ndëradministrativ të mallrave (duke përfshirë edhe kafshët). Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes bashkëpunojnë për këtë çështje; (ll) Pushtetin për administrimin e pronës publike, shtetërore dhe shoqërore në pajtim me legjislacionin përkatës të UNMIK-ut që është në fuqi dhe në bashkëpunim me institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes; (m) Rregullimin e ndërmarrjeve publike dhe shoqërore pasi të jetë konsultuar me Këshillin Ekonomik dhe Fiskal dhe me institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes; (n) Kontrollin administrativ dhe kompetencat mbi hekurudhat, administrimin e frekuencave dhe funksioneve të aviacionit civil. Disa funksione të caktuara administrative zbatohen nga institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes dhe nga organet e pavarura rregullatore përkatëse; (nj) Kontrollin dhe autoritetin mbi Drejtorinë për Çështje Pronësore Banesore, duke përfshirë edhe Komisionin për Zgjidhjen e Kërkesave Banesore; (o) Përcaktimin e juridiksionit dhe kompetencës për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve të pronësisë tregtare; (p) Ruajtjen e kufijve ekzistues të komunave; (q) Përgjegjësinë për të siguruar që sistemi i administratës komunale lokale të funksionojë në mënyrë efektive, duke u bazuar në parimet e njohura dhe të pranuara në arenën ndërkombëtare; (r) Emërimin e anëtarëve të Këshillit Ekonomik dhe Fiskal, të Bordit Drejtues të Autoritetit Bankar dhe të Pagesave të Kosovës, emërimin e udhëheqësit ekzekutiv të Shërbimit Doganor dhe të Inspektoratit të Taksave, si dhe Revizorin e Përgjithshëm; mbledhjen dhe drejtimin e Këshillit Ekonomik dhe Fiskal; (rr) Emërimin e ekspertëve ndërkombëtarë në bordet administrative ose në komisionet e trasmetuesve publikë, organin e pavarur për rregullimin e mediave dhe institucionet e tjera që merren me rregullimin e mediave publike me kusht që numri i kandidaturave të tilla nga PSSP-ja të mos përbëjë shumicën e asnjë bordi administrues apo komisioni;

(s) Kontrollin dhe pushtetin mbi regjistrin civil të bazës së të dhënave, i cili mirëmbahet në bashkëpunim me institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes. 8.2 PSSP-ja së bashku me Praninë Ndërkombëtare të Sigurimit (KFOR) koordinon punët në: (a) Kryerjen e detyrave për mbikëqyrjen kufitare; (b) Rregullimin e armëmbajtjes; (c) Përforcimin e sigurisë dhe rendit publik dhe (ç) Ushtrimin e funksioneve që i përkasin fushës së mbrojtjes, emergjencës civile dhe përgatitjes për sigurim. Kreu 9 Institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes Pjesa 1: Kuvendi 9.1.1 Kuvendi i Kosovës është institucioni më i lartë përfaqësues dhe ligjvënës i vetëqeverisjes së përkohshme të Kosovës. Përbërja e Kuvendit 9.1.2 Kuvendi përbëhet prej 120 deputetëve të zgjedhur me votim të fshehtë. Zgjedhja e Kuvendit 9.1.3 Kosova konsiderohet një zonë e vetme elektorale shumanëtarëshe për qëllimet e zgjedhjes së Kuvendit. (a) Njëqind (100) prej 120 vendeve të Kuvendit shpërndahen midis të gjitha partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatëve të pavarur në proporcion me numrin e votave të vlefshme që i kanë fituar ata në zgjedhjet për Kuvend. (b) Njëzet (20) prej 120 vendeve rezervohen për përfaqësim plotësues të komuniteteve joshqiptare të Kosovës si vijon:

(i) Dhjetë (10) vende iu ndahen partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatëve të pavarur që kanë deklaruar vetë se përfaqësojnë komunitetin serb të Kosovës. Këto vende iu shpërndahen partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatëve të tillë të pavarur në proporcion me numrin e votave të vlefshme që ata kanë marrë në zgjedhjet për Kuvend dhe (ii) Dhjetë (10), vende iu ndahen komuniteteve të tjera si vijon: romëve, ashkalinjve dhe komunitetit egjiptian katër (4), komunitetit boshjak tre (3), komunitetit turk dy (2) dhe komunitetit goran një (1). Vendet për secilin komunitet iu ndahen partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatëve të tillë të pavarur në proporcion me numrin e votave të vlefshme që ata marrin në zgjedhjet për Kuvend.

(c) Çdo person që ka mbushur moshën 18-vjeçare në ditën e zgjedhjeve dhe që i plotëson kriteret e tjera për të drejtën e votimit, ka të drejtën e votës, ashtu siç është vepruar në zgjedhjet komunale të mbajtura në Kosovë më 28 tetor të vitit 2000.

(ç) Radhitja e kandidatëve në listat e partive, koalicioneve, nismave qytetare të paraqitura me qëllim të zgjedhjeve për Kuvend konsiderohet e pandryshueshme. (d) Kërkesat gjeografike dhe gjinore sa i përket listave të kandidatëve të paraqitura nga partitë, koalicionet dhe nismat qytetare të zgjedhjeve për Kuvend mund të përcaktohen nga PSSP-ja me rekomandim të Komisionit Qendror të Zgjedhjeve (KQZ-së). Mandati dhe kushtet për zgjedhjen e deputetëve të kuvendit Kohëzgjatja e mandatit: 9.1.4 Kohëzgjatja e Kuvendit është tri vjet, duke filluar nga dita e seancës së inaugurimit, e cila mbahet brenda tridhjetë ditësh pas vërtetimit të rezultatit të zgjedhjeve. 9.1.5 Pa paragjykuar kompetencat e PSSP-së, të paktën dy të tretat e anëtarëve të Kuvendit mund të kërkojnë nga PSSP-ja të shpërndajë Kuvendin. Një kërkesë të tillë PSSP-së ia komunikon kryetari i Kosovës. Kushtet për zgjedhjen e kandidatit: 9.1.6 Personi i cili plotëson kushtet për të votuuar, i plotëson edhe kushtet për të qenë kandidat në zgjedhjet e Kuvendit në qoftë se: (a) Ai ose ajo nuk është anëtar i Komisionit Qendror të Zgjedhjeve, i Nën-komisionit të Ankesave dhe Parashtresave për Zgjedhje, i Komisionit të Kuvendit për Zgjedhje ose i Komisionit të Qendrës së Votimit; (b) Nuk është anëtar i Trupave Mbrojtëse të Kosovës ose i Shërbimit Policor të Kosovës; (c) Nuk është gjykatës ose prokuror; (ç) Nuk është duke vuajtur dënimin e shqiptuar nga Gjykata Ndërkombëtare e Krimeve për ish-Jugosllavinë ose nëse është i akuzuar nga Gjykata por nuk e ka zbatuar urdhërin për t’u paraqitur para saj apo (d) Është i privuar të marrë pjesë me një vendim të prerë të gjykatuës. Kryesia e Kuvendit 9.1.7 Kuvendi ka një Kryesi që përbëhet prej shtatë deputetëve të Kuvendit, të cilët

zgjidhen si vijon: (a) Dy anëtarë emërohen nga partia apo koalicioni që ka marrë shumicën e votave në zgjedhjet për Kuvend; (b) Dy anëtarë emërohen nga partia ose koalicioni që ka marrë numrin e dytë më të madh të votave në zgjedhjet për Kuvend; (c) Një anëtar emërohet nga partia ose koalicioni që ka marrë numrin e tretë më të madh të votave në zgjedhjet për Kuvend; (ç) Nga deputetët e Kuvendit emërohet një anëtar i cili i përket asaj partie që është deklaruar si përfaqësuese e komunitetit serb të Kosovës dhe

(d) Një anëtar emërohet Nga deputetët e Kuvendit emërohet një anëtar i cili i përket asaj partie të deklaruar si përfaqësuese e komunitetit joshqiptar dhe joserb të Kosovës. Mënyra për emërimin e këtij anëtari përcaktohet nga deputetët e Kuvendit, të cilët u përkasin këtyre komuniteteve. 9.1.8 Kuvendi i miraton këto emërime me anë të një vote formale. Kryetari i Kuvendit 9.1.9 Anëtari i Kryesisë, partia ose koalicioni i të cilit ka fituar numrin më të madh të votave në zgjedhjet për Kuvend do të jetë Kryetar i Kuvendit. Komisionet e Kuvendit 9.1.10 Kuvendi do të ketë komisionet kryesore dhe funksionale për të shqyrtuar projektligjet dhe për të bërë rekomandime sipas nevojës. Komisionet kryesore Komisioni i Buxhetit 9.1.11 Komisioni i Buxhetit përbëhet prej 12 anëtarëve të caktuar proporcionalisht nëpër parti dhe koalicione të përfaqësuara në Kuvend. Ai ka kompetenca të përgjithshme mbi çështjet buxhetore dhe financiare. Ai gjithashtu është përgjegjës për të garantuar se të gjitha projektligjet që kanë implikime buxhetore do të shoqërohen nga një deklaratë financiare. Komisioni për të drejtat dhe interesat e komuniteteve 9.1.12 Komisioni për të drejtat dhe interesat e komuniteteve përbëhet prej dy deputetëve nga secili komunitet i Kosovës i përfaqësuar në Kuvend. Komunitetet e përfaqësuara me vetëm një deputet në Kuvend përfaqësohen në komision nga ky deputet. 9.1.13 Me kërkesën e çdo anëtari të Kryesisë së Kuvendit, çdo projektligj mund t’i paraqitet Komisionit për të drejtat dhe interesat e komuniteteve. Komisioni, me shumicën e votave të anëtarëve të tij vendosë se a duhet bërë rekomandime lidhur me ligjin e propozuar brenda afatit të saktësuar më poshtë. 9.1.14 Në qoftë se Komisioni për të drejtat dhe interesat e komuniteteve vendosë të ndërmarrë një veprim të tillë brenda një periudhe prej dy javësh pas marrjes së projektligjit, bën rekomandime lidhur me projektligjin me qëllim që të sigurojë se të drejtat dhe interesat e komunitetit janë trajtuar si duhet dhe t’ia paraqesë këto projektligje sipas nevojës Komisionit funksional përkatës të Kuvendit. 9.1.15 Me iniciativën e tij, komisioni mund të propozojë ligje dhe masa të tjera të tilla në fushën e përgjegjësive të Kuvendit, siç e sheh të përshtashme për të trajtuar shqetësimet e komuniteteve. 9.1.16 Çdo anëtar i komisionit ka të drejtën t’ia bashkëngjes një mendim me shkrim çdo ligji të propozuar ose të marrë parasysh nga Komisioni. 9.1.17 Kryesia e Kuvendit, komisionet kryesore ose funksionale dhe një grup i përbërë nga dhjetë ose më shumë deputetë të Kuvendit, mund t’ia paraqesin Komisionit një çështje për këshillim.

Komisionet funksionale 9.1.18 Kuvendi mund të themelojë komisione të tilla funksionale nëse e sheh të nevojshme dhe të përshtatshme për ushtrimin e përgjegjësive të tij. 9.1.19 Kuvendi vendosë për numrin e anëtarëve të çdo komisioni funksional. Anëtarësia në komisionet funksionale reflekton shumëllojshmërinë e deputetëve në Kuvend. 9.1.20 Nëse një parti politike ose koalicion i përfaqësuar në Kuvend nuk ka asnjë vend në komisionet funksionale, ajo ka të drejtë të dërgojë një deputet të Kuvendit në të gjitha mbledhjet e atij komisioni funksional në cilësinë e vëzhguesit. Kryetari dhe nënkryetari i komisioneve 9.1.21 Kryesitë e komisioneve kryesore dhe funksionale caktohen në mënyrë përpjestimore midis partive dhe koalicioneve të përfaqësuara në Kuvend. 9.1.22 Komisionet kane dy zëvendëskryetarë prej partive apo koalicioneve të ndryshme nga ai i kryetarit. Të paktën një zëvendëskryetar duhet të jetë i një komuniteti tjetër nga ai i kryetarit. Të Drejtat, imunitetet dhe shpërblimi 9.1.23 Çdo deputet i Kuvendit ka të drejta të barabarta dhe detyrime për pjesëmarrje të plotë në punimet e Kuvendit. Kjo përfshin, por nuk kufizohet me të drejtën për të propozuar projektligje, rekomandime dhe rezoluta, për të votuar mbi të gjitha vendimet e propozuara nga Kuvendi dhe të marrë pjesë mbi baza të barabarta me deputetët e tjerë në të gjitha debatet e Kuvendit. 9.1.24 Të gjithë deputetët e Kuvendit gëzojnë imunitet nga të gjitha ndjekjet penale dhe civile që kanë të bëjnë me mendimet e shprehura ose veprimet e tjera të kryera në cilësinë e tyre si deputet të Kuvendit. Ky imunitet nuk mbulon veprime të cilat haptazi inkurajojnë dhunën ndërmjet komuniteteve. 9.1.25 Të gjithë deputët e Kuvendit paguhen për pjesëmarrjen e tyre në punimet e Kuvendit dhe në komisionet e tij. Përgjegjësitë e Kuvendit 9.1.26 Kuvendi ka përgjegjësitë e mëposhtme: (a) Miraton ligjet dhe rezolutat në fushat e përgjegjësisë së institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes, siç është parashtruar në kreun 5; (b) Zgjedh Kryesinë e Kuvendit; (c) Zgjedh Kryetarin e Kosovës; (ç) Miraton ose refuzon kandidatin për Kryeministër, së bashku me listën e ministrave të Qeverisë së propozuar nga kandidati për Kryeministër; (d) Merr vendime për emërime të tjera ashtu siç përcaktohet këtu në këtë Kornizë Kushtetuese; (dh) Merr parasysh dhe miraton marrëveshje ndërkombëtare të propozuara brenda fushës së përgjegjësive të tij; (e) Vendos mbi mocionet e mosbesimit ndaj Qeverisë;

(ë) Udhëzon Qeverinë për përgatitjen e projektligjeve; (f) Miraton Rregulloren e punës së Kuvendit dhe të komisioneve të tij dhe (g) Ka përgjegjësi të tjera të parapara këtu ose me instrumente të tjera ligjore. 9.1.27 Ligjet, pasi të shpallen, janë akte legjislative të detyrueshme të një natyre të përgjithshme. Rezolutat janë deklarata jodetyruese. Përgjegjësitë e Kryesisë së Kuvendit: 9.1.28 Kryesia e Kuvendit ka përgjegjësitë e mëposhtme: (a) T’i bëjë rekomandime Kuvendit mbi të gjitha çështjet organizative të mbarëvajtjes së Kuvendit, duke përfshirë edhe rendin e ditës; (b) Të mbajë kontakte përkatëse parlamentare me jashtë në koordinim me PSSP dhe (c) Të veprojë lidhur me mocionet siç është paraparë në paragrafët 9.1.40 dhe 9.1.41. 9.1.29 Kryesia përpiqet t’i miratojë të gjitha vendimet me konsensus. Kur përpjekjet për të arritur konsensusin dështojnë, përveç rasteve kur vepron me mocione siç parashikohet në paragrafin 9.1.40 Vendos me votën e shumicës së atyre që janë të pranishëm dhe votojnë me kusht që të jenë të pranishëm të paktën pesë deputetë. Në rast se votimi përfundon baraz, vota e Kryetarit është përcaktuese. Përgjegjësitë e Kryetarit të Kuvendit 9.1.30 Kryetari përfaqëson Kuvendin. 9.1.31 Kryetari kryeson mbledhjet e Kuvendit, thërret mbledhjet dhe kryen detyra të tjera të përcaktuara me Rregulloren e punës së Kuvendit. Procedurat vendimmarrëse 9.1.32 Shumica e deputetëve të zgjedhur në Kuvend përbën kuorumin. Kuvendi mund të fillojë dhe të vazhdojë punimet kur janë të pranishëm të paktën një e treta e anëtarëve, me kusht që për marrjen e vendimeve të përmbushet kushti për kuorumin. 9.1.33 Vendimet e Kuvendit miratohen nga shumica e deputetëve të Kuvendit që janë të pranishëm dhe votojnë, përveç rasteve kur këtu parashikohet ndryshe. Procedurat për Miratimin e Ligjeve 9.1.34 Një ose më shumë deputetë të Kuvendit ose të Qeverisë paraqesin në Kuvend projektligje për shqyrtimin e parë. 9.1.35 Projektligji shqyrtohet nga komisionet kryesore dhe nga komisionet funksionale përkatëse, të cilat mund të propozojnë amendamente, aty ku është e përshtatshme. 9.1.36 Gjatë shqyrtimit të dytë, Kuvendi merr në konsideratë projektligjin së bashku me ndryshimet e propozuara nga komision(et)i ose nga individë apo grupe të deputetëve të Kuvendit a të Qeverisë.

9.1.37 Në fund të shqyrtimit të dytë, Kuvendi voton për ndryshimet e propozuara dhe pas kësaj për projektligjin në tërësi. Projektligji miratohet nëse merr shumicën e votave të atyre që janë të pranishëm dhe që votojnë. 9.1.38 Kuvendi mund të vendosë për të paraqitur një projektligj që nuk arrin të marrë numrin e duhur të votave gjatë shqyrtimit të dytë për një shqyrtim të tretë së bashku me amendamentet e tjera të mundshme që janë miratuar. Projektligji miratohet nëse merr shumicën e votave të atyre që janë të pranishëm dhe që votojnë. 9.1.39 Brenda 48 orëve nga miratimi i ligjit në Kuvend, në bazë të paragrafit 9.1.37 ose 9.1.38 më lart, çdo anëtar i Kuvendit, i mbështetur nga pesë anëtarë shtesë, mund të paraqesë një mocion pranë Kryesisë duke pohuar se ligji ose disa dispozita të tij shkelin interesat jetike të komunitetit të cilit ai ose ajo i përket. Mocioni duhet të parashtrojë një shpjegim të arsyetuar të shkeljeve në fjalë. Mocioni mund të ngrihet mbi baza të tilla se ligji ose dispozitat e tij diskrimonojnë një komunitet dhe cënojnë të drejtat e komunitetit ose të anëtarëve të tij të shprehura në kaptinën 3 ose 4 dhe që seriozisht vështirësojnë mundësitë e komunitetit për ruajtjen, mbrojtjen dhe shprehjen e identitetit etnik, kulturor, fetar dhe gjuhësor. 9.1.40 Kryesia i kërkon sponsorit të ligjit ose të dispozitave të paraqesë brenda tri ditëve argumente të arsyetuara si përgjigjje. Në të njëjtën mënyrë kryesia kërkon nga të dy palët të caktojnë një përfaqësues për të shërbyer në komisionin e posaçëm siç parashtrohet në paragrafin 9.1.41. Pesë ditë pas marrjes së përgjigjjes nga sponsori i ligjit ose i dispozitës, Kryesia përpiqet t’i dorëzojë Kuvendit një propozim të bërë me konsensus. 9.1.41 Nëse kryesia nuk e dorëzon një propozim të tillë të bërë me konsensus brenda nje periudhe pesëditore, atëherë një komision i përbërë prej tre vetëve, një anëtar nga ata që e mbështesin mocionin, një anëtar i emëruar nga ata që sponsorojnë ligjin ose dispozitën dhe një anëtar i emëruar nga PSSP-ja, i cili edhe drejton këtë komision, e merr çështjen në dorë. Ky komision brenda pesë ditësh nxjerr vendim, duke i rekomanduar Kuvendit të kundërshtojë mocionin ose ta kundërshtojë ligjin apo dispozitën në fjalë, ose të miratojë një ligj me amendamente të propozuara nga ky komision. Ky komision vendos me shumicën e anëtarëve të tij. 9.1.42 Kuvendi vendos nëse duhet ta pranojë propozimin e bërë me konsensus nga kryesia, nëse një propozim i tillë dorëzohet, ose një rekomandim i tillë bëhet nga komisioni. Asnjë amendament përveç atyre të propozuara në bazë të paragrafit 9.1.40 ose 9.1.41 më sipër nuk mund të paraqitet për votim. Nëse Kuvendi e kundërshton propozimin e kryesisë ose rekomandimet e komisionit, ligji mbetet ashtu siç është miratuar më parë nga Kuvendi. 9.1.43 Nëse asnjë mocion nuk dorëzohet brenda 48 orësh siç është përcaktuar në paragrafin 9.1.39 më lart, ose pas miratimit të ligjit në bazë të paragrafit 9.1.42 të mësipërm, ligji konsiderohet i miratuar. 9.1.44 Kryetari nënshkruan çdo ligj të miratuar nga Kuvendi dhe ia dërgon PSSP-së për shpallje. 9.1.45 Ligjet hyjnë në fuqi ditën e shpalljes nga PSSP-ja, përveç rasteve kur në mënyrë specifike vetë ligji e parasheh ndryshe. Procedurat e tjera Largimi nga detyra

9.1.46 Një deputet i Kuvendit që është dënuar për vepër penale dhe i është dhënë dënimi me burg për gjashtë muaj ose më shumë pushon së qeni deputet. 9.1.47 Nëse një deputet i Kuvendit nuk paraqitet për gjashtë muaj radhazi në asnjë seancë të Kuvendit ose të komision(eve)it ku ai ose ajo është anëtar, ai ose ajo, përveç rastit kur mosparaqitja është rezultat i një arsyeje të miratuar nga Kuvendi, pushon së qeni deputet(e). Vendet e lira 9.1.48 Vendet e lira në Kuvend plotësohen në përputhje me legjislacionin e UNMIK- ut që drejton zgjedhjet në Kosovë. Gjuhët e Kuvendit 9.1.49 Mbledhjet e Kuvendit dhe të komisioneve të tij bëhen në të dy gjuhët, në gjuhën shqipe dhe serbe. Të gjitha dokumentet zyrtare të Kuvendit shtypen në të dy gjuhët, shqip dhe serbisht. Kuvendi përpiqet të nxjerr dokumente zyrtare që kanë të bëjnë me një komunitet të veçantë, në gjuhën përkatëse të atij komuniteteti. 9.1.50 Deputetët e Kuvendit të komuniteteve të tjera të Kosovës, pra që nuk janë shqiptar ose serb, lejohen t’i drejtohen Kuvendit ose komisioneve të tij në gjuhët e tyre. Në raste të tilla, përkthimi në gjuhën shqipe dhe serbe bëhet për deputetë të tjerë të Kuvendit ose të komisionit. 9.1.51 Të gjitha ligjet e shpallura botohen në gjuhën shqipe, boshnjake, angleze, serbe dhe turke. Pjesa 2: Kryetari i Kosovës 9.2.1 Kryetari i Kosovës përfaqëson unitetin e popullit dhe garanton funksionimin demokratik të institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes. 9.2.2 Kryetari i Kosovës, në koordinim me PSSP përfaqëson Kosovën, ushtron të drejtat dhe detyrat e tij në pajtim me dispozitat e kësaj Kornize Kushtetuese dhe me ligjin e zbatueshëm. 9.2.3 Mandati i kryetarit të Kosovës zgjat tre vjet. 9.2.4 Kryetari i Kosovës, duke u mbështetur në këtë Kornizë Kushtetuese dhe në ligjin e zbatueshëm, ushtron këto funksione: (a) Në koordinim me PSSP-në merr masa në fushën e bashkëpunimit me jashtë; (b) Pas konsultimeve me partitë politike të përfaqësuara në Kuvend ia propozon Kuvendit Kryeministrin e Qeverisë; (c) Ia dorëzon PSSP-së kërkesën e Kuvendit për shpërndarjen e Kuvendit në pajtim me paragrafin 8.1 (b); (ç) Të paktën njëherë në vit ia paraqet një raport Kuvendit të Kosovës mbi gjendjen e përgjithshme në Kosovë dhe (d) Jep medalje dhe shpreh mirënjohje.

9.2.5 Nëse Kryetari i Kosovës përkohësisht nuk është në gjendje t’i kryejë detyrat e tij, funksionet e Kryetarit të Kosovës i ushtron kryetari i Kuvendit të Kosovës. 9.2.6 Kryetari i Kosovës gëzon imunitet në ushtrimin e funksioneve të tij. 9.2.7 Kryetari i Kosovës nuk mund të ushtrojë funksion tjetër zyrtar ose të ketë punësim tjetër. 9.2.8 Kryetari i Kosovës zgjidhet nga Kuvendi i Kosovës me votim të fshehtë. Emërimi i Kryetarit të Kosovës kërkon mbështetjen e partisë që ka siguruar numrin më të madh të vendeve në kuvend ose e cila ka të paktën 25 deputetë. Kuvendi zgjedh Kryetarin e Kosovës me shumicën e 2/3 të votave të deputetëve të Kuvendit. Nëse pas dy votimesh nuk arrihet shumica e dy të tretave, në votimin që vijon kërkohet shumica e votave e të gjithë deputetëve. 9.2.9 Mandati i Kryetarit të Kosovës pushon: (a) Me përfundimin e funksionit të tij/saj; (b) Me vdekjen e tij/saj; (c) Me dorëheqjen e tij/saj apo (ç) Me shkarkimin nga funksioni me anë të votës së jo më pak se dy të tretave të shumicës së deputetëve të Kuvendit. Pjesa 3: Qeveria Përgjegjësitë e Qeverisë 9.3.1 Qeveria ushtron pushtetin ekzekutiv dhe zbaton ligjet e miratuara nga Kuvendi brenda fushës së përgjegjegjësive të institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes të parashtruara në këtë Kornizë Kushtetuese. 9.3.2 Qeveria mund t’i propozojë Kuvendit projektligje me iniciativën e vet dhe me kërkesën e Kuvendit. Ministritë dhe organet ekzekutive 9.3.3 Ministritë dhe organet ekzekutive themelohen sipas nevojës për kryerjen e funksioneve brenda kompetencave të Qeverisë. Përbërja e Qeverisë 9.3.4 Qeveria përbëhet nga Kryeministri dhe nga ministrat. 9.3.5 Të paktën dy ministra do të jenë gjithmonë nga komunitetet e tjera përveç komunitetit që ka shumicën në Kuvend. (a) Njëri nga këta të paktën do të jetë nga komuniteti serb dhe një tjetër nga një komunitet tjetër. (b) Në rastin kur emërohen më shumë se dymbëdhjetë ministra, një ministër i tretë emërohet nga një komunitet që nuk përbën shumicë.

(c) Zgjedhja e këtyre ministrave dhe përcaktimi i përgjegjësive të tyre vendoset pas konsultimeve me partitë politike ose grupet që përfaqësojnë komunitetet që nuk përbëjnë shumicë. 9.3.6 Kryeminstri dhe ministrat mund të jenë deputetë të Kuvendit, ose njerëz të kualifikuar të cilët nuk janë deputetë të Kuvendit. Ministrat nga komunitetet, përveç atij që ka shumicën në Kuvend, nëse caktohen jashtë Kuvendit kërkojnë miratim formal prej deputetëve të Kuvendit të komunitetit përkatës. Veprimtaritë e jashtme të ministrave 9.3.7 Kryeministri dhe ministrat nuk mund të mbajnë funksione të tjera zyrtare ose të punësohen tjetërkund me orar të plotë dhe as nuk mund të ushtrojnë me orar të shkurtuar ndonjë aktivitet tjetër të papajtueshëm me funksionin e tyre gjatë ushtrimit të përgjegjësive të tyre. Zgjedhja e Kryeministrit dhe ministrave 9.3.8 Pas zgjedhjeve, ose në rast se Kryeministri jep dorëheqjen apo nëse vendi i tij mbetet i lirë për arsye të tjera, Kryetari i Kosovës, pas konsultimeve me partitë politike të përfaqësuara në Kuvend, ia propozon Kuvendit një kandidat për Kryeministër. Kandidati i propozuar i paraqet Kuvendit një listë me ministrat e propozuar. Kryeministri bashkë me ministrat zgjidhen nga shumica e deputetëve të Kuvendit. 9.3.9 Në qoftë se kandidati i propozuar nuk merr shumicën e kërkuar të votave, atëherë Kryetari i Kosovës propozon brenda dhjetë ditësh një kandidat të ri për Kryeministër. Kantidati i ri, bashkë me listën e ministrave të propozuar nga ai ose ajo, zgjidhet nga shumica e deputetëve të Kuvendit. Mocioni i votëbesimit 9.3.10 Kuvendi mund të mos ia jep votëbesimin Qeverisë vetëm nëse me një shumicë të deputetëve të tij zgjedh njëkohësisht një Kryeministër të ri bashkë me listën e mnistrave të propozuar nga ai ose ajo. 9.3.11 Mandati i Qeverisë që largohet përfundon me zgjedhjen e Kryeministrit dhe ministrave të rinj. Ndryshimet në përbërjen e Qeverisë 9.3.12 Pas zgjedhjes së tij ose të saj, Kryeministri mund të zëvendësojë çdonjërin prej miistrave pa pëlqimin e Kuvendit. 9.3.13 Pas dorëheqjes së Kryeministrit, e gjithë Qeveria jep dorëheqjen. Qeveria vazhdon cilësinë e Kryeministrit të përkohshëm deri në zgjedhjen e Kryeministrit të ri. Procedurat brenda Qeverisë 9.3.14 Kryeministri i thërret dhe i kryeson mbledhjet e Qeverisë dhe propozon rendin e ditës për këto mbledhje. Ai ose ajo përfaqëson Qeverinë sipas nevojës, përcakton vijat e përgjithshme të politikës së Qeverisë dhe koordinon punën e saj. 9.3.15 Secili ministër është përgjegjës për zbatimin e politikës së Qeverisë brenda fushës së tij/saj të përgjegjësisë. 9.3.16 Qeveria përpiqet t’i marrë vendimet e saj me konsensus. Nëse votimi është i nevojshëm, vendimet merren me shumicën e ministrave që janë të pranishëm dhe që

votojnë. Kryeministri jep votën vendimtare në rastin kur ministrat janë të ndarë në mënyrë të barabartë. Përndryshe, Këshilli i Ministrave vendosë mbi rregullat e procedurës së vet. Gjuhët e Qeverisë 9.3.17 Mbledhjet e Qeverisë dhe të organeve të saj mbahen në të dy gjuhët, shqip dhe serbisht. Të gjitha dokumentet zyrtare të Qeverisë shtypen në gjuhën shqipe dhe serbe. 9.3.18 Anëtarët e Qeverisë nga komunitetet e tjera, përveç atyre nga komunitetet e shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës, lejohen të përdorin gjuhën e tyre. Imunitetet 9.3.19 Të gjithë anëtarët e Qeverisë kanë imunitet në të gjitha procedurat civile dhe penale sa i përket fjalëve apo veprave të tjera të kryera në cilësinë e tyre si anëtarë të Qeverisë. Imuniteti nuk mbulon veprat të cilat nxisin në mënyrë të dukshme dhunën ndërmjet komuniteteve. Pjesa 4: Sistemi gjyqësor Administrimi i drejtësisë 9.4.1 Gjykatat janë përgjegjëse për administrimin e drejtësisë në Kosovë në përputhje me ligjin e zbatueshëm. 9.4.2 Çdo person që pohon se është prekur drejtpërdrejt dhe në mënyrë të dëmshme nga një vendim i Qeverisë ose i një organizmi ekzekutiv nën përgjegjësinë e Qeverisë, ka të drejtën e rishqyrtimit gjyqësor të ligjshmërisë së atij vendimi pasi të jenë shterrur të gjitha rrugët e rishqyrtimit administrativ. 9.4.3 Çdo person ka të drejtën që një gjykatë e pavarur dhe e paanshme të vendosë brenda një kohe të arsyeshme mbi të gjitha çeshtjet e lidhura me të drejtat dhe detyrimet e tij ose saj dhe me padinë penale të ngritur kundër tij/saj. Struktura e gjykatave 9.4.4 Kosova ka Gjykatë Supreme, gjykata të qarqeve, gjykata komunale, gjykata për kundravajtje. Procedurat gjyqësore Procedurat gjyqësore 9.4.5 Nëse ligji i zbatueshëm nuk e përcakton ndryshe, të gjitha gjykatat e Kosovës i zhvillojnë gjykimet publikisht. Gjykatësit dhe prokurorët 9.4.6 Gjykatësit do të jenë të pavarur dhe objektivë. Ata nuk mund të mbajnë funksione të tjera zyrtare. 9.4.7 Gjykatësit e të gjitha gjykatave të Kosovës do të jenë juristë të dalluar me karakterin më të lartë moral, me kualifikimet përkatëse. Anëtarësia e gjyqësorit do të reflektojë shumëllojshmërinë e popullit të Kosovës. Gjykatësit dhe prokurorët ndërkombëtarë do të veprojnë brenda sistemit gjyqësor në përputhje me rregullat e vendosura nga PSSP-ja.

9.4.8 Gjykatësit dhe prokurorët emërohen nga PSSP-ja, prej listave të kandidatëve të propozuar nga Këshilli i gjyqësisë dhe i prokurisë së Kosovës dhe të miratuar nga Kuvendi. Vendimet për avancimin në detyrë, transferimin dhe pushimin e gjykatësve dhe prokurorëve merren nga PSSP-ja bazuar në rekomandimet e Këshillit të gjyqësisër dhe të prokurorisë së Kosovës dhe në raste të veçanta me iniciativën e vet. Prokuroria publike 9.4.9 Kosova do të ketë një zyrë për prokurorinë publike të Kosovës, si dhe zyrat për prokurori publike të qarkut dhe për prokurori publike të komunës. 9.4.10 Zyrat e prokurorisë publike si dhe zyrat e prokurorive publike të qarqeve dhe të komunave ushtrojnë funksionet e tyre në përputhje me ligjin e zbatueshëm. Kolegji i veçantë i gjykatës supreme mbi çështjet e Kornizës Kushtetuese 9.4.11 Kolegji i veçantë i Gjykatës Supreme do të vendosë: (a) Me kërkesë të Kryetarit të Kosovës, me kërkesë të çdo anëtari të Kryesisë së Kuvendit, çdo Komisioni të Kuvendit, jo më pak se pesë deputetëve të Kuvendit ose të Qeverisë se a është ndonjë ligj i miratuar nga Kuvendi në pajtim me këtë Kornizë Kushtetuese, duke përfshirë edhe instrumentet juridike ndërkombëtare të specifikuara në kreun 3 mbi të drejtat e njeriut; (b) Në rast të mosmarrëveshjeve ndërmjet institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes ose ndërmjet komisioneve të Kuvendit, anëtarëve të Kryesisë së Kuvendit ose nga më tepër deputetë të Kuvendit dhe një institucioni të përkohshëm të vetëqeverisjes mbi shtrirjen e të drejtave dhe detyrimeve të tyre nën këtë Kornizë Kushtetuese; (c) Me kërkesë të një organi ose zyre të pavarur lidhur me kreun 10 dhe 11, nëse një vendim i institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes cenon pavarësinë dhe përgjegjësinë e organeve dhe zyrave përkatëse të pavarura dhe (ç) Me kërkesë të zyrës së prokurorisë publike se a paraqet një veprim i tillë i deputetit të Kuvendit a i ndonjë anëtari të Qeverisë ose i Kryetarit të Kosovës një vepër zyrtare dhe si e tillë a e përfshin atë vepër imuniteti i paraparë me këtë Kornizë Kushtetuese. Kreu 10 Avokati i popullit (Ombudspersoni) 10.1 Personat fizikë dhe juridikë kanë të drejtë, pa pasur frikë apo kërcënim për masë ndëshkimore, të bëjnë ankësa pranë një zyre të pavarur në lidhje me shkeljet e të drejtave të njeriut dhe veprimeve që përbëjnë shpërdorim të pushtetit nga çfarëdo organi publik i Kosovës. 10.2 Zyra, në përputhje me legjislacionin aktual, ka juridiksion të marrë dhe të hetojë ankesa, të vëzhgojë, të marrë masa parandaluese, të bëjë rekomandime dhe të jep këshilla për çdonjërën prej këtyre çështjeve. 10.3 Avokati i popullit (Ombudspersoni) do t’u jep përparësi të veçantë pohimeve për shkelje të rënda ose sistematike, pohimeve me bazë diskriminimi, duke përfshirë

diskriminimin ndaj komuniteteve dhe anëtarëve të tyre dhe pohimeve për shkelje të të drejtave të komuniteteve dhe anëtarëve të tyre. Kreu 11 Organet dhe zyrat e pavarura 11.1 Organet dhe zyrat e mëposhtme kryejnë funksionet e tyre në mënyrë të pavarur nga institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes: (a) Komisioni Qendror i Zgjedhjeve; (b) Këshilli i Gjyqësisë dhe i Prokurorisë së Kosovës; (c) Zyra e Revizorit të Përgjithshëm; (ç) Autoriteti Bankar i Pagesave të Kosovës; (d) Komisioni i Pavarur i Mediave; (dh) Bordi i Mediave Publike dhe (e) Drejtoria për Çështje Pronësore Banesore dhe Komisioni për Shqyrtimin e Kërkesave Pronësore Banesore. 11.2 Organet dhe zyrat e përcaktuara më lart dhe organet e zyrat e tjera të pavarura që mund të vendosen me ligj, kanë autorizimet, detyrimet dhe përbërjen e përcaktuar me instrumentet ligjore prej të cilave ato janë themeluar. Kreu 12 Kompetencat e PSSP-së Ushtrimi i përgjegjësive të institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes nën këtë Kornizë Kushtetuese nuk ndikon ose nuk e zvogëlon autoritetin e PSSP-së në sigurimin e zbatimit të Rezolutës 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, duke përfshirë mbikëqyrjen e institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes, mbikëqyrjen e zyrtarëve dhe organizmave të tyre dhe marrjen e masave të duhura kurdo që veprimet e tyre janë të papajtueshme me Rezolutën 1244 (1999) ose me këtë Kornizë Kushtetuese. Kreu 13 Kompetencat e KFOR-it Asgjë në këtë Kornizë Kushtetuese nuk ndikon mbi kompetencat e Pranisë Ndërkombëtare të Sigurisë (PNS) në plotësimin e të gjitha aspekteve të mandatit të saj nën Rezolutën 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara dhe Marrëveshjen Ushtarako-Teknike (Marrëveshja e Kumanovës). Kreu 14 Dispozitat përfundimtare

14.1 Në rast mospajtimi midis kësaj Kornize Kushtetuese dhe çdo ligji të Kuvendit, përparësi ka kjo Kornizë Kushtetuese. 14.2 PSSP-ja merr masat e nevojshme për lehtësimin e kalimit të pushteteve dhe përgjegjësive tek institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes. 14.3 PSSP-ja, me iniciativën e tij ose me një kërkesë të mbështetur nga dy të tretat e anëtarëve të Kuvendit, mund të bëjë amendamente në këtë Kornize Kushtetuese. 14.4 Versionet e kësaj Kornize Kushtetuese në gjuhën angleze, shqipe dhe serbe janë të barazvlefshme. Në rast mospajtimi, përparësi ka versioni në gjuhën angleze. Kjo Kornizë Kushtetuese botohet edhe në gjuhën boshnjake dhe turke. 14.5 Kjo Kornizë Kushtetuese hyn në fuqi pas shpalljes nga PSSP-ja. Nënshkruar sot, më 15 maj 2001.

Hans Haekkerup

Përfaqësues Special i Sekretarit të Përgjithshëm

rregullimi shtetËror dhe shoqËror - aab-edu.net shtetËror dhe... · pra, lënda themelore e...

Documents