Yθfr`′ oυr

TaHx vo onun Problemlo五′N04 2011

MOMPIIЭDZADO NiLUFOR ADiL QIZI/τ′rb4ッια″Dδツlar P`d●9aJIろ物′o優、J′フ″

`ツク"り“

″=α

F掟i"kttd“s′

〃 ル ぉ“昭 JsrFI

a"αЙ″`.″

J″ル(レο"`α

ttω"

Ш X OSRIN I YARISINDA cAR RUSiYASININ isCttcILIQ SiYASOTiVO sIMALI AZЭRBAYCAN

Acar sё Z10r:xanllq,komcndant,9ar,bOy,vergi,AzorbaycanKey Word"khantte,commandant,tsar(czarl,bey,tax,AzerbaJan

КЛЮ Чe30e CIIoBa: XancTBo,KOMeHД aHT,Ц apЬ ,6eK,HaЛOr,A3Cp6aЙДЖaH

Yaralm11,tar破 i,orttt noticosindЭ XIX osHn biHnci qЭ Hnosindo simali Azorbaycan xanllqlannin

Rusiyaya birlo,diHlmosi proscsi ba,a9atdinldl Qanll mtha五 bolo●n mi,aゾ oti ilo hasilo 9atan bu

hadiso tanxdЭ ba,l bolalar 9okmi,Azorb賀 /can xalqlna asan btta golmodi Dol如 la tOrPaこ lmlzln zOngin

sorvotloH vo gё zЭ l tobioti uttnda Rusiya ilo lran vЭ TurkiyO arasnda gedon qanll m山面boloHn

noticosindo dagldllml,dl Tosorifat tosov、 哺rogOlmoz dorocodo zoror gomli,V。 』alinin sayl xcyli

azalml,dl Yararml,taixi,orait noticosindo XⅨ o並n bi五nci qoHnosindo simali AzЭ rbaycan

xanhqlannin RuSyaya birlo,di五 lmosi prosesi ba,a9atdinldl Qanll mih薇 boloHn mi,aゾ Oti nЭ hasl。

9atan bu hadiSO tanxdo ba,l bolalar 9oklni,Azorbaycan xalqlna asan ba§ a golmodi Dogmatorpagimlzin zongin sorvoloH voゅ z。 ltめioti ugrunda Rusiya Jo lran vo T■ kiyo araslnda gedon qanh

muhanbOl。■n nЭticosindo da普ldllml,dl Toso前fat tosoぃ哺rogolmoz dorocodЭ zoror g61111■ , voohalinin sayl xcyli azalml,dl[1,s59]

Molum olduttu kimi Simali Azorbaycan xanhqlan 9ar qO,unlan toroindon i,こ al edlldikdo bozi

xaniar da mocburon Rusiyanin ali hakimiyyotini muqavimot gostorrnodon qobul etdilor Homin

xanllqlarda,yoni Qaraba薔 ,sOkl,Salnaxl xanllqlannda idaro sistcmi oldugu kimi saxlatunl,dl Gonco,Bakl,Quba kimi xanllqlar iso,ar qO,unlanna muqavimot gostordkloHnЭ gёro homin xanllqlann

oraziloH i,こal cdi10n kimi onlarda xan tsul‐ idarosi lol～ edildi.Lakh hakimiyyotdo qalan xanlann da

Omi uzun olmadl 1819-1826-cl illor arasinda soki,SamaXl,Qarabatt Vo Lonkoran xanllqlannda da

xanhq isul‐ idarosi DEv edildi Azorbaycanda morkЭ z,ohoH su,a Olan“ Misolman oyaloloH roiЫ iゾ "

yaradlldl Ke9nll,Azorbaycan xanLqlan oyalotloro vo dairoloro b01ind■ Oyalot vЭ dairoloHn ba,lnda

9ar zabiti― komendanti dururdu Bu idaro sistemi komcndant idaro isulu adlanlrd1 0yalot ba,91sl

komendant Oslindo ёzint hЭmin oyalotin orazisindo olan xanllEIn basmda duran xan kimi apanrdl

QafqaZin ba5 komendanti toЮ indon toyln olunan kOmcndantlann bЭ yloゎ torpaq batlメ alnaq vo digor

siyasi vo inzibati hiququ var idi Oslindo iso,komcndantlar mitloq hakim idilar Onlann tokco ol■ mhOいO vcl1110k htquqlan yox idi[2,s27]

Komendantlar vaxtilo xantann malik olduqlan bitin hiquqlardan istifado edir,bir 9ox hallarda

ёzIЭHni tam mitloq hakim kimi apanrdllar Komendant Oyalot mohkЭ mosindo sodrlik ediち ycrliruhaniloHn ba,91釧 axundu vo ya qazml,mahal n“ bloHni vo digor oyJЭ t momurlannl vЭzlfoyo toゾncdirdi Aンn― ayn bЭyloro vo ba,qalanna milklo borabor roiyyotloHn bagl,lanllmsi barosindo ke9mi§

xanlann verdiklЭH follllanlann tosdiq edilib― cdilmomosi do komendaltlardan aslll idi Komendantlar

ёzloH dЭ ayn―ayn boメ oro uyul torpaqlan,habelo roncbor10r paylaprdilar[3,s195]Xall SOnodlo五 izrobЭylik alin19 §oxS10Hn bu ntb。 10rinin tosdiqi, habclo siyasi cohotdon sobatslz bЭ ylЭHn m■lklЭHninmisadiro olumasl vo ba,qa,oxsloro ve五 lmosi do komcndantdan aslll idi.Komcndantin adico onlrl ilЭ

xozinoyo moxsus kЭ ndlor vo kondlilor xisusi,oxsloro ve五 】o,xisusi sahibkarlann milklo五 xozinoninixtiyanna ke9i五 10 bi10rdi Komendantlar sorbost surotdo roncborloH roiyyotloro,roiyyotlЭ 五roncbOrioro

9cvi」 rdibr Komcndantlann vЭぷ偽lo五 ogindO morkoz■9枷 Qafqaz haqqmda mJulnat toplarllaq vЭ ёzciblo三 ni doldu.lllaqla mohdudl谷 lrdl Homin momurlar adoton molumatl yerli ohalidon torcimo9ilor

33

Y′″` ′συ″

Tarix vo onun Problemlo● ′N04 2011

vasitosi ilo toplaylrdllar Buna goro do onlann morkozo gё ndordikloH mЭlulnat da 9ox zarnan todqiq

olunurdu_[4,s231]

Oyalotlor xanllqlar dёwttdo oldutt kimi mahJlara b61mirdii.MahJlann b琴 lnda

komendantiann ycJi boylordon toyln etdi,mahal ndblo五 vergilo五 kondlor arasinda b01■ ,dO■■,

kondliloH vergilЭ五vaxtinda vcmoンo mocbur edirdi,kЭndlilor arasinda ba,veron mubahisO vO dava―

dala,doguran mOsololon holl edirdi vo s KondlЭ H iso kondxudalaridaro cdirdilor Onlann hor bi五 nin

yanlnda bir ne9o onbasi vo yasovul olurdu Mahal nttblo五 vo kondxudalar d6vlot xozinosindon ma崎

almlrdllar Onlar vergiloHn bir qismini ёzlo五no gёtittr,ya da komendant onlara bo,torpaq vo homin

torpaqlan becollllok■ 9in roncborior bagl,laytrdl[5,s154]

Lakin“Horbi xalq idaro9niyl"adl altinda simali Azorbaycan ohalisinin horbi hakimiyyot

orqanlan,komendantlar toroindon osarOtdo saxlanlLnasi vЭ qarot cdilmosi sistemi」 n gizlondi,no

,ibho yoxdur Kondl ktuJo五 vo ho■ a tac1lor u9in bu rcJim vo onun ver」 dStemi xanllqlar

dOvnlnin inzibati― maliyyo9ilik qaydalanna nisbЭ ton daha attr VO OZiyyotli idi Rus hakimiyyot

orqalllan xanhq dё vintt he9 bir vergISni do lo薔 V ttnOdon bunlara yeni‐ycni ver」 lor。lavo edirdilor

Senatorlar Kutaysov vo Me9nikovun Rusiya impenyasinin odliyyo nazirl D V Daskovamolurnatlarlnda de,lirdi ki,`¬ isolman oyalotlЭHin id征o9iliylni nozordon ke9irorkЭ n hakimloHn

qudwganhこ l Vo Xalqln ozablan insan tosowum前 heyroto gotiHr Burada insanllq tmarnilЭ

tapdanFnl,dlr,hor cir odalot mЭ hkЭmosi unudulintl,dur,qanun ancaq slxl,dlll..a vasitosi kiln1 91xl,

cdir,tomonlla vo azこ ln OZb∞ mallqlar iso dairo roislo五 nin,komendantlann,pHstavlarm vo b● qalaunln

omolloHno hё klwanllq edirdi'' Gёdtyum乾 轟mi,bu senatorlar rus ohnalarma vo hakim sinin

nimayondolo五 olmalaranl baxmayaraq, 9ar momurlannin Azorbaycanda ctdikloH Ozba,nallqlardan

dЭh,oto golmi,dilor[6〕

Morkozi hakimiyyoti komendantlann ёzba,lna1lqlan vo vozifOdOn sui‐ istifado etinoloHndon daha

9ox bclo bir hal narahat ctmЭ yo ba,laml,dl ki, ``oyalotlonn idarosi mivoqqoti vo sanki yad

torpaqlanndakl isEa191 idaro9ilik xarakteH da,lylrdl Bu idar09ilik,vergiloHn artmaslna baxmayaraq,

dovlotdon daha 9ox horbi hisso komandirlo五 ni,komendantlan vo rus mistomloko91 ldaЮ aparatl ilЭ

btth。 lan kiいk ycJnOr qrupunu(osasOn iltizam91lan)Z。■」n10,diidi"[7,s62]

1,普ahn gedi,indo vo ondan sonrakl llk dOvrdo xanllqlann sorhodloH vo gOmtt sodlo■ qa■naqda

idi Xanllqlarda mё vcud olan muxtolif pullar,619i vo 9量 i vahidloH,habelo“ rohdr'de,lm daxlli

gontruk Эyalotlor arasinda iqtisadi olaqonin yaralmasina vo mohsuldar qivvolonn inki,aflna rnane9iliktёrodir,ulnumi bttann yaranmasml vЭ mЭhsuldar qい～oloHn lnkisainl l餌 」dirdi OSlindo iso budar

9面zmin burada monafe,no VO mittЭ kloko911lk siyasolno uttun golmirdi[8,s105]

Azorbaycan tirkloH 9ar Rusiyasinln osaroti altinda olan digor xalqlara nisboton daha 9ox istismara

moruz qallr vo tЭhqir olunurdular car hokumoti qosdon on qЭ ddar,Rusiyatun morkozindo he9 bir i,Э

yaralnayan,dofolorlo■ ,vЭtdO ginahlandinlan,oxsltt Azorbaycanda dOvlotヽloHnO mOmur toブn

cdirdi

Belo momurlardan biH dЭ ttrci knyazl,ann buyruq nOkoH generali N Abxazov idi O,QafqaZdamus。lman oyalotioH idarosinin ba,91si tOゾ n olunmu,du Onun verdi, sorOncatrllann bi五 ndo

yazllml,dl:`Noメ n hesabma olursa‐ olsun burada ciddi nЭ zarat olmalldir A・zorbaycanda xalqlara

sorbostlik ve五 lmomolidir' 0,moktublann biHndЭ qcyd cdirdi:``call,maq lazlmdir ki,Qarab電ohalisinin Rusiyaya maragl artsln onlann arasmdan kifayot qodor suv面 dosbyo colb ctmok

lazlmdir'' Knyazin horЭ kotloH yerlordo momurlara daha geni,imka11lar a91rdl Bu is● ЭhaⅡ yo ikiqat

ozab vcnrdi Onlar ohalidon istodiゾ miqdarda vergllor allr,hor ctt Эziyyot vermЭkdon 9okiШnirdilor

Xalq demok olar ёz soⅣ otlЭHndon istifado etmokdon momm idi[9,s71]

1lk dё vr10rdo Rusiyallm hakim dairoloH ycrli ohalini rogbotini qazalmaq moqsodilo misolmanlara

qarsl dcmok olar轟 ,he9 bir todbir hoyata ke91111lirdilor.Ycni i,gal olunmu,xanllqlarda holo torpaq

barodo he9 bir islahat hЭyata ke9iHhnonu,di,xalqln iqtisadi voziyyЭ ini yax,1lasdlEnaq haqqlnda,no

ticarot,no do digor sahodo dЭ yl,iklik edilmomi,di Cunki 9anzmin idaro isulu ilo ban,mayan ycrli

fcodalann daxlli di,mono 9ev五 lmok,onun xarlci di,monloH ilЭ olaqo tohl■ kosi holo sovu,malnl'dl

Yθ″`′

συ″

Tarix vo onun ProblemloJ′ N04 2011

Rusiyaya “xoyanot'' edon hor bir yerli fcOdall Yellllolov qlllncdan ke9iHr, ona aglr i§ goncЭ

veHrdi.Yerli feodallann TurkiyO v。 lrana rO♪ ot boS10mOsini moL bununla,hom9min onlannmistoqilliyI面 vo var‐dOvlotini itill1losi llo izah emok lazlmdlr

I,こa10rOfOsindo 01kodo suvallHa sistemi xeyli da意 1lml,,feodal― aslh kondlilor var‐ yoxdan 91xml,,

ticarot vo sonotkarllq morkozloH olan,ohorlor mohdud yerli bazarlara対 dmot gostoron k19ik moskOnlor

tosoヽ～噸■yaratmaga ba,laml,dl simali Azorbaycanda bclЭ voziyyot rus i,galmin ilk onillik10rmdo do

qalmaqda idi Hotta i5galdan sonrakl ilk■ lordo belo yerli ticarot vO sOnotkarllq kifayot qЭ dOr bOrpa

olulmml,dl XⅨ osHn ovvolo五ndЭ Baklda nen hasilatl owoШ osriordokindOn az forq10nirdi Ozi dЭ

Ab,cronlln duz g01loH vo Zoylikdoki modonlordon miva■ q olaraq duz vo zЭゾn91Xarlhlasl ki面Bよlda da nen hasilatl vo dttmmasl yerli kondlilo五 n mocbun omo,vaSitOSi ilo,pHmitiv isullarla

hoyata ke9iHlirdi.[10,S280]

GOinur ki,XⅨ osHn owollo五ndo Ruslyanin Conubu Qafqaz,o cinllodon Aarbaycansiyasotindo ilk dovrlordo iqtisadi motivlordon daha 9ox horbi― sttateJi motivlor m山山 yer tutmusdu

Belo ki,Rusiyanm Qorbi Gttcistanda mOhkomlonlnosi sOrq mOs● losindo,yo」 Osmanll T■ kiyosi

mosolosindo onun mOvqeゾ ni giCIOndilllli,di ki,bu da ilk nOvbodЭ 9arlZmin Avropa siyasoti ilo slxbagll idi Rusiya Azorbaycatll olo ke91111loyo 9all,lrdl ki,onu lranセ oHno so肛」kl hicum t9山mih面bЭ mcydanina 9evirsin.Bu da hom9inin Rusiyallln h」 ltorO VЭ Fransa ilo roqあ Эtinin torkibhissoloHndon bi五 idi simali Azorbaycarun horbi istilasl hom do Xozor donizini ms golino 9e宙 11110k,

Rusiyanm MorkЭ zi Asiyaya sOxulmaq planlan ilo bagll idi.

iSTiFAD0 0LUNⅣ 【Us ODOBiYYAT SiYAHISI:

1.A F Rohimoこ lu.XVI耳 。SHn II yansl― XⅨ osHn ovマ olloHndo QuzCy Azorbaycan xanllqlannda

sosial‐ iqtisadi rninasibotlor Bakl‐ 2007,s592.ル M MyCTaф aCB CeBepHЫ c xaHcTBa A3ep6壺 Ⅸ aIIa И PoccИ,(КoHCЦ XVIII― HaЧallo XⅨB)Б‐

1989,c 27

3 M Q AbdullarV CanZmin Azorbaycanda aqrar siyasotinin istismar9 m血 yyoti(XⅨ

"Ziniブ

nbiHnci 30 ili)Bakl,Elm,1988,s1954 M Q Abdu‖ayev Xanhqlar vo Rus mistomloko9iliy■ dё、哺ndo simali Azorbaycanda aqrarminasibotlor Bakl,2005,s231

5N.Ohodova caiZmin simali Azorbaycanda vergi siyasoti(1801-1860):Tc.n alimlik dorocosialmaq■9in tOqdirn edilmi,disscrtasiya isi B」 く1,2008,s1546 m wikipedia o=ぜ wiki/AIcrЫ,」o6paHHЫqKaBKa3CК OЙ apxeorpaфИЧecKOЙ_КOMИccИeЙ

7 ル orbaycan Tanx1 7 cilddo,「 V cild Bakl,2007,s62

8 И AJIИ eBa Πo■ИTИЧecKOe II CoЦ ИttЬ HO―ЭKOHOMИЧeCКOc ΠoЛ oЖCHИe a3cp6JttЖ aHЦeB TИфЛИcCKOЙ

ッ6epHИИ(1846‐ 1917),БaKy,2009,c105906o3peHИ e poccИЙcK4x BЛ tteHИ Й 3a KaBKa30M B CTaTИ CTИЧecКoM, 3THOrpaф ИЧccKOM И

фИHaHCOBOM OTHOШ eHИ麻 ,{Π 6:1836,Ч l,c7110 MMG■llnallycv XVIII osHn sOn mbi XIX osHn l yansinda Azorbaycan kЭ ndinin sOsial― iqtisadi

strukturu Bakl,Ehn,1989,280s

36 Yθ

“=′

συr

Tarix va onun problemlari, Ne 4 2011

MAMMEA3ME A. HIIJIIO O.APAt ep 6 artd w u u c x u il f o cy d ap cmo e rut u fi

II e d azoz urte c xu rt Vu ue ep c umemMozucmp,II xypc

e-m ail : m. n ilufer@h otm ail. c om

OxynauuoHHafl noJrrrrxKa uapcrcoli Poccuu n nepnofi noJroBrrHe XIX sera n CenepurriiArep6afiqxau

B nepnofi floJroBr,rHe XIX eexa rprtuen KoHeII oKKy[aIIuII Cenepuoro Asep6afiAxaua Poccuefi'

3roHovlrqecKoe floJroxeHr,re 11oJrfluno HeoflucyeMu yutep6, a KoJII,IqecrBo HaceneHu, 3HaqI'ITeJIbHo

yrueHbrxHnocb.

B Arep6afiAxage 6ruo co3AaHo "Ynpaarenne MycynsMancKrlx nponuuuufi", qeHTpoM Koroporo

flBqtfl1cfl. rOpOA lllyrua. KOtrlenAautbl, IIoJIb3)'IOTcfl BceMI'I upaBaMI'I, KOrAa TO IIpuCyIIII'IME xaHaM, Bo

Mgorgx cJryrrarrx seru ce6q KaK cyAbr.r. B nepnoe BepMs IlpaBuTeJlrcrresnrtfi xpyr Poccnx B IIen x

3aBoeBaHr.r.fl cr,rMlarr,rg MecrHoro HaceJleHuf, He [poBoAHn HHKztKI'Ix ueponpumuft [porI'IB

MycynbMaH. OAsaxo B rrocneAyroque roAbl peanEHble llenu l{apcroro rpaBl{renbcrna 6rutra

npoAeMoHTcTpr{poBaHbr H3AaHHbrMr,r 3aKoHaM[I OTKpbITO IIOKa3bIBaIOqI'IMI,I arpeccl',IBHylo IoJII{THKy

Poccnl.r.

MAMMADZADEH A. NILUFARAzerbaijan State Pedagogical University

Master, second yeare- m ail : m. n il ufet@lt ot m a il. c o m

The expansionist potitics of Tsar Russia and Northern Azerbaijan in the i part of XIX century

The occupation of Azerbaijan by Russia finished in the I part of XIX century. The economy iias

quite damaged and the number of population decreased. in Azerbaijan iias created "Moslem Provinces

Authorities; that, the centre city was Shusha. Commandants used all rights who used all these rights

khans at that period, generally they pretended themsleves as a real ruler. ln the beginning the

commandants of Russia almost did nothing aganist to the moslems, because they wanted to win the

sympathy of local inhabitants. However in the following years accepting rules which represented

obviously aggressiveness politics of Russia showed the real aim of the tsar government .

Raygilar: Le.n. Z.Karimov, Le.d S.A.MamadovaiirU-"io Aurbaycun tarixi kafedrasmm i0 noyabr 201L-ci il tarixli iclasmm qarflfl ila gapa maslahat

giiriilmiiqtliir (protokol Nt 08)