MMAARRCCIINN SSEENNDDEERRSSKKII

RRYYNNEEKK PPRRAACCYY WW SSZZWWAAJJCCAARRIIII11

WWpprroowwaaddzzeenniiee

Wiedza o szwajcarskim rynku pracy, jak i ogólna wiedza o stanie szwajcarskiej gospodarki, bywa z reguły wyjątkowo skromna. Wiecznie neutralny alpejski kraj, nie będący członkiem Unii Europejskiej, a przez to znajdujący się niejako na marginesie zainteresowań europejskiej ekonomii, rzadko kiedy jest ujmowany w popularnych statystykach i rankingach. To niewątpliwa strata, bo zastosowane w tym kraju w ostatnich latach regulacje rynku pracy uczyniły zeń światowego lidera pod względem niskiej stopy bezrobocia2.

Stopa bezrobocia w wybranych krajach na początku 2002 roku

0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9%

Niemcy

Kraje UE-15

Szw ajcaria

Niezwykle intrygującym jest fakt, że w tym niespełna 8-milionowym kraju, według danych za 2001 rok zarejestrowanych było zaledwie 67 tysięcy bezrobotnych, co stanowiło poniżej 2% populacji aktywnej zawodowo3. Jak ilustruje to wymownie powyższy wykres, Szwajcaria wyróżnia się na tym tle wśród pozostałych, wysoko rozwiniętych państw.

Gdyby wziąć pod uwagę własności szwajcarskiego rynku pracy, taki stan spełnia warunki po temu, by być zakwalifikowany jako paradoks. Otóż, w „kraju banków” praktycznie nie istnieje prawna ochrona pracy, a okres wypowiedzenia wynosi maksymalnie 3 miesiące. Mimo to strajki są w Szwajcarii zjawiskiem niesłychanie rzadkim, a konflikty na linii pracodawca-pracobiorcy rozwiązywane są w 1 Opracowano na podstawie tekstu Michała Dąbrowskiego i Marcina Jaworka pt. Szwajcarski rynek pracy (Miesięcznik Polityka Społeczna nr 1/2003). Ich tekst powstał z kolei na bazie opracowania Heinza Wernera o tytule Rynek pracy w Szwajcarii – mało znany przykład sukcesu (oryg. Arbeitsmarkt Schweiz – ein noch wenig beachtetes Erfolgsmodell) z maja 2002 roku.2 Według najnowszych danych bezrobocie w Szwajcarii nieco wzrosło i obecnie kształtuje się na poziomie 3-4%.3 Przy czym bezrobocie to ma w dużej mierze charakter strukturalny i praktycznie nie notuje się go na przykład w sektorze bankowym, będącym ikoną szwajcarskiej gospodarki.

pierwszej kolejności w drodze wewnątrzzakładowego dialogu. Wbrew powszechnej opinii, Szwajcaria posiada nawet w swoim ustawodawstwie pojęcie płacy minimalnej. Trzeba jednak w tym miejscu zaznaczyć, iż jest ona ustalona na tyle nisko, że nie odgrywa szczególnie istotnej roli w kształtowaniu się podaży miejsc pracy. Do czynników paradoksalnych zaliczyć należy także niski wzrost gospodarczy i długi tydzień pracy, o których będzie mowa w dalszej części tego opracowania.

GGaarrśśćć ddaannyycchh ssttaattyyssttyycczznnyycchh

Ciekawie prezentuje się na przestrzeni ostatniej dekady udział osób długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie zarejestrowanych, przy czym za osoby długotrwale bezrobotne uznano poszukujących pracy od co najmniej jednego roku. W1998 stanowili oni 32,5% ogółu, w 2000 roku już niewiele ponad 20%, by w 2002 roku osiągnąć imponujący poziom 11,5%. Jednocześnie doprowadzono do systematycznego spadku przeciętnego okresu trwania bezrobocia, wyrażonego w wartościach bezwzględnych. O ile jeszcze w 1999 roku okres ten wynosił 225,5 dni kalendarzowych, w 2000 roku – 180,7 dni, to za 2002 rok wyliczono go na poziomie 133,4 dni.

Od połowy lat osiemdziesiątych notowano stały wzrost bezwzględnej liczby zatrudnionych, największy w latach 1985-1993. Duża w tym zasługa cudzoziemców. Mimo restrykcyjnych przepisów dotyczących zatrudnienia cudzoziemców4, stanowią oni aż 20% siły roboczej (wśród państw OECD 5 Szwajcaria ustępuje pod tym względem tylko Luksemburgowi). Szczególnie potrzebni są pracownicy wysoko wykwalifikowani. Co jednakże warte podkreślenia, w środowisku obcokrajowców notuje się również wyższe niż przeciętne bezrobocie.

SSttrruukkttuurraa zzaattrruuddnniieenniiaa

W kraju ze stolicą w Bernie szczególną popularnością cieszy się praca czasowa.W latach dziewięćdziesiątych zatrudnienie w niepełnym wymiarze wzrosło dwunastokrotnie, z 2% do 24%. Pod tym względem wśród państw grupy OECDSzwajcaria plasuje się na trzeciej pozycji, tuż za Holandią i Australią. Oczywiście większość z grona zatrudnionych w niepełnym wymiarze chętnie pracowałaby dłużej, ze względu na wyższe niż w Europie Zachodniej zarobki.

Kolejną charakterystyczną cechą szwajcarskiego rynku pracy jest spory odsetek przedsiębiorców prowadzących samodzielną działalność gospodarczą. Stanowią oni 18% czynnych zawodowo, podczas gdy ten odsetek w krajach o porównywalnym stanie gospodarki wynosi 11%.

Szwajcaria okupuje pozycję lidera także pod innym względem. Czynnych zawodowo jest 80% siły roboczej, co przy przeciętnej 66% dla krajów OECD prezentuje się fenomenalnie. Warto napomknąć, że w grupie wiekowej 55-64 lata pracuje 70% obywateli Szwajcarii (przy 39% w OECD). Dyskusyjna jest jednak przyczyna takowego stanu rzeczy. Przejście na wcześniejszą emeryturę nie uchodzi w Szwajcarii za rozwiązanie korzystne i szczególnie atrakcyjne. Subpopulacji w wieku powyżej 55 lat przychodzi zatem z pomocą wspomniana struktura rynku, na którym 4 Szwajcaria utrzymuje ograniczenia w dostępie do rynku pracy dla obywateli nowych państw członkowskich Unii Europejskiej do 2011 roku. Ponadto, obowiązuje zasada pierwszeństwa w dostępie do zatrudnienia dla społeczności lokalnej. Regionalne biura pośrednictwa pracy (RAV) mają ponadto za zadanie weryfikować, czy na lokalnym rynku brakuje odpowiednio wykształconych kandydatów do wykonywania danej pracy. Dopiero wówczas cudzoziemiec otrzyma pozwolenie na pobyt oraz pracę. Zezwolenie krótkoterminowe obejmuje okres od 4 miesięcy do roku, długoterminowe – od roku do 5 lat. Napływ obcokrajowców nie może także przekroczyć ustalanych na dany rok kontyngentów. 5 OECD – Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.

znaleźć można stosunkowo wiele ofert odpowiedniej dla ludzi starszych pracy czasowej.

Na uwagę zasługuje również pokaźny wskaźnik aktywności zawodowej u kobiet, choć czas ich pracy uzależniony jest w dużym stopniu od koniunktury i wysokości zarobków6.

PPaarraaddookkss wwzzrroossttuu ggoossppooddaarrcczzeeggoo

Wśród krajów grupy OECD Szwajcaria posiada najniższy wzrost gospodarczy. Od lat osiemdziesiątych oscyluje on w granicach 2%. Wzrósł nieznacznie w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, lecz i tak utrzymuje się poniżej średniej w OECD(niższy wzrost mają aktualnie jeszcze Czechy i Japonia).

Pomimo tak niskiego wzrostu, „kraj zegarków i czekolady” należy do najbogatszych na świecie. Może zdumiewać wciąż rosnące zatrudnienie, ogólny dobrobyt oraz wysoka liczba czynnych zawodowo osób. Szwajcaria jest przykładem na to, że wskaźnik wzrostu gospodarczego nie zawsze stanowi skuteczny miernik oceny gospodarki danego państwa.

Tydzień pracy w Szwajcarii to 42 godziny. Wśród „starych” państw Unii Europejskiej, jedynie w Wielkiej Brytanii pracuje się dłużej. Warto wskazać także na małe zróżnicowanie płac w poszczególnych sektorach gospodarki i względną stabilność płac realnych, notowaną od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych. Brak wzrostu płac realnych również mógłby być poczytany, w tym wypadku niesłusznie, jako czynnik negatywny. Tu zdaje się on mieć znaczenie neutralne.

SSzzwwaajjccaarrsskkii mmooddeell rreeffoorrmmyy rryynnkkuu pprraaccyy

W początkach lat dziewięćdziesiątych w Szwajcarii zaobserwowano niepokojący wzrost bezrobocia. W 1997 roku osiągnęło ono najwyższy poziom, przekraczając 5%, przy czym w niektórych regionach stopa bezrobocia dochodziło do poziomu 6%. Uważa się, że przyczyny pogorszenia się sytuacji na rynku pracy leżały głównie w zbyt łatwym dostępie do świadczeń dla bezrobotnych.

Kluczowe założenia radykalnej reformy prezentowały się następująco: wprowadzono sieć regionalnych centrów pośrednictwa pracy (niem. RAV –

Regionales Arbeitsvermittlungszentrum), które objęły obszar całego kraju7; zainicjowano szereg aktywnych środków polityki rynku pracy; wprowadzono jednolity krajowy system świadczeń dla 40 prywatnych i

publicznych kas dla bezrobotnych.Środki na zwalczanie bezrobocia objęły organizację programów doszkalania

bezrobotnych, programów zatrudnienia czasowego, włączając w to kreowanie nowych miejsc pracy przez sektor publiczny. Obowiązuje jednak zasada nie tworzenia konkurencji sektorowi prywatnemu. Ponadto, zatrudnieni w takim charakterze nie są zwolnieni z obowiązku dalszego poszukiwania „normalnego” zatrudnienia.

6 Według badań empirycznych przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii i USA, wzrost lub spadek płac realnych praktycznie nie ma wpływu na stopień aktywności zawodowej mężczyzn, natomiast kobiety są skłonne zrezygnować z pracy przy niskich płacach, jak i zwiększyć swoją aktywność zawodową przy płacach wysokich (por. David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch Mikroekonomia, s. 314-315, Warszawa 2003)7 Stało się tak pomimo faktu, iż Szwajcaria jest państwem federalnym, o wysokim stopniu niezależności kantonów. Do wspomnianej reformy pozytywnie ustosunkowały się jednak wszystkie jednostki administracyjne.

EEffeekkttyy rreeffoorrmmyy

Do 1998 roku w kraju Alp powstało 150 regionalnych centrów pośrednictwa pracy, które finansowane były w dużym stopniu z ubezpieczenia od bezrobocia.Główne zadania RAV scharakteryzowano następująco:

intensywne doradztwo dla poszukujących pracy, rozpoczynające się już w momencie rejestracji bezrobotnego;

kontrola i wyjaśnienia w sprawie uprawnienia do świadczeń społecznych; przydział wolnych miejsc pracy; kontrola uprawnień podmiotów trudniących się pośrednictwem pracy; poszukiwanie (łącznie z kreowaniem) nowych miejsc pracy.Interesującym i pouczającym jest fakt, że spośród 3 tysięcy pracowników RAV, aż

dwie trzecie to pośrednicy. W polskich urzędach podobną funkcję pełni co dziesiąty zatrudniony w urzędzie pracy.

RAV podlega stałej i wnikliwej kontroli i ocenie wyników pracy, dokonywanej przez niezależnych ekspertów. Przy tej ocenie bierze się pod uwagę cztery wskaźniki.Dotyczą one w głównej mierze skuteczności w unikaniu długotrwałego bezrobocia.Najlepsze urzędy otrzymują dodatkowe zastrzyki finansowe na swą działalność.

ZZaassiiłłkkii

W wyniku reformy ograniczono dopuszczalny okres pasywnego pobierania zasiłku dla bezrobotnych. Okres ten ustalono na poziomie 150 dni roboczych, przy czym dla osób starszych limit ten wynosi 400 dni roboczych.

Praktyczną innowacją jest także kontrolowanie bezrobotnego pod kątem stwierdzenia, czy rzeczywiście poszukuje on pracy w czasie pobierania zasiłku. W tym celu stworzono specjalny formularz, na którym bezrobotny musi uzyskać od pracodawcy pieczątkę i podpis zaświadczający chęć podjęcia pracy. Bezrobotny w Szwajcarii musi złożyć w urzędzie co najmniej 10 takich formularzy miesięcznie!

Ponadto, jeśli po zakończeniu okresu pasywnego pobierania zasiłku bezrobotny nie znajdzie żadnego miejsca pracy, jest zobligowany do uczestnictwa w programach rynku pracy. Odmowa zgody na uczestnictwo równa się zaprzestaniu wypłacania świadczeń dla tej osoby.

SSyysstteemm ZZwwiisscchheennvveerrddiieennsstt

Oryginalnym pomysłem szwajcarskiej reformy jest implementacja pomysłu zwanego Zwischenverdienst8. Istota tego środka sprowadza się do faktu stosowania dopłat do pensji osób, które wyszły ze stanu bezrobocia i podjęły pracę, na tyle jednak źle płatną, że ich aktualna pensja jest niższa od zasiłku, który mogłyby pobierać, gdyby pozostały w grupie bezrobotnych. Sam system ma, rzecz jasna, szereg ograniczeń i zabezpieczeń. Można go pobierać maksymalnie przez 24 miesiące.

PPooddssuummoowwaanniiee

Reforma szwajcarskiego rynku pracy, przeprowadzona częściowo przy współudziale OECD, w wielu aspektach przyniosła pożądane rezultaty. Choć szczytowy okres zjawiska bezrobocia, przypadający na pierwszą połowę lat dziewięćdziesiątych, kształtował się na poziomie 5%, a więc zdecydowanie niżej niż w Polsce, warto rozważyć zasadność wdrożenia niektórych założeń szwajcarskiej reformy w naszym kraju.

8 W języku polskim nie istnieje dobre tłumaczenie tego słowa.