SPIS TREŚCI

O KSIĄŻCEPrzewodnik Step by step to ko-lejne dzieło wydawców książek Insight Guides, ilustrowa nych przewodników obecnych na ryn-ku od lat 70. XX wieku. Wysokiej jakości fotografie oraz rzetelne rekomendacje uzupełniają opi-sy osiemnastu przy gotowanych specjalnie na  potrzeby książki tras wycieczkowych, pozwalają-cych poznać największe atrakcje Rzymu.

SPACERY I WYCIECZKI

Opisane w książce spacery i wy-cieczki przygotowano w  taki sposób, aby każdy, niezależnie od możliwości finansowych, gu-stu i wytrzymałości, mógł zna-leźć coś dla siebie. Oprócz wielu atrakcji turystycznych Rzymu trasy obejmują również mniej znane miejsca oraz dzielnice, któ-re dopiero niedawno stały się popularne.

Na  trasach znajdują się roz-maite obiekty, zatem zarówno miłośnicy sztuki, jak i dociekli-wi szperacze, łakomczuchy i sma-kosze, wielbiciele zakupów lub rodzice znajdą coś dla siebie.

Przed wyruszeniem warto prze czytać cały opis wycieczki. To  pozwoli zapoznać się wcześ-

niej z trasą i zaplanować przerwy na  posiłek. Propozycje miej sc, gdzie można coś przekąsić, znaj-dują się w ramkach Jedzenie i pi-cie, dla ułatwienia oznaczonych rysunkiem noża i widelca.

WPROWADZENIE

W  rozdziale pt. „Wprowadze-nie”, który zawiera podstawowe informacje o Rzymie, w tym tak-że na  temat jedzenia, napojów oraz zakupów, czytelnicy zapo-znają się z szerszym kontekstem kulturowym miasta. Z  kolei kalendarium umieszczone na końcu tego rozdziału zawiera najważniejsze daty w  historii włoskiej stolicy.

PR AKTYCZNE INFOR MACJE

Przydatnym dodatkiem do opi-su wycieczek jest rozdział „Prak-tyczne Informacje” zawierający czytelną, alfabetyczną listę najpotrzebniejszych informacji oraz  wybór hoteli i  restauracji; dodatkowo kawiarnie i  restau-racje, które można odwiedzić w  czasie wycieczki, omówione są  także w rozdziałach poświę-conych poszczególnym trasom.

buino. Teraz trzeba skręcić w  prawo w  Via degli Orti d’Alibert, a  potem w lewo w Via Margutta. Ta ukryta uli-ca wciąż emanuje czarem świata filmu z  lat 60. XX w., rozsławionym przez takich reżyserów, jak Federico Fellini. Via Margutta to rzymskie Hollywood.

Via del BabuinoNa prawo od skrzyżowania wznosi się anglikański ceglany kościół Wszyst-kich Świętych (Via del Babuino 153; tel. 06 600 18 81; www.allsaint-srome.org; pon.–pt. 8.00–19.00, nd. w czasie nabożeństw; wstęp wolny).

Via del Babuino jest  jedną z  trzech głównych ulic handlowych tworzących rejon zwany Tridente. Pozostałe dwie to Via del Corso i Via di Ripetta. Wszyst-kie rozchodzą się promieniście z Piazza del Popolo na kształt wielkiego trójzębu (tridente znaczy po włosku trójząb). Te trzy główne arterie oraz liczne mniejsze przecznice tworzą fascynującą dzielni-cę, emanującą subtelną elegancją. Przy Via del Babuino skupiały się niegdyś

pracownie artystów i warsztaty, a obec-nie mają tu swe siedziby antykwariusze i projektanci. Wracając wzdłuż tej ulicy w stronę Schodów Hiszpańskich, moż-na zauważyć postać półleżącego sylena: Il Babuino , od  którego pochodzi nazwa ulicy (zob. margines po  lewej). Pomiędzy fontanną i greckim kościo-łem św. Anastazego mieści się pracow-nia, należąca niegdyś do  wybitnego klasycystycznego rzeźbiarza Antonia Canowy i jego asystenta Adama Tadoli-niego. Obecnie znajduje się tu interesu-jąca kawiarnia-muzeum. Café Atelier Canova-Tadolini, zob. (Via del Babuino 150; tel. 06 3211 07 02; www.museoateliercanowatadolini.it; pon.–sob. 8.00–20.30; wstęp wolny) zaprasza na kawę i przekąski.

Via del CorsoNastępnie należy skręcić w prawo przy Via della Croce w  mniejsze uliczki handlowe w granicach Tridente, a po-tem w lewo w Via del Corso, najdłuż-szą i  najmniej zakrzywioną z  trzech głównych arterii.

Via dei CondottiSkręcamy ponownie w  lewo w  Via dei Condotti. Jeśli nie szukamy aku-rat najnowszej kreacji od Armaniego bądź kosztownej ręcznie wykonanej biżuterii od  sławnego Buccellatiego, warto po  prostu pooglądać wystawy. Tuż za skrzyżowaniem z Via Mario de’ Fiori mieści się najsławniejsza kawiar-nia: Antico Caffè Greco, zob. . Od 1760 r. bywali w niej światowej sła-wy artyści i intelektualiści. Tacy wybit-ni klienci, jak Keats, Goethe, Liszt, Ca-

sanova, Buffalo Bill i Ludwik Bawarski, a z Polaków Mickiewicz, Norwid, Sło-wacki, Kraszewski, Lenartowicz, Sien-kiewicz, Krasiński, Gierymscy, roz- koszowali się wygodą zacisznych sa-lonów. Od 2006 r. znajduje się w niej medalion ku czci Czesława Miłosza.

Colonna dell’ImmacolataPo wyjściu z Caffè Greco trzeba skręcić na południe w Via Mario de’Fiori, a na-stępnie w lewo w Via Frattina. Na placu na rogu Via Propaganda stoi Colonna dell’Immacolata (kolumna Niepo-kalanej), zwieńczona statuą Najświęt-szej Marii Panny. Pomnik jest poświę-cony idei Niepokalanego Poczęcia, jednego ze składników dogmatu wpro-wadzonego przez papieża Piusa IX. Ustawienie kolumny w 1857 r. wyma-gało zaangażowania 220 strażaków.

Sant’Andrea delle FratteIdąc Via Propaganda, dochodzi się do  kościoła San’Andrea delle Fratte

(św.Andrzeja wśród Sadów; Piazza

Sant’Andrea delle Fratte 1; tel. 06 679 31 91; 7.30–12.30, 16.00–19.00; wstęp wolny), jednego z  głównych dzieł w ramach przebudowy miasta France-ska Borrominiego w latach 70. XVII w. Freski w  kopule są  dziełem Pasquale Mariniego, a  zachwycające posągi aniołów Gianlorenza Berniniego.

FONTANNA DI TREVI

Warto kontynuować spacer, przeci-nając ruchliwą Via del Tritone, i wejść w Via della Stamperia. Wokół ogrom-nej i  niezwykle popularnej fontanny zawsze kłębi się tłum turystów.

Fontanna di Trevi została ukoń-czona w 1762 r., jest zatem stosunkowo nowym elementem rzymskiego krajo-brazu. Jej motywem jest uhonorowa-nie wpływu słodkiej wody do miasta, a  nazwa Trevi nawiązuje do  zbiegu Aqua Vergine, Aqua Virgo oraz  jed-nego z  odrestaurowanych starożyt-nych akweduktów. Centralną postacią kompozycji jest Neptun (zob. ramka).

Wyrusza się z Via di Ripetta, ciągnącej się o krok na południe od Piazza del Popolo, lub nieco na zachód od Scho-dów Hiszpańskich.

AR A PACIS

Museo dell’Ara Pacis (Muzeum Ołtarza Pokoju; Piazza Augusto Im-peratore, tel. 06 8205 91 27; www.arapacis.it; wt.–nd. 9.00–19.00; wstęp płatny) to osobliwy biały pawilon, za-projektowany przez Richarda Meiera, który kryje Ara Pacis Augustae (Ołtarz Pokoju), jedno z  najwybitniejszych arcydzieł wczesnej sztuki rzymskiej. Wyrazista architektura pawilonu bu-dzi w Rzymie ostre kontrowersje (zob.

margines po  lewej). Głównym „eks-ponatem” w  muzeum jest  wspaniały ołtarz. Do naszych czasów zachowały się fragmenty wielkiego ołtarza ofiar-nego, używanego do publicznych ce-remonii i składania ofiar w intencjach związanych z  pokojem. Ołtarz został poświęcony w IX w. p.n.e. przez cesa-rza Augusta dla uczczenia zwycięstw w Galii i Hiszpanii i stał się najważniej-szym symbolem Pax Romana, okresu pokoju i pomyślności, przypadającego na lata 27 p.n.e.–180 n.e. Piękne i nie-zwykle wyraziste płaskorzeźby przed-stawiają Augusta i jego rodzinę w pro-cesji ofiarnej z 13 r. p.n.e.

MAUZOLEUM AUGUSTA

Obok Ara Pacis na placu znajduje się zarośnięte Mausoleo di Augusto (mauzoleum Augusta). Obecnie zanie-dbana ruina, była niegdyś ozdobiona rzeźbionym marmurem i  posągami. Okrągla budowla powstała w 28 r. p.n.e. jako mauzoleum rodzinne i  złożono w nim także urny ze szczątkami cesa-rzy: Tyberiusza, Kaliguli i Klaudiusza. Wejście było ozdobione egipskimi obe-liskami, stojącymi obecnie na Piazza di Quirinale (zob. s. 50) oraz przy kościele Santa Maria Maggiore (zob. s. 79).

Wzdłuż dwóch boków placu w cza-sach faszystowskich wzniesiono pod-cienia, pod którymi kryją się znako-mite lokale gastronomiczne. Warto wpaść do Gusto, zob. , gdzie stoli-ki zajmują fragment osłoniętej galerii.

Lody i napoje chłodząceZ Piazza Augusto Imperatore wychodzi się przez południowo-zachodni róg, w miejscu, gdzie Via di Ripetta przecho-dzi w Via della Scrofa. Pod nr. 104 mie-ści się niezmiennie popularna kawiar-nia Alfredo, zob. , która przypisuje

sobie zasługę stworzenia wybitnie kalo-rycznego sosu do pasty fettucine. W bok od Via della Scrofa, na wschód wzdłuż Via della Stelletta, która przechodzi w Via degli Ufficio del Vicario, znajduje się Giolitti, zob. , oferująca najlep-sze lody w mieście.

BUDYNKI RZĄDOWE

Dalej należy się kierować do pobliskie-go Piazza di Montecitorio, położonego na końcu ulicy. Plac zawdzięcza nazwę przypominającemu warownię Palazzo

OD ARA PACIS DO PANTEONUSkupione na stosunkowo małej powierzchni w centrum Rzymu znajdu-ją się liczne, niezwykle cenne zabytki. Poniższa trasa pozwala poznać symboliczny Ołtarz Pokoju, zwiedzić elegancką galerię Doria Pamphilj oraz podziwiać cuda Panteonu.

MIŁOŚNIKOM HISTORII

Poznaj serce starożytnego Rzymu (trasa nr 1) i Koloseum (trasa nr 2) lub wyrusz poza miasto do ruin Ostia Antica (trasa nr 8), starożytnych świątyń i katakumb przy Via Appia (trasa nr 14) oraz etruskich zabytków w Cerveteri (trasa nr 16).

DZIECIOM

W parku przy Villa Borghese (trasa nr 7) dzieci będą zachwycone przejażdżką po jeziorze

w Giardino del Lago, a także wizytą w teatrze lalek bądź zoo. Muzeum Explora także oferuje

znakomitą zabawę .

BYWALCOM KAWIARNI

Warto wstąpić do kawiarni Antico Caffè Greco (trasa nr 5). Wspaniały widok rozciąga się z Casina Valadier w ogrodach Pincio (trasa nr 7). Obserwować przechodniów można w kawiarni na Zatybrzu (trasa nr 10).

ZNAWCOM SZTUKI SAKR ALNEJ

Mozaiki w średniowiecznym kościele Santa Maria in Trastevere są godne uwagi (trasa nr 10). Kościół Santa Maria del Popolo jest pełen renesansowych arcydzieł (trasa nr 7).

WIELBICIELOM PLACÓW

Podziwiaj dostojność i widowiskowość fontann na Piazza Navona (trasa nr 3), obejrzyj kolumnadę placu św. Piotra (trasa nr 8) lub, dla odmiany, śliczny Piazza Farnese (trasa nr 3). Na Piazza di Spagna z kolei (trasa nr 5) trzeba samemu się pokazać.

POLECANE WYCIECZKI...

ROMANTYKOM

Warto pospacerować w cieniu pomarańczowych drzewek w parku Savello (trasa nr 11), zachwycić się widokiem rdzawych dachów z tarasu na szczycie Pincio (trasa nr 7) lub odbyć rejs statkiem po Tybrze (trasa nr 10). Alternatywą jest wycieczka do Villa d’Este w Tivoli (trasa nr 15).

MIŁOŚNIKOM LITER ATURY

Rzym jest usiany pamiątkami po poetach, pisarzach i artystach.

John Keats widział z okien mieszkania Schody Hiszpańskie

(obecnie muzeum pamięci Keatsa i Shelleya; trasa nr 5).

FANOM ZAKUPÓW

Najokazalszą ulicą handlową Rzymu jest Via dei Condotti (trasa nr 5). Ciekawą mieszankę szykownych butików i pracowni można znaleźć przy ulicach Monti (trasa nr 13).

WIELBICIELOM WIELKIEJ SZTUKI

Niezwykłe zbiory sztuki i rzeźby starożytnej zgromadzono w Muzeach Kapitolińskich (trasa nr 1). Na zwiedzenie Muzeów Watykańskich, zwłaszcza Kaplicy Sykstyńskiej, trzeba zarezerwować sporo czasu (trasa nr 8).

SMAKOSZOM

W Dzielnicy Żydowskiej (trasa nr 10) można skosztować znakomitej

rzymskiej kuchni. Produkty na piknik warto kupić na targu na Campo

de’Fiori (trasa nr 3) lub w rodzinnych delikatesach Volpetti (trasa nr 11).

Trasa nr 17 do Castelli Romani to gastronomiczny raj.

WPROWADZENIEKrótkie wprowadzenie do topografii Rzymu, zwyczajów i kultury jego mieszkańców, a także przydatne informacje na temat jedzenia, picia, zakupów i historii.

Rzym bywa nazywany Wiecznym Miastem. Trudno dociec, czy  nazwa ta  nawiązuje do  jego roli jako stolicy imperium rzymskiego, czy  centrum katolicyzmu, a  może stolicy Włoch bądź jednego z  głównych celów piel-grzymek chrześcijan z  całego świa ta. Każdy z kolejnych etapów historii nosi walor wiecznotrwałości, ale to ich ciąg i kontynuacja stanowią o niezmiennej sile przyciągania Rzymu.

Wędrujących po  centro storico (hi-storycznym centrum) uderza ogrom i  wspaniałość budowli skupionych wzdłuż wąskich, krętych ulic. Rzymia-nom udaje się jakoś żyć w otoczeniu własnej historii bez zwracania na nią uwagi, poświęcając się codziennym sprawom, i  między innymi na  tym polega urok tego miasta.

ARCHITEKTUR A

Obojętność mieszkańców na niezwy-kłość otoczenia wynika z  przyzwy-czajenia i bogactwa. Rzym wznosi się na  pozostałościach wcześniejszych budowli: średniowieczne kościoły wy-rastają na fundamentach starożytnych domów, renesansowy pałac balansuje nad Teatrem Marcellusa i  przylega do  apartamentowca. Przebieg ulic i  kształt placów nierzadko oddaje

wcześniejszy układ przestrzenny, za-pewniając na każdym kroku wrażenie kolejnego odkrycia.

Rzym starożytny i średniowiecznyMimo że oblicze miasta kształtowało się przez trzy tysiące lat, można wyod-rębnić kilka wyraźnych etapów jego budowy. Znaczna część budowli sta-rożytnych powstała między I w. p.n.e. a III w. Liczne obiekty w centrum kry-ją w swych fundamentach fragmenty starożytnych ruin. Wykorzystywano je  w  średniowieczu, gdy  zasoby bu-dulca były ograniczone.

Od momentu powrotu papieża z nie-woli awiniońskiej w 1377 r. rozpoczął się okres budowania i renowacji, który trwał aż do czasów renesansu. Po od-nowie kilku akweduktów wzbogacanie przestrzeni publicznych fontannami i sadzawkami stało się w Rzymie wręcz obsesją (zob. margines s. 12).

Renesans i barokOgromna liczba klejnotów rzymskiej architektury wywodzi się z  epoki re-nesansu (od połowy XV do XVII w.), gdy Rzym ponownie stał się centrum kulturalnym w  sercu Europy. Był to  czas powstawania niezliczonych pałaców, ulic, placów i  kościołów, bo  arystokraci rywalizowali ze  sobą

KRÓTKI WSTĘPMało jest miejsc, które budziłyby taki szacunek i podziw odwiedzają-cych jak Rzym. Zróżnicowane i wielowarstwowe oblicze nowoczesnego miasta przyciąga na równi ze starożytną przeszłością, wspaniałymi po-mnikami renesansu czy skarbami watykańskich muzeów.

i starali się wzajemnie prześcignąć we wspaniałości tworzonych na  ich  zle-cenie dzieł. Kulminacją sztuki baro-kowej są śmiałe i teatralne w wyrazie dzieła Gianlorenza Berniniego. Rzym Berniniego to żywe muzeum fontann, fasad i giętkich krzywizn.

Włochy po zjednoczeniuWspaniałe bulwary i ogromne obiek-ty publiczne powstały dopiero w cza-sach po zjednoczeniu Włoch w latach 70. XIX w. Oblicze Rzymu zostało ponownie odmienione wskutek ure-gulowania Tybru, rozbudowy przed-mieść oraz wyburzenia średniowiecz-nych dzielnic w  celu wzniesienia nowoczesnych obiektów i wytyczenia prostych arterii w nowej stolicy. Kon-cepcję tę podjęto ponownie w czasach faszystowskich rządów Mussoliniego, który pragnął nie  tylko, by  okazała architektura wyrażała jego ideały, ale  także by  odzwierciedlała postęp przemysłowy.

XX wiekPo  II wojnie światowej odbudowano z  tanich materiałów duże dzielnice, by  stworzyć niedrogie domy miesz-kalne. Dzielnice Rzymu zniszczone w wyniku nalotów alianckich zostały odtworzone, a restauracje i sklepy wy-posażono w stylu lat 60. XX w. w pod-łogi z  płyt, boazerie i  chromowane elementy.

XXI wiekW ostatnich latach w mieście powsta-ły efektowne nowe budowle (zob. ramka po prawej).

UKŁAD PRZESTRZENNY

Oblicze miasta zostało ukształtowane w  wyniku jego naturalnej topografii. Rzym został założony na  sławnych siedmiu wzgórzach na  lewym brze-gu wijącego się malowniczo Tybru. Awentyn, Kapitol, Celius, Eskwilin, Palatyn, Kwirynał i Wiminal oraz do-liny między nimi były zamieszkane od  co  najmniej 1000 r. p.n.e. Te-ren ten nadal stanowi rdzeń mia-

sta, ale  przez wieki Rzym rozrósł się i wchłonął wzgórza Pincio na północy oraz  Janikulum (Gianicolo) na  prze-ciwległym brzegu rzeki. Centro storico jest skupione na stosunkowo niewiel-kim obszarze w  obrębie murów au-reliańskich z III w. Zwarte i możliwe do zwiedzenia pieszo, obejmuje swym zasięgiem także Zatybrze.

Rozbudowa miasta w XX wiekuZjednoczenie Włoch było impulsem, dzięki któremu na  początku XX w. powstały takie dzielnice jak Prati, Via Veneto, Castro Pretorio, Sala-rio i  pełne uroku Parioli. Znaczny wzrost liczby ludności po  II wojnie światowej spowodował dalszy rozwój miasta w  kierunku południowym wzdłuż Via Ostiense oraz północnym

do  obwodnicy GRA (Grande raccor-do anulare). Miasto satelickie EUR, czyli Esposizione Universale Romana, powstało w latach 30. XX w. jako re-alizacja faszystowskiej utopii. Upadek Mussoliniego zahamował budowę, ale w dzielnicy mieszka obecnie kilka pokoleń rzymian.

Miasto portoweW czasie upalnego lata Rzym nie stwa-rza wrażenia położonego nad wodą, a przecież jest miastem portowym. Po-bliska Ostia leży u ujścia Tybru, przy wylocie nadrzecznej równiny zalewo-wej, obok wspaniałej śródziemnomor-skiej plaży. Ostia Antica była głównym portem starożytnego Rzymu.

Atmosfera miasta nad rzeką była nieodłącznym elementem ży-cia w  mieście i  jeszcze sto lat temu jego mieszkańcy udawali się łódka-mi na  ryby lub wiosłowali po  Ty-brze. Miasto odwróciło się od  rzeki po wzniesieniu obmurowań przeciw-powodziowych na brzegach Tybru.

MIESZKAŃCY

Zważywszy, że  Rzym jest  stolicą Włoch, można uznać liczbę jego mieszkańców za  dość niską. Wynosi ona w samym Rzymie około 2,7 mln mieszkańców, a w obszarze metropo-litalnym osiąga 4 mln.

Nie  jest  niespodzianką, że  wśród rzymian przeważają katolicy. W ostat - nim czasie zaznaczył się jednak na-pływ legalnych imigrantów z  Afryki Północnej, Chin, Azji Południowo- -Wschodniej, krajów dawnej Jugosła-

wii oraz  Ameryki Środkowej, który wpływa na oblicze miasta i charakte-rystykę jego mieszkańców.

Rzymski styl życiaRzym żyje we  własnym rytmie, który wydaje się wymykać wszelkim defini-cjom zarządzania czasem oraz  prag-matyzmu. Swobodne podejście do wielu spraw często budzi wrażenie, że  rzymianie nie  przywiązują wagi do ograniczeń czasowych swych gości. Taki osąd może być jednak głęboko mylny. Jeśli uda się wniknąć głębiej pod pozornie obojętną fasadę zacho-wań Włochów, można zyskać wier-nych przyjaciół. Kluczem do tego po-winna być zasada: gdy jesteś w Rzymie, zachowuj się jak rzymianie. Naleganie na zmianę miejscowego sposobu bycia jest  kwitowane wzruszeniem ramion, a na pytanie, dlaczego tak jest, rzymia-nin po prostu odpowie: e cosi, bo tak.

KLIMAT

Klimat i  pogoda to  jedne z  głównych czynników, ściągających do Rzymu tu-rystów i imigrantów. Przez 10 miesięcy w roku świeci tu słońce. W zimie bywa chłodno i deszczowo, ale temperatura rzadko spada poniżej 4° C. Dla kontra-stu, lato jest długie i gorące, ze średnią temperaturą 20° C od  połowy maja do  połowy października. W  lipcu i  sierpniu temperatura znacznie prze-kracza średnią europejską 28° C.

Pod gołym niebemDzięki słonecznym, ciepłym dniom życie toczy się na  zewnątrz. Restau-

racje wystawiają stoliki na ulice, okna otwierają się szeroko, a  dzień pracy jest  tak zorganizowany, by  ludzie mogli cieszyć się słońcem w  czasie przerwy na  lunch. Rzymianie słyną z  efektownych skąpych strojów, za-projektowanych z  myślą o  upalnych dniach. Architektura także znako-micie wykorzystuje walory pogody dzięki balkonom i tarasom, cienistym dziedzińcom oraz placom.

Mimo eklektyzmu i chaosu w cen-trum miasta ogólne wrażenie jest  za-skakująco pozytywne. Po  zobaczeniu największych atrakcji warto przejść się ulicami i, zaglądając do muzeów i ko-ściołów, znaleźć kawiarnię na jednym z placów, by obserwować życie miasta oraz  fale ludzi, przelewające się pod granatowym wieczornym niebem.

Włochy są  krajem kuchni regio-nalnych i  mimo że  nazwy znanych potraw są  wszędzie dość podobne, ich  smaki się różnią. Rzym nie  sta-nowi wyjątku i restauracje wszelkiego typu i kategorii generalnie oferują wy-brane dania regionalne.

POSIŁKI W CZASIE DNIA

Oczywiście, czym innym jest jedzenie w Rzymie, a czym innym spożywanie posiłków według rzymskiego po-rządku dnia. Generalnie Włosi jedzą lekkie śniadanie złożone z  herbatni-ków lub rogalika i  kawy z  mlekiem. Przerwa w  południe jest  obowiązko-wa i  wtedy w  kawiarni spożywa się słodką bułeczkę zwaną brioszką i pije kawę. Lunch podawany jest  między 13.00 i  15.30 lub 16.00 i  może trwać dość długo. Pora obiadowa zaczyna się o 20.00 i trwa do 23.30 lub dłużej.

Karta dańTradycyjne włoskie menu składa się z pięciu części, ułożonych w kolejno-ści, w  jakiej należy spożywać wymie-nione w nim potrawy. Między dania-mi następują krótkie przerwy. Posiłek zaczyna się od antipasto (przystawka), po  której następuje primo (pierwsze danie), czyli pasta, risotto lub zupa.

Drugie danie, czyli secondo, to potra-wa z  mięsa, ryby lub drobiu. Sałaty i warzywa figurują w menu jako con-torni (dodatki). Warzyw sezonowych na  ogół nie  ujmuje się w  karcie dań, a sałaty nigdy nie je się przed daniem głównym.

Posiłek kończy oczywiście dolce (deser), a na końcu pojawia się likier, grappa lub espresso.

GDZIE ZJEŚĆ

Połowa przyjemności z pobytu w Rzy-mie polega na  odwiedzaniu tętnią-cych życiem restauracji, przytulnych kawiarenek i  kryciu się w  cieniu ko-lorowych parasoli osłaniających sto-liki na ulicach i placach. Jedzenie jest  w  tej wspaniałej stolicy wydarzeniem towarzyskim.

Kawiarnie, czyli baryKawiarnie we  Włoszech są  general-nie określane mianem barów (bar) i  są  to  miejsca, gdzie przy ladzie lub maleńkim stoliku można się napić kawy. W  historycznym centrum Rzymu mieści się ponad 8000 takich barów, co  dowodzi ich  znaczenia w kulturowej i społecznej tkance sto-licy. Obok kawy bary często oferują aperitify, ciastka i  soki oraz  kanapki.

JEDZENIE I PICIEWłoskie tradycje kulinarne cieszą się zasłużoną sławą od wielu pokoleń i każda podróż do Rzymu byłaby niepełna bez zapoznania się z nie-którymi miejscowymi specjałami. Należą do  nich smakowite dania mączne zwane pasta, delikatne potrawy z ryb, mięsa z rusztu, smażone w głębokim tłuszczu karczochy i, rzecz jasna, wina.

Zależnie od  sposobu konsumpcji – przy barze lub przy stoliku – nalicza-na jest należność. Przeważnie płaci się z góry przy kasie i na podstawie para-gonu (scontrino) odbiera zamówienie.

Pizzerie, trattorie i osterieOsterie i  trattorie mają oferować smaczne posiłki, a  nie  czarować wy-strojem, dlatego często są  skromnie wyposażone. Wino stołowe podawa-ne jest  w  litrowych lub półlitrowych karafkach. Tradycyjne pizzerie z  pie-cami opalanymi drewnem, w  któ-rych podawana jest pizza na cienkim cieście, są zamknięte w porze lunchu. W południe można zjeść pizza a talio na wagę (krojoną na kawałki), której podstawą jest grubsze ciasto.

RistoranteDyskretne światło świec i  elegancko nakryte stoliki. Rzymskie restauracje mogą być uroczo staroświeckie bądź nowoczesne i  oznaczone gwiazdkami Michelina. Obsługa jest  przeważnie znakomita, a karta win długa.

NAPOJE

WiniarnieWspaniałe włoskie wina są  dostępne właściwie wszędzie tam, gdzie poda-wane są posiłki. Najlepszy ich wybór oferują enoteche (winiarnie), w  któ-rych  znakomite wina podawane są na kieliszki. Często otwierają podwoje przed wieczorem i oferują lekkie po-siłki. Włosi, podobnie jak Francuzi, wolą wypić mniej wina, ale za to wyż-szej jakości.

Bary, kawiarnie i klubyLiczne puby, oferujące piwo i inne al-kohole i otwarte do 1.00, przyciągają studentów oraz  zagranicznych tury-stów. Ich  skupiska znajdują się przy Campo de’Fiori oraz  między Piazza Navona a Panteonem.

W  otwartych do  późna klubach także można liczyć na  drinki. Naj-lepszą ostrą muzykę i  napoje gwa-rantują kluby w  okolicy Testaccio oraz  wzdłuż Via Ostiense, a  nieco spokojniejsze i  specyficzne kluby mieszczą się wokół Piazza Navona. W  czasie gorących letnich miesię-cy w  parkach, nad rzeką i  na  plaży w Ostii działają liczne kluby pod go-łym niebem.

Zakupy w  Rzymie mogą być pełne niespodzianek, jeśli tylko kupujący wykażą się odrobiną odwagi w swych poszukiwaniach. Najciekawsze sklepy można znaleźć nieco w bok od głów-nych ulic, gdzie działają młodzi pro-jektanci, klasyczni producenci wy-robów skórzanych, krawcy szyjący na miarę i inni sprawni rzemieślnicy, a  także funkcjonują uliczne targowi-ska i sklepy z antykami.

MADE IN ROME

Trudno wskazać jedną cechę cha-rakterystyczną wyrobów dostępnych w  Rzymie. Artykuły skórzane, obu-wie, ręcznie zdobiony papier i  książ-ki, reprodukcje, wyposażenie kuchni i  antyki wydają się najlepszymi po-mysłami na  pamiątki z  tego miasta. W  każdej dzielnicy znajdują się de-likatesy oferujące bogaty wybór win i  smacznych domowych wyrobów, które z  okien wystawowych wabią przechodniów.

Oczywiście nie brak sklepów z har-monijkami pocztówek i  stosami ka-lendarzy czy  plastikowymi popier-siami Cezara i  marnym „weneckim” szkłem prosto z  Chin, ale  czasem można trafić na sklep z ofertą niespo-tykaną w żadnym innym mieście.

DZIELNICE ZAKUPÓW

Elegancja z wybiegówJeśli celem poszukiwań jest  moda z  najwyższej półki, trzeba wybrać się do  Tridente. W  ciasnych uliczkach przecinających trójkąt między Via del Corso i  Via del Babuino skupiły się adresy wielkich krawców i projek-tantów o  międzynarodowej sławie. To  tu  można podziwiać najnowsze kreacje takich domów mody, jak Cha-nel, Fendi, Roberto Cavalli, Brioni, Louis Vuitton oraz olśniewające klej-noty marki Bulgari i Buccellati. Tylko przy wspaniałej Via dei Condotti sku-piły się salony Gucciego, Prady, Arma-niego, Versacego, Valentina i La Perli. Pobliska Via Mario de’Fiori i Via Boca di Leone słyną z  nieco mniejszych, ale równie znanych marek.

Szykowne butikiMniej wytworne, tańsze, ale  równie szykowne są  rzymskie butiki. Naj-nowszym ich skupiskiem jest  dziel-nica Monti. Sklepy przy Via del Bo-schetto oferują ciekawą mieszankę seksownych czarnych sukienek, ko-lo rowych kaszmirów i stylowych arty-kułów wyposażenia domu.

Także ulice wokół Piazza Navona i Panteonu mają długie tradycje jako

ZAKUPYRzym jest niezwykłym miastem – leżąc na międzynarodowym szlaku wielkich zakupów, zdołał utrzymać masę małych sklepików. Nie brak tu  domów mody i  fenomenalnych butików, ale  działa zaskakująco mało znanych sklepów sieciowych.

skupiska butików. Via del Governo Vecchio i Via Campo Marzio zacho-wują własny styl, wyznaczony przez oryginalne wzornictwo i  klasyczną elegancję. Na  Zatybrzu działa wiele tradycyjnych pracowni krawieckich oraz  sklepów etnicznych lub tema-tycznych.

Marki wysokie i siecioweSklepy takich firm, jak Benetton, Die-sel, Miss Sixty i Zara, można znaleźć przy zatłoczonej Via del Corso. Sku-piły się przy niej wszystkie znane dro-gie i  tanie marki, a  także księgarnie, sklepy muzyczne i  oferta wszelkich drobiazgów, których może zapragnąć turysta. Tu także można trafić do jed-nego z nielicznych rzymskich domów towarowych, La Rinascente, poło-żonego naprzeciw secesyjnej prze-szklonej galerii noszącej imię Alberta Sordiego.

Sympatyczniejsza wersja Via del Corso znajduje się w  Prati, zaledwie kilka ulic od  Watykanu. Via Cola di Rienzo to  szeroki bulwar z  butikami i  kawiarniami, niedrogim domem towarowym COIN oraz sklepem spo-żywczym Castroni.

Na młodszą klientelę czeka Via dei Giubbonari między Campo de’ Fiori i  Via Arenula, przy której dominują niedrogie modne wyroby reprezentu-jące najnowsze trendy.

Antyki Antyków należy szukać przy Via dei Coronari. Przed sklepami przy tej eleganckiej ulicy piętrzą się stosy pięknych włoskich mebli i  obrazów.

W maju i październiku organizowane są targi antykwaryczne. Drugim adre-sem dla poszukiwaczy antyków jest Via del Babuino. Na  tańszą ofertę można trafić w dzielnicy Monti, a prawdziwi łowcy okazji powinni udać się w  nie-dzielę na uliczny targ przy Porta Por-tese na Zatybrzu (7.00–14.00).

GODZINY OTWARCIA

W centrum i w pobliżu obiektów tu-rys tycznych większość sklepów jest czyn na w godzinach 9.30–19.30. Wię-ksze domy towarowe lub sklepy sie-ciowe pozostają otwarte także w porze lunchu (orario no-stop), ale  firmy ro-dzinne i  mniejsze sklepy są  przeważ-nie zamknięte między 13.00 a  15.30. Wiele sklepów nie  działa w  niedzielę i poniedziałek i  tylko nieliczne pozo-stają czynne w sierpniu.

Nie brak turystów, którzy zadowalają się spędzeniem jednego dnia wśród ruin Forum Romanum lub dopchaniu się wśród tłumu do  Kaplicy Sykstyń-skiej, ale są i tacy, którzy wolą wniknąć głębiej w bogatą spuściznę przeszłości.

BILETY ŁĄCZONE

W Rzymie można korzystać z biletów uprawniających do  wstępu do  kilku muzeów, dzięki czemu zaoszczędza się sporo pieniędzy. Ważna trzy dni National Roman Museum Card gwarantuje wstęp do muzeów uczest-niczących w  programie: Term Dio-klecjan, Palazzo Massimo Alle Ter-me, Aula Ottagona, Palazzo Altemps oraz Crypta Balbi.

Roma Pass oraz  Roma&Piú Pass (tel. 06 8205 91 27; www.romapass.it) to  świetny sposób na  oszczędności. W  pakiecie znajduje się plan miasta, trzydniowy bilet na autobusy i metro oraz  wolny wstęp do  dwóch wybra-nych muzeów lub na imprezy i zniżki do wielu innych obiektów. Pozwala też ominąć kolejki w  pierwszych dwóch wybranych obiektach, co jest przydat-ne zwłaszcza w Koloseum. Roma Archeologia Card jest ważna przez siedem dni i uprawnia do wstę-pu do wszystkich placówek w ramach Museo Nazionale Romano (Rzym-

skiego Muzeum Narodowego), czyli na Forum, na Palatyn, do Koloseum, do  term Karakalli, do  grobowca Ce-cylii Metelli oraz  do  Willi Quintili. Jej odmianą jest Appia Antica Card, także siedmiodniowa, na  której pod-stawie można wejść do term Karaka-lii, grobowca Cecylii Metelli oraz Wil-li Quintili.

Bilety do  Muzeów Kapitolińskich obejmują też wstęp do siostrzanej ko-lekcji w  dawnej elektrowni Centrale Montemartini (w ciągu siedmiu dni), a  bilet do  Muzeów Watykańskich pozwala też w ciągu pięciu dni od za-kupu zwiedzić Watykańskie Muzeum Historyczne przy bazylice św. Jana na Lateranie.

INNE MUZEA

Poza opisanymi trasami znajdują się liczne wspaniałe, ciekawe czy po pro-stu osobliwe muzea. Niektóre z  nich opisano poniżej.

ArcheologiaCrypta Balbi (31 Via delle Botteghe Oscure; tel. 06 678 01 67; wt.–nd. 9.00–19.30; wstęp płatny). W otocze-niu łączącym osiągnięcia najnowo-cześniejszej techniki z  efektownymi ruinami przedstawiono dzieje społe-czeństwa rzymskiego.

MUZEAO Rzymie mówi się często, że jest miastem muzeów. Tymczasem cała stolica wydaje się jednym wielkim muzeum pod gołym niebem. Nigdzie na świecie tyle zabytków i dzieł sztuki nie skupia się na tak małej prze-strzeni.

Case Romane (Domy Rzymskie na wzgórzu Celius; Via Clivio di Scauro; tel. 06 7045 45 44; www.caseromane.it; czw.–pon. 10..00–13.00; wstęp płatny, wcześniejsza rezerwacja). Ponad 20 fre-sków z II i III w. w pięknym otoczeniu.

HistoriaMuseo della Civiltà Romana (Piaz-za Agnelli 10, EUR; tel. 06 592 60 41; www.comune.roma.it; wt.–pt. 9.00-14.00, sob.–nd. 9.00–19.00; wstęp płat-ny). W  muzeum ilustrującym dzieje rzymskiej cywilizacji znajduje się wspaniała makieta cesarskiej stolicy.

Museo Nazionale delle Arti e Tra-dizioni Popolari (Piazza Marconi 8, EUR; tel. 06 592 61 48; www.popolar-ti.arti.beniculturali.it; wt.–sob. 9.00–18.00; wstęp płatny). Barwny obraz dziejów Rzymu ukazanych za  po-średnictwem sztuki ludowej, strojów i innych eksponatów etnograficznych.

Sztuki piękneGalleria Colonna (Via della Pilotta 17; tel. 06 678 43 50; www.galleria-colonna.it; sob. 9.00–15.00; wstęp płatny). Zbiory galerii dorównują kolekcjom Doria Pamphilj i  Palazzo Barberini.

Museo Barracco (166 Corso Vitto-rio Emanuele; tel. 06 6880 68 48; www.museobarraco.it; wt.–nd. 9.00–19.00; wstęp płatny). W eleganckim renesan-sowym Palazzo Farnese zgromadzono prestiżowe zbiory rzeźby starożytnej.

Palazzo Altemps (48 Piazza di Sant’Apollinare; tel. 06 3996 77 00; wt.–nd. 9.00–19.45; wstęp płatny). Rozplanowane wokół dziedzińca,

piękne muzeum ma w zbiorach wiele skarbów rzeźby klasycznej oraz  dzieł sztuki Museo Nazionale Romano.

Oryginalne kolekcjeExplora (Via Flaminia 82; tel. 06 361 37 76; www.mdbr.it; wt.–pt. 9.30–19.45; wstęp płatny). Niezwykłe inte-raktywne muzeum dla dzieci, do któ-rego warto z nimi przyjść, gdy znużą się już  starożytnym Rzymem. Czeka tu  mnóstwo guzików do  naciskania i dźwigni do pociągania. Museo Nazionale degli Strumen-ti Musicali (Piazza Santa Croce in Gerusalemme 9; tel. 06 701 47 96; www.strumentimusicali.it; wt.–nd. 8.30–19.30; wstęp płatny). Niewielki, ale ciekawy zbiór cennych instrumen-tów muzycznych.

POWSTANIE REPUBLIKI

753 p.n.e. Legendarne założenie Rzymu.509 Upadek siódmego etruskiego króla, Tarkwiniusza Pysznego. Usta-

nowienie republiki.450 Skodyfikowanie prawa rzymskiego.390 Gallowie plądrują Rzym.312 Appiusz Klaudiusz zaczyna budowę Via Appia.241 Zwycięstwo w pierwszej wojnie punickiej.218 Druga wojna punicka; Hannibal przekracza Alpy.146 Zniszczenie Kartaginy i Koryntu.133 Zamordowanie Tyberiusza Grakchusa rozpoczyna wojnę domową.100 Narodziny Juliusza Cezara.71 Krwawe zdławienie powstania niewolników pod wodzą Spartakusa.60 Pierwszy triumwirat: Cezar, Pompejusz, Krassus.51 Podbój Galii i przekroczenie Rubikonu przez Cezara.44 Cezar ginie w zamachu.43 Drugi triumwirat: Antoniusz, Oktawian, Marek Emiliusz Lepidus.31 Cesarz Oktawian August pokonuje Marka Antoniusza w  bitwie

pod Akcjum.

CESARSTWO RZYMSKIE

27 Cesarz August wprowadza autokratyzm i narzuca Pax Romana.41 n.e. Zamordowanie Kaliguli i objęcie tronu przez Klaudiusza.64 Wielki pożar Rzymu i prześladowania chrześcijan przez Nerona.67 Męczeństwo św. Piotra.80 Budowa Koloseum.98 Za panowania Trajana imperium obejmuje Persję.125 Budowa Panteonu za Hadriana.270 Aurelian wznosi mury obronne.286 Dioklecjan dokonuje podziału cesarstwa na Wschodnie i Zachodnie.312 Konstantyn pokonuje Maksencjusza i wprowadza chrześcijaństwo.330 Konstantynopol staje się nową stolicą cesarstwa.410 Splądrowanie Rzymu przez Gotów pod wodzą Alaryka.

HISTORIA: KALENDARIUMCesarze i papieże, dyktatorzy i buntownicy, filozofowie i barbarzyńcy, święci i grzesznicy; od niewyobrażalnego bogactwa po ruiny i zgliszcza – miasto i jego mieszkańcy doświadczyli wszystkiego.

RZYM ŚREDNIOWIECZNY

476 Abdykacja cesarza zachodniego; cesarstwo przenosi się do Bizancjum.590 Wybór Grzegorza Wielkiego na papieża.800 Koronacja Karola Wielkiego.846 Splądrowanie Bazyliki św. Piotra przez mauretańskich piratów.1300 Papież Bonifacy VIII ogłasza pierwszy Rok Święty.1309 Klemens V opuszcza Rzym i udaje się do Awinionu.1377 Za pontyfikatu Grzegorza XI Rzym staje się stolicą papiestwa.

CZASY NOWOŻYTNE

1417 Wybór Marcina V kładzie kres 40-letniej schizmie.1503 Papież Juliusz II podejmuje prace nad nową Bazyliką św. Piotra.1527 Złupienie Rzymu przez oddziały niemieckie i hiszpańskie.1555 Wytyczenie rzymskiego getta.1572 Grzegorz XIII przystępuje do naprawy akweduktów.1626 Konsekracja Bazyliki św. Piotra.1797 Napoleon Bonaparte proklamuje republikę rzymską i wypędza papieża.

WIEK XIX

1815 Restauracja Kościoła na Kongresie Wiedeńskim.1849 Rewolucyjny przewrót powołuje nową Republikę Rzymską. 1870 Rzym stolicą zjednoczonego państwa; początek odbudowy.

WIEK X X I CZASY WSPÓŁCZESNE

1922 Faszystowski marsz na Rzym; początek dyktatury Mussoliniego.1929 Na mocy traktatu laterańskiego powstaje Państwo Kościelne (Watykan).1944 Wyzwolenie miasta przez aliantów.1957 Podpisanie traktatów rzymskich; początek procesu integracji europejskiej.1960 Igrzyska Olimpijskie; okres „La Dolce Vita”.1994 Początek śledztwa w sprawie afery korupcyjnej „Tangentopoli”.2000 Rok Jubileuszowy i początek nowego millennium.2001 Magnat medialny Silvio Berlusconi zostaje premierem Włoch.2002 Wspólna europejska waluta, euro, zastępuje lira.2005 Po 27 latach pontyfikatu umiera papież Jan Paweł II; następcą zo-

staje Benedykt XVI.2006 Romano Prodi zastępuje Berlusconiego.2008 Berlusconi ponownie zostaje premierem.