saab ryhmän käsikirjoitus - edu.fi · laita saman tyyppiset eläimet laatikoon.esimarki...

Käsikirjoittajat: Fadumo Bile Jama Abdulkadir Hamdi Abdalla

2

KOTISIVU 1

KLIKKAA ja valitse ELÄINTARHA, TARINATALO TAI KIELISEIKAILU

Guji / riix oo kala dooro BEERTA XAYAWAANKA, AQALKA SHEEKADA AMA DALXIISKA DALKA

3

Tusmada Sisältö Esipuhe

Kotisivun ensimäinen näky……………………………………………………... 2

1) Beerta xayawaanka Eläintarha………………………………………….. 6

1.1) Ugaar iyo habar dugaag……………………………………………………………. 7

1.2) Habar dugaag .……………………………………………………………………… 8

1.3) Duunyada Soomaaliyeed …………………………………………………………... 9

1.4) Xoolaha ……………………………………………………………………………. 10

1.5) Geela Kameli …………………………………………………………………… 12

1.6) Lo´da Karja iyo ariga Vuohit……………………………………………………..... 14

1.7) Idaha Lampaat ………………………………………………………………… 15

1.9) Riyo Vuohet iyo fardaha Hevoset ……………………………………………… 16

2.0) Biciidka oryx …………………………………………………………………… 17

2.1) Dawaco Kettu ………………………………………………………………… 19

2.2) Deerada Bontebok ……………………………………………………………… 20

2.3) Dhurwaaga Hyeena……..…………………………………………………… 22

2.4) Garanuug ……………………………………………………………… 23

2.5) Geri Kirahvi …………………………………………………………………… 25

2.6) Goodir ……... ………………………………………………………………… 26

2.7) Goronyo Strutsi …………………………………………………………… 28

2.8) Libaax Leijona ………………………………………………………………… 29

2.9) Dameer farow Seebra ……………………………………………………… 31

3.0) Maroodi Norsu……………………………………………………………… 33

3.1) Haramcad Leopardi …………………………………………………………… 35

3.2) Shabeel Tiikeri ……………………………………………………………… 36

4

3.3) Wiyil Sarvikuono …………………………………………………………… 38

3.4) Jeer Virtahepo …………………………………………………………………… 39

3.5) Daayeer Apina…………………………………………………………………… 41

3.6) Codadka xayawaanada Eläinten ännähdykset ………………………………… 42 2) Tarinatalo …………………………………………………………….43

2.1) Dacawo wadaad ah Kettu ……………………………………………………….. 44

2.2) Dawaco Kettu ……………………………………………………………………… 49

2.3) Diin iyo bakeyle Kilpikonna ja jännis …………………………………………… 53

2.4) Khiyaano Huijaus …………………………………………………………… 57

2.5) Libaax iyo Jiir Leijona ja hiiri ………………………………………………… 61

2.6) Nin safar ah Vieras mies……………………………………………………… 64

2.7) Qalanjo iyo hal Norsu ja kameli …………………………………………………. 67

2.8) Cigaal Shiidaad ……………………………………………………… 70

2.9) Cabdi beenaale Abdi valahtelija………………………………………………. 74

3) Dalxiiska dalkii Kieliseikkailu …………………………………………. 76

3.1) Muqdisho ……………………………………………………………………… 77

3.2) Saylac …………………………………………………………………… 79

3.3) Jigjiga ……………………………………………………………………… 85

3.4) Ceerigaabo ……………………………………………………………………… 86

3.5) Boosaaso ……………………………………………………………………… 90

3.6) Jabuuti ……………………………………………………………………… 91

3.6) Hargeysa ……………………………………………………………………… 92

4) Somalin kielen puhuttu alueen kartan palapeli ……………………… 97 5) Eläintarhassa olevien eläinten kuvat ………………………………….. 98 6) Tarinoissa olevien eläinten ja muut kuvat ……………………………. 106

5

ESIPUHE Materiaalin nimi: SAAB Somali 4-6 luokat

Tekijät: Hamdi Abdalla, Jama Abdulkadir ja Fadumo Bile

Tavoitteet ja digimateriaalin kuvaus:

Oppilas oppii somalin kieltä ja somalialaista kulttuuria. Ymmärtää ja erottaa kielen rakenteita ja merkityksiä. Hallitses perustiedot Somalian maantieteestä, kansan tarinoita ja eläimistöstä. Osaa sijoittaa eri murteet somalien asuttamille alueille. Oppii kirjoittamaan sujuvammin somalin kieltä ja osaa lausua somalin kielen äänteitä selkeästi. Tehtävissä on elementteinä tekstit, valokuvat, piirroskuvat, animoidut kuvat ja äänet. Verkkomateriaalin luonteen mukaisesti oppilaat pääasiassa tekevät itseopiskeluna tehtäviä tunnilla ja kotona. Opettaja seuraa oppilaan etenemistä ja ohjeistaa siirtymisessä haastavampaan tehtävätyyppiin. Oppilas tekee tehtäviä ja tehtävien lopussa näytetään mallivastaukset. Oppilas pystyy tekemään samaa tehtävää uudestaan ja uudestaan oppiakseen opittavan asian. Oppilas saa suoritetuista tehtävistä pisteitä ja palkintoja, joista hän näkee mitkä osa-alueet kielenopiskelussa ovat hallinnassa ja missä asioissa kaipaa vielä harjoitusta ja opittavaa. Valokuvat, piirrokset ja äänet: Sarjakuvaopettaja Warda Ahmed piirttää somalialaiseen kulttuuriin ja maantieteeseen liittyvät kuvia. Käytämme mahdollisuuksien mukaan myös muiden ryhmien kuvia. Yhteiseen kuvapankkiin jaamme kuvia eläimistä.

tehtävätyypit: -raahaustehtävät; yhdistä raahaamalla, yhdistä viivoilla, sijoittelu ryhmiin, kuvan täyttö -aukkotehtävät; sijoita raahaamalla, sijoita kirjain kerrallaan, kirjoita viivalle, alanvetovalikko, monivalinta; väittämät, monivalinta vapaakenttä; mallivastukset, kirjoitusharjoitukset valitse kuvista; kuvasarjat, hotspot, palapelit

6

KOTISIVU 2

KUN ON KLIKKANUT ELÄINTARHAAN.

POIKAHAHMO OPASTAA JA HE KIERTÄVÄT ELÄINTARHASSA ja esittää jokaisesta eläimistä myös eläinten äänet

WIIL YAR AYAA KU KALA BARI DOONA XAYAWAANADA KU NOOL BEERTA XAYAWAAKA Eläintarhassa poikahahmo opastaa. Hän esittelee eläimiä ja kertoo mitkä ovat kasvissyöjiä ja mitkä eläimet ovat lihansyöjiä. Poikahahmo koskettaa erikseen kutakin eläimen kuvaa. Kun poika koskettaa eläimen kuvaa ilmestyvät eläimeen liittyvät tiedot. Kuten nimi, yleistiteto ja eläimeen liittyvät tehtävät. Aina kerrallaan poikahahmo siirtyy seuraavaan elämineen ja seuraavaan tehtävään.

Palkinto: Karnevaalivalot, ilmapallot ja laulu (Aflax eebaad ku dar) taputusta ja hurraamista.

7

Opas lukee tarinan sen jälkeen opas kertoo eläimistä Sheekada ayaa laguu aqrinayaa

Karaoke-toiminto Ugaar iyo Habar dugaag metsäneläin, Kotieläin ja Villieläin

Duurjoogta waxay u kala baxdaa laba qaybood oo la kala yiraahdo ugaadh iyo habar dugaag .hadaba laba qaybood midba gaar ahaanti ayaan uga hadlaynaa . Ugaadhama bahda la yiraahdo baad iyo biyo ku noosha caws iyo biyo ku noosha Ugaadha waxa ay ku nool yihiin wixii dhulka ka baxa sida :Daaqa caleemaha dhirta laamaha jillicsan io wixii la mid ah .Badanaa xajmi ahaan waa ay kala wey.n yihiin waxaana ka mid aha kuwooda ugu waawey.Maroodiga ,wiyisha ,jeerta iyo kuwo kale oo waawey’n halka ay ka mid yihiin sagaarada iyo bakayluhuna kuwooda ugu yar yar.Sidaa ay tahay waxa la isku yiraahdaa baad iyo biyo ku nooosha waa naasleyda waawey’n sabtoo ah wixii hal kiilo ka yari kuma jiro.bahdani waxa ay leeyahiin cadow badan oo iyaga dhiigooda iyo hillibkooda ku nool ,taas oo astaamaha ka wada siman yihiin taasina waxa ay siisay astaamo xagga dareenka iyo feejignaanta ah oo ay wadaagaan si ay cadogaa badan ay leeyahiin.

Waxa ay leeyahiin dhego aad uga nugul maqalka oo si fudud ayey u maqlaan ,dhegahaasi kolba dhinaca ay wax ka dareemaan ayay u jeestaan ,si ay waxa ay maqleen waxa uu yahay.Haddaba dareenkaas maql dhaqso waxa uu u ogaadaa oo uu qiyaasaa shanqarta iyo inta ay u jirto isla markii waa diyaar in uu is badbaadsho oo uu meesha ka cararo.

Meelaha banaana buuxi / Aukko tehtävä

Oppilas täyttää tyhjät kohdat tekstistä löytyvällä sanoilla.

1..Duurjoogta waxa ay u kala baxaan labo qaybood waxaana la kala yiraahdaa: Ugaadh iyo habar dugaag.

2. Ugaadha waxa ay ku nool yihiin: Daaqa caleemaha dhirta iyo laamaha.

3.Ugaadha kuwooda ugu waawey’n waxa ka mid ah: Maroodiga, wiyisha iyo jeerta.

Kuwooda uga yar yarna waa: Sagaarada iyo bakeylaha.

4. Astaamaha ay ka wada siman yihiin waa: Feejignaanta.

5.Waxa ay leeyahiin ?

8

Habar dugaag Villieläin habar dugaag waxa la isku yiriaahdaa xaywaanka duurjoogta ah ee micida leh,kuwaas oo dulin ah oo ku nool ugaadha iyo noolaha kale hilibkooda ama iyaguba is cuna.Bahdani waxa ay lawadaagaan bahdii hore ee aan ku magacownay caws iyo biyo ku noosha naasleyda,sababtoo ah iyaga naf ahaantoodu waa naasley ilmo nool dhala isla markaana caruurtooda naaska jaqsiiya. Hadaba bahdani micileyda ahi dad iyo duunyo labadaba ma badbadbaadiyaan hadii ay u suurto gasho ama ey baahi ku kallifto.

Erayada la fududeeyay Habar dugaag =xaywaankahilbka cuno oo khatarta ah Dulin=Noole ku nool noole kale sida shilinta iyo injirta Duur=joog=Xaywaanka duurka ku nool Bah= noolaha intii isku nooc ama jaad ah.

Qaybaha waaweyn ee habar dugaag. Habar dugaag oo aan ku soo sheegnay micileyda hilib cunka ah qaybeheeda waaweyn waxaa ka mid ah libaax,shabeel,harmacad,waraabaha,weerka ,madax kutida iyo yeyda.Qaybtan aan ku tilmaannay habar dugaagga waaweyni waxa ay kaga duwan yihiin kuwa yar yar ,iyaga oo dhammaantood wada duur jog ah oo ku nool meelaha aanay dadku degganayn marka laga reebo tiro yar oo lagu hayo xeryaha xayawaanka lagu carbiyo.

Nooca labaad oo ah dugaagga kuwa yar yar wax aka mid ah dawacada,xoorka,ey dibadeedka,guduudanaha iyo noocyada kale duwan ee yaanyuuraha. Gudcurka = mugdiga Sawaabiya= isku ekaansho.

Aukotehtävä 1-Raahaus Tyhjät kohdat täyteen alla olevilla sanoilla.

1.Habardugaag waxa la isku yiraah daa duurjoog leh. Kuwaas oo ah dulin ku nool ah.

2.Bahdani waxa ay wax la wadaagaan bahdii hore oo aan ku macnay caws iyo biyo ku noosha

3.Naaslayda ilmo nool dhala isla markaana caruurtooda naaska jaqsiisa

4.Habardugaag waa micillayda hillibka cuna

9

5.Habar dugaag qaybeheeda waa weyn waxa ka mid ah. libaax,shabeel,waraabe,weer ,madax kutida iyo yeyda

Duunyada Soomaalida Somalian Kotieläin

Duunyada waxa la yiraahdaa marka xoolaha laga saarointa xoolo dhaqatada dhaqato,sida geella .lo’da iyo ariga . Xoolaha waxa Soomaalida u kala qaybisaa sida aduunka kale waxa loo kala soocaa.

Ugaar ,ama duurjoog inta aan hillibka cunin oo cows ku nool ah,sida maroodiga geriga ,baciidka,garanuugta,deerada ,sagaarada wiyisha ,jeerta ,bakeylaha,diinka iwm. Duunyo sida geella lo’da ariga .fardaha iyo dameeraha.Geella ,ariga lodaba waxa ay inoo leeyahiin faa’iidooyin fara badan sida hilibkooda oo cuno,caanahooda oo aan cabno maqaarkooda waxa aynu ka sameysanaa jaakadaha ,suumanka iyo kabahaba ,geella waxa sii raaca in aan gaadiid ahaan u isticmaalno.dameeraha iyo fardahana waxa uga faa’iideysanaa gaadiid ahaan .

Laita saman tyyppiset eläimet laatikoon.Esimarki kotieläin Sawiradan ku rid hal khaanad habardugaag ,duurjoog iyo xayawaanka la dhaqdo.

Tarvitsemme kotieläinten villieläinten ja metsäeläinten kuvat. Lajille oma palkki ja kuvat erillään, sitten kuvat lajitellaan siirretään omiin lajeihin.

duunyo Kotieläimet: vuohi, lehmä, kameli, aasi, hevonen kana, kukko ja lammas

ugaar Metsäeläimet Kettu,Keihäsantilooppi,kirahvi,vesiantilooppi,stru tsi, seepra, norsu, sarvikuono, virtahepo,apina.

10

ugaar Villieläimet

Leijona,leopardi,tiikeri,hyeena,villisika,gepardi

Xoolaha eläimet

Xoolaha dab joogta ah waxay u kala baxaan (1) Ariga oo u sii kala baxa Ido iyo Riyo (2) Ishkinka oo loo yaqaan- geela, loda, fardaha, Baqalaha_iyo Dameeraha. Waa maxay faa iidada xoolahaa dab joogta ah? Xoolaha dab joogta ah waxay leeyihiin faaiido badan. Tusaalle ahaan Ariga waxaa laga helaa.

1. Caano 2. Hilib 3. Maqaar 4. Subag 5. Dhogor

Monivalinta tehtävä (valitse oikea vastaus)

Dooro jawaabta saxda ah;

1.Xoolaha dabjoogta waxa ay joogta waxa ay u kala baxaan

b) Ido iyo riyo t) Ari iyo ishin j)Baqlaha iyo geela

2.Xoolaha dabjoogta waxa helnaa faa’iidooyin badan

b) Hillib iyo maqaar t)Subag iyodhogor j)Caano ,hillib,subag

11

Väittämä ja monivalinta Oppilas valitsee oikeat vaihtoehdot

Noocyada xayawaanka waa.

Run totta Been tarua

Dabjoog duurjoog iyo ugaar

X Ishin waxa loo yaqaan ariga, fardaha. X

Xoolaha dabjoogta waxa ay ka helnaa X faa’iido badan.

Dameerka caanahiisa iyo hillibkiisa waa X la cuni karaa.

X Ishinka waxa loo yaqaan geela .lo’da ,fardaha , baqlaha iyo dameeraha.

12

Karaoke-toiminto+Video

Geela KAMELI

Neefka dheddiga ah ee geela ah,waxna dhalay waxa loo yaqaan hal.ilmaha yar ee hashu dhasho haddiii ay dheddig tahay waxa lagu magacabaa nirig.haddii uu lab yahayna waxa yiraah rati. Magaca rati ama aw’r waa magaca loo yaqaan labka geela.

Dhedig Nirig Qaalin Hal Lab Rati Qaalin Aaw’r

Maahmaahda soomaalida geela waxa ku mid ah: Geel jira geel wuu wada jiraa wuuna kala jiraa



1)Labka geela waxa la yiraadaa.

a) Nirig b) Hal c)Rati

2)Dhediga geella waxana dhalay la yiraahdaa

a)Qaalain b)Hal c)Rati

3)Haddii hashu neef dheddig dhasho waxa la yiraahdaa

a)Lab b)dhedig C)Nirig

13

Ku soo jiid sawirka magaca saxa ah Geel(kameli)

Raahaustettävä

kuva kuva kuva


Lo’da Lehmä

Dheddiga wax dhalay waxa la yiraah sac,ilmaha sacu dhalana dheddig haduu yahay waxa lagu magacabaa weyl.haddi uu lab yahayana dibi,weysha marka ay weynaato waxa ay noqotaa qaalin.

dhedig weyl qaalin sac lab dibi dibi dib



1)Wesha marka ay weynaato waxa la yiraah a)Weyl b)Qaalin c)Dibi

2)Ilmaha saca dhalay ee dhedig waa. a)Weyl b)Dibi c)Sac

3)Labka saca waxa la yiraahdaa.

a)Dheddig b) Qaalin c) Dibi

14

Dibi(härkä) Waylo(vasikka Qaalin

Raahaustehtävä Lo’(Lehmä )

Kuva Kuva Kuva

Sac(lehmä) Qaalin(lnauta


Ariga Vuohet

Neefka dheddiga ee ariga ah,waxana dhalay waxa la yiraah oo lagu magacabaa ri.ilmaha yar ee ridu dhasho haddii uu dhedig yahay waxaa la yiraahdaa waxar,haddi uu lab yahayna orgi.

dheddig waxar ceesaan ri’ lab orgi ceesaan orgi



1)Labka ariga waxa la yiraadaa.

b) Ceesaan b) Orgi c)Waxar

15

2)Dhediga ariga waxana dhalay la yiraahdaa

a)Orgi b)Lab c)Ri

3)Ridu haddii ilmo dheddig dhasho waxa la yiraah

a)Lab b)waxar C)geeso

Idaha Lampaat

Neefka dheddiga ee idaha ah,waxana dhalay waxa la yiraah oo lagu magacabaa lax.ilmaha yar ee laxda dhasho haddii uu dhedig yahay waxaa la yiraahdaa nayl,haddi uu lab yahayna wan.

dheddig nayl sabeen lax lab wan summal wan



1)Labka idaha waxa la yiraadaa.

a) Summal b) Wan c)Lax

2)Dhediga idaha wax dhalay la yiraahdaa

a)Wan b)Sabeen c)Lax

3)Laxda haddii ilmo dheddig dhasho waxa la yiraah

a)Lax b)Nayl C)Ido

16

Yhdistä viivoilla RIYO

Oppilas yhdistää viivoilla kuvat ja tekstit toisiinsa.

kuva kuva

Waxar (emo) RI (naaras) ORGI (uros)

Fardaha (hevonen)

Yhdistä viivoilla Oppilas yhdistää viivoilla kuvat ja tekstit toisiinsa

Faras Hevonen

kuva kuva kuva

geenyo faras darmaan baqal

17

BICIIDKA Oryx

Labka dheddiigga Joogga 1,2m 1,2 m culeyska 150kg 145kg Culayska ku dhasho 7kg 7kg inta uu naaska jago 6 bilood 6 bilood da’da uu ku qaangaaro 3 sano 3 sano Sidkiisa Inta ilma dhasho

9 bilood 1 cunug

Inta ay da’diisa gaarto 10sano 10 sano Biciidka waxa uu ka mid yahay ugaadha duurka kuwooda ugu waaweyn wuxuuna ku nool yahay meelaha dhirta badneen ee cawska badan yahay. Waa noole ama nafley nabad jecel inta badan waxa uu baciidka dhex daaqaa ugaadha yar yar ee ay deerada iyo sagaarada ka mid tahay muuqaalkiisa guud waxa uu leeyahay waji cadaan iyo madow isku dhafan oo aad u qurux badan. Midabkiisa waa dhiin cadaan iyo madow isku dhafan oo aad u qurux badan.Waxa uu leeyahay sey’n ama dib sida tan dameerka oo kale.Baciidka waxa uu ku nool yahay afrikada bari Baciiidka waxa uu cunaa caw’ska waana xayawaanka lafdhabarka leh.

18

Monivalinta tehtävä (valitse oikea vastaus) Dooro jawaabta saxda ah:

1) Biciidka xagee wuxuu ku nool yahay b) Biciidku wuxuu ku nool yahay meelaha dhirta iyo cawska badan. t) Biciidku wuxuu ku nool yahay meelaha dhirka iyo cawska ku yar yahay j) Biciidku wuxuu ku nool yahay meelaha dhirta iyo cawska ka baxo

2) Biciidka wuxuu dhalaa b) 3 cunug.

t) 2 cunug j) 1 cunug

3) Biciidka midabkiisa waa b) Cadaan iyo basali isku dhafan t) Cadaan iyo madow isku dhafan

j) Cadaan iyo casaan isku dhafan

4) Ilmaha biciidka marka uu dhasho culeyskiisu waa b) 6 kg t) 8 kg j) 7 kg

19

Dawacada Kettu

Labka Dheddigga

Joogga 40cm 38cm culayska 10 kg 8kg culayska uu ku dasho 200g 200g inta uu naasko u Jaqo 2 bilood 2 bilood da` da uu ku qaan gaaro 1 sano 8 bilood sidkiisa inta ilmo ay dasho

2 bilood 2-6 ilmood

inta ay da`diisu gaarto 10 sano 10 sano Dawacada waxa ay ku nooshahay dhulka banaanka ee cawsleyda aha iyo dhulka ay dhirta teel teel ku tahay .Waxa ay leedahay laba dhegood oo kor u taagan ,dawacada waxa ay si firfircoon u ugaarsataa habeenkii waxayna ugaarsataa uguaadha yar yar ss sida bakeylha ,sagaarada iyo xataa dhasha yar yar ee deerada.Midabkeeda waa bunni cawl ah waxayna leedahay bulbul ama duf .Waxa ay leedahay seen dheer.


1) Dawacada dheddiga cueyskeedu wuxuu gaaraa b) 5 kg t) 12 kg j) 8 kg

20

2) Dawacada da`deeda waxey gaartaa b) 7 sanadooda t) 10 sanadood j) 9 sanadood

3) Dawacadu waey ku nooshahay dhulka b) Cawsleyda ah ee dhirtuna ku tahay teel teel t) Cawsleyda ah ee dhirtu ku badan tahay j) Cawsleyda ha ee dhirtu aad ugu yar tahay

4) Dawacada ilmaheedu wuxuu naaska jaqaa ilaa b) 5 bilood t) 2 bilood j) 3 bilood

Deerada Bontebok

Labka Dheddiga Joogga 90m 70m Culeyska 65Kg 70Kg Culeyska uu ku dhasho 5Kg 5Kg Inta uu naaska jaqo 5 bilood 5 bilood Da’da uu ku qaangaaro 2sano 2sano Sidkiisa Inta ilmaha ku dhasho

5 bilood 1-2 ilmo

Inta ay ku qaangaarto 8sano 8 sano

21

Deerada waxa ay ka mid tahay ugaadha dhexdhexaadka ah ee ku nool dhul daaqeedka cawska leh ee ku yaal banaanka ay dhirta ku yar tahay ee loo yaqaan safaanaha ee ku dhaca bariga iyo bartamaha africa .Deeraa waxa ay ka mid tahay naasleyda nooca kala duwan ee dhala ilmo nool ee ilmahooda naaskooda ku koriya.

Deerada oo ka mid ah baad iyo biyo ku noolsha aan ka maarmin meelaha biyaha iyo cawska leh waxa aad looga helaa meelaha qabatinnada ah.Deeradu waxa ay ka mid tahay naflayda aadka u oradka badan waxayna ordi kartaa qiyaastii 85km halkii saacba taa waxa u dheer iyadoo kor u boodi karta booddo aad u dheer .Deeradu waxa ay leedahay midab cawlaan ah oo laba diillimood oo madow dhinacyada ku leh inta waxa u dheer bog cad oo hoosta oo dhan isku xira ,waxa kale oo ay leedahay geeso wax gadaal u jiifa afka horena soo foorara oo hore eegaya.Labka wuu geeso dhaadheer yahay.

Monivalinta tehtävä (valitse oikea vastaus) Dooro jawaabta saxda ah;

1.Deerada waxa ay ku nooshahay a. dhulka lama degaanka aha b. dhul daaqeedka cawska leh c.dhulka howdka ah

2.Deerada waxa ay ka mid tahay a. xamaaratada b. naaslayda c. Ukunley

3.Deerada midabkeeda waa a. laba diillimood oo madow dhinacyada ku leh b. laba diillimood oo cadaan dhinacyada ku leh c. laba diillimood oo buni dhinacyada ku leh

4 Deerada waxa ay ku nooshahay

a. dhulka latinka howdka amazonka b. bariga iyo bartamaha africa savana c. dhulka afrikada dhexe

22

Dhurwaaga Hyeena

Labka Dheddigga Joogga 70 cm 75cm culayska 65 kg 70kg culayska uu ku dhasho 1.5kg 1.5kg inta uu naasko u Jaqo 1 sano 1 sano da` da uu ku qaan gaaro 2 sano 2 sano sidkiisa 3 bilood inta ilmo ay dhasho 2-4 ilmood inta ay da`diisu gaarto 20 sano 20 sano

Dhurwaaga waxa uu ka mid yahay dugaagga afrika ku nool kuwooda ugu xooga badan uguna tirada badan ,kuwaas oo deegaanka dhulka soomaalidu degto iyo guud ahaanba geeska afrika wali aadka ugu sii haday ,halka ay ugaadh iyo dugaag badani deegaanka xaalufay. Waraabaha waxa uu leeyahay sheekooyin badan oo la xiriira sida qori ismaris ,aamin .


1) Joogga dheddiga dhurwaaga wuxuu gaaraa

b) 65 cm t) 70 cm j) 60 cm

23

2) Dhurwaagu wuxuu dhalaa b) 2-4 ilmood t) 3-5 ilmood j) 1-2 ilmood

3) Dhurwaagu waxey da`diisu gaartaa

b) 15 sanadood t) 20 sanadood j) 60 sanadood

4) Dhurwaagu wuxuu ku qaan gaaraa


Garanuug

labka dhediga

Joogga 1,9 m 1,8 m Culeyska 280 kg 220 kg Culayska uu ku dhasho 12 kg 12 kg Inta uu naaska ku jaqo 10 bilood 10 bilood Da’ da uu ku gaan gaaro 3 sano 3 sano Sidkiisa Inta ilmo ay dasho

9 bilood 1 cunug

inta ay da’diisu gaarto 15 sano 15 sano Garanuugta waa nooc ka mid ah ugaarta waaweyn dhulka safaanaha ee qaaradda Afrika. Garanuugta waxaa aad looga helaa kana heshaa iney ku noolaato dhulka keymaha jiqda aan aheyn ee banaan.

24

Garanuugtu waxa ay leedahay lugo dhuudhuuban oo dhaadheer iyo qoor dheer oo tan geelka oo kale ah. Garanuugtu waxa ay leedahay astaan ay kaga duwan tahay ugaadha inteeda badan, maxaa yeelay garanuugta labada lugood dambe ayey u dheer tahay halka ugaadha kale laba hore u dheer yihiin. Sidoo kale garanuugtu waxa ay kaga duwan tahay ugaadha iyo xoolaha kale marka ay fadhiga ka kacayso waxey ka kacdaa qaarka hore halka ugaadha iyo xoolaha kale ka kacaan qaarka dambe.


1) Garanuugta waxey dhashaa

b) Saddex ilmood t) Lix ilmood j) Hal ilmo

2) Jooga garanuugta labka waa

b) 1,9 m t) 2,0 m j) 1,5 m

2) Garanuugta waxa ay ka heshaa iney ku noolaato

b) Dhulka keymaha jiqda ah ee banaan t) Dhulka keymaha jiqda aan aheyn ee banaan j) Dhulka jiqda banaan

3) Garanuugtu waxa ay leedahay astaan ay kaga duwan tahay ugaadha

b) Labada lugood oo dambe ayey u dheer tahay t) Madaxa ayey u weyn tahay j) Labada lugood oo hore ayey u dheer tahay

4) Garanuugta marka ay fadhiga ka kaceyso waxey ku kacdaa

b) Lugaha hore t) Afarta lugood j) Lugaha dambe

25

Geri Kirahvi

Labka Dheddigga Joogga 5,5 m 5m culayska 1200 kg 900kg culayska uu ku dasho 100kg 100kg inta uu naasko u Jaqo 6 bilood 6 bilood da` da uu ku qaan gaaro 5 sano 4 sano sidkiisa 15 bilood inta ilmo ay dasho 1 cunug inta ay da`diisu gaarto 20 sano 20 sano

Gerigu waa xayawaanka ugu dheer ama noolaha ugu dheer nafleyda ku nool berriga. Waa naasley dhasha ilmo nool isla markaana nuujisa ilmaheeda. Geriga waxa uu jecel yahay inuu ku noolaado dhulka cawska iyo dhirta leh uuna dhex mari karo. Dhediga geriga waxa ay u nool yihiin koox ahaan halka labka ay u nool yihiin keli-keli.


1) Geriga dhediga culeyskiisu waxa uu gaaraa b) 650 kg t) 700 kg j) 900 kg

26

2) Geriga labku wuxuu ku qaan gaaraa b) 7 sano t) 5 sano j) 9 sano

3) Geriga da`diisu waxey gaartaa b) 45 sano t) 30 sano j) 20 sano

Goodirka Antilooppi

Labka dhediga Joogga 1,7 m 1,5 m Culeyska 250 kg 200 kg Culayska uu ku dhasho 8 kg 8 kg Inta uu naaska ku jaqo 9 bilood 9 bilood Da’ da uu ku qaan gaaro 2 sano 2 sano Sidkiisa Inta ilmo ay dasho

8 bilood 1 cunnug

inta ay da’diisu gaarto 15 sano 15 sano Goodirka waxa uu ka mid yahay ugaadha laga helo bariga iyo koonfurta Afrika. Goodirka labka astaamaha lagu garto waxaa ka ka mid ah waxa uu leeyahay geeso aad u dhaadheer oo gaara hal mitir oo war wareegsana laakiin goodirka dhediga malaha. Goodirka waa caws ku nool cuna caleemaha dhirta kana ag dhaw mar walba meelaha biyaha badan.

27


1) Goodirka waxa uu ku qaan gaaraa b) 3 sano t) 6 sano j) 2 sano

2) Goodirka waxa uu ka mid yahay ugaadha laga helo b) Bariga iyo koonfurta Aasiya t) Bariga iyo koonfurta Afrika j) Bariga iyo koonfrta Yurub

3) Goodirka dhediga wuxuu caruurta uurka ku sidaa b) 8 bilood t) 11 blood j) 7 bilood

4) Goodirka labka culeyskiisa wuxuu gaaraa b) 200 kg t) 250 kg j) 260 kg

28

Goroyada strutsi

Labka Dhediga

Joogga 2 m 1,8 m Culeyska 140 kg 120 kg ukunta goronyada 1,2 kg Marka ay dillaacdo 1,8 kg 1,8 kg Xafashaada 45 casho 45 casho Da’ da uu ku gaan gaaro 8 sano 8 sano Sidkiisa Inta ukun dhasho

2 bilood 12 -20 ukun

Inta ay da’diisu gaarto 50 sano 50 sano Goroyada waxaa la yiraahdaa kama tirsano haadka laakiin waxaa lagu daraa shimbiraha ugaadha ah. Goroyadu waa shimbir aan duulin kana mid ah shimbiraha ugu waaweyn waxey leedahay dhuun dheer iyo lugo dhaadheer oo aan laheyn dhogor. Goroyadu aad ayey u orod badan tahay.

Goroyada dhediga waxaa la yiraahdaa cawl kan dhedigana waxaa la yiraahdaa haldhaa. Goroyada labka iyo dhedigaba ukunta wey ku fadhiistaan weyna ka ilaashadaan ilmahooda cadowga.

29



1) Ukunta goroyada culeyskeedu waa b) 1,5 kg t) 2,0 kg j) 1,2 kg

2) Goroyada dhediga waxaa la yiraahdaa b) Cawl t) Heesaawe j) Haldhaa

3) Gorayadu da`deeda waxey gaartaa b) 75 sano t) 50 sano j) 60 sano

Libaaxa Leijona

Lab dheddig Joogga 100cm 96cm Culeyska 200kg 130kg Culayska uu ku dhasho 1.5kg 1.5kg Da´da uu ku qaan gaaro 4sano 3sano inta uu naaska jaqo 8 biood 8bilood sidkiisa 3-5 bilood

30

inta ilmo dhasho 2-5ilmood inta ay da`diisu gaarto 20sano 20 sano

Aar = labka weyn ee libaaxa Gaani = labka da’da yar ee libaaxa. Cagabaruur =dhasha libaaxa Gool = dhedigga weyn ee libaaxa Brinbirqo = dheddiga da’da yar ee libaaxa .

Maahmaada Libaaxa Libaax nimaan aqoon baa lax ka rita. Af libaax ilaahay ku galiya waana kaa saaraa.

Libaaxu waxa uu ku nool yahay qarada Afrika. Libaaxu wuxuu ka mid yahay xayawaanada hilibka cuna ee loo yaqaan habar dugaag ama micileyda. Libaaxa labka waxa uu leeyahay shaasha oo ah timaha uu ku leeyahay madaxa halka kan dhediga aan timahaas laheyn.

Libaaxu wuxuu u nool yahay koox-koox ama qoys-qoys. Libaaxa aarka shaqadiisu waey tahay inuu difaaco markuu libaax kale soo weeraro ama kooxdiisa/qoyskiisa meesha ay degen yihiin libaaxii ku soo xad gudba. Libaaxa labka ah wuu qeyliyaa marka qorraxdu dhaceyso iyo subaxdii hore si loo ogaado in uu aar joogo meesha ama wuu ku kaadiyaa si libaaxa kale u ogaadaan inuu aar iyo qoyskiisa/kooxdiisa ay degen yihiin.


1) Libaaxa labka ah waxaa loo yaqaan b) Aad t) Aas j) Aar

2) Xayawaanada hilib cunka ah ee uu ka mid yahay libaaxa maxaa loo yaqaan b) Habar deero t) Habar dugaag j) Habar Hiilo

31

3) Libaaxa yar ee dhashay waxaa loo yaqaan b) Caga baruur t) Caga baraf j) Caga dugaag

4) Libaaxa da`diisu waxey gaartaa b) 21 sano t) 20 sano j) 30 sano

5) Libaaxa labka ah culeyskiisu wuxuu gaaraa b) 280 kg t) 200 kg j) 300 kg

6) Libaaxa dhediga ah waxaa loo yaqaan b) Guul t) Gaal j) Gool

Dameer farow Seebra

Labka Dheddigga Joogga 1,3m 1,2m culayska 310 kg 280kg culayska uu ku dhasho 25kg 25kg inta uu naasko u Jaqo 11 bilood 11 bilood da` da uu ku qaan gaaro 3 sano 3 sano sidkiisa inta ilmo ay dasho

1 sano 1 cunug

inta ay da`diisu gaarto 20 sano 20 sano

32

Dameer farowgu waxa uu ka tirsan yahay xayawaanada qoobleyda loo yaqaan ama Soomaalida u taqaan gammaan. Xayawaanada ay Soomaalida u taqaan Gammaan waxaa ka mid ah: Dameer farowga, fadaha, dameeraha, baqlaha iyo biciidka. Bahdan ay Soomaalidu u taqaan Gammaan iyo bani aadamka waxaa ka dhaxeeya xiriir waqti dheer bilowday kaasoo gammaanka loo adeegsan jiray gaadiid ahaan ama la raran jiray.



1) Joogga dameer farowga labka wuxuu gaaraa b) 1,3 m t) 1,8 m j) 1,5 m

2) Culeyska uu ku dhasho dameer farowga yar waa b) 22 kg t) 23 kg j) 25 kg

3) Dameer farowga wuxuu ka tirsan yahay xayawaanada qoobleyda laakiin Soomaalida maxey u taqaan b) Guhaad t) Gamaan j) Gaashaan

4) Dameer farowga wuxuu ku qaan gaaraa b) 2,5 sanadood t) 2 sanadood j) 3 sanadood

33

Maroodi Norsu

Labka Dhediga Culayska 5000 kg 3500kg Culayska uu ku dasho 120kg 120kg inta uu naasko u jaqo 2 sano 2 sano da` da uu ku qaan gaaro 16 sano 14 sano sidkiisa inta ilmo ay dhasho

22 bilo 1 cunug

inta ay da`diisu gaarto 55 sano 70 sano Arbe = Maroodiga labka ah Qalanjo= Maroodiga dhediga ah

Maroodiga waxa uu ku nool yahay qaaradaha Afrika iyo Aasiya. Maroodiag Afrika ku nool wuu ka weyn yahay kan ku nool Aasiya. Waa xayawaaka ugu weyn ee ku nool berriga. Maroodiga waxa uu ka mid yahay naasleyda gaar ahaan kuwa ku nool cawska iyo biyaha.

Maroodiga Afrika wuxuu leeyahay laba fool oo dhaadheer kaasoo sababta in maroodiga loo dilo ka dibnalagala baxo foolalka si loo iibiyo.

Maroodiga waxa uu ka mid yahay xayawaanada u nool koox-kooxda ama qoys-qoyska, waxaad arkeysaa in mar marka qaarkood in kooxda isla socota ay yihiin dhamaan wax is dhalay oo waxaa ugu weyn qalanjada ka dibna waxey dhashay io waxey sii dhaleen. Qalanjada ugu da`da weyn ayaa goàasa meesha ay qoyska daaqayaan, ka biyo cabayaan iyo in ay difaacdo hadii la soo weeraro.

34


1) Maroodiga waa

b) Hilib ku nool t) Caws ku nool j) Caws iyo hilib ku nool

2) Maroodiga waa

b) Naasley t) Haad j) Halaq

3) Maroodiga Afrika wuxuu kaga duwan yahay kan Aasiya

b) Wuxuu leeyahay lugo waa weyn t) Wuu buuran yahay j) Laba fool ayuu leeyahay

4) Maroodiga wuxuu naaska jaqaa mudo

b) 2 bilood t) 2 sanadood j) 2 todobaad

5) Da´da maroodiga dhediga waxey gaartaa

b) 66 sano t) 80 sano j) 70 sano

6) Maroodiga labka waxaa loo yaqaan

b) Aare t) Aase j) Arbe

7) Maroodiga dhediga waxaa loo yaqaan

b) Qalanjo t) Qaraabato j) Qaraabo

35

Haramcad Leopardi

Labka dhediga Joogga 75 cm 75 cm Culeyska 60 kg 55 kg Culayska uu ku dhasho 300 g 300 g Inta uu naaska ku jaqo 3 bilood 3 bilood Da’ da uu ku gaan gaaro 2 sano 2 sano Sidkiisa Inta ay ilmo ay dhasho

3 bilood 2 -4 ilmo

inta ay da’diisu gaarto 10 sano 10 sano Haramcadku wuxuu ka mid yahay xayawaanada loo yaqaan habar dugaaga ama micileyda. Wuxuu leeyahay jir caato ah wuxuu wax yar ka dheer yahay shabeelka. Haramcadka waa xayawaanada kan ugu orodka badan.


1) Haramcadku wuxuu dhalaa b) 1-4 ilmood t) 2-3 ilmood j) 2-4 ilmood

2) Haramcadku da`diisu waxey gaartaa b) 6 sano t) 10 sano j) 9 sano

36

3) Haramcadka joogiisu wuxuu gaaraa b) 75 cm t) 85 cm j) 65 cm

5) Haramcadku wuxuu ka mid yahay xayawaanada loo yaqaan b) Habar dugaag ama miciley t) Ugaadh ama alifley j) Habar dugaag ama caws ku nool

Shabeel Tiikeri

Labka Dheddigga Joogga 75cm 70cm Culayska 70kg 60kg culayska uu ku dhasho 450g 450g inta uu naasko u daqo 3bilood 3 bilood da` da uu ku qaan gaaro 2 sano 2sano sidkiisa inta ilmo ay dasho

3 bilood _ 2 -3 cunug

inta ay da`diisu gaarto 15sano 15sano Shabeelka labka ah waxa la yiraahdaa gardhaale.

37

Shabeelka waxaa laga helaa dhulka sareeyo sida buuraha korkooda, dhulka safaanaha ah ee banaan ee Afrikada bari iyo dhexe. Shabeelka waa noocyo badan yahay qaar madow ayaa jira, kuwo diilaamad leh ayaa jira uwo baro baro leh ayaa ayagana jira, shabeelka wuxuu la qabsadaa hadba cimilada uu ku nool yahay. Waxa kaloo shabeelka uu ku nool yahay Yurub iyo Aasiya.

Shabeelka uma noolo koox-koox ee wuxuu nool yahay keligiis hadii aysan jirin ilmo yar uu dhalay uu ka ilaalinaayo cadowga. Shabeelka wuxuu aad u firfircoon yahay habeenkii uu ugaarsadaa maalintiina geedka dushiisa ayuu iska saaran yahay.


1) Shabeelka wuxuu ilmaha uurka ku sidaa b) 2 bilood t) 3 bilood j) 9 bilood

2) Shabeelka waxaa laga helaa meelaha b) Dhulka hooseeya ee safaanaha t) Dhulka sareeyo iyo safaanaha aan banaaneyn j) Dhulka sareeyo ee buuraha korkooda iyo safaanaha banaan

3) Shabeelka waxa uu ku nool yahay qaarado badan sida b) Afrika, Ameerika iyo aasiya t) Afrika, Ameerika iyo Yurub j) Afrika, Aasiya iyo Yurub

4) Shabeelka abka ah waxaa la yiraahdaa b) Garbaale t) Gardhaale j) Garhaye

38

Wiyil Sarvikuono

Labka Dheddigga Joogga 1,8m 1,6m culayska 3000 kg 2500kg culayska uu ku dasho 40 kg 40kg inta uu naasko u Jaqo 2 sano 2 sano da` da uu ku qaan gaaro 7 sano 6 sano sidkiisa 1,5 sano inta ilmo ay dasho 1 cunug inta ay da`diisu gaarto 45 sano 45 sano Wiyishu waxa ay ka mid tahay xayawaanada berriga ku nool kuwooda ugu waaweyn. Wiyishu waxa ay leedahay lugo gaagaaban oo aad u buurbuuran, kuwaasoo qaadi kara culeyskeeda una suurta geliya iney ku socoto kuna orodo.

Wiyishu waa caws iyo biyo ku nool. Wiyishu cunto badan iyo biyo badan ayey cabtaa, maalintii oo dhan ayey buuxisaa caloosheeda weyn.

Ereyga Wiyil ama magaca Wiyil waa erey soomaali ah taasna waxey cadeyneysaa in wiyishu ay ku nooleed muddo aad u fog wadankeena. Waxaa kaloo wiyisha maqaarkeeda dadkii hore ay ka sameysan jireen gaashaanka.


1) Labka wiyisha culeyskiisa wuxuu gaaraa

b) 2800 kg t) 350 kg j) 3000 kg

39

2) Wiyishu waa b) Caws iyo biyo ku nool t) Hilib iyo biyo ku nool j) Hilib iyo caws ku nool

3) Wiyisha dhediga jooggeeda wuxuu gaaraa

b) 1,50 m t) 1,60 m j) 1,25 m

4) Ilmaha wiyisha wuxuu naasku jaqaa


Jeer Virtahepo

Labka Dheddigga

Joogga 1,5m 1,3m culayska 3000kg 2500kg culayska uu ku dhasho 35kg 35kg inta uu naasko u Jaqo 1 sano 1 sano da` da uu ku qaan gaaro 7 sano 4 sano sidkiisa inta ilmo ay dasho

8 bilood 1 cunug

inta ay da`diisu gaarto 30 sano 30 sano Saalo= saxarada xoolaha

40

Jeertu waxa ay leedahay madax aad u weyn iyo san aad u balaaran, dhego iyo indho yar yar oo kuwa lo`da oo kale ah. Jeerta waxa ay ka mid tahay tahay xayawaanada u nool koox-kooxda.

Jeertu waa berri biyood, waxey mar walba ka ag dhawaataa meelaha biyaha u dhaw. Jeertu habeenkii ayey firfircoon tahay daaqdaanaa maalintiina biyaha ayey ku dhex jirtaa oo ay kaga dhuumato kuleylka qorraxda iyo cadowgaba.

Wiyishu maadaama ay cunto caws aad u badan waxey faaìido u leedahay nafaqeynta biyaha iyo dhulka. Wiyisha daaq badan ayey cuntaa markaas ayey saalo ama digo badan ku daadisaa biyaha dhaexdooda ama agagaarkooda kaasoo u faaìideeya kalluunka ku nool biyaha iyo dhulka oo nafaqo u ah.


1) Berri biyood micnihiisu waa b) Xayawaanka ku noolaan karo berriga iyo biyahaba t) Xayawaanka ku noolaan karo berriga iyo hawada j) Xayawaanka ku noolaan karo biyaha iyo webiga

2) Wiyisha saaladeeda / saxaradeeda wuxuu faaíido u yahay

b) Kalluunka iyo eyda t) Kalluunka iyo geela j) Kalluunka iyo dhulka

3) Wiyishu waxey dhashaa

b) 2 cunug t) 3 cunig j) 6 cunug

4) Culeyska ilmaha wiyisha markuu dhasho waa

b) 25 kg t) 35 kg j) 18 kg

41

Daayeer Apina

Labka Dheddigga Joogga 1m 80cm culayska 40 kg 25kg culayska uu ku dasho 250g 250g inta uu naasko u Jaqo 3 sano da` da uu ku qaan gaaro 1 sano 6-7 bilood sidkiisa 2 bilood inta ilmo ay dasho 1-2 ilmo inta ay da`diisu gaarto 25 sano 25 sano

Daayeerka waxa uu ka mid yahay xayawaanada naasleyda ah kuwa ugu noocyo badan. Daayeerka waxa uu ku nool yahay Afrika, Aasiya, koonfur Ameerika iyo meelo kale duwan oo aduunka ah.

Daayeerka waxa uu u kala baxaa ilaa iyo 180 nooc. Daayeerku waa wax walba cune, mar waa sida ugaadha oo kale marna waxaad arkeysaa asaga oo cunaya ama ugaarsanaya xayawaano kale.


1) Dayeerka wuxuu ilmaha caloosha ku sidaa b) 2 bilood t) 3 bilood j) 9 ilood

2) Daayeerka waa wax walba cune (waxaa loola jeedaa) b) Wuxuu cunaa cawska iyo beeraha t) Wuxuu cunaa cawska iyo kalluunka j) Wuxuu cunaa cawska iyo hilibka

42

3) Daayeerka da`diisu waxey gaartaa b) 15 sanadood t) 25 sanadood j) 20 sanadood

4) Dayeerka waxa uu ka mid yahay xayawaanada b) Xayawaanada naasleyda t) Xayawaanada xamaaratada j) Xayawanaada dhiiga qabow

Codadka xayawaanada / Eläinten äännähdykset

Oppilas kuule jonkun eläimen äänen ja täytyy arvata se ja kirjoittaa paperille. (visailu)

Ardeyga wuxuu maqlayaa cod xayawaan ka dibna wuxuu ku qorayaa warqad codka xayawaanka uu maqlay magaciisa( tartan)

Cida iyo halka

Dadka, xoolaha iyo xayawaanka waxa ay leeyahiin codad kale duwan ama dhawaaqyo kala duwan oo magacyo kala duwan loo yaqaan.

ÄÄNI

Lo´du way Cidaa Ci Lehmä Moo Dhibigu wuu Hingaadiyaa Hingaad Härkä Hihii Diiqu wuu Addiimaa Addin Kukko Kukukuukaa Hashu way Oloshaa Olol Kameli (naaras) Haahaa Digaagadu way Qaaqisaa qaaqin Kana Kuku Dameerhu way Qaylyaan qaylo Aasi hiehoo hoo Orgigu wuu Qoobaadaa qalaadaa qoobaad Vuohi (uros) Co CO CO Awrku waa Cabaadaa cabaad Kameli (uros) Khuukhuu Libaaxu wuu Gurxamaa gurxan Leijona Heeh -heeh Moroodigu wuu Mashxaradaa mashxarad Norsu qiiq Shinbiruhu way Heesaan hees Lintu qiqiqi Shinnidu way Huguntaa hugun Ampiainen Shuushuu

43

KOTISIVU 3

KUN ON KLIKKANUT TARINATALOON. VANHUSHAHMO JA LAPSET JOTKA ISTUVAT NUOTIN ÄÄRELLÄ (VANHUS LUKEE VALITTU TARINA) Waayeel iyo caruur fadhida hareeraha dabka (waayeelka wuxuu kuu sheegayaa sheekada aad doorato) Tarinatalo: Tarinataloon mennään sisälle. Talon seinäävasten kiertävät ruukut. Ruukuissa on aina yksi tarina ja se näkyy kääreenä. Kääre otetaan ruukusta ja sillon tarina tulee esille. Pidemmät tarinat lukee kertojanääni. Lyhyitä tarinoita lukevat oppilaat itse. Tarinatalon hahmona on vanhus joka ottaa kääreen ruukusta. Lapset asettuvat vanhuksen ympärille puun juurelle ja kuuntelevat hänen tarinansa.


44

Karaoke mootorit Kun tarina luetaan teksti korostuu äänitiedoston perusteella

Dawaco Wadaad ah Beri beryaha ka mid waxaa dhacday abaar. Abaartaas way le'deen (dhammaadeen) dad iyo duunyaba, duur joogtii xataa way saameysay. Reerihii way ka guureen deegaamadoodii, waxay u guureen meelaha marba roob ka da'o ama daaq lagu sheego, si xooluhu ugu noolaadaan.

Haddaba sida ay dadkuba u raadsadaan nolol, ayaa xayawaankuna u raadinayeen nolol.

Waxaa isla meeshaa ku nooleyd dacawo, dawacadii waxaa ku adkaatey siday cunto ku heli lahayd. Dawacadii waxay kortay buur dheer, si ay u arki karto bal in meelahaa cidi degan tahay. Waxay dhan walba fiirisaba waxay isha la heshay reer buuraha dhexdooda degan.

Araggaa reerku wuxuu u noqday dacawodii naruurro iyo rajo. Degdeg bay buurtii uga soo degtay oo xaggii reerka u kacday. Waxay ku dhuumatay geed carmo ah oo reerka ku dhowaa, iyadoo sugeysa inta gabbalku dhacayo.

Fiidku markay tahay ayey soo baxday, waxay ku soo wareegtay ooddii reerka ku wareegsaneyd, iyadoo meel jilicsan oo ay uga dhacdo reerka raadinaysa. Wey weydaay meel bannaan. Waxay fadhiisatay guri gadaashiisa, markiiba waxay ka maqashay sheekadii reerka, war ka farxiyey. Warkaasi wuxu ahaa, in reerka nin ka xanuusanayo, loona baahan yahay wadaad dabiiba (daaweeya).

Dacawadii waxay u soo labbisatay sidii wadaad, waxayna xidhatay khamiis, cumaamad iyo koofiyad, waxay kale oo ay ku soo tukubtay ul, si loo moodo wadaad duq ah. Kadinkii (albaabkii) ayay soo joogsatay iyadoo le ”Salaamu caleykum, war oodda naga gura marti baan ahee”.

Markiiba waa laga furay irriddii, waana lagu farxay, waayo waxay noqotay sheekhii la sugayey. Soo dhaweyn diiran ka dib, waxa lagu yiri: sheekhow si weyn baannu kuugu baahannahay, haddaad naga ogolaatana abaal gud weyn baannu ku siin. Maxaan idiin qabtaa, ayuu wadaadkii yidhi. Reerkiibaa yidhi: Waxaa naga buka nin. Haa waan fahmay, waddaadkiibaa yidhi. Kaalay soo eeg halkuu jiifo, bey reerkii yiraahdeen, ka dibna way kexeeyeen.

45

Markay dul joogsatay ninkii , ayey dacawadii ag fariisatay oo tidhi, noo kala taga aniga iyo ninka oo bannaanka nagu suga. Muddo yar ka dib, ayey dibadda ugu baxday reerkii sugayey, waxayna ku tiri: Ninka waan dabiibayaa, waxaanse u baahanahay;

1. In la qalo neef geel ah, neefka hilibkiisoo dhan la shiilo, oo weel lagu soo rido oo la ii keeno.

2. In aan lannoo soo gelin ee guriga hortiisa la soo joogsado marka la rabo, in la wareysto ninka xaaladdiisa.

3. Maalinta soddonaad ninkii oo caafimaaday loo yimaadda. Sidaa ayaa lagu ballamay, markii la gaadhay maalintii ballantu ku ekeyd ee soddonaad, ayey dawacadii kasoo baxday gurigii. Buur dusheed intay u baxday ayey dhawaaq dheer ku tidhi ”Ninka fuuray ee fuuray ee feedh geel ka weynaaday Dayo Cali sidey odhan”. Markiiba hore ayey buurtii dhinaca kale uga degtay oo baxsatay. Raggii reerku iyaga oo cadheysan oo fardo eryaya, baa markiiba ka daba tegay oo soo qabtay, illeyn ordi karimaysee , waxaa loo tegay iyadoo geed iska hoos fadhida oo hadhhadhyooneysa. Intii isla geedkii ay hoos joogtay lagu xidhxidhay, baa lagu dul shiray. Shikrii waxaa lagu go'aamiyey in xaydh la soo karkariyo oo korka lagaga shubo. Raggii waxay ku laabteen reerkii. Dacawadii oo yaabban, ayaa waxa u yimid waraabe gaajeysan oo harraaddan. Dacawadii baaa waraabihii salaantay, waraabihii oo yaabban ayaa weydiiyey. ”Yaa meeshan kugu xidhay?” Dacawadii intay qosol u dhacdey ayey tri: ”Malaha waad ka yaabtay waxa meesha igu xiray? ” ”Haa ee maxaa laguugu xiray?” Dhurwaagii baa ku celiyey . Dhacawadii iyadoo codka hoos u dhigaysa ayey tiri: ”Sidaan u naaxay ee aan u cayilay sow ma aragtid, reer abtigay baa jiilaalkii oo dhan i buulleynayey inay welina i buulleeyaan bay rabaan, aniguna in la iska kay siidaayaan rabaa, iyaguna waxay leeyihiin weli waa abaare nala joog!”

Dhurwagii baa baryo ku bilaabay isagoo leh: ” Walaal, saaxiib aan anigu ku beddelo oo adiga iska yara dhigo, maantuun.” Dacawadii oo iska xanaajineysa ayaa tidhi: ”Goor walba aniguun baada igu hinaastaa, oo waxaan haysto igu qabsataa maseyr dartii!”

Dhurwaagii oo weli tuugaya ayaa isagoo isa sii miskiinanaya yidhi: ”Imika maxaan yeelaa?” Bal iga furfur xadhkahan , ayey dacawadii ku tiri. Waraabihiina waxay ku tidhi makey ku xidhay geedkii, si fiican iskugu kay ekeysii, si la ii kaa moodo, waana innoo markale.

Durtadiiba dacawadii waxay u baxsatay meelo fogfog si aan loo sooo helin, dhurwagii oo meeshii is miskiininaya baa loo yimid, markiiba waa la gartey, waxase lala yaabay

46

doqonniimadiisa, waana la iska sii daayey, wuxuse uu ku siktay in xaydh kulul lagu shubo oo uu dub iyo diir kala siibto. Waxay soomaalidu ku maahmaahdaa ”SIR MA QABE ALLAA U SAHAN AH.”

Yhdistä sopivat sanat vetämällä viiva niiden välillä

Isla doono ereyada isku macnaha ah. Dhurwaa Degdeg

Niman Dacawo

Rag

Durbadiiba

Dhakhso

Kaxeyn

Doqon

Dibad

Dub Dabiibid

Wadid

Dayo

Nacas

Markiiba

Bannaan

Maqaar

Daaweyn

Waraabe

47

Aukkotehtävä: Kirjoita viivalle oikea sana (kirjoita kirjain kerrallaan)

Valitse okeaan vastaus / DOORO JAWAABTA SAXA AH

OGEYSIIS: (INTAANAD SUÀALAHA KA JAWAABIN SHEEKADA SI FIICAN U AKHRI / DHAGEYSO) Huomio: (ennen vastausta lue / kuuntele tarina kunnolla tai huolella)

1.Dacawadu waxay iska yeelyeeleysay: Wadaad

b. dhaktar t. wadaad j.macallin

2.Deegaankaasu wuxuu ahaa: Abaar

b. barwaaqo t. abaar j.colaad

3.Markay dawacadii reerka u timid: Lama garan

b. laga shakiyey t. lama garan j.la gartay

4.Dacawadii ninkii dabiibkiisii wey ku: Guuldareysatay

b. ku guuleysatay t. ku guuldareysatay j.ku fashilantay

5.Dacawada ujeedadeedu waxay ahayd oo keli ah: In ay cunto hesho

b. in ay cunto hesho t. in ay caawiso ninka j. in ay ka maadsato dadka

48

6. Dacawadu waa xayawaan: Khiyaano badan b. been badan t. khiyaano badan j. daacad ah

7.Dhurwaagu waa xayawaan: Doqon ah

b. daacad ah t. doqon ah j. geesi ah

8.Reerkii dacawadii way: Soo qabteen

b. iska cafiyeen t. iyagaa is canaantay j. soo qabteen

9. Sheekadani waa sheeko xariiro: Ku tiri ku teen ah

b. run ah t. dheeldheel ah j. ku tiri ku teen ah

10.Soomaalidu waxay leeyihiin sheekooyin: Fara badan

b. yar t. fara badan j. kooban

49


Dawaco Bari ayaa dawaco adhi / ari fara badan ka cuni jirtay reero meel deggan. Adhigaas / arigaas oo riyo iyo idaba lahaa. Maalin danbe ayaa dadkii meel isugu yimaadeen waxaaney ka wada hadleen sidii ay dawacadaa dhibta badan u dili lahaayeen. Waxay dadkii talo ku gaadheen / gaareen in dabin loo dhigo dawacada.

Dawacadii waxay ku dhacday dabinkii loo dhigay. Dadkii waxay ku xidheen / xireen dawacadii geed jiridiis, si looga aarsado waxey dadkii goàansadeen in dab lagu dhex rido dawacada.

Dadkii waxay soo gureen qoryo xaabo ah oo aad u badan. Waxay xaabadii ka buuxsheen god aad u weyn oo ay ka qodeen geedkii ay dawacadu ku xidhnayd / xirneyd agtiisa. Markaas ayey xaabadii dab ku huriyeen waxayna yidhaahdeen, "Aan iska tagno, oo marka dabku uu aad u shidmo ku soo noqonno oo dawacada ku dhex ridno.

Waraabe aad u gaajaysan ayaa wuxuu maqlay cidii dawacada. Markaas ayuu soo orday oo is yidhi aad ka eryatid neefka ay dilootey maanta, waraabihii wuxuu u yimi dawacadii xidhneyd / xirneyd.

Intuu yaabay ayuu yidhi / yiri: ” Naa dawaco yaa geedka kugu xiray? Markaas ayey dawacadii tidhi / tiri: ” Waxaa igu xidhay / xiray adeerkey. Waraabihii ayaa hadan yidhi / yiri ” oo muxuu kuu xidhay / xiray?” Dawacadii ayaa tiri: ” Adeerkey aad buu ii jecel yahay” Wuxuu arkay in aan caato ahay markaa wuxuu ii qalay wan weyn oo aad u buuran. Dabkaas wankaas ayaa lagu karin doonaa. Anigana waan diidanahay in aan cuno wankaas buuran oo gaajo ima hayso oo maalmahan oo dhan ayaan hilib cunaayey oo waxaan ka baqaa inaan calool xanuun ka qaado. Markii aan damcay inaan ka tagana intuu i soo qabtay ayuu geedkan igu xidhay / xiray.

Waraabihii ayaa intuu afka aad u kala qabtay illeen waa wax hilib iyo baruur jecele yidhi, "Ihi! ihi! ihi! aniga ayaa xariga kaa furaya ee aniga geedka igu xidh, si aan anigu u cuno hilibkaas adiguna uga nabad gasho."

Markii dadkii ku soo noqdeen meeshii dawacadu ku xidhnayd, si ay dabka ugu dhex tuuraan, waxay u yimaaddeen waraabe ku xidhan geedkii. Dadkii ayaa intey

50

yaabeen yidhi, "War Waraabe meeday dawacadii?" Markaas ayuu waraabihii yidhi, "aniga ayaa xarigii ka furay oo way tagtay."

Dadkii ayaa yidhi, "Oo maxaad uga furtay?" Waraabihii wuxuu yidhi, "waxay i tidhi dawacadii aniga gaajo ima hayso, ee hilibka la ii keeni lahaa adigu cun." Markaas ayey dadkii isagii dabkii ku tuureen. Sidaas ayaa waraabihii isku darsaday hunguri xumada iyo doqonnimada ku dhintay.

Aukkotehtävä: Sijoita raahaamalla sanoja tekstiin aukkoihin

Dawaco

Ku buuxi ereyadan meelaha banaan

Caato, neef, aarsado, xiray, qalay, cuno, adeerkey, gaajeysan, jiridiisa, dili,

riyo, cuni, doqonnimada, dabin, calool, nabad, hunguri, yaabeen, furay, waraabe, god, gureen, dab, dabinkii, idaba, xaabo, xaiga, diidanahay, cidii

Bari ayaa dawaco adhi / ari fara badan ka cuni jirtay reero meel deggan. Adhigaas / arigaas oo riyo iyo idaba lahaa. Maalin danbe ayaa dadkii meel isugu yimaadeen waxaaney ka wada hadleen sidii ay dawacadaa dhibta badan u dili lahaayeen. Waxay dadkii talo ku goáan gaadheen / gaareen in dabin loo dhigo dawacada.

Dawacadii waxay ku dhacday dabinkii loo dhigay. Dadkii waxay ku xidheen / xireen dawacadii geed jiridiisa, si looga aarsado waxey dadkii goàansadeen in dab lagu dhex rido dawacada.

Dadkii waxay soo gureen qoryo xaabo ah oo aad u badan. Waxay xaabadii ka buuxsheen god aad u weyn oo ay ka qodeen geedkii ay dawacadu ku xidhnayd / xirneyd agtiisa. Markaas ayey xaabadii dab ku huriyeen waxayna yidhaahdeen, "Aan iska tagno, oo marka dabku uu aad u shidmo ku soo noqonno oo dawacada ku dhex ridno.

Waraabe aad u gaajeysan ayaa wuxuu maqlay cidii dawacada. Markaas ayuu soo orday oo is yidhi aad ka eryatid neefka ay dilootey maanta, waraabihii wuxuu u yimi dawacadii xidhneyd / xirneyd.

Intuu yaabay ayuu yidhi / yiri: ” Naa dawaco yaa geedka kugu xiray? Markaas ayey dawacadii tidhi / tiri: ” Waxaa igu xidhay / xiray adeerkey. Waraabihii ayaa hadana yidhi / yiri ” oo muxuu kuu xidhay / xiray?” Dawacadii ayaa tiri: ”

51

Adeerkey aad buu ii jecel yahay” Wuxuu arkay in aan caato ahay markaa wuxuu ii qalay wan weyn oo aad u buuran. Dabkaas wankaas ayaa lagu karin doonaa. Anigana waan diidanahay in aan cuno wankaas buuran oo gaajo ima hayso oo maalmahan oo dhan ayaan hilib cunaayey oo waxaan ka baqaa inaan calool xanuun ka qaado. Markii aan damcay inaan ka tagana intuu i soo qabtay ayuu geedkan igu xidhay / xiray.

Waraabihii ayaa intuu afka aad u kala qabtay illeen waa wax hilib iyo baruur jecele yidhi, "Ihi! ihi! ihi! aniga ayaa xariga kaa furaya ee aniga geedka igu xidh, si aan anigu u cuno hilibkaas adiguna uga nabad gasho."

Markii dadkii ku soo noqdeen meeshii dawacadu ku xidhnayd, si ay dabka ugu dhex tuuraan, waxay u yimaaddeen waraabe ku xidhan geedkii. Dadkii ayaa intey yaabeen yidhi, "War Waraabe meeday dawacadii?" Markaas ayuu waraabihii yidhi, "aniga ayaa xarigii ka furay oo way tagtay."

Dadkii ayaa yidhi, "Oo maxaad uga furtay?" Waraabihii wuxuu yidhi, "waxay i tidhi dawacadii aniga gaajo ima hayso, ee hilibka la ii keeni lahaa adigu cun." Markaas ayey dadkii isagii dabkii ku tuureen. Sidaas ayaa waraabihii isku darsaday hunguri xumada iyo doqonimada ku dhintay.

Sanaristikko: Vaaka- tai pystysuunta sanat annetaan valmiiksi (tarinan sanoja perusmuotana) oppilas täyttää sanaristikko

Shax: ku buuxi shaxda ereyadii ku jiray sheekada JIIF ama JOOG Shax:

Riyo, ido, dil, dabin, jirrid, aarsasho, dab, xaabo, god, gaajo, neef, adeer, caato, qalid, calool, xarig, nabad, waraabe

Tusaale Vihje

Magaca kale ee loo yaqaan dhurwaaga. Waraabe

Xoolaha waa la gowracaa. Qalid

Qofka ama xoolaha cuntada markey meesha ay gasho. Calool

Xoolaha ayaa lagu xeraa si aysan u baxsan. Xarig

Ereyga lidka ku ah buuran. Caato

52

Ereyga lidka ku ah dagaal. Nabad Aargudsasho. Aarsasho

Cuntada ayaa lagu karsadaa. Dab

Dhulka marka la qodo. God

Geedaha laamahooda marka la soo ururiyo ka dib la rabo in la shido. Xaabo

Geedka inta dhulka ka sareysa geedkuna ku taagan yahay. Jirrid

Xayawaan marka la rabo in la qabto ayaa loo dhigaa. Dabin

Aabahaa walaalkiis. Adeer

Marka wax nool nafta laga jaro. Dil Xoolaha Soomaalida ay dhaqdaan mid ka mid ah oo madax madow. Ido

Xoolaha Soomaalida ay dhaqdaan mid ka mid ah. Riyo

53


Diin iyo bakeyle Beri ayaa waxaa isu faanay diin iyo bakeyle.

Diin: War bakeylow ma ila tartami kartaa?

Bakeyle: Ma aniga ayaad i leedahay ma ila tartami kartaa?

Diin: Haa adiga naftaada ayaan ku leeyahay.

Bakeyle: War diinow aniga ilama tartami kartidee ceebtaada iska aamus yaan lagu maqline.

Diin: Bakeylow aniga igama orord badnid ee aan raadsano xeywaan kale oo garsoore noo noqda.

Bakeyle: War waxaan ku leeyahay waa kaa orod badiyaa ee meel iska joog.

Diin: Ma aniga ayaad sidaas i leedahay ? Car hadaanan cabsaneynin / baqeynin noo geey daanyeerkaas.

Bakeyle: Daanyeerow waxaan rabnaa inaad garsoore noo noqoto, waxaan rabaa inaan la tartamo bakeylahan.

Daanyeer: Arintan aniga waan la yaabay oo diin ayaa la tartamaayo bakeyle. Waxaan idin sameynayaa xariiq uu tartanka ka bilowdo iyo tartanka meesha uu ku dhamaanaayo. Diyaar ma tihiin KOW LABA SADDEX

Bakeyle: HA HA looma baahno inaan la tartamo si fudud ayaan ugu badin karaa laakiin marka hore aan wax yar seexdo oo markaan ka kaco ayaan ka daba tagi doonaa.

Bakeylihii wuu seexaday laakiin diinka ma itaagin oo tartankii ayuu iska watay asagoo tartiibkiisa isaga socda ilaa uu ka gaarayo meesha uu tartanka ku dhamaanaayo.

54

Bakeylihii markuu ka kacay hurdada ayuu si degdeg ah u orday oo isku dayey inuu gaaro mesha tartanka uu ku dhamaanayey laakiin waxaa hormaray oo guushii raacday diinka.


Diin iyo bakeyle


hurdadii, istaagin, tartami, leedahay, xariijin / xariiq, laba, seexdo, orod, fudud, yaabay, haa, tartami, faanay, seexday, dhamaado, dhamaanayey,

garsoore, orod Beri ayaa waxaa isu faanay diin iyo bakeyle.

Diin: War bakeylow ma ila tartami kartaa?

Bakeyle: Ma aniga ayaad i leedahay ma ila tartami kartaa?

Diin: Haa adiga naftaada ayaan ku leetahay.

Bakeyle: War diinow aniga ilama tartami kartidee ceebtaada iska aamus yaan lagu maqline.

Diin: Bakeylow aniga igama orod badnid ee aan raadsano xeywaan kale oo garsoore noo noqda.

Bakeyle: War waxaan ku leeyahay waan kaa orod badiyaa ee meel iska joog.

Diin: Ma aniga yaad sidaas i leedahay ? Car hadaanan cabsaneynin / baqeynin noo geey daanyeerkaas.

Bakeyle: Daanyeerow waxaan rabnaa inaad garsoore noo noqoto, waxaan rabaa inaan la tartamo bakeylahan.

Daanyeer: Arintan aniga waan la yaabay oo diin ayaa la tartamaayo bakeyle. Waxaan idin sameynayaa xariijin uu tartanka ka bilowdo iyo tartanka meesha uu ku dhamaanaayo. Diyaar ma tihiin KOW LABA SADDEX

55

Bakeyle: HA HA looma baahno inaan la tartamo si fudud ayaan ugu badin karaa laakiin marka hore aan wax yar seexdo oo markaan ka kaco ayaan ka daba tagi doonaa diinka .

Bakeylihii wuu seexday laakiin diinka ma istaagin oo tartankii ayuu iska watay asagoo tartiibkiisa isaga socda ilaa uu ka gaarayo meesha tartanka ku dhamaado.

Bakeylihii markuu ka kacay hurdadii ayuu si degdeg ah u orday oo isku dayey inuu gaaro mesha tartanka uu ku dhamaanayey laakiin waxaa hormaray oo guushii raacday diinka.

Aukkotehtävä: Kirjoita viivalle oikea sana (kirjoita kirjain kerrallaan) Ka jawaab suàalahan / Vastaa kysymykset

1) Xeywaankee rabay in lala tartamo? Diinka

b) Daanyeerka t) Diinka j) Bakeylaha

2) Xeywaankee rumeysnaa inuu tartanka ku gulleysanayo? Bakeylaha

b) Doofaarka t) Bakeylaha j) Dinka

3) Xeywankee ayaa garsoore ka ahaa tartanka? Daanyeerka

b) Daanyeerka t) Dameer j) Dawacada

4) Xeywaankee seexday intuu tartanka socday? Bakeylaha

b) Doofaarka t) Shimbirta j) Bakeylaha

56

5) Xeywaankee ku guuleystay tartanka? Diinka

b) Jeerta t) Diinka j) Dawacada


Shax: ku buuxi shaxda ereyadii ku jiray sheekada JIIF ama JOOG Shax

Hurdo, istaag, tartan, xariiq, seexasho, orod, fudud, yaab, garsoore Tusaale Vihje

Xariijin magaca kale ee loo yaqaan. Xariiq

Erey la micna ah baratan. Tartan

Marka indhaha leysku qabto. Hurdo

Ereyga lidka ku ah fadhi. Istaag

Erey lid ku ah socod iyo istaag. Orod Qofka xaqa soora. Garsoore

Degdeg badan. Fudud

Qofka marka uu dhinaciisa dhulka dhigo. Seexasho

Markaad aragto wax aadan weligaa arag. Yaab

57


Khiyaano Bari baa waxaa jiri jiray xayawaan badan oo wada lahaa qaalin geel ah. Xayawaankaasi waxay kala ahaayeen Dawaco, Libaax, Mas, iyo Bakayle, iyo waliba waxaa kaloo la lahaa Dab iyo Biyo.

Dawacadu waxay ahayd mid khiyaano badan. Maalin maalmaha ka mid ah ayaa waxaa dhacday in dawacadii ay maskii ku tiri, “Waryaa Masow, libaaxu wuxuu rabaa in uu na wada cuno kadibna qaato qaalinta kaligiis; markaa orodoo soo dil.” Markaa maskii sidii ayuu sameeyay oo libaaxii ayuu soo dilay.

Haddana dawacadii waxay u tagtay dabkii, waxayna ku tiri, “Waryaa, maskii wuxuu dilay libaaxii, haddana wuxuu rabaa in uu na wada dilo; markaa orodoo soo gub.” Dabkii sidii ayuu sameeyay oo wuxuu gubay maskii.

Dawacada hadana waxey u tagtay biyahii oo ku tiri dabka soo dami ama anaga ayuu na gubi doonaa, biyihii sidii ayuu sameeyey oo dabkii wuu damiyey biyihiina waxey noqdeen kuwo uumi noqda.

Kama dambeyntii waxaa isku soo haray dawacadii iyo bakaylihii. Maalin maalmaha ka mid ah ayay waxay wada wateen qaalintii geelka. Waxaa hor socday qaalintii geela bakaylihii, gadaalna waxaa socday dawacadii.

Qaalintii geela ayey dawacada dabada wax uga dhufatay. Waxay is tiri, “Qaalinta geela waxey harraantinaysaa bakaylaha oo hor socday,” laakiin iyadii ayay harraantisay oo qaalinta geela gadaal ka socotay. Sidii ayay ku dhimatay. Halka waxaa qaalintii ku qaatay bakaylihii.

58


Magacyadan qodobka ku haboon raadi Xayawaan -ha

Mas -a

Dawaco -ka

Dab -sha

biyo -da

Geel -ga

Bakeyle -ta

59


Khiyaano

Ku buuxi ereyadan meelaha banaan Haraantineysaa, dami, uumi, khiyaano, dab, kaligiis, dil, haraantisay, geel, mas, gubay, damiyey, dawaco, cuno, bakeylihii, libaax, dhufatay, wada, dilay, biyo

Bari baa waxaa jiri jiray xayawaan badan oo wada lahaa qaalin geel ah. Xayawaankaasi waxay kala ahaayeen dawaco, libaax, mas iyo bakeyle, iyo waliba waxaa kaloo la lahaa dab iyo biyo.

Dawacadu waxay ahayd mid khiyaano badan. Maalin maalmaha ka mid ah ayaa waxaa dhacday in dawacadii ay maskii ku tiri, “Waryaa Masow, libaaxu wuxuu rabaa in uu na wada cuno ka dibna qaato qaalinta kaligiis, markaa orodoo soo dil.” Markaa maskii sidii ayuu sameeyay oo libaaxii ayuu soo dilay.

Haddana dawacadii waxay u tagtay dabkii, waxayna ku tiri, “Waryaa, maskii wuxuu dilay libaaxii, haddana wuxuu rabaa in uu na wada dilo; markaa orodoo soo gub.” Dabkii sidii ayuu sameeyay oo wuxuu gubay maskii.

Dawacada hadana waxey u tagtay biyahii oo ku tiri dabka soo dami ama anaga ayuu na gubi doonaa, biyihii sidii ayuu sameeyey oo dabkii wuu damiyey. Biyihiina waxey noqdeen kuwo uumi noqda.

Kama dambeyntii waxaa isku soo haray dawacadii iyo bakeylihii. Maalin maalmaha ka mid ah ayay waxay wada wateen qaalintii geelka. Waxaa hor socday qaalintii geela bakaylihii, gadaalna waxaa socday dawacadii.

Qaalintii geela ayey dawacada dabada wax uga dhufatay. Waxay is tiri, “Qaalinta geela waxey haraantineysaa bakaylaha oo hor socday,” laakiin iyadii ayay haraantisay oo qaalinta geela gadaal ka socotay. Sidii ayay ku dhimatay. Sidaas waxaa qaalintii ku qaatay bakeylihii.

60



Haraanti, uumi, khiyaano, geel, mas, qaalin, gubid, damin, cunid, bakeyle, libaax, biyo

Tusaale Vihje

Xoolaha ay soomalida dhaqdaan mid ka mid ah qoortiisa dheer tahay. Geel

Xamaarato sun leh. Mas

Dabka marka lagu shubo biyo. Damin

Xayawaan orod badan oo dhaa dhaadheer. Bakeyle

Boqorka xayawaanka. Libaax

Dabka marka wax lagu rido. Gubid

Marka aad wax cuneyso. Cunid

Lugta markaad ku dhufato. Haraanti

Haraad markuu ku hayo waxa aad cabto. Biyo

Geel da`yar. Qaalin

Biyaha marka ay karkarayaan waxa ka soo baxa. Uumi

Wax aan jirin marka aad sheegto ka dibna aad wax ku hesho. Khiyaano

61


LIBAAX IYO JIIR (DOOLI) Maalin maalmaha ka mid ah ayaa libaax meel seexday, isagoo meeshii hurda ayaa waxaa soo ag maray jiir (dooli) markaas libaaxii hurdada ayuu ka kacay oo wuxuu gacantiisa weyn ku soo qabtay jiirkii (dooligii) wuxuu ku dhahay libaaxii jiirkii (dooligii) war maxaad hurdada igaga kicisay?

Jiirkii (dooligii) ayaa yiri war libaaxow waad iga xoog weyn tahay ee ha i dilin maalin ayaan ku caawin doonaa, libaaxii wuu layaabay wuxuuna i yiri jiirow (dooliyow) adigoo intaa la eg oo sidaas u yar maa aniga oo ah boqorka xeywaanka i caawin kartaa, ka dib libaaxii waa iska sii daayey jiirkii (dooligii).

Waxaa dhacday maalin maalmaha ka mid ah in libaaxii isagoo meel maraya ku dhacay DABIN meel loo dhigay, markaas libaaxii wuu qeyliyey wax walba ayuu sameeyey si uu dabinta uga baxo laakiin wuu ka bixi waayey.

Libaaxii asagoo yaaban oo is dhahaaya maanta waa lagu dilayaa oo dadkii dabintaan kuu dhigay wey soo dhaw yihiin ayaa waxaa u yimid jiirkii (dooligii) markaas ayuu jiirkii (dooligii) ku yiri: War libaaxow maxaa kugu dhacay? Markaas ayuu libaaxii ku yiri ma u arkeysid miyaa inaan ku dhacay dabintan la ii dhigay, markaasuu jiirkii (dooligii) qoslay oo yiri anigaa kaa bixinaayo libaaxow dabintaan laguu dhigay, markaas libaaxii oo yaaban ku yiri sidee ayaad igaga bixin kartaa dabintan aan ku jiro?

Aniga oo kaa xoog weynba waan ka bixi waayey!!!!!!!! Jiirkii (dooligii) ayaa wuxuu bilaabay inuu ilkahiisa yar-yar ku goo gooyo shabaqii uu ku jiray libaaxa halkaas ayuu libaaxii dabintii (shabaqii) kaga baxay. Libaaxii oo faraxsan ayaa jiirkii (dooligii) la hadlay oo ku yiri: Weligey isma dhihin anigoo libaax ah ayaa jiir (dooli) intaas la eg i caawin kara, laakiin waad i caawisay waadna ku mahadsan tahay maalin maalmaha ka mid ah ayaan adigana kuu abaal gudi doonaa.

Soomaalida waxey ku maahmaahdaa: WAX YAR TARE MOOYEE WAX MA TARE MA JIRO.

62


LIBAAX IYO JIIR (DOOLI)


Boqorka, layaabay, caawin, kacay, yaaban, dilayaa, dabin, hurda, kicisay, ilkihiisa, bixi, faraxsan, shabaqii, xoog, gacantiisa, seexday, ag, yar, qeyliyey,

qoslay, abaal Maalin maalmaha ka mid ah ayaa libaax meel seexday, isagoo meeshii hurda ayaa waxaa soo ag maray jiir (dooli) markaas libaaxii hurdada ayuu ka kacay oo wuxuu gacantiisa weyn ku soo qabtay jiirkii (dooligii) wuxuu ku dhahay libaaxii jiirkii (dooligii) war maxaad hurdada igaga kicisay? Jiirkii (dooligii) ayaa yiri war libaaxow waad iga xoog weyn tahay ee ha i dilin maalin ayaan ku caawin doonaa, libaaxii wuu qoslay wuxuuna yiri jiirow (dooliyow) adigoo intaa la eg oo sidaas u yar maa aniga oo ah boqorka xeywaanka i caawin kartaa, ka dib libaaxii waa iska sii daayey jiirkii (dooligii).

Waxaa dhacday maalin maalmaha ka mid ah in libaaxii isagoo meel maraya ku dhacay dabin meel loo dhigay, markaas libaaxii wuu qeyliyey wax walba ayuu sameeyey si uu dabinta uga baxo laakiin wuu ka bixi waayey, libaaxii asagoo yaaban oo is dhahaaya maanta waa lagu dilaa oo dadkii dabintaan kuu dhigay wey soo dhaw yihiin ayaa waxaa u yimid jiirkii (dooligii) markaas ayuu jiirkii (dooligii) ku yiri: War libaaxow maxaa kugu dhacay? Markaas ayuu libaaxii ku yiri ma arkeysid miyaa inaan ku dhacay dabintan la ii dhigay, markaasuu jiirkii (dooligii) qoslay oo yiri anigaa kaa bixinaayo libaaxow dabintaan laguu dhigay, markaas libaaxii oo yaaban ku yiri sidee ayaad igaga bixin kartaa dabintan aan ku jiro? Aniga oo kaa xoog weynba waan ka bixi waayey!!!!!!!! Jiirkii (dooligii) ayaa wuxuu bilaabay inuu ilkihiisa yar-yar ku goo gooyo shabaqii uu ku jiray libaaxa halkaas ayuu libaaxii dabintii (shabaqii) kaga baxay. Libaaxii oo faraxsan ayaa jiirkii (dooligii) la hadlay oo ku yiri: Weligey isma dhihin anigoo libaax ah ayaa jiir (dooli) intaas la eg i caawin kara, laakiin waad i caawisay waadna ku mahadsan tahay maalin maalmaha ka mid ah ayaan adigana kuu abaal gudi doonaa.

Soomaalida waxey ku maahmaahdaa: WAX YAR TARE MOOYEE WAX MA TARE MA JIRO.

63


Shax: ku buuxi shaxda ereyadii ku jiray sheekada JIIF ama JOOG

Shax Seexasho, hurdo, kicid, gacan, xoog, caawimid, boqor, yaabid, dil, ilko, shabaq, farxad, abaal

Tusaale Vihje

Qofka marka uu dhinaciisa dhulka dhigo. Seexasho

Marka wax aadan weligaa arkin aad aragto. Yaabid

Madax ama qof u taliya wadan. Boqor

Xubin ka mid ah jirka qofka. Gacan

Marka wax nool nafta laga jaro.Dil

Erey la micna ah jiif. Hurdo

Xayawanaada ama kalluunka ayaa lagu dabaa. Shabaq Qof markaad ixsaan u sameyso asagana kuu ixsaan sameeya. Abaal

Imtixaanka markaad nambar fiican keento waxa aad dareemeso. Farxad

Erey la micno ah toosid. Kicid

Hilibka ayaad ku goosataa. Ilko Kaalmeyn. Caawimid

Erey lid ku ah tabar darida. Xoog

64

Oppilas lukee tarina itse

Nin safar ah Beri baa nin safar ahi reer u soo hoyday, wuxuu ninku u sheegay reerka uu martida u ahaa in uu u socdo meel aad u fog. Wuxuu reerkii u keenay ninkii safarka ahaa gogol uu ku seexdo. Sidii caadada ahayd marti soor ayaa loo diyaariyey, oo markii ay xoolihii soo xeroodeen ayuu reerkii u qaleen neef shilis, inta ay si fiican u kariyeen ayaa loo keenay hilibkii oo dhan, iyo caano badan. Ninkii cuntadii loo keenay oo dhan wuu dhameeyey oo waxba kama uu reebin.

Ninkii guriga lahaa wuxuu weydiiyey ninkii safarka ahaa ujeedada safarkiisa. Markaas ayuu yidhi, "Waxaan tegayaa dhakhtar oo caloosha ayaa la’iga hayaa, cuntaduna way iga xidhan tahay." Ninkii guriga lahaa intuu yaabey ayuu yidhi, "ma adiga ayaa cuntadu kaa xidhan tahay?" Markaa suu yidhi, "Haa." Markaa wuxuu yidhi, "Waxaan kaa codsanayaa in aanad isoo marin marka dhakhtarku cuntada kuu soo furo." Ninkii aad ayuu ula yaabay ninka neef cunay hadhow marka la soo daweeyo waxa uu cuni doono. Ninkii martida loo ahaa wuxuu yidhi, "Malaha toban neef ayuu cuni doonaa marka uu soo noqdo."

65


Nin safar ah


Kariyeen, ujeedada, dhaqtarka, cuntada, gogol, hoyday, safar, fog, martida, shilis, furo, xiran, reebin, codsanayaa

Beri baa nin safar ahi reer u soo hoyday, wuxuu ninku u sheegay reerka uu martida u ahaa in uu u socdo meel aad u fog. Wuxuu reerkii u keenay ninkii safarka ahaa gogol uu ku seexdo. Sidii caadada ahayd marti soor ayaa loo diyaariyey, oo markii ay xoolihii soo xeroodeen ayuu reerkii u qaleen neef shilis, inta ay si fiican u kariyeen ayaa loo keenay hilibkii oo dhan, iyo caano badan. Ninkii cuntadii loo keenay oo dhan wuu dhameeyey oo waxba kama uu reebin.

Ninkii guriga lahaa wuxuu weydiiyey ninkii safarka ahaa ujeedada safarkiisa. Markaas ayuu yidhi, "Waxaan tegayaa dhaqtar oo caloosha ayaa la’iga hayaa, cuntaduna way iga xiran tahay." Ninkii guriga lahaa intuu yaabey ayuu yidhi, "ma adiga ayaa cuntada kaa xidhan tahay?" Markaa suu yidhi, "Haa." Markaa wuxuu yidhi, "Waxaan kaa codsanayaa in aanad isoo marin marka dhakhtarku cuntada kuu soo furo." Ninkii aad ayuu ula yaabay ninka neef cunay hadhow marka la soo daweeyo waxa uu cuni doono. Ninkii martida loo ahaa wuxuu yidhi, "Malaha toban neef ayuu cuni doonaa marka uu soo noqdo."

66



Karin, ujeeddo, dhaqtar, cunto, gogol, hoyasho, safar, fog, marti, shilis, codsasho

Tusaale Vihje

Sababta uu meesha ugu socday. Ujeedo

Qofka dadka ama xayawaanka daweeya. Dhaqtar

Waxa la cuno. Cunto

Dhulka ayaa la furaashaa. Gogol

Qof meel ka tagaya meel kale u socda. Safar

Meel aan dhaweyn. Fog

Xoolo buuran. Shilis

Qof ku soo booqday. Marti

Weydiisasho. Codsasho

Cuntada marka la diyaarinayo. Karin

Qof kuu yimid oo habeenkaa kula joogaya. Hoyasho

67

Oppilas lukee tarina itse

QALANJO IYO HAL Beri waxaa saaxiib iyo jaar ahaa qalanjo (maroodi) iyo hal (ged). Labadooduba waxay kala haysteen nirig iyo maroodi yar. Hasha iyo qalanjada waxaa ka dhexeeyey deris wanaag. Way is caawin jireen oo marka ay midi meel u foofto ee u daaq tagto, waxay ta kale sii ilaalin jirtey carruurta. Maalin maalmaha ka mid ah ayey qalanjadii u fooftay meel durugsan, sidii caadadooda ahayd waxay uga tagtay ilmaheedii hashii iyo nirigtii inu la sii joogo.

Cabbaar ka dib ayey hashii ku jeedsatay inay geedaha baarkooda cunto, nirigtii iyo maroodigii yaraana waxay ciyaarayeen legdin. Mar danbe waxay hashii aragtay maroodigii yaraa oo jiifa iyo nirigtii oo ku dul rabbaaseysa (bood boodeysa).

Hashii markey soo dul joogsatay waxay u maleysay inuu maroodiga yari dhintay. Hashii waxay gacanta qabsatay, si ay meesha uga baxsato inta aanay qalanjadii ku soo noqon. Waxay bilowday hashii sidii ay u heli lahayd cid magan gelisa. Waxay martay meelo badan iyo cido badan iyadoo weydiisaneysa in ay ka celiyaan maroodi careysan. Mid kasta wuu diiday inu caawiyo hashii. Ugu danbeyntii waxay u tegtay dabagaale iyadoo ku “may maashaa may marqataa maroodi cag weyn mayga celisaa”. Markiiba dabagaallihii wuu yeelay, wuxuna ku yiri orda ku dhuunta keynta dhexdeedda, aniga maroodiga shaqo la yaqaan ka qabanayee. Islamarkiiba iyagoo hashii iyo nirigtii keynta ku dhuumanaya, waxaa soo marey geelal geeddi oo meel kale ku sii socda, iyagu kuwii bey iska raaceen.

Maroodigii markuu yimi gurigii wuxuu la yaabay waxa ku dhacay hashii iyo nirigtii, wuxuuna bilaabay inuu raadkooda guro oo uu soo ogaado halkey tegeen iyo saaxiibadeed waxa ku dhacay, iyadoo ka werwereysa. Waxyar ka dib waxaa soo gaartay dabaagaalihii maroodigii yaabbanaa.Wuxuuna weydiiyey inuu waxba hal iyo nirig arkay.Dabagaalihii wuxuu u sheegay in ay buurtaa joogaan,maroodigii meeshii buu tegay ,waxna se ma soo helin. Maroodigii wuxuu ku soo noqday dabagaallihii. Marlabaad ayuu ku ceshay oo yidhi waar buurtaa ma joogaane taa kale orod ka soo fiiri. Wax yar ka dib ayuu maroodigii haddana ku soo noqday dabagaalihii, isagoo aad u careysan yirina; war ma anigaad igu ciyaareysaa. Dabagaalihii wuxu ugu wareegay geed cadaada, Maroodigiina wuu daba orday. Dabagaaluhu intuu ordayaba wuxuu ku heesayey “Maroodi, maroodi, maroodi cadhoole markii col la sheego cadaada ku meere hashii cosob meeday”. Maroodigii oo daallan ayaa istaagey,

68

dabagaallihiina wuxu ku yiri horta maroodiyow intaad aniga i eryaneyso miyaad iska goysid takarta dabada kaa qaniinsan.

Maroodigii isagoo tuugaya ayuu yir; walaalo anigu ma gaari karo in aan iska jaree, I caawi oo iga soo jar takarta. Dabagaallihii markiiba dabadii ayuu dalaq yiri wuxuna bilaabay inu jarjaro Midhicirkii maroodiga. Intuu jarjarayeyna wuxuu lahaa xaydha dhaaf xiidanka goo,xaydha dhaaf xididka goo. Maroodigu oo ooyaya ayaa yiri waar iga soo bax. Dabaagaallihiina wuxuu yiri halkee ka baxaa. Maroodigi wuxu yiri halkaad iga gashay ka soo bax.

Dabagaallihii wuxu u yiri´ ma meesha saxaradu soo maro! May May. Maroodigii ;Afka ka soo bax Dabagaalle; Meesha Huurada ka buuxdo May may. Maroodigii, sanka ka soo bax. Dabagaalle; Meesha duufku ka buuxo, May, may. Maroodigii; Meeshaad rabto ka soo bax. Dabagaalihii wuxuu dalooliyey caloosha oo uu ka soo baxay. Islamarkiina wuxuu dabagaallihii baadi doonay hashii iyo nirigtii. Waxbase ma soo helin.Waxaa lawariyey in uu weli dabagaalluhu baadigoobkii ku jiro, marba geed ayuu isku kor taagaa isagoo dadka weydiinaya: Waxba hal iyo nirig baadi ah ma aragteen!


QALANJO IYO HAL


Rabaabeysa (boodboodeysa), fog, baarkooda, dabagaalle, diiday, geeddi, magan, careysan, dhintay, dhuunta, foofto, caawin, nirig, deris, daaq, legdin,

weydiisaneysa, raadkooda, careysnaa, maroodi, baxsato Beri waxaa saaxiib iyo jaar ahaa qalanjo (maroodi) iyo hal (geel). Labadooduba waxay kala haysteen nirig iyo maroodi yar. Hasha iyo qalanjada waxaa ka dhexeeyey deris wanaag. Way is caawin jireen oo marka ay midi meel u foofto ee u daaq tagto, waxay ta kale sii ilaalin jirtey carruurta. Maalin maalmaha ka mid ah ayey qalanjadii u fooftay meel durugsan , sidii caadadooda ahayd waxay uga tagtay ilmaheedii hashii iyo nirigtii inu la sii joogo.

Cabbaar ka dib ayey hashii ku jeedsatay inay geedaha baarkooda cunto, nirigtii iyo maroodigii yaraana waxay ciyaarayeen legdin. Mar danbe waxay hashii

69

aragtay maroodigii yaraa oo jiifa iyo nirigtii oo ku dul rabaabeysa (boodboodeysa).

Hashii markey soo dul joogsatay waxay u maleysay inuu maroodiga yari dhintay. Hashii waxay gacanta qabsatay nirigtii, si ay meesha uga baxsato inta aanay qalanjadii ku soo noqon. Waxay bilowday hashii sidii ay u heli lahayd cid magan gelisa.

Waxay martay meelo badan iyo cido badan iyadoo weydiisaneysa in ay ka celiyaan maroodi careysan. Mid kasta wuu diiday inuu caawiyo hashii. Ugu danbeyntii waxay u tegtay dabagaalle iyadoo ku “may maashaa may marqataa maroodi cag weyn mayga celisaa”. Markiiba dabagaallihii wuu yeelay, wuxuna ku yiri orda ku dhuunta keynta dhexdeedda, aniga maroodiga shaqo la yaqaan ka qabanayee. Islamarkiiba iyagoo hashii iyo nirigtii keynta ku dhuumanaya, waxaa soo marey geelal geeddi oo meel kale ku sii socda, iyagu kuwii bey iska raaceen.

Maroodigii markuu yimi gurigii wuxuu la yaabay waxa ku dhacay hashii iyo nirigtii, wuxuuna bilaabay inuu raadkooda guro oo uu soo ogaado halkey tegeen. Waxyar ka dib waxaa soo gaaray dabbagaalihii maroodigii careysnaa. Wuxuuna weydiiyey halkey joogto hashan uu raadkeeda ku joogaa.



Magan, Raad, Dhuumanayaa, Maashaa, Cabbaar, Geeddi, Caawin, Cido, Baadi

Tusaale Vihje

Baadi. Lumay, dhumay Caawin. Kaalmeyn Geeddi. Guurid Dhuumanaya. Is qarinaya Maashaa. Lisataa Magan. Ilaalin Raad. Sawirka lugtu ku sameyasa carrada Cido. Reero, qolyo, dad Cabbaar= Wax yar ka dib

70


CIGAAL SHIIDAAD Cigaal Shiidaad waxaa uu ahaa nin nabadda jecel, laakiin waxaa lagu tilmaami jirey nin caan ku ahaa xagga fuleynimada. Sidaa darteed, sheekooyinkiisu waxaa, ay u badan yihiin kuwan ka hadlaya fulaynimadiisa.

Waxa la yiri, Cigaal Shiidaad oo tukanaya ayaa nayl xaggiisa u soo carartay. Cigaal ayaa boodey oo salaaddii ka baxay. Waxaa uu u cararay dhinicii nayshii u carartay. Cigaal iyo nayshii oo is daba ordaya ayaa ku xerooday gurigii reerka. Cambaro oo ahayd islaantii cigaal ayaa dibadda uga soo booddey aqalkeedii oo weydiisay. “War Cigaal maxaa ku eryanaya”? Cigaal inta uuu dib eegay ayaa uu ku jawaabey. “Bahalkaan madaxa madoobi waxaa u ka ordayo ayaan aniguna ka ordayaa”. Bahalka ma taqaan? Waxaa uu sheegayo waa nayshii.

Beri kale cigaal wuxuu ka yimid safar, intii uu ka soo socday magaalada, waxaa dhexda ugu dhacay gabbalkii oo dhulkiibaa mugdi noqday. Cigaal markiiba waa shakiyey oo in bahal ama cadow kale meelahaa ku sugayaan ayuu u maleeyey. Illeyn waa cigaaloo waa nin digtoone , wuxuu bilaabay in uu dhaqaaq joogsado oo shanqadha dhegeysto. Wax yar markuu sidii ahaa oo neecawdii fiidkuna blaabatay, waxay dabeyshii ruxday laamihii geedaha. Durtaba cigaal cabsidii baa ku sii korodhay, wuxuu aad iyo aad u fiiriyey hortiisa. wuxuu sheed ka arkay wax meel taagan oo uu u kala saari waayey geed iyo bahal. Wuxuu bilaabay gabbasho iyo is ilaalin, habeenkii oo dhan wuu is ilaalinayey. Markii waagii beryay ee dhulkii iftiimay,wuxuu arkay wixii uu xalay oo dhan ka baqayey in ay ahayd jirrid qallalan. Isagoo aad u careysan ayuu xaggii jirridda u dhaqaaqay, markuu dul tageyna intuu warankiisii ku muday ayuu yiri;Ma waxaan ku moodayey , mise waxaad noqotay mise waxaan loo noqon doonin!! Waxaan ku moodayay bahal dad cun ah, waxaadse noqotqy jirrid geed oo weliba qallashay. Waxaanse loo noqon doonin waa socod habeen.

71

Kirjoita R jos on oikean ja B jos on taru

KU qor R hadii ay run tahay, B hadii ay been tahay. 1 Nayshu waxa ay ka baqday waraabe. B

2 Cigaal waxaa uu karinaayey cunto. B

3 Cigaal waxa uu ka daba orday nayshii. B

4 Nayshii ayaa daba oroday Cigaal. R

5 Cigaal waa uu baqay. R

6 Cigaal waxaa soo weeraray waraabe. B

7 Cigaal iyo nayshii waxaa ay galeen gurigii. R

8 Magaca xaaska Cigaal waxaa la oran jirey Cibaado. R

9 Cigaal xaaskiisu waxaa ay karinaysay cunto. R

10 Cigaal xoog ayaa uu u orday. R


Isku beeg erayadan iyo macnahooda

Eray Macnahiisa

Baraar Cigaal

Bahal Galay

Xerooday Naxay

Diday Naylo

Fuley Wara

72


1.Cigaal habeenkii wuu baqay

b. roob baa da`ayey roob. t. wuxuu maqlay ci`libaax. j. mugdi(madow) buu ahaa.

2.Habeenaa cigaal wuxuu ka yimid

b. saaxiibkii. t.safar j.hooyadii.

3. Wixii cigaal ka baqayey wuxuu ahaa

b. nin. t.bahal. j.geed.

4.Cigaal waa nin aad

b. isku ilaaliya. t.fulay ah. j. fariid ah

5.Sheekooyinka cigaal waa

b. lagu qoslaa. t.laga cabsadaa j.lagu madadaashaa.

73

Aukkotehtävä: Sijoita raahaamalla sanoja tekstiin aukkoihin Erayadan ku buuxi meelaha bannaan:

SUBXAANYADII INDHIHII CIGAAL NAXSAN

Maalin kale Cigaal oo hurda geed hoostii ayaa waxaa dushiisa maray subxaanyo yar. Cigaal wuxuu dareemay, wax dushiisa maray, markii uu indhihii kala qaaday, wuxuu arkay subxaanyadii oo geedka ka sii wareegeysa. Cigaal baa qaylo ku dhuftay, dadkii oo wada naxsan baa dul yimid geedkii Cigaal jiifey. Markii Cigaal la wareystay, wuxuu yiri “wado halag ayaan noqday”.

MAGAC U YAAL

Nominatiivi (Valitse oikea nominatiivi)

Fiiri oo eeg weedhaha hoos ku qoran. Dooro magac-u-yaalka saxa ah.

1 Cigaal waa fuley Isagu/Iyadu waa fuley

2 Cambaro waa xaaska Cigaal. Isagu/Iyadu waa xaaska Cigaal.

3 Sabxaanyadu waa mas yar oo aan waxba qaniinin. Isagu/Iyadu waa mas yar oo aan waxba qaniinin.

4 Dadkii way la yaabeen Cigaal. Annagu/Iyagu way la yaabeen Cigaal.

5 Cigaal iyo Cambaro waa qoys. Annagu/Iyagu waxaannu nahay qoys.

74

Oppilas lukee itse CABDI BEENAALE

Cabdi waxa uu ahaa wiil reer miyi ah. Waxa uu raaci jirey ari. Maalin isaga oo adhigii la jooga meel guriga agtiisa ah, ayaa uu damcay in uu been u sheego dadkii tuulada joogey. Dabadeed waxaa uu yiri “Hayaay! Hayaay! Waa waraabe!” Muddo yar ka dib ayaa waxaa ku soo yaacey dad ulo iyo warmo sita. Markii ay u yimaadeen ayuu ku qosley oo uu yiri, “Been baan sheegayey ee waraabe ma jiro.” Dadkii iyaga oo aad u cadhaysan ayaa ay guryahoodii ku noqdeen. Maalintii dambe Cabdi oo adhigii la jooga ayaa waxa u yimid dhurwaa dhab ah.Waxaa uu cunay adhigii qaar ka mid ah. Cabdi sidii maalintii hore ayaa uu u qayliyey oo uu hayaay! Hayaay! Hayaay waa dhurwaa, waa dhurwaa, waa waraabe ku celceliyey.

Dadkii tuulada degganaa ayaa maqlay qayladiisii, laakiin qofna uma soo bixin oo waxa la yidhi, “Waa beentiisii hore ee innaga daaya.” Dadkii waxay ku yiraahdeen Cabdi “Beentaada hore runtaada dambe ayaa ay u daran tahay”.

Kirjoita R jos on oikean ja B jos on taru KU qor R hadii ay run tahay, B hadii ay been tahay.

1 Sheekadani waa sheeko jirta. B

2 Maalin ayuu been sheegay. R

3 Wuu ku ciyaarayey beenta. R

4 Cabdi wuxuu ahaa ari jir. R

5 Maalintii hore runtii baa la moodey. R

6 Maalintii danbena runtii bay ahayd. R

7 Beentu waa wax xun. R

8 Runtu waa wax wanaagsan. R

9 Adhigii qaar buu waraabihii cunay. R

10 Haddii uu Cabdi run sheegi jirey, waa loo soo gurman lahaa. R

75

kaksois konsananti ( kirjoita sanat oikeaan paikaan)

Xarfaha labanlaabma (bdrlgmn) ku qor erayadan meesha ku haboon.

Kubbad Haddii Carro Xoogga Hillaac Ammaan Bannaan Gabbal

Sinnaan Saddex Aaddi

Berri Togga Jaalle Dhammaan

Gabbal Kubbad bb----------------------------------------------------------------------------------

Aaddi Haddii dd-----------------------------------------------------------------------------------

Carro Berri rr------------------------------------------------------------------------------------

Togga Xoogga gg----------------------------------------------------------------------------------------

Hillaac Jaalle ll--------------------------------------------------------------------------------------------

Dhammaan Ammaan mm----------------------------------------------------------------------------------------

Sinnaan Bannaan nn---------------------------------------------------------------------------------------------

Käyttä nämä kysymys sanat (vedä oikaan aukoon)

Halkee Maxaa Imisa Ma Meeqa (Imissa).

Isticmaal erayo su'aaleeda hoos ku qoran si aad ugu buuxiso meelaha maran.

1 Maxaa uu ahaa magaca beenaalahu ?

2 Halkee ku noolaa ?

3 Maxaa uu ilaalin jirey wiilku ?

4 Meeqa goor ayuu wiilku been sheegay ?

5 Ma dhurwaa baa soo weeraray ?

76

KOTISIVU 4

KUN ON KLIKKANUT KIELISEIKAILU. HUDHUD LINTU OPASTAA JA KERTOO SEITSEMÄN ALUEESTA

Shimbirka hudhudka ayaa ku kala bari doona wadanka

Hud-Hud (harakka): Harakka kiertää kaupunkia. Kun harakka siirtyy paikasta toiseen aktivoituvat tietyt kuvat tai tulevat esiin. Harakka kertoo kaupungista.


77

Muqdisho (Xamar) Muqdisho waa caasimada Jamhuuriyadda Soomaaliya, waxa ayna ku taalaa galbeedka Badweynta Hindiya, magaalada badweynta Hindiya waxey kaga wareegsan tahay saddex jiho.

Waxaa magaalada Muqdisho dhidibada loo aasay waqti aad u fog oo aay taariikhyahanada isku qilaafeen in magaaladani la aas'aasay qarnigii 2aad ama kii 3aad ee taariikhda miilaadiga.

Muqdisho waxey ahaan jirtay xarun ganacsi.

Waxaa kaloo Taariikhyahanada isku qilaafeen magaca (Muqdisho) asal ahaan meesha uu kasoo jeedo, waxaa lasheegay in magaalada markeedi hore la dhihi jiray (Xamar) iyo magacyo kale oo lamid ah sida (Xamar jab jab) (Xamar Cade), xamar iyo xamar daye waxaa macquul ah in magacyadaas dhamaan magaalada loogu yeeri jiray waqtiyo kala duwan aay magaalada qadiimka ah aay soo martay, sida isbadalada xaga qaabka dhismaha , degaanka iyo siyaasadaba Qaar kamid ah taariikhyahanada ayaa waxey cadeeyeen magaca (XAMAR ) uu horeeyay , laakinse hadana waxaa aay isku qilaafeen micnaha Xamar , oo ah magac bulshadu aad u taqaan weliba dhanka suugaanta iyo maah maahyada , Soomaalida ilaa iyo waqtigaan aan ku jirno wey adeegsadaan magaca Xamar..

Asaasidii Magaalada Muqdisho

Taariikhyahanada waa aay isku qilaafsan yihiin waqtiga la aasaasay magaalada muqdisho, qaar ka mid taariikhyahanada yurub ayaa sheegay in magaalada Muqdisho la aasaasay qarnigii 7aad ama 8aad ee miilaadiga.

Magaalada Muqdisho waxaa laga dhisay sanadkii 1269 kii misaajid kaasoo u noqday magaalada calaamad lagu garto. Qarniyadii dhexe magaalada waxey ahaan jirtay magaalo khani ah, magaaladana waxaa ka socday ganacsiga geedaha, foosha maroodiga, biraha iyo dharka. Taariikh yahankii Ibnu Batuuta ayaa sanadkii 1330 kii wuxuu magaalada Muqdisho ku sheegay iney aheyd magaalo aad u weyn, ganacsi ka socda, khani ah kun tilmaamay weliba iney aheyd magaalo ay dadka gaacsatada wax ku kala iibsan jireen.

78


1) Magaaladda Muqdisho waxaa ka xiga Galbeedka

b) Badda cas

t) Badda madow

j) Badweynta Hindiya 2) Magaaladda Muqdisho waxaa dhidibadda loo aasaasay qarnigii

b) Qarnigii 7aad ama 8aad ee miilaadiga

t) Qarnigii 3aad ama 4aad ee miilaadiga

j) Qarnigii 9aad ama 10aad ee miilaadiga

3) Sanadkii 1330 kii Ibnu Batuuta muxuu ku tilmaamay magaalad Muqdisho

b) Iney aheyd magaalo yar oo dhaqaale xun

t) Iney aheyd magaalo weyn oo ganacsi ka socda

j) Iney aheyd magaalo yar oo ganacsiga ku yar yahay

79

SAYLAC

Saylac waa magaalo madaxda Gobolka Salal. Magaaladana waxay ku taal xeebta badda cas. Saylac waxay ka mid tahay magaalooyin ugu taariikhda dheer qaaradda Afrika. Waa meel laga heli karo taariikhda Islaamka iyo Soomaalida. Saylac waxay magaalo caana ahayd qarnigii 16aad, waxay lahayd dekad weyn oo wakhtigaa ka mid ahayd dekadaha adduunka ugu waaweyn caalamka Islaamka.

Saylac waxaa ku yaal masaajid weyn oo leh laba qibladood loona yaqaan ¨Masjid Qiblateen¨ 1. Qibladda hore waa tii xilligii xagga masjidu AQSA loo tukan jirey. Ka hor intii aan nebiga (scw) lagu amrin in loo tukado xaramka ama Makka. 2. Qiblada labaadna waxaa loo sameeyey markii Alle ku amaray Nebi Maxamed (nabadgelyo iyo naxariis korkiisa ha ahaatee) in la bedelo qibladdii hore, oo hadda loo jeesto xagga Xaramka ama Makka, oo aynu illaa hadda u tukanno, magaalada Saylac waxaa loo yaqaaney magaaladii Awdal.

XAGGA JUQRAAFIGA

Sideynu horeba uga waramay ama u soo sheegnay, Saylac waxay ku taal xeebta badda cas. Waa magaalo kulul xagaagii, diiranna xilliga jiilaalka. Waxa ku taal xeebta Saylac jasiirad magaceeda la yiraa Sacaadadin. Saylac dhanka berriga waxaa ka ah dhul ban ah oo leh dhir gaagaaban iyo dhir ah kuwo markasta cagaaran oo adkeysi u leh oonka iyo kuleylkaba.

Bankaa magaciisa waxaa la yiraa banka Giriyaad. Baabuurta u kala socota Somaliland iyo Jabuuti waxay aad u maraan bankaa. Baabuurtu waxay jidkaa banka ka dhex tallaabaan ama maraan habeenkii, waayo maalintii waa kuleyl oo lama socon karo. Banka marka la dhaafo waxaa la gaaraa dooxyadii sida dooxoa weyn ee xariirad, ka dibna buurihii loo yaqaaney silsiladda Golis ee xeebta is daba taxnaa.

Magaalooyinka ugu dhowdhow:

– Xagga xeebta ee galbeed waxay jaar kala tahay magaalada Jabuuti. – Xeebta xagga barina waxay deris kala tahay magaalada Lughayo. – Xagga koonfur-bari waxaa ka xigta Borama. – Koonfur galbeedna magaalada Diridhaba.

80

Wax soo saarka magaalada. Magaaladu waxay caan ku tahay soo saarka milixda (cusbada), oo laga qodo magaalada Tokhonshi ee ka tirsan degmooyinka gobolka Selel. Milixdaa waxaa loo dhoofiyaa dalka Ethopia iyo waddanka Soomaaliland intiisa kale.

Kalluunka ayaa isaguna ka mid ah kheyraadka laga helo, kalluunkaasi waxaa loo dhoofiyaa oo laga iibiyaa waddamada carabta. Kalluunkaa inta badan waxaa la dhoofiyaa isagoo inta milix la mariyo cadceeda lagu qallajiyey.

Waxyaalaha ay dhaqan ahaan caan ku tahay magaalada Saylac, waxaa ka mid ah kuwan soo socda: Xagga cuntada waxay caan ku tahay cuntooyin aan meelaha kale lagu arag. Sida cambaaburka iyo hilibka xaniidka ah. Waxa kale oo Saylac caan ku tahay ciyaarta Sayliciga la yidhaa oo ka mid ah ciyaaraha soomaalidu ciyaarto.

Xagga Dekadda

Dekadda Saylac ma aha sidii beryahii hore oo uma shaqeyso. Dekaddii Saylac waxay baaba'day markii magaalada Jabuuti sameysantay, taasoo ah dekad casriya lana wareegtay shaqadii dekadda Saylac ay qaban jirtey. Dekadaha baaba'ay sida dekadaa Saylac, waxaa ka mid ah Dekaddii Bullaxaar oo iyana baaba'day markii magaalada Berberi sameysantay.

Aukkotehtävä: Sijoita raahaamalla sanoja tekstiin aukkoihin Erayada hoosta yaala dhig meesha ay ku habboon yihiin.

Qiblateen Xeeb Badda cas Afrika Qaraad

Xaramka Jiilaalka Xagaaga Caalamka Al-aqsa

1) Saylac waxay ku taal geeska Afrika.

2) Masaajidka ugu caansan Saylac waxaa loo yaqaan masjidka Qiblateen.

81

3) Saylac waxay ka mid tahay magaalooyinka ku yaalla xeebta.

4) Badda agteeda waxaa la yiraa Badda cas.

5) Afriki waa qaarad ka mid ah qaaradaha adduunka.

6) Xagaaga waa xilli kulul.

7) Jiilaalka waa xilli diiran.

8) Islaamku wuxuu mar u jeedsan jireen marka ay tukanayaan dhinaca Al-aqsa.

9) Hadda waxaynu u tukannaa dhinaca xaramka.

10)Berigii hore Saylac waxay ka mid ah magaalooyinka ugu caansan caalamka.


1. Saylac waxay ku taallaa xeebta badweynta Hindiya. ( B ) 2. Sacaadadiin waa jasiirad ku taal Boosaaso. ( B ) 3. Saylac waxaa Bari ka xiga Lughaya iyo Berbera. ( R ) 4. Saylac Bari ayey ka beegan tahay magaalada Jabuuti ( R ) 5. Banka Giriyaad waa meel roob badan oo qabow. ( B ) 6. Magaalooyin Saylac hareeraha ka xiga waxaa ka mid ah: Jigjiga, Burco iyo Laas caanood. ( B ) 7. Buuraha badda cas ku ag yaal waxaa loo yaqaan buuraha Golis. ( R ) 8. Saylac magaceeda labaad waa Awdal. ( B ) 9. Awdal waxay ahaan jirtey magaalo aad u qurux badan. ( R ) 10. Marka la dhex marayo banka Giriyaad, waxaa la maraa qorraxdoo soo jeedda ama maalintii. ( R )

82

Kirjoita lauseet oikeaan järjestykseen!

Isku hagaaji erayadan oo weedh sax ah ka dhig! 1) cusbada caan magaalo ku ah waa Tokhonshi. Tokkonshi waa magaalo cusbada caan ku ah.

2) taariikh leh waa magaalo Saylac. Saylac waa magaalo taariikh leh.

3) Cunto cambaabur Saylac cuno laga. Cambaabur waa cunto laga cuno Saylac.

4) hilib moofeeyey la waa xaniidku. Hilib la moofeeyey waa xaniidka.

5) Reer Saylac waa jabuuti dadkii. Jabuuti waa dadkii reer Saylac.

6. Jaar waa Saylac iyo Jabuuti. Saylac iyo Jabuuti waa jaar.

7. Khayraadka Kalluunka badda waa. Kkeyraadka badda waa kallunka.

8. Deris Itoobiya Soomaaliya iyo waa. Soomaaliya iyo Itoobiya waa deris.

9. Ma weligaa cuntay Cambaabur? Ma cuntay weligaa cambaabur?

10. Selel waa gobolka magaala madaxda Saylac. Magaala madaxda Saylac waa Selel.

83

Monivalinta tehtävä (valitse oikea vastaus) Dooro jawaabta saxda ah

1. Berigii hore Saylac waxay lahayd. b. Garoon diyaaradeed t. tareen j. dekad caana

2. Ilbaxnimada Saylac waxay jirtey. b. qarnigii 16aad t. qarnigii 20aad j. qarnigii 18aad

3. Jabuuti waa caasimadda dalka b. Somaliland t. Somaliya j. Jambuuryada Jabuuti

4. Ciyaar ay Saylac caanku ku tahay waxaa loo yaqaan b. Botor t. Buraabur j. Saylici

5. Waxaa ku yaal Saylac b. Masaajid aad u da'weyn t. Guri aad qaali u ah j. Buurta ugu dheer dhulka Soomaalida.

6. Xeebta badda cas waxa biyaha ku soo dara dooxyo waaweyn sida b. dooxa jigjiga t. dooxa juba j. dooxa xariirad

7. Hawada Saylac inta badan waa b. hawo qabow t. hawo kulul j. hawo qoyan

84

8. Qofka degan Saylac waa lagu magacaabaa b. sayliciyaani t. reer Saylac j. Saylici

9. Cusbada cuntada waxay u yeeshaa

b. Dhadhan qaraar t. Dhadhan dhanaan j. Dhadhan macaan

10. Cuntooyinka Saylac caanka ku tahay waxaa ka mid ah b. Surbiyahan t. Cambaabur j. Soor

85

16.6 (61.9)

17.6 (63.7)

19.2 (66.6)

20.4 (68.7)

21.0 (69.8)

20.8 (69.4)

19.8 (67.6)

20.5 (68.9)

20.0 (68.0)

18.2 (64.8)

17.3 (63.1)

16.7 (62.1)

19.01 (66.21)

9.9 (49.8)

10.4 (50.7)

11.8 (53.2)

12.7 (54.9)

14.1 (57.4)

15.3 (59.5)

14.6 (58.3)

15.4 (59.7)

14.9 (58.8)

10.6 (51.1)

9.9 (49.8)

9.6 (49.3)

12.43 (54.38)

9 (0.35)

31 (1.22)

50 (1.97)

114 (4.49)

103 (4.06)

58 (2.28)

78 (3.07)

139 (5.47)

111 (4.37)

50 (1.97)

19 (0.75)

9 (0.35)

771 (30.35)

49.4 46.7 51.7 61.6 63.1 64.5 63.9 64.1 62.7 57.7 49.9 50.3 57.13

Jigjiga Jigjiga waa Magaalo Ku taal Bariga Ethiopia waana Caasimada Dawlad Deegaanka Somalida Dalka Ethiopia kuna taala Gobolka Faafan Waxayna 80 Km dhinaca Barri kaga beegan tahay magaalada Harar 60 km dhinaca Galbeed waxaa ka xiga xuduuda Soomaaliya.

Magaaladan Jigjiga waxaa mara wadadda isku xirta magaaladda Harar iyo Hargeysa.

Taariikhda magaaladda Jigjiga waxaa wax ka qoray W.C. Barker sanadkii 1842kii magaaladan uu ku tilmaamay iney aheyd magaalo ay ku nastaan ganacsatada u kala gooshi jirtay magaalooyinka Seylac iyo Harar.

CIMILADA

Cimilada Jijiga

Bisha Jan Feb Mar Abr Maajo Juun Luul Ago Seb Okt Nof Dis Sanad

°C (°F)

Ugu yaraan °C (°F)

Roobka mm (inches) % huurka

Vastaa kysymykset! Ka jawaab suàalahan!

1) Xagge ku taalaa magaalada Jigjiga? Bariga Itoobiya.

2) Magaaladda Jigjiga maxaa ka xiga dhinaca Bari iyo Galbeed?

Bari magaalada Harar Galbeedna xuduuda Soomaaliya.

3) Muxuu ku tilmaamay magaaladda Jigjiga sanadkii 1842kii W.C. Barker?

Magaalo ay ku nastaan ganacsatada.

4) Celceliska cimilada magaaladda Jigjiga sanadkii waa meeqa?

Waa 19,01C

86

Ceerigaabo

Ceerigaabo waa caasimadda gobolka Sanaag. Waa magaalo ku taal meel aad u qurux badan oo cagaara. Magaaladan waxay ku hoos taal buuraha silsiladda Golis ee woqooyi bari ee xeebta Badda cas. Magaaladani ma aha magaala xeebeed ee waa magaalo buuro leh. Magaaladan Ceergaabo waxaa wax yar u jirta buurta ugu dheer buuraha ku yaal dhulka Soomaalida, magaceedana la yiraa ¨Surad¨. Buurta Daalo ee loo dalxiis tagaana wey u dhowdahay. Magaaladan waa magaalo aan aad u da'weyneyn sida Saylac oo kale.

Magaaladan waxay leedahay kaymo ku wareegsan iyo togag iyo dooxyo. Wakhtiga jiilaalkii aad ayey u qabowdahay oo buuraha korkooda waxaa fadhiista baraf. Magaaladaa waxaa ku agtaal buur dhexda ka daloosha oo la maro loona yaqaan wadada Tabca. Magaalooyinka ku wareegsan waxaa ka mid ah Badhan, Ceelafweyn, Garadag, Laasqoray, Maydh iyo iyo Xiis.

Magaaladani waxay aad ugu dhowdahay badda. Dekadda ugu dhowina waa dekadda Maydh oo ah dekad aad u da'weyn. Markaad joogto xeebta maydh waxaad badda dhexdeeda ka arkeysa buur dheer. Buurtaa magaceeda waxaa la yiraahdaa Buurta Rabashiga. Buurtaasi waxaa ku nasta shimbiraha adduunka u kala socda, shimbirahaasi waxay buurtaa kaga tagaan saxaro aad u badan. Saxaradaa waa laga soo gurtaa oo waxaa loo isticmaalaa nafaqeynta carrada oo beerahaa lagu shubaa. Magaalada Ceerigaabo waxaa ka qaybiya tog (doox).

Magaalada Ceerigaabo iyo hareeraheeda waxaa ka baxda khudaar kala duwan sida; rumaanka, farsuga, mishmishka, canabka, tiinka iwm. Degmadaasi waa meel aad u biyo badan oo waxaa ku yaalla durduro iyo ceelal badan. Biyahaasi waa biyo aad u macaan oo xareed ah. Durdurada biyaha socdaan waxaa ka mid ah: xamaas, dayaxa iyo Buq.

Waxay Ceerigaabo caan ku tahay dhirta uduga loo isticmaalo sida beeyada iyo xabagta. Waxaa kale oo laga helaa malab aad u badan. Waxaa kale oo deegaankaa ka baxa yicibta, hohobta iyo qadhaab kale oo tira badan. Xoolaha nool aad ayey ugu nool yihiin sida geel iyo adhiba.

Mar haddii uu aad u badan tahay khayraadka laga helaa, waxaa jirey oo imikana jirta in dekadda Maydh laga dhoofiyo alaabo fara badan. Wadamada loo dhoofiyo waxyaalaha laga helo deegaankaa waxay yihiin wadamada jasiiradda carabta sida Yaman, Sacuudiga, Cuman iyo Imaraadka.

87

Taariikhdii hore Cadan (Yaman) iyo Maydh way isku dhawaayeen, biyaha Badda casna way yaraayeen. Marmar baaba lug lagu tegi jirey Cadan. Kanaalka Suweys ee masar ku yaal markii la jeexay waxaa batay biyihii Badda cas. Wakhtigaa ka dib doonyo ayaa lagu kala socdaa Cadan iyo Maydh. Magaalooyinka waaween ee u dhow waxaa ka mid ah: Boosaaso oo bari ka xigta, Laascaanood oo koonfur ka xigta iyo Berbera oo galbeed ka xigta iyo Burco oo ka xigta koonfur-galbeed.

Jidka ugu dheer ee isku xidhiidhiya Burco iyo Ceerigaabo kaasoo mara magaalooyin badan oo gobolka Sanaag ka tirsan waxaa lagu magacaabaa jidka Saraar.


1. Ceerigaabo waa caasimadda

b. dalka Soomaaliya t. gobolka Awdal j. gobolka Sanaag

2. Buuraha u dhow magaalada Ceerigaabo waxaa lagu magacaabaa

b. buuraha Saraar t. buuraha Golis j. buuraha Guban

3. Badda cas waxay isku xirtaa

b. badweynta Hindiya iyo badweynta Atlantika t. badweynta Hindiya iyo badda dhexe j. badweynta Hindiya iyo badda Baasifika

4. Ceerigaabo waxaa ku ag taal buurta labaad ee ugu dheer qaaradda Afrika, taas oo lagu magacaabo

b. Buurta Daallo t. Buurta Gacanlibaax j. Buurta Surrad

88

5. Xeebta Gobolka Sanaag waxaa ku yaalla magaalooyin taariikhi ah kuwaas waxaa ka mid ah

b. Saylac t. Xiis j. Xamar

6. Buuraha u dhow Ceerigaabo waxaa ka hoos dusa jid god ah oo lagu magacaabo

b. waddada Tabca t. waddada Ceelafweyn j. waddada walwaal

7. Dekkadda ugu dhow Ceerigaabo oo weliba ku taal magaalo taariikhi ah waxaa lagu magacaabaa

b. dekkadda Berbera t. dekkadda Boosaaso j. dekadda Maydh

8. Buurta ku dhex taalla badda ee shimbiruhu ku nastaan waxaa magaceeda la yiraahdaa

b. Buurta Daallo t. Buurta Surrad j. Buurta Rabashiga

9. Ceerigaabo waa meelaha ugu biyo badan waxaana ku yaal dururo badan oo ay ka mid yihiin

b. durdurka Daraymacaane t. durdurka Xamaas j. durdurka Biya -dhacay

10. Dhirta ay buuraha Sanaag caan ku yihiin waxaa ka mid ah

b. geedka Mirimiriga t. geedka Sogsogta j. geedka Beeyada.

89


Erayadan ku buuxi meesha ku habboon!

Sucuudiga hohobta Bebera Yaman Garadag Masar Boosaaso yicibta baraf Maydh geela ariga Cadan Laascaanood

1. Deegaanka Ceerigaabo waxaa ka baxa midhaha qadhaabka ah sida: Yicibta iyo hohobta.

2. Xoolaha nool ee deegaankaa lagu dhaqdo waxaa u badan xoolaha kala ah geela iyo ariga.

3. Khayraadka laga helo deegaankaa waxaa loo dhoofiya dalalka ay ka mid yihiin Yaman iyo Sacuudiga.

4. Ceerigaabo waxaa bari ka xigta magaalada Boosaaso.

5. Magaalada Ceerigaabo waxaa galbeed ka xigta Berbera.

6. Magaalada Ceerigaabo waxaa koonfur ka xigta magaala Laascaanood.

7. Taariikhda hore waxay sheegeysaa in beri loo kala lugeyn jirey magalooyinka Cadan iyo Maydh oo biyaha badda-casi ay aad u hooseeyeen.

8. Kanaalka Suweys wuxuu ku yaal dalka Masar.

9. Magaalooyinka gobolka Sanaag waxaa ka mid ah magaalada Garadaag.

10. Buuraha gobolka Sanaag korkooda waxaa ah dhul baraf leh.

90

Boosaaso Boosaaso waa magaalada weyn. Isla markaana waa magalada 3aad ee ugu weyn magaalooyinka dalka marka laga reebo Muqdisho iyo Hargeysa. Magaaladdan waa magaalo ganacsiyeed, waxaa degan dad lagu qiyaasaayo 900.000, oo qof. Dekeda magaalada boosaaso waa dekeda ugu mashquulka badan. Waxaana taas u suurta geliyay dadka degaankas degan oo ah dad ku tiirsan gacansiga iyo dhamaan gobalada dalka.

Taariikh Taariikh ahaan magaalada Boosaaso waa magaalo la soo booqan jiray waqti aad u dheer. Markii hore meesha ee boosaaso ku taalo waxaa la dhihi jiray Bandar Qasim, waxaa loogu magac daray ninkii ugu horeeyay oo dhulkaas helay.

Jawiga

Jawiga magaalada waa kulayl xilliga xagaaga lagu jiro, xilliyada kalena waa iska caadi.

Xaafadaha

Boosaaso waxay ka kooban tahay 16 xaafadood.


Dooro jawaabta saxda ah

1) Magaaladda Boosaaso waa magaalo ka yar

b) Beydhabo iyo Hargeysa

t) Xaafuun iyo Qardho

j) Muqdisho iyo Hargeysa

2) Magaaladda Boosaaso dadka degen waxaa la gu qiyaasay

b) 1 milyan

t) 900 000

j) 600 000

91

Jabuuti Jabuuti ama Gabuuti ama Djibouti, loona yaqaan Jamhuuriyada Jabuuti waa dal yar ee ku yaala Bariga geeska Afrika. Jabuuti waxay xad la leedahay Iritareeya xaga waqooyi, Itoobiya xaga galbeed iyo koonfurba iyo Soomaaliya oo ka xigta koonfurbari. Dhinaca kale Jabuuti waxaa ka xiga Bada cas iyo Gacanka Cadmeed.

Taariikh Sanadkii 1832kii ayaa faransiiska waxaa ay qabsatay dhinaca waqooyi ee jabuutti kadibna waxay kusii fiday dhamaan wadanka intiisa kale, waxa ayna magac uga dhigtay dhulka soomaalida ee faransiiska.100 sano kadib waxaa bilawday dhaqdhaqaaq gumaysi diid ah kaas oo ku fiday dhamaan dalka intiisa kale. Jabuuti waxay xorowday 22 bishii juun 1977.

Luqadaha looga hadlo

Wadanka jabuuti waxaa looga hadlaa luqadaha soomaaliga, afka carabiga iyo afka cafariga.

Vastaa kysymykset!

Ka jawaab suàalahan!

1) Xaggee ku yaalaa wadanka Jabuuti? Bariga geeska Afrika.

2) Wadamadee ayey Jabuuti xad la leedahay? Iritereeya, Itoobiya iyo Soomaaliya.

2) Sanadkee ayuu Faransiisku qabsaday Jabuuti? Sanadkii 1832kii.

3) Sanadkee ayey Jabuuti qaadatay xornimada? Sanadkii 1972kii.

4) Sheeg luqadaha looga hadlo Jabuuti? Afka soomaaliga, carabiga iyo faransiiska.

92

HARGEYSA

Hargeysa waa caasimadda dalka Somaliland, Horena waxay ahayd magaalo- madax xigeenka Somaliya intii ka horeysay 1991 kii. Hargeysa magaceeda kale waa Herer. Hargeysa waxa kale oo ay tahay magaalo-madaxda Gobolka Maroodijeex.

Hargeysa waxa badhatankeeda mara dooxa Maroodijeex. Hargeysa waxay ku taal dhulka loo yaqaan (oogo) kaasoo maxnaheedu yahay in ay aad uga koreyso xeebta oo ah dhul sare. Hargeysa waxay ka sarreysa badda 1334 mitir ama 4377 fiit. Hargeysa waxay ka kooban tahay afar degmo oo kala ah, Degmada 26ka juun, Gacan libaax, Guryasamo iyo Iftin. Macnaha magaca Hargeysa waxa la yidhaa dhul hoostiisa milix ku jirto.

Hargeysa waxaa ku xeeran magaalooyin badan. Sida Berbera oo woqooyi ka xigta ahna magaalo xeebeed dikad caalamiya leh, kuna taal badda cas. Galbeed waxaa ka xiga magaalooyinka Borame iyo Gabilay, kuwaasoo iyaguna ku caan ah xagga beeraha iyo wax soo saarkooda. Bari waxaa ka xigta burco oo ah xarunta xoolaha nool. Koonfur waxaa ka xiga magaalooyinka Balligubadleh, Sallaxley iyo kuwo kaloo badan, kuwaasoo dhammaantood ku caan ah xoolo dhaqashashada.

Hargeysa waa xarunta wax kala iibsiga waxaanay leedahay meelaha wax lagu kala iibsado sida Bacadlaha , Seyladda xoolaha iyo suuqa sarifka lacagta.


Erayadan ku buuxi meesha ku habboon!

Oogo, Hargeysa, Maroodi jeex, xeeb, Herer, doox, bari, galbeed, koonfur, waqooyi. 1. Magaalda Berbera waxay Hargeysa ka xigtaa dhinaca Waqooyi.

2. Burco waxay kaga beegan tahay Hargeysa dhanka Bari.

3. Balligubadle waxay ka xigtaa Hargeysa Koonfur.

4. Boorame waxay ku taal dhinaca Galbeed ee Hargeysa.

93

5. Dhulka sarreeya ee Hargeysa ku taal waxaa loo yaqaan Oogo. 6. Magaca labaad ee loo yaqaan Hargeysa waa Herer.

7. Caasimadda dalka Somaliland waa Hargeysa.

8. Dooxa Hargeysa dhexmara magaciisu waa Maroodi jeex.

9. Webi qallallan oo marka roobku da'o biyahu maraan ayaa la yiraa Doox.

10. Badda agteeda waxaa la yiraa xeeb.

Goobaha dalxiiska

Haddii aad Hargeysa tagto ha moogaan inaad booqato 1 Buuraha Naasa hablood, buurahaasi waa calaamadda magaalada.

2 Daljirka dahsoon waa calaamad faras magaaladda ku taal, taasoo ka tarjumaysa waqtigii dagaalka 1988-1990, waxaana la sameeyey sannadkii 2001.

3 Laasgeel waa meel qadiim ah oo ay ku yaallaan sawirro dhagax laga qoray, kuwaasoo tilmaamaya inay jireen ilbaxnimooyin hore.

4 Hudheelada ugu caansan waa Maansoor iyo Ambaasatar.

Hawada

Hargeysa hawadeedu waa ta loogu jecelyahay, ma qabooba mana kulula. Marka ay ugu kulushay waxay gaadhaa 32 digrii, wakhtiga qabowgana 13 digrii. Roobabku waxay da'aan xilliyada guga iyo dayrta. Jiilaalku waa wakhtiga ugu qaboow ee ugu qallallan. Berigii hore waxay Hargeysi aheed keyn dhexdeeda. Hadda dhirtii waala gooyey oo la shitay, markaa geedo waaweyn ma arkeysid.

94

Gaadiidka

Hargeysa waxay dadku u raacaan magaaladda dhexdeeda iyo magaalooyina u dhow inta badan basas iyo tagaasi. Waxa kaloo loo raaci karaa diyaarad. Hargeysa waxaa ku yaal eeribood caalamiya.

Xayawaanada ku nool Magaalada gudaheeda iyo hareeraheegaba waxaa ku nool xayawaano badan. Wakhtiga gugii waxaa la arkaa shimbiro kala geddisan oo midabo kala duwan leh. Sida: Qolley, Xuur, Xamarre, Gilingil iyo gaar kaloo badan.


Dooro jawaabta saxda ah 1) Calaamadda magaaladu waa laba buurood oo magacooda la yidha.

a) Almis b) Duburaha c) Naasa hablood

2) Hargeysa meelaha la dalxiiso ee loo daawasho tago waxaa ka mida.

a) Daalo b) Sacaada diin c) xeebta d) Laasgeel

3) Taallada daljirka dahsoon waxaa la sameeyey sannadkii.

a) 2001dii b) 1998dii c) 1991dii

4) Hawada Hargeysa marka ay ugu qabowdahay waxay gaartaa a) 23 b) 32 c) -4 d)13

5) Xilliyada roobku da'aa waa

a) xilliga guga b) xilliga xagaaga c) xilliga jiilaalka d) xilliga guga

iyo dayrta

95

6) Hargeysa waxay ku taalla meel a) keymo ah b) buuro leh c) bad leh

7) Gaadiidka dadku aad u istimaalaan waxaa u badan

a) gawaadhida dadku aad u istimaalaan b) basaska c) diyaaradaha

d) tagaasida

8) Magaalada Hargeysa markaad dhex marto xayawaanka aad u dhex socda dadku waa a) geel b) lo' c) riyo d) ido

9) Shimbiraha yimaadda hargeysa kama mid aha

a) gorayo b) xamari c) qoolley b) xuur

10) Hargeysa waxaa ku yaalla a) dekad b) Gegi diyaaradeed

Riyahu

waxay iska dhex socdaan magaalada. Habeenkii waxaad maqleysaa codka waraabaha iyo eyda. Marka loo baxo magaalada dibadeeda waxaa inta badan la arkaa dawaco, garanuug, sagaaro, daanyeer iyo bakayle. Libaaxa laftigiisu wuu joogaa mase badna. Masku wakhtiga kuleylaha ayuu soo baxaa, masocageleydana waa la arkaa, iyaduse waxba ma cunto.

Dhirta

Hargeysa berigii hore waxay ahayd meel keymo jiga leh, waxaana la sheegay in uu maroodi, halgeli iyo duurjoog badani joogi jirtay. Waxaana la sheegay in dooxa Hargeysa maroodigu ka cabbi jirey, taasna waxaa kuu sheegaaya magaca dooxa hargeysa ee loo yaqaan (maroodi-jeex).

Beryahan danbe guri walba waxaa lagu hor beeraa geed ama laba, waxa laga yaabaa in keyntii soo noqoto haddii sidaas oo kale miyigana loogu beero geedo. Geedaha ka baxa waxaa ka mid ah galool, qudhac, cadaad, sogsog, maraa, miraan miri, maacaleesh, baxrasaaf.

96

Beeraha Dooxa Hargeysa hareerahiisa waxa ku yaalla beero khudaaro oo ay ka baxaa noocyo badan oo khudara, ha noqoto mid sideeda loo cuno ama cuntada lagu karsado. Kuwa sidoota loo cuno waxaa ugu badan, liin macaan, cambe caad, cambe laf, seytuun, xabxab (qare), birtiikh. Kuwa la kariyan waxa ka mid ah, basal, tamaandho (yaanyo), olabacase, binigaal, baamiye, dubbe, hadhuud

(mesago), arabikhi (galley) qamadi iwm. Waxa kaloo baxa salladh, kaabaj iyo khayaar.


1. Hargeysa waa maagaalo beero leh. R

2. Hargeysa xoolo kuma noola. B

3. Hargeysa waxaa dhexmara webi R

4. Hargeysa laba degmo ayey ka kooban tahay B

5. Khudaarta lacuno waxaa ka mid ah seytuun, cinab, cananas. R

6. Basasha iyo dabacasaha waa la cuni karaa iyadoon la karin R

7. Suuqa Hargeysa ugu caansan Hargeysa waxaa loo yaqaan Bacaadle R

8. Hargeysa hudheelada ugu waaweyn waxaa ka mid ah Maansoor iyo

Ambasadar R

97

Somalin kielen puhuttu alueen karttan palapeli Meelaha looga hadlo afka soomaaliga Palapeli: Kaupungista on piirretty kartta. Kartassa on merkitty paikkoja. Kartan ulkopuolella on paikannimiä ja ne pitää vetää oikeaisiin kohtiin. Jos yhdistää väärin piakannimet palaavat omalle paikalleen kartan reunalle.


saab ryhmän käsikirjoitus - edu.fi · laita saman tyyppiset eläimet laatikoon.esimarki...

Documents