saeculum christ 12-2saeculum.christianum.uksw.edu.pl/sites/default/files... · 2017. 11. 30. ·...

CHRISTIANUMSAECULUM

PISMO HISTORYCZNO-SPO¸ECZNE

pó∏rocznik

2005 NR 2ROK XII

Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana WyszyƒskiegoWarszawa 2005

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

UNIWERSYTET KARDYNA¸A STEFANA WYSZY¡SKIEGOWYDZIA¸ NAUK HISTORYCZNYCH

I SPO¸ECZNYCH

Redaguje zespó∏

Redaktor naczelny: Ks. Józef MandziukZast´pca redaktora: Ks. Henryk Skorowski

Sekretarze: Ks. Jerzy Koperek, Ks. Janusz Nowiƒski

Ok∏adk´ projektowa∏: Stanis∏aw Stosiek

Za zgodà Kurii Metropolitalnej Warszawskiej

ISSN 1232-1575

Zg∏oszenia prenumeraty przyjmuje Wydawnictwo UKSWul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa, tel./fax 839-89-85

Adres redakcji: ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawae-mail: [email protected]

www.uksw.edu.plwww. ika.edu.pl

Pozycja dofinansowana ze ÊrodkówKomitetu Badaƒ Naukowych

Druk i oprawa:OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA „ADAM”

ul. Rolna 191/193, 02-729 Warszawatel./fax 843-20-52, tel. 843-08-79, 843-37-23, 843-47-91

nak∏ad: 350 egz.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

SPIS TREÂCI

PAMI¢CI KS. PROF. UKSW DRA HAB. EDWARDA NAWROTAKs. Józef M a n d z i u k, ˚ycie i dzia∏alnoÊç ks. prof. UKSW dra hab.

Edwarda Nawrota (1947-2005) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ks. Waldemar G l i ƒ s k i, Bibliografia prac ks. prof. UKSW dra hab.

Edwarda Nawrota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ks. Józef M a n d z i u k, Po˝egnanie ks. prof. UKSW dra hab. Edwar-

da Nawrota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Marek Aleksander J a k u b i a k, Wspomnienie o Ksi´dzu Profesorze

EdwardzieNawrocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ROZPRAWY I ARTYKU¸YDariusz M i l e w s k i, Uzurpacja Eugeniusza i ostatnie odrodzenie po-

gaƒskie w Rzymie w latach 392-394 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Agnieszka K r z e p k o w s k a, Jezuici na tle przemian politycznych,

spo∏ecznych, religijnych i kulturalnych na Litwie i ˚mudzi w koƒcu XVI--go i w pierwszej po∏owie XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dorota P i e k a r s k a – W i n k l e r, Idea „Âwi´tej Rusi” i reformator-ska dzia∏alnoÊç Piotra Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ks. Stanis∏aw P i e c h, Ksi´˝a diecezji polskich – doktorzy teologiiUniwersytetu Wiedeƒskiego w okresie niewoli narodowej . . . . . . . . . . . .

Ks. Tomasz B ∏ a s z c z y k, Opieka Towarzystwa Êw. Wincentego á Pau-lo nad m∏odzie˝à rzemieÊlniczà we Wroc∏awiu w latach 1855-1871 . . . . .

Ks. Józef M a n d z i u k, Arcybiskup Boles∏aw Kominek z Wroc∏awia –autor listu biskupów polskich do niemieckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ks. Bogdan S t a n a s z e k, Inwigilacja dzia∏alnoÊci kaznodziejskiejKoÊcio∏a przez w∏adze paƒstwowe na przyk∏adzie diecezji sandomierskiejw latach 1945-1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ks. Jerzy K o p e r e k, Spór o paƒstwo w Êwietle wspó∏czesnych dok-tryn politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ks. Marek T. C h m i e l e w s k i SDB, W trosce o wychowanie patrio-tyczne m∏odzie˝y. Refleksje na kanwie systemu wychowawczego Êw. JanaBosko (1815-1888) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ks. S∏awomir H. Z a r ´ b a SAC, ReligijnoÊç Polaków w procesie inte-gracji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Beata S z l u z, Problem pracy osób niepe∏nosprawnych . . . . . . . . . . . .

MATERIA¸Y I DOKUMENTACJAKs. Józef M a n d z i u k, Bibliografia historii KoÊcio∏a katolickiego na

Âlàsku. Uk∏ad alfabetyczno-chronologiczny. Cz´Êç II. Czasy nowo˝ytne.A. Okres austriacki (1520-1742) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

29

35

37

41

63

83

99

119

133

139

165

181

199213

227

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

RECENZJE I OMÓWIENIAKs. Dariusz G ó r s k i CM, Sytuacja chrzeÊcijaƒstwa na terenach pó∏-

nocnej Afryki od podbojów muzu∏maƒskich do XII wieku. Kraków 2004 –Tadeusz G o ∏ g o w s k i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Georgy Joseph L a d a l, Archbishop Fulton J. Sheen. A Man for All Media. Ignatius Press. San Francisco 2001, ss. 144 – bp Andrzej F. D z i u b a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

The Image of Christ. Gabriele Finaldi with an Intoduction by NeilMacGregor and contributions by Susanna Avery-Quash, Xavier Bray,Erika Langmuir, Neil MacGregor, Alexander Strgis. National GalleryCompany Limited. London. Distributed by Yale University Press.London2000, ss. 224 – bp Andrzej F. D z i u b a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czes∏aw M a l e w s k i, Rody szlacheckie na Litwie w XIX wieku. Po-wiat lidzki. Wilno 2005, ss. 305 – Cyprian W i l a n o w s k i . . . . . . . . . . .

Henryk K o m a ƒ s k i, Szczepan S i e k i e r k a, Ludobójstwo dokona-ne przez nacjonalistów ukraiƒskich na Polakach w województwie tarno-polskim 1939-1946. Wroc∏aw 2004, Wydaw. Nortom, ss. 1182, fot. 379 –ks. Józef M a n d z i u k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

J a n P a w e ∏ II, Pami´ç i to˝samoÊç. Rozmowy na prze∏omie tysiàcle-ci. Kraków 2005, ss. 174 – ks. Józef ¸ a c h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SPRAWOZDANIAArtur A n d r z e j u k, II Kongres Mediewistów Polskich . . . . . . . . . .

INDEX RERUM DISSERTATIONES

IN MEMORIAM prof. UKSW Edward NawrotDISSERTATIONES

Dariusz M i l e w s k i, L’usurpation d’Eug¯ne et la derni¯re renaissan-ce païenne ∫ Rome de 392 ∫ 394 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agnieszka K r z e p k o w s k a, Die Jesuiten vor dem Hintergrund derpolitischen, sozialen, religiösen und kulturellen Wechseln im Litauen undim Samogitien am Ende des XVI. und in der ersten Hälfte des XVII.Jahrhunderts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dorota P i e k a r s k a – W i n k l e r, à‰Âfl „ë‚flÚoÈ PycË” ËpeÙopÏaÚopopcÍafl ‰eflÚeÎ˙ÌocÚ˙ èeÚpa BeÎËÍo„o . . . . . . . . . . . . . . .

Stanis∏aw P i e c h, Priests of Polish Dioceses – Doctors of Theology ofthe Vienna University in the period of the national slavery . . . . . . . . . . .

Tomasz B ∏ a s z c z y k, Obhut der Vinzenzverein in Breslau über Han-dwerkerlehrlinge (im Jahren 1855-1871) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

279

286

289

291

293

295

299

41

63

83

99

119

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

133

139

165

181

199213

227

Józef M a n d z i u k, Erzbischof Boles∏aw Kominek aus Wroc∏aw – Au-tor des Briefes der polnischen Bischöfe ad die deutschen Bischöfe . . . . .

Bogdan S t a n a s z e k, La sorveglianza dell’attivitá predicativa dellaChiesa da parte delle autorit∫ statali. L’esempio della diocesi di Sando-mierz negli anni 1945-1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jerzy K o p e r e k, La controversia sullo stato alla luce delle dottrinepolitiche moderne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marek T. C h m i e l e w s k i, Le ispirazioni salesiane per l’educazionecivile e patriotica dei giovani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

S∏awomir H. Z a r ´ b a, Religiousness of the Poles in the process ofeuropean integration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Beata S z l u z, Problem of work of the handicapped people . . . . . . . .

DOCUMENTA – RECENSIONES – RELATIONES . . . . . . . . . . . . . . . . .

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Â.P. Ks. prof. UKSW dr hab. Edward Nawrot (1947-2005)

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. JÓZEF MANDZIUK

˚YCIE I DZIA¸ALNOÂå KS. PROF. UKSW DRA HAB.EDWARDA NAWROTA (1947-2005)

„Miarà naszego ˝ycia jest lat siedemdziesiàtosiemdziesiàt, gdy jesteÊmy mocni.A wi´kszoÊç z nich to trud i marnoÊç,bo szybko mijajà, my zaÊ odlatujemy”.

(Ps 90, 10)

Przyjaciel mój nie do˝y∏ „lat biblijnych”, a nawet nie dotknà∏ „s∏upa” 65 lat˝ycia, kiedy cz∏owiek ju˝ nie powinien prosiç, tylko dzi´kowaç i realizowaç to,co wczeÊniej postanowi∏ wykonaç w swoim ˝yciu. Jeszcze tyle spraw duszpa-stersko-naukowych mia∏ do zaplanowania i zrealizowania, lecz straszliwa cho-roba nowotworowa wszystko przekreÊli∏a. Walczy∏ z nià jak lew do koƒca, leczokaza∏a si´ silniejsza od wspó∏czesnej medycyny i silnego organizmu Wielko-polanina. Pozostawi∏ m.in. niedokoƒczonà „ksià˝k´ profesorskà”, która mia∏aGo zaprowadziç na szczyty nauki i obdarzyç wielkim tytu∏em profesora naukhumanistycznych. O jego ˝yciu i dzia∏alnoÊci Êwiadczà wymownie dzie∏a w za-kresie duszpasterstwa w podpoznaƒskiej parafii i za∏àczona poni˝ej bibliogra-fia przedmiotowa, autorstwa jego adiunkta, ks. dra Waldemara Gliƒskiego.B´dzie on patronowa∏ ró˝nym inicjatywom, podejmowanym przez cz∏onkówpowsta∏ego stowarzyszenia kulturalno-spo∏ecznego jego imienia. Pozostaniete˝ w pami´ci tych, którzy Go poznali i nawiàzali z Nim wi´zy przyjaêni.

1. Pochodzenie i lata szkolne

„Ma∏à Ojczyznà” przedwczeÊnie zmar∏ego historyka polskiego by∏a Wiel-kopolska, gdzie urodzi∏ si´ 7 X 1947 r. w przysió∏ku Lipnik k. Kobylej Góry– miejscowoÊci graniczàcej ze Âlàskiem. W miejscowej Êwiàtyni parafialnejpw. Êw. Jadwigi Âlàskiej, wzniesionej w l. 1806-1807, przyjà∏ chrzest Êw.,otrzymujàc imi´ Edwarda. Jego patron by∏ królem Anglii, kanonizowanymw 1161 r. przez papie˝a Aleksandra III i nale˝a∏ do bardzo popularnychÊwi´tych angielskich. Rodzice: Stanis∏aw i El˝bieta z Wróblów zawarli zwià-zek ma∏˝eƒski w Myjomicach w 1933 r. i przenieÊli si´ do Lipnik, nabywajàc

PAMI¢CI KS. PROF. UKSW DRA HAB. EDWARDA NAWROTA

Saeculum Christianum12 (2005) nr 2

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

gospodarstwo rolne o powierzchni 19 ha ziemi ornej, ∏àk i lasów. Ziemia by-∏a piaszczysta i niezbyt urodzajna, lecz ojciec z ch∏opskim uporem i wielkàpracowitoÊcià doprowadzi∏ w∏asne gospodarstwo do odpowiedniego pozio-mu. Znajàc si´ na murarce odrestaurowa∏ dom, po∏o˝ony wÊród drzew i po-wi´kszy∏ zabudowania gospodarcze. Odznacza∏ si´ te˝ wielkim patrioty-zmem i w latach okupacji niemieckiej obcà mu by∏a myÊl przyjćia obywatel-stwa niemieckiego, jak to uczyni∏o wielu tamtejszych obywateli polskich.Matka by∏a niewiastà ogromnie pracowità, majàcà wielki autorytet nie tylkow rodzinie, lecz i w ca∏ej miejscowej spo∏ecznoÊci. Oboje rodzice odznaczalisi´ autentycznà pobo˝noÊcià. W rodzinie Nawrotów nie by∏o dnia bez mo-dlitwy, cz´sto ró˝aƒcowej, a niedzieli i Êwi´ta bez uczestnictwa we Mszy Êw.Ponadto cechowa∏a ich dobroczynnoÊç, przejawiajàca si´ m.in. w latach wo-jennych w stosunku do ukrywajàcych si´ jeƒców czy te˝ ˝o∏nierzy, a w latachpowojennych w pomocy dla dwojga osieroconych dzieci. Po Êmierci ojcaw 1973 r. dom rodzinny zosta∏ sprzedany. W testamencie wdzićzny syn –kap∏an tak pisa∏ o swoich rodzicach: „Mojej Matce, El˝biecie, dzi´kuj´ zapozostawiony wzór pobo˝noÊci, pracowitoÊci i wymodlenie dla mnie powo-∏ania, zaÊ memu Ojcu, Stanis∏awowi, za wzorowà uczciwoÊç, sumiennoÊçi patriotyzm”1

Edward by∏ najm∏odszym synem z czworga dzieci Stanis∏awa i El˝biety.Najstarszy – Stanis∏aw – wraz z ˝onà Mariannà wyprowadzili si´ z rodzinnegogospodarstwa i poszli „na swoje’ w Mikorzynie (14 km od Kobylej Góry),gdzie do dzisiaj pe∏ni funkcj´ koÊcielnego w miejscowym koÊciele parafialnympw. Êw. Idziego i cieszy si´ wielkim autorytetem. Drugi brat – Sylwester – rów-nie˝ opuÊci∏ gospodarstwo rodziców i wybudowa∏ dom jednorodzinny w Ko-bylej Górze, gdzie zamieszkuje z ma∏˝onka Janinà i córkà. Trzeci brat – Mie-czys∏aw – zmar∏ w drugim roku ˝ycia, a jego Êmierç nape∏ni∏a bólem zw∏aszczaserce matki.

7-letni Edward rozpoczà∏ edukacj´ w Szkole Podstawowej w Kobylej Górze,odleg∏ej o 2 km drogi prowadzàcej przez las od domu rodzinnego. Nauk´ z za-kresu szko∏y Êredniej pobiera∏ w Liceum Ogólnokszta∏càcym w Ostrzeszowie,zdobywajàc w 1965 r. Êwiadectwo dojrza∏oÊci. W swoim ˝yciorysie napisanymwraz z proÊbà o przyjćie do Seminarium Duchownego w Poznaniu napisa∏:„Do szko∏y zawsze szed∏em z sympatià, tam przecie˝ dowiedzia∏em si´ zawszecoÊ nowego [...]. W tym roku ˝ycie szkolne mi si´ skoƒczy∏o, skoƒczy∏a sií edukacja. Postanowi∏em w miar´ mo˝liwoÊci uczyç si´ dalej, poznawaç tajniki˝ycia i szukaç szczerej prawdy”2.

KS. JÓZEF MANDZIUK [2]10

1 Z testamentu ks. Edwarda Nawrota. Nasz Kiekrz. Miesićznik Parafii Êw. Micha∏a Archa-nio∏a i Wniebowzićia NMP. R. 2005, nr 9, s. 2.

2 R. P a j s z c z y k, Kazanie na pogrzebie Ê. p. Ksi´dza Kanonika Prof. Dra hab. EdwardaNawrota. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9 (specj.), s. 6.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Parafia Kobyla Góra, nale˝àca obecnie do diecezji kaliskiej, zawsze obfito-wa∏a w liczne powo∏ania kap∏aƒskie i zakonne. By∏ to skutek ofiarnej pracymiejscowych duszpasterzy, otaczajàcych si´ licznym gronem ministrantów. Na-le˝a∏ do nich równie˝ Edward, który s∏u˝y∏ przy o∏tarzu w wieku ch∏opićymi m∏odzieƒczym. Wielkim autorytetem by∏ dla niego miejscowy proboszcz ks.Jan Markula, repatriant z Kresów Wschodnich, o którym napisa∏ w testamen-cie: „Stokrotne dzi´ki sk∏adam Ê. p. Ks. Kan. Janowi Markulowi za przyk∏adkap∏aƒskiego ˝ycia”. OczywiÊcie na decyzj´ poÊwiecenia si´ s∏u˝bie kap∏aƒskiejnajwi´kszy wp∏yw mia∏ idealny wprost przyk∏ad religijnego ˝ycia rodziców.Z domu rodzinnego wyniós∏ cnot´ pobo˝noÊci, o której pisa∏ jego prefekt, ks.Tadeusz Fudziƒski: „Widywa∏em go u Sto∏u Paƒskiego na pierwsze piàtki, naMszy Êw., czy Nowennie do Matki Bo˝ej Nieustajàcej Pomocy [...]. Obierajàcdrog´ do Seminarium Duchownego, sàdz´, ˝e dobrze si´ nad tym zastanowi∏i decyzj´ podjà∏ z pobudek g∏´bokiej swej wiary Êwi´tej”3.

Od poczàtku ˝ycie naszego bohatera cechowa∏ wielki realizm, Wiedzàc, ˝ew dobie gomu∏kowskiego socjalizmu otwarte przyznanie si´ do podjćia stu-diów seminaryjnych mo˝e zawa˝yç na zdaniu egzaminu maturalnego, napisa∏w ankiecie, i˝ po zdaniu matury podejmie studia medyczne. Majàc natomiastÊwiadectwo dojrza∏oÊci poÊpieszy∏ z nim do poznaƒskiego Seminarium Du-chownego i wkrótce przekroczy∏ furt´ wielkopolskiego Wieczernika. 6-letniestudia filozoficzno-teologiczne uwieƒczy∏ przyjćiem Êwieceƒ kap∏aƒskich, któ-re otrzyma∏ 20 V 1971 r. z ràk metropolity poznaƒskiego arcybiskupa Antonie-go Baraniaka w archikatedrze na Ostrowiu Tumskim.

2. Pos∏uga duszpasterska

Z m∏odzieƒczym zapa∏em nasz neoprezbiter rozpoczà∏ pos∏ugiwanie Ludo-wi Bo˝emu najpierw w Rozdra˝ewie, nast´pnie we Lwówku Wlkp., K´b∏owie,Dolsku, Komornikach, w poznaƒskim Sp∏awiu i w parafii Wszystkich Âwi´-tych w Poznaniu. Przeszed∏ wić z siejbà S∏owa Bo˝ego i pos∏ugà sakramental-nà przez wiejskie i miejskie wspólnoty parafialne, koƒczàc swojà prac´ wika-riuszowskà w stolicy archidiecezji. Posiada∏ dar ∏atwego nawiàzywania kon-taktów zw∏aszcza z m∏odzie˝à, a dziatwa szkolna usi∏owa∏a dotknàç jego su-tanny. Nigdy nie wstydzi∏ si´ mi∏oÊci do Boga i ludzi, nie ukrywa∏ si´ z nià, ale– jak mówi∏ kaznodzieja na jego pogrzebie – „stawa∏a si´ ona jego prawdziwàchlubà i dumà”4

Metropolita poznaƒski Jerzy Stroba 1 IX 1983 r. mianowa∏ 36-letniego ka-p∏ana proboszczem w Kiekrzu. Z tà podpoznaƒskà parafià zwiàza∏ on swoje

˚YCIE I DZIA¸ALNOÂå KS. PROF. UKSW DRA HAB. E. NAWROTA 11[3]

3 T a m ˝ e.4 R. P a j s z c z y k, Kazanie..., s. 6.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

˝ycie i pozosta∏ jej wierny do koƒca. W tym miejscu mo˝na pokusiç si´ o cha-rakterystyk´ jego dzia∏alnoÊci jako ojca parafii. Wobec swoich parafian by∏ onduszpasterzem wyrozumia∏ym, ˝yczliwym, serdecznym i bezpoÊrednim. Na ichzaproszenie bra∏ udzia∏ w uroczystoÊciach z okazji Êlubów, chrztów, imienin,jubileuszy. Oto relacja Albina Fizka, dotyczàca postawy proboszcza wobec lu-dzi: „By∏ styczeƒ 2003 r. W trakcie budowy domu, b´dàcego w stanie suro-wym, ks. Edward widzàc Êwiat∏o wszed∏ po kol´dzie. Kiedy powiedzia∏em, ˝etu jeszcze nie mieszkam, dopiero buduj´, ksiàdz rzek∏, ˝e to nie przeszkadza,aby odbyç wizyt´ duszpasterskà. Oznajmi∏em, ˝e mam pokój na pi´trze, alemo˝na tam wejÊç tylko po drabinie, bo nie ma jeszcze schodów. Ksiàdz na toodpowiedzia∏: jak pan tam wchodzi, to i ja spróbuj´. PoÊwićenie odby∏o si´.Ksiàdz kawy nie wypi∏, ale na mojà proÊb´ skosztowa∏ wiÊniowej nalewki. Ko-l´da trwa∏a pó∏ godziny, bo proboszcz chcia∏ poznaç nowego parafianina. Od-tàd polubiliÊmy si´ ze wzajemnoÊcià na wszystkie pozosta∏e lata”5. D∏ugoletniproboszcz kierski stara∏ si´ byç blisko swoich wiernych zarówno w kancelarii,jak i na ambonie, czy w konfesjonale. Wszystkie sprawy zwiàzane z admini-stracjà parafii zna∏ szczegó∏owo i za∏atwia∏ we w∏asnym zakresie, b´dàc jed-nak zawsze otwartym na propozycje parafian. Tu˝ po objćiu parafii kierskiejpowo∏a∏ do istnienia 12-osobowà Rad´ Duszpasterskà, z którà ÊciÊle wspó∏-pracowa∏. Gospodarstwo plebanijne prowadzi∏a p. Ewa Kabaciƒska, która po-maga∏a równie˝ w kancelarii, cieszàc si´ du˝ym autorytetem wÊród parafiani licznych goÊci. Plebania bowiem zawsze by∏a otwarta i s∏yn´∏a z goÊcinnoÊci.Sam proboszcz na propozycj´ poÊwićenia si´ tylko nauce, odpowiada∏, ˝e niewyobra˝a sobie ˝ycia bez duszpasterstwa parafialnego w ukochanym Kiekrzunad pi´knym jeziorem.

Do obs∏ugi duszpasterskiej ok. 3-tysićznej parafii proboszcz korzysta∏ z po-mocy ksi´˝y poznaƒskich. W l. 1985-1998 w niedziele i Êwi´ta s∏u˝y∏ w konfe-sjonale i na ambonie ks. mgr Feliks Lenort, kanonik honorowy poznaƒskiej ka-pitu∏y katedralnej, dyrektor Biblioteki PWT w Poznaniu. Po nim w parafii po-maga∏ ks. Kazimierz Flotyƒski z osiedla Z∏otniki, kanonik honorowy szamotul-skiej kapitu∏y kolegiackiej. Od 2000 r. w domu parafialnym „Arka” jako rezy-dent zamieszka∏ ks. mgr Stanis∏aw Duda, lektor j´zyka ∏aciƒskiego na Wydzia-le Teologicznym UAM w Poznaniu, który w∏àczy∏ si´ równie˝ w prac´ parafial-nà6. W l. 1987-1997 w∏adza seminaryjna przesy∏a∏a do parafii kierskiej ka˝degoroku diakona na praktyk´ duszpasterskà, który m.in. katechizowa∏ m∏odzie˝7.Proboszcz ÊciÊle wspó∏pracowa∏ z siostrami Matki Bo˝ej Mi∏osierdzia, którew 1928 r. otworzy∏y dom dla zaniedbanych moralnie dziewczàt, zwany „Do-


5 Zb. w∏. autora, Relacja Albina Fizka o postawie ks. Nawrota wobec ludzi.6 E. N a w r o t, Dzieje Kiekrza i okolicy. Poznaƒ 2002, s. 264-265.7 T a m ˝ e, s. 291.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

mem Serca Jezusowego”. W 1929 r. przez kilka miesićy w klasztorze kierskimprzebywa∏a Êw. Faustyna Kowalska, wielka aposto∏ka Bo˝ego Mi∏osierdzia8.W latach proboszczowania ks. Edwarda siostry zorganizowa∏y „przechowalni´dla dzieci”, zajmowa∏y si´ samotnymi matkami i szerzy∏y kult Bo˝ego Mi∏osier-dzia. W 1999 r. ukoƒczy∏y budow´ okaza∏ego Domu Pomocy Samotnej Matce„Pro Vita”9. Jedna z sióstr – s. Paula Jadwiga Buczyƒska od wrzeÊnia 1993 r.przez wiele lat bardzo zaanga˝owana by∏a w katechezie miejscowych dzieci.

Ks. Edward Nawrot obok wielkiego zaanga˝owania duszpasterskiego oka-za∏ si´ znakomitym organizatorem i gospodarzem wspólnoty parafialnej. Wizy-tówkà Kiekrza by∏a Êwiàtynia parafialna pw. Êw. Micha∏a Archanio∏a i Wniebo-wzićia NMP, w której w ka˝dà niedziel´ i Êwi´ta nakazane sprawowano czteryMsze Êw. Od 1985 r. na odpust wrzeÊniowy Ksićia Anio∏ów przybywajà piel-grzymki z okolicznych parafii. Gruntownà restauracj´ XVI-wiecznego obiektusakralnego proboszcz podjà∏ po „Jesieni Ludów” w 1989 r. Na poczàtku wyre-montowa∏ wie˝´ koÊcielnà, której he∏m i opierzenia zosta∏y wykonane z blachymiedzianej. W 1994 r. odnowi∏ zabytkowe organy oraz posadzk´, a w roku na-st´pnym przeprowadzi∏ malowanie wn´trza oraz z∏ocenie o∏tarzy, dokonaneprzez pracowni´ konserwatorskà Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu.Z inicjatywy gospodarza parafii zmodernizowano zakrysti´, za∏o˝ono posadz-k´ w dzwonnicy-kruchcie, a w 1999 r. zainstalowano w koÊciele alarm antyw∏a-maniowy, gdy˝ by∏y próby w∏amania do sejfu w zakrystii10. W l. 2001-2002 podokiem proboszcza dokonano renowacji dachu z wymianà wi´êby dachoweji po∏o˝eniem nowej dachówki, a opierzenia i rynny wykonano z blachy mie-dzianej. W 2003 r. przeprowadzono drena˝ wokó∏ koÊcio∏a i zainstalowanograwitacyjnà wentylacj´ wn´trza nawy Êwiàtyni. Wreszcie w 2004 r. wykonanorenowacj´ zewn´trznych murów koÊcio∏a przez zdjćie zmursza∏ego tynku, do-konanie wyprawek w ubytkach w murze, na∏o˝enie nowego tynku, pomalowa-nie elewacji. Wszystkie prace zosta∏y przeprowadzone pod nadzorem konser-watora zabytków11.

W Z∏otnikach przy krzy˝u przydro˝nym, w pobli˝u miejscowej szko∏y, od1990 r. sprawowano Msz´ Êw. w niedziele i Êwi´ta. Po roku przeniesiono si´z nabo˝eƒstwami do pomieszczenia, przekazanego przez miejscowe uczelnia-ne gospodarstwo rolne, w którym urzàdzono tymczasowa kaplic´. Przez pi´çlat obs∏ugiwa∏ jà chrystusowiec, ks. dr Antoni Tomala, kapelan z Kiekrza. Pro-boszcz jednak nosi∏ si´ z zamiarem wzniesienia Êwiàtyni. I rzeczywiÊciew 1996 r. arcybiskup poznaƒski Juliusz Paetz poÊwići∏ kamieƒ w´gielny pod


8 E. N a w r o t, Dzieje Kiekrza i okolicy, s. 200.9 M. E. J a k u b o w s k a, Siostry Matki Bo˝ej Mi∏osierdzia. Miesićznik KoÊcielny Archi-

diecezji Poznaƒskiej. R. 44: 1993, nr 9, s. 351-353.10 E. N a w r o t, Dzieje Kiekrza i okolicy, s. 266.11 Dane z Kroniki parafii w Kiekrzu [od 1967 r.], passim.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nowy obiekt sakralny, wzniesiony na gruncie podarowanym przez Akademi´Rolniczà w Poznaniu. Ten˝e metropolita poznaƒski 5 X 1999 r. konsekrowa∏nowà Êwiàtyni´, która otrzyma∏a wezwanie Êw. Faustyny12. W ten sposób ks.Nawrot otrzyma∏ miano jednego z budowniczych koÊcio∏ów w ArchidiecezjiPoznaƒskiej.

Na uwag´ zas∏uguje równie˝ odrestaurowanie koÊció∏ka pw. Âw. Stanis∏awaBiskupa i M´czennika w Chybach. MiejscowoÊç ta w 1997 r. zosta∏a wy∏àczonaz parafii kierskiej i inkorpowana do nowo utworzonej parafii pw. Êw. Józefaw Baranowie.

Ks. Edward Nawrot, jako goràcy patriota, pragnà∏, by ziemia polska us∏anaby∏a znakami wiary chrzeÊcijaƒskiej. Stàd z jego inicjatywy wiosnà 1992 r. naterenie parafii umieszczono krzy˝e przydro˝ne: na Chwaliszowie, osiedlu Mi-cha∏kowo i w Chybach Dolnych, a pi´ç lat póêniej w Kobylnikach Ma∏ych.W 1995 r. w miejscu zniszczonych kapliczek przydro˝nych w Kiekrzu postawio-no dwie nowe figury na murowanych coko∏ach: Êw. Jana Nepomucena i Êw.Wawrzyƒca. W roku nast´pnym odnowiono zniszczonà figur´ NiepokalanejDziewicy w parku sanatoryjnym13.

Proboszcz kierski wielkà wag´ przywiàzywa∏ do cmentarza, jako miejscakultu katolickiego. Jego zas∏ugà by∏o wzniesienie kaplicy pogrzebowej, wed∏ugprojektu zaprzyjaênionego architekta Zdzis∏awa Wojciechowskiego, któraw póêniejszym czasie zosta∏a wyposa˝ona w komor´ ch∏odniczà. Z m∏odzie˝ài parafianami uporzàdkowa∏ cmentarz w pobli˝u koÊcio∏a, postawi∏ krzy˝cmentarny i wykona∏ utwardzenie nawierzchni alejek.

W 1990 r. dzi´ki staraniom ks. Nawrota zwrócono parafii dzia∏k´ przylega-jàcà do koÊcio∏a, a w 1996 r. ponad 30 ha gruntów zamiennych. Na dzia∏ceurzàdzono parking parafialny, a na pozosta∏ym terenie w 2005 r. – tu˝ przedÊmiercià kap∏ana – powsta∏ stadion parafialny wraz z parkingiem, uporzàdko-wanym przed dniem jego pogrzebu. Pod koniec 1991 r. oddano do u˝ytkuDom Parafialny „Arka”, zaprojektowany gratisowo przez znanego nam ju˝architekta Zdzis∏awa Wojciechowskiego. Poczàtkowo w budynku uczy∏y si´dzieci z zerówki oraz z klas I-III w∏àcznie, a w l. 1994-2000 pozosta∏a tylko ze-rówka. Do 2001 r. „Arka” by∏a te˝ siedzibà Rady Osiedla Kiekrza, która na-st´pnie przenios∏a si´ do miejscowego gimnazjum. Aktualnie w domu mieÊcisi´ Klub Seniora, Parafialny Oddzia∏ Akcji Katolickiej z biblioteczka parafial-nà14, KSM z Klubem M∏odzie˝owym, Ko∏o Przyjació∏ „Radia Maryja” oraz


12 E. N a w r o t, Dzieje Kiekrza i okolicy, s. 265.13 T a m ˝ e, s. 266.14 W latach „stanu wojennego” ks. Nawrot w jednym z pomieszczeƒ na strychu plebanij-

nym urzàdzi∏ biblioteczk´ ksià˝ek zakazanych. Nad przechowywaniem prohibitów czuwa∏adr ¸ucja ¸ukasiewicz z UAM, zwiàzana z duszpasterstwem akademickim dominikanów po-znaƒskich.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Parafialny Oddzia∏ Caritasu, za∏o˝ony w grudniu 2000 r. Od 1993 r. w budyn-ku znalaz∏ siedzib´ Klub Sportowy „Arka”, który by∏ „oczkiem w g∏owie” pro-boszcza. Klub od poczàtku by∏ dwusekcyjny: pi∏ka no˝na i bryd˝ sportowy.W obu sekcjach ks. Edward by∏ mocno zaanga˝owany. Potrafi∏ bowiem do-brze rozgrywaç partie bryd˝owe i pojawiaç si´ na boisku w charakterze za-wodnika w meczach pi∏karskich, a tak˝e jako kibic wÊród swoich podopiecz-nych. B´dàc nawet w szpitalu interesowa∏ si´ rozgrywkami i cieszy∏ lub smuci∏z postawy swoich zawodników.

Ks. Edward Nawrot, b´dàc wybitnym humanistà ceni∏ ksià˝ki, porzàdeki pi´kno. K∏ad∏ du˝y nacisk na wyglàd plebani i ogrodu w myÊl dewizy Cycero-na, i˝ do szcz´Êcia potrzebna jest biblioteka i ogród. W latach jego administro-wania parafià wykonano nast´pujàcy zakres robot na budynku plebanijnym: wy-mieniono pod∏ogi, u∏o˝ono boazeri´, dokonano wymiany instalacji wodociàgo-wej, kanalizacyjnej i elektrycznej, za∏o˝ono anten´ telewizyjnà oraz instalacj´telefonicznà i antyw∏amaniowà, dokonano prze∏o˝enia pokrycia dachowegoi dokonano zamiany centralnego ogrzewania z w´glowego na olejno-gazowe,wymieniajàc przy tym instalacje i grzejniki z ˝eliwnych na panelowe. W kuchnidokonano wymiany okna, kuchenki w´glowej na elektrycznà, a nast´pnie na ga-zowà, wyposa˝ono w zestaw mebli kuchennych, u∏o˝ono glazur´ na Êcianie i po-sadzce. Przeprowadzono remont ∏azienek z po∏o˝eniem glazury i wymiana wy-posa˝enia. W salonie wymieniono okna i za∏o˝ono od zewnàtrz okratowanie,na pod∏odze u∏o˝ono panele, zainstalowano dwa ˝yrandole kryszta∏owe jakooÊwietlenie, wyposa˝ono w odpowiednie meble (kredens, stó∏ rozsuwany, dwakomplety krzese∏, dwa fotele, kredens z witrynà). Wreszcie kancelaria otrzyma-∏a nowe umeblowanie: szaf´ na akta, witryn´ oszklonà, biurko, lamp´ sufitowà,zegar Êcienny, sejf, krzes∏a, faks. W zamiarach proboszcza by∏o wykonanie ele-wacji zewn´trznej budynku plebanijnego, pami´tajàcego czasy pruskie.

Przez wszystkie lata duszpasterzowania ks. Nawrota przy udziale t∏umuwiernych urzàdzano procesj´ Bo˝ego Cia∏a, której czwarty o∏tarz znajdowa∏ si´przy klasztorze sióstr Matki Bo˝ej Mi∏osierdzia. Szerokim echem odbi∏o si´kazanie ks. prof. Józefa Mandziuka, wyg∏oszone tam podczas ostatniej procesjiw 2005 r., w którym kaznodzieja jak gdyby przeczuwajàc bliskie odejÊcie swoje-go Przyjaciela do „domu Ojca” z∏o˝y∏ Mu wyrazy wdzi´cznoÊci za dokonanedzie∏a w jego twórczym ˝yciu.

Od 1984 r. parafianie kierscy, niekiedy w liczbie ponad 20 osób, uczestni-czyli w pieszej pielgrzymce z katedry poznaƒskiej do Cz´stochowy, w niedzielepo 8 maja na odpust do Chyb oraz w niedziele po 8 wrzeÊnia na odpust do So-boty. Zdarza∏o si´, ˝e w pielgrzymce do Chyb bra∏o udzia∏ ok. 200 osób. By∏ato wtedy tak˝e okazja do manifestacji niezadowolenia z panujàcego systemupolitycznego.

Ulubionà formà duszpasterskà ks. Edwarda by∏y niemal coroczne krajowewyjazdy autokarowe w celach pielgrzymkowych do ró˝nych sanktuariów pol-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

skich. Z ostatnià pielgrzymkà wyruszy∏ 8 VIII 2005 r. do Cz´stochowy, Zako-panego, Kalwarii Zebrzydowskiej. Wróci∏ niemal resztkami si∏ i by∏a to jegoprawdziwa „Kalwaria”. Niewàtpliwie proboszcz kierski by∏ te˝ jednym z naj-wi´kszych organizatorów pielgrzymek zagranicznych na prze∏omie XX/XXIstulecia. I tak w 1984 r. zorganizowa∏ grup´ pielgrzymkowà do Lourdes i LaSalette we Francji, w 1985 i 1986 r. do Padwy, Asy˝u, Rzymu i Loreto,w 1988 r. do Altöting w Bawarii, Montserrat w Hiszpanii i Fatimy w Portuga-lii15. W latach nast´pnych wierni kierscy ze swoim duszpasterzem odwiedzili:Medjugorie w Jugos∏awii (1990), Lourdes i Santiago de Compostela (1992),Ziemi´ Âwi´tà (samolotem – wiosna 1993), Einsiedeln w Szwajcarii, Rzymi San Giovanni Rotondo (lato 1993), Wilno – Ostra Brama (1993), Pary˝i Londyn (1994), Levo¯a na S∏owacji (1994), Grecj´ (1996), Poczdam i Neuzel-le (1996), Norwegi´ i Dani´ (1996), Prag´ czeskà (1996, 1997), Tunezj´ (samo-lotem – 1997), Pary˝, Mont Saint Michel i Lisieux we Francji (1998), Grodnoi Nowogródek na Bia∏orusi (1998), Sankt Petersburg (pociàgiem 1999), Zie-mi´ Âwi´tà (samolotem – 2000), W∏ochy (2000), Fatima, Santago de Compo-stela i Avila (2001)16. W ostatnià pielgrzymk´ zagranicznà wyruszy∏ ze swoimiparafianami 5 VI 2005 r. do krajów ba∏tyckich. Na pytanie w∏asnego lekarza,czy powinien jechaç w tak trudnà podró˝, odpowiedzia∏: „Doktorze, jeÊli teraznie pojad´, to nie pojad´ tam ju˝ nigdy”17.

Nale˝y równie˝ zaznaczyç, ˝e duszpasterz kierski cz´sto organizowa∏ wyjaz-dy samochodowe w kilkuosobowych grupach oraz autokarowe do okolicznychmiejscowoÊci w celu poznania zabytków sakralnych, architektury dworkówwielkopolskich, pa∏aców, rezerwatów przyrody. Wszystkie wyjazdy zarównokrajowe, jak i zagraniczne zbli˝a∏y wiernych do swojego duszpasterza, którykarmi∏ ich swojà pobo˝noÊcià i wiedzà, a tak˝e bawi∏ ˝artem i zdolnoÊcià naÊla-dowania osób medialnych, zw∏aszcza prezydenta Lecha Wa∏´sy.

Obok ogromnego nawa∏u zaj´ç duszpasterskiej, nie mówiàc ju˝ o dzia∏alno-Êci naukowej, ks. Edward Nawrot znalaz∏ czas na prac´ w latach 1987-2001 w charakterze s´dziego Metropolitalnego Sàdu Duchownego w Pozna-niu. Na ten temat tak mówi∏ pracownik tego˝ Sàdu ks. dr Rafa∏ Pajszczyk w ka-zaniu pogrzebowym: „Piszàc sàdowe wota, dekrety, czy te˝ formu∏ujàc nierazzawi∏e wyroki potrafi∏ wczytaç si´ w po∏o˝enie ludzi, którym ˝ycie si´ pogma-twa∏o, a istnia∏y prawne warunki, by to ˝ycie mogli sobie uporzàdkowaç i wpro-wadziç pokój sumienia. Prac´ w Sàdzie wykonywa∏ niezwykle sprawnie i su-miennie. Pyta∏em go kiedyÊ, ˝e b´dàc proboszczem i naukowcem, tak szybkooddaje opracowane wyroki. Da∏ mi wtedy takà odpowiedê: Nie mog´ przed∏u-˝aç pisania wyroku, bo jeÊli stwierdzono niewa˝noÊç ma∏˝eƒstwa, to znaczy, ˝e ci


15 Kronika parafii Kiekrz, s. 61 n.16 Ta m ˝ e,passim.17 Zb. w∏. autora, List dra Radoslawa Stempina z 19 XII 2005 r.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ludzie mogà przyst´powaç do sakramentów Êw. Nie chc´, ˝eby przez mojà opiesza-∏oÊç ktoÊ niepotrzebnie mia∏ zamkni´tà drog´ do spowiedzi i Komunii Êw. Nie chc´kiedyÊ odpowiadaç za to przed Bogiem”18. Niewàtpliwie cura animarum Ksi´dzaEdwarda przejawia∏a si´ w tym wypadku w stopniu najwy˝szym.

KreÊlàc sylwetk´ duszpasterza kierskiego, nale˝y jeszcze podkreÊliç jego za-anga˝owanie w procesie beatyfikacyjnym s∏ugi Bo˝ego ks. Ignacego Posadze-go, wspó∏za∏o˝yciela Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii zagranicznej i za-∏o˝yciela zgromadzenia Misjonarek Chrystusa Króla. Jako delegat biskupiz w∏aÊciwà dyskrecjà i kompetencjà przes∏uchiwa∏ niektórych Êwiadków Êwi´to-Êci ˝ycia s∏ugi Bo˝ego.

Metropolita poznaƒski, widzàc trud i doceniajàc osiàgni´cia duszpasterskieproboszcza kierskiego w 1999 r. obdarzy∏ go godnoÊcià kanonika honorowegopoznaƒskiej kapitu∏y kolegiackiej. Ks. Edward ceni∏ sobie to wyró˝nienie, leczjego marzeniem nie by∏ strój kanonicki, lecz toga profesorska.

3. Droga do katedry uniwersyteckiej

Ks. Edward Nawrot w swojej wizji twórczoÊci naukowej musia∏ pokonaçliczne trudnoÊci, aby osiàgnàç zaszczytny tytu∏ nauczyciela akademickiego.W wspinaniu si´ po szczeblach kariery naukowej nie mia∏ urlopów nauko-wych, stypendiów zagranicznych ani mo˝liwoÊci odbycia studiów stacjonar-nych. Sam musia∏ uczyç si´ j´zyków obcych, zw∏aszcza niemieckiego i pozna-waç tajniki metodologiczne historii, jako dyscypliny naukowej, b´dàcej „na-uczycielkà ˝ycia”.

B´dàc wikariuszem „szuka∏ szczerej prawdy” poprzez zaoczne studia licen-cjackie na Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu i magisterskie w Ka-tolickim Uniwersytecie Lubelskim19. Z m∏odzieƒczà gorliwoÊcià doje˝d˝a∏ doPoznania na wyk∏ady i pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Mariana Banaszaka,wielkiego humanisty i znakomitego historyka poznaƒskiego, napisa∏ prac´ li-cencjackà pt.: Parafia pod wezwaniem Êw. Jadwigi w Kobylej Górze w latach1821-1939. Na jej podstawie otrzyma∏ dyplom „licentiam in theologia”, podpi-sanego przez wielkiego kanclerza Uczelni arcybiskupa-metropolity AntoniegoBaraniaka i dziekana ks. prof. Micha∏a Petera20. Studia w zakresie historii Ko-scio∏a kontynuowa∏ nadal w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, doje˝d˝ajàcpociàgiem z Poznania na zaj´cia do Lublina. Tam w 1975 r. obroni∏ prac´ ma-gisterskà pt.: Kobyla Góra – dzieje parafii w latach 1821-1945, którà przygoto-wa∏ pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Boles∏awa Kumora, spod r´ki którego


18 R. P a j s z c z y k, Kazanie..., s. 7.19 J. M a n d z i u k, Ks. Edward Nawrot (1947-2005), duszpasterz, profesor, patriota. Nasz

Dziennik. R. 2005, nr 240, s. 5.20 Arch. UKSW, Teczka ks. Edwarda Nawrota.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wysz∏a wi´kszoÊç historyków KoÊcio∏a w Polsce w ostatniej çwierci XX stule-cia21. Dalszym etapem edukacji wikariusza wielkopolskiego by∏y studia dokto-ranckie, odbyte w Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu w latach1977-1978, uwieƒczone w czerwcu 1981 r. zdobyciem stopnia naukowego dok-tora teologii w zakresie historii KoÊcio∏a na podstawie rozprawy pt.: Dekanatostrzeszowski w granicach archidiecezji poznaƒskiej 1821-1945, napisanej podkierunkiem ks. Mariana Banaszaka, ówczesnego nauczyciela akademickiegow Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie22.

Po doktoracie Êwie˝o mianowany proboszcz kierski rozpoczà∏ prac´ nauczy-ciela akademickiego w ró˝nych szko∏ach poznaƒskich. Prowadzi∏ wi´c zaj´ciaz zakresu historii KoÊcio∏a na studiach zaocznych i katechetycznych w PWT(do 1992), gdzie by∏ te˝ recenzentem prac magisterskich i cz∏onkiem komisjiegzaminacyjnych. W l. 1992-1995 pe∏ni∏ obowiàzki kapelana Wy˝szej Szko∏yOficerskiej im. Stefana Czarnieckiego w Poznaniu, prowadzàc tam wyk∏adyz etyki normatywnej. Za t´ dzia∏alnoÊç otrzyma∏ stopieƒ oficerski kapitanaWojska Polskiego23. Od 1992 r. wyk∏ada∏ równie˝ w Instytucie DuszpasterstwaEmigracyjnego w Poznaniu, wià˝àc si´ mocno ze Zgromadzeniem Ksi´˝yChrystusowców. Ponadto od 1990 r. by∏ katechetà w Technikum Ogrodniczymw Rokietnicy. Znane tez by∏y jego audycje w Katolickim Radio Poznaƒ. Cz´stowyst´powa∏ jako prelegent w poznaƒskich Dniach Kultury ChrzeÊcijaƒskiej.

W latach 80-90-tych ub. wieku ks. dr Nawrot otrzyma∏ cz∏onkostwo kilku to-warzystw naukowych: Polskiego Towarzystwa Teologicznego, PoznaƒskiegoTowarzystwa Przyjació∏ Nauk i Kaliskiego Towarzystwa Przyjació∏ Nauk oraztowarzystw kulturalno-spo∏ecznych, m.in. Towarzystwa Przyjació∏ ZiemiOstrzeszowskiej – Klub w Poznaniu i poznaƒskiego oddzia∏u Towarzystwa Pol-sko-Serbo∏u˝yckiego. W latach 1982-1992 pe∏ni∏ funkcj´ sekretarza SekcjiPrawno-Historycznej Polskiego Towarzystwa Przyjació∏ Nauk (Komisja Teolo-giczna). Od 1982 r. uczestniczy∏ w posiedzeniach zespo∏u redakcyjnego mono-grafii Ostrów Wielkopolski – dzieje miasta i regionu. Pe∏ni∏ te˝ rol´ konsultantanaukowego w zakresie badaƒ historycznych, dotyczàcych dziejów WielkopolskiPo∏udniowej. Bra∏ tak˝e udzia∏ w zjazdach historyków KoÊcio∏a w Polsce, orga-nizowanych corocznie w „bia∏ym tygodniu” po Wielkanocy.

Marzeniem ks. dra Edwarda Nawrota by∏o uzyskanie stopnia doktora habi-litowanego celem wi´kszej s∏u˝by dla nauki polskiej. Droga do habilitacji by∏ad∏uga i wyboista. Cieszàc si´ przyjaênià ks. prof. dra hab. Józefa Swastka


21 Zob. J. M a n d z i u k, Kumor Boles∏aw. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.T e n ˝ e. T. 9. Warszawa 2006 [w druku].

22 Ks. Józef Mandziuk swojemu Nauczycielowi – Ksi´dzu Profesorowi Marianowi Bana-szakowi dedykowa∏ t. 1, cz. 3 (1417-1520) monografii milenijnej pt.: Historia KoÊcio∏a katolic-kiego na Âlàsku. Warszawa 2005 Wydaw. UKSW, 4°, ss. 471.

23 Arch. UKSW, ˚yciorys ks. Edwarda Nawrota. Teczka ks. Edwarda Nawrota.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

z Wroc∏awia, wybra∏ tamtejszy Papieski Wydzia∏ Teologiczny, gdzie w 1998 r.z∏o˝y∏ dokumentacj´ wraz z dorobkiem naukowym i rozprawà habilitacyjnàpt.: Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce (Wroc∏aw 1997). Otrzy-ma∏ trzy pozytywne oceny profesorów: wspomnianego ks. Józefa Swastka, Kry-styna Matwijowskiego z Uniwersytetu Wroc∏awskiego i Stanis∏awa Nawrockie-go z Uniwersytetu Poznaƒskiego24. Kolokwium habilitacyjne po pokonaniuwielu przeszkód odby∏o si´ dopiero 24 I 2000 r., a zatwierdzenie CKK nastàpi-∏o w listopadzie tego˝ roku.

W 2001 r. ks. dr hab. Edward Nawrot z∏o˝y∏ podanie z proÊbà o zatrudnieniew charakterze nauczyciela akademickiego w Uniwersytecie Kardyna∏a StefanaWyszyƒskiego w Warszawie. 1 paêdziernika t. r. otrzyma∏ etat adiunkta przy Ka-tedrze Historii KoÊcio∏a w Czasach Najnowszych na Wydziale Nauk Historycz-nych i Spolecznych. Po uzyskaniu pozytywnej opinii prof. UKSW dra hab. Wie-s∏awa Jana Wysockiego25. Rada Wydzia∏u w dniu 27 V 2002 r. podj´∏a uchwa∏´w sprawie powo∏ania go na stanowisko profesora nadzwyczajnego, którà 20czerwca zatwierdzi∏ Senat UKSW. Na tej podstawie rektor Uczelni ks. prof. drhab. Roman Bartnicki z dniem 1 X 2002 r. powo∏a∏ Profesora na kierownikaKatedry Historii KoÊcio∏a w Czasach Najnowszych26. W ten sposób marzenia ks.Edwarda w pe∏ni sta∏y si´ rzeczywistoÊcià. W swojej Osobie po∏àczy∏ urzàd pro-boszcza kierskiego ze stanowiskiem kierownika katedry uniwersyteckiej. Do-sadnie jego osobowoÊç ujà∏ kaznodzieja w dniu pogrzebu, mówiàc: „Takiego ka-p∏ana jak on Archidiecezja Poznaƒska mia∏a tylko jednego: proboszcza i profe-sora zarazem, budowniczego i duszpasterza, pielgrzyma i sportowca”27.

Profesor ka˝dego tygodnia w roku akademickim doje˝d˝a∏ samochodem,pociàgiem, tramwajem i autobusem z Kiekrza na warszawskie Bielany lubM∏ociny. Z Warszawy powraca∏ „wzruszony i szcz´Êliwy”. Cz´sto po powrocieudawa∏ si´ w nocy do koÊcio∏a, by sprawowaç Eucharysti´28. By∏ to niewàtpliwiewyraz jego pobo˝noÊci i g∏´bokiego ˝ycia wewn´trznego.

Na Uczelni warszawskiej studenci z wielkim zainteresowaniem s∏uchali wy-k∏adów kursorycznych z zakresu historii KoÊcio∏a w czasach najnowszych orazmonograficznych, zwiàzanych z dziejami KoÊcio∏a wielkopolskiego. Cz´sto je-go wystàpienia mia∏y „przerywniki” w postaci anegdot historycznych. W ka˝dywtorek mi´dzy 1130 a 1300 odbywa∏y si´ seminaria magistrancko-doktoranckie.Jeden z doktorów tak pisa∏ o swoim promotorze: „Ju˝ na pierwszych zaj´ciach


24 Arch. PWT we Wroc∏awiu, Opinie recenzentów. Teczka ks. Edwarda Nawrota.25 Arch. UKSW, W. J. W y s o c k i, Opinia o dorobku naukowym ks. dra hab. Edwarda Na-

wrota, adiunkta na Wydziale Nauk Historycznych i Spo∏ecznych UKSW. Teczka ks. EdwardaNawrota.

26 Arch. UKSW, Teczka ks. Edwarda Nawrota.27 R. P a j s z y k, Kazanie..., s. 7.28 Zb. w∏. autora, List R. Stempina z 19 XII 2005 r., s. 2.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

widaç by∏o, ˝e Ksiàdz jest wybitnym dydaktykiem, który kocha∏ m∏odzie˝, a za-anga˝owaniem w swojà prac´ pokazywa∏ studentom i doktorantom, ˝e tylkosystematyczny wysi∏ek nad poszerzeniem swej wiedzy przynosi satysfakcjonujà-ce rezultaty. Imponowa∏a mi jego otwartoÊç na problemy studentów i to nietylko merytoryczne, zwiàzane z przygotowywanymi przez nich pracami, lecztak˝e na ˝yciowe sprawy, z którymi zawsze mogli si´ do niego zwróciç. Mia∏jednak ÊwiadomoÊç, ˝e seminarium i wyk∏ad to zbyt ma∏o, by oprócz historiinauczyç tak˝e odpowiedzialnoÊci za losy paƒstwa”29. W tym miejscu nale˝a∏ypodkreÊliç, ˝e Profesor pa∏a∏ wielkim patriotyzmem, który usi∏owa∏ przekazaçm∏odzie˝y. Kocha∏ Polsk´, zna∏ jej histori´ i bardzo pragnà∏, by budowa∏a swo-je dzieje na sprawdzonych wartoÊciach ewangelicznych. W swoim patriotyzmieby∏ radykalistà, nie przyjmowa∏ hipokryzji, dwulicowoÊci, zbyt daleko posuni´-tych kompromisów. Swoich studentów i przyjació∏ informowa∏ o listach, pisa-nych w obronie pokrzywdzonych przez liberalne Êrodki masowego przekazu.

Na kilka miesi´cy przed Êmiercià ks. Nawrot wypromowa∏ dwóch swoichpierwszych doktorów: Krzysztofa ¸ojka, który obroni∏ prac´ pt.: NekropolieOstro∏´ki. Studium antropologiczno-historyczne oraz Marka Aleksandra Jakubia-ka, autora rozprawy pt.: Relacje paƒstwo-KoÊció∏ katolicki na tle polityki wycho-wawczo-oÊwiatowej sanacji. Ch´tnie podejmowa∏ obowiàzki recenzenta rozprawdoktorskich, b´dàc z jednej strony dociekliwym, a z drugiej wielce ˝yczliwym dlam∏odych adeptów nauki. Trzech moich doktorów (ks. Bogdan Dàbrowski, Zako-ny na Âlàsku od po∏owy XVIII wieku do Kulturkampfu, ks. W∏adys∏aw Kret, Dziejeparafii Êwi´tych Wojciecha i Stanis∏awa w Rzeszowie w latach 1948-1989 i Micha∏Zawadka, Kanclerz Jan Zamoyski a innowiercy w Rzeczpospolitej Obojga Naro-dów) zawdzi´cza mu pozytywnà opini´ w swojej drodze ad lauream doctoralis.

Jest rzeczà zdumiewajàca, i˝ ks. Edward Nawrot, majàc pe∏nà ÊwiadomoÊçrozwijajàcej si´ choroby, z wielkim wysi∏kiem pracowa∏ intensywnie nad„ksià˝kà profesorskà”, której nada∏ tytu∏: W cieniu Krzy˝a i menory. Mo˝na je-go postaw´ w tym wzgl´dzie porównaç do Êp. ks. prof. dra hab. KazimierzaKloskowskiego z UKSW, który w miesiàcach przed przedwczesnà Êmiercià na-pisa∏ najwa˝niejsze swoje dzie∏a naukowe30.

4. Ocena twórczoÊci naukowej

Ks. Edward Nawrot w swoich badaniach naukowych skupi∏ si´ przedewszystkim na dziejach KoÊcio∏a wielkopolskiego, idàc Êladem dwóch wielkich


29 M. A. J a k u b i a k, Wspomnienie o Ksi´dzu Profesorze Edwardzie Nawrocie. SaeculumChristianum. R. 12: 2005, nr 2, s. 37.

30 J. M a n d z i u k, Kloskowski Kazimierz. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.:T e n ˝ e. T. 9. Warszawa 2006 [w druku]. Zob. Kazimierz Kloskowski (1953-1999). Red. J. M.D o ∏ ´ g a, J. M e l l e r. Olecko 2000.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

historyków poznaƒskich: ks. Józefa Nowackiego (1895-1964)31 i ks. MarianaBanaszaka (1926-1997)32. Ca∏oÊç jego dorobku naukowego mo˝na podzieliç nacztery dzia∏y: 1. Dzieje koÊcielne Wielkopolski; 2. Biografistyka; 3. KoÊció∏ naWschodzie; 4. Recenzje, opracowania publicystyczne i kazania.

Ad 1. WÊród prac o przesz∏oÊci KoÊcio∏a w Wielkopolsce na pierwszymmiejscu nale˝y wymieniç monografi´ pt.: Kobyla Góra – dzieje parafii w latach1821-194533. Ta rodzinna parafia ks. Edwarda, której poczàtki si´gajà 1387 r.,przed 1821 r. nale˝a∏a do diecezji wroc∏awskiej, a na mocy bulli papie˝a Piu-sa VII De salute animarum znalaz∏a si´ w granicach archidiecezji poznaƒ-skiej. Autor przy jej pisaniu nie tylko wykorzysta∏ êród∏a lokalne, jak to cz´-sto bywa przy pracach lokalnych, ale si´gnà∏ tak˝e do tych, które przechowy-wane sà w Archiwum Paƒstwowym w Poznaniu i w tamtejszym Archiwum Ar-chidiecezjalnym oraz w tzw. Sk∏adnicy Akt Kurii Metropolitalnej w Pozna-niu. Szeroko wykorzysta∏ te˝ nie mniej wartoÊciowe êród∏a drukowane. Podwzgl´dem konstrukcyjnym prac´ mo˝na zaliczyç do wzorowych. Zawiera onanie tylko szczegó∏owe przedstawienie ˝ycia religijnego katolików, ale i miej-scowej ludnoÊci ˝ydowskiej.

Drugà ksià˝k´ poÊwići∏ ks. Nawrot parafii Kiekrz, w której by∏ d∏ugolet-nim proboszczem. Mia∏a ona dwa wydania i by∏a rozchwytywana nie tylkoprzez parafian. èród∏owa monografia w oÊmiu rozdzia∏ach ukazuje dziejeKietrza i okolicy od czasów najdawniejszych po okres Trzeciej Rzeczpospo-litej. Zawiera aneksy, wykaz êróde∏ i opracowaƒ, 141 czarno-bia∏ych foto-grafii, indeks osób i miejscowoÊci oraz streszczenia w j´zyku angielskimi niemieckim. Zosta∏a wydana na bardzo dobrym papierze kredowym i po-siada solidnà opraw´. Pod wzgl´dem edytorskim stanowi wzór wydawniczy.Autor by∏ dumny, gdy wrćza∏ swoje dzie∏o przyjacio∏om i znajomym z de-dykacjà.

Profesor wiele uwagi poÊwića∏ dziejom dekanatu ostrzeszowskiego. Jegorozprawa doktorska pt.: Dekanat ostrzeszowski 1821-194534 jest pierwszà w hi-storiografii polskiej naukowà monografià dekanatu. Publikacja zosta∏a bardzostarannie przygotowana z punktu widzenia materia∏ów êród∏owych oraz poka-zania specyfiki geograficznej, gdy˝ na tym terenie krzy˝owa∏y si´ wp∏ywy Êlà-skie, ma∏opolskie i wielkopolskie. Autor ukaza∏ zas∏ugi duchowieƒstwa w wal-ce z zacofaniem i ciemnotà w kr´gach miejscowej ludnoÊci i przedstawicieliw∏adz cywilnych.


31 Zob. M. B a n a s z a k, Nowacki Józef. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.L. G r z e b i e ƒ. T. 6. Warszawa 1983, s. 552-556.

32 Zob. J. M a n d z i u k, Banaszak Marian. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.T e n ˝ e. Warszawa 2006 [w druku].

33 Poznaƒ 1990, Wydaw. Ksi´garni Âw. Wojciecha, ss. 144.34 Poznaƒ 2001, ss. 280.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Podj´tà tematyk´ ks. Nawrot rozwija∏ w szeregu artyku∏ów naukowych.Dzieje poszczególnych parafii interesujàcego go dekanatu omówi∏ w obszer-nym opracowaniu pt.: Dekanat ostrzeszowski do roku 182135. Ciekawe i niezna-ne dotàd epizody ˝ycia religijnego katolików w latach okupacji niemieckiej od-s∏oni∏ w artykule pt.: KoÊció∏ katolicki dekanatu ostrzeszowskiego w okresie oku-pacji hitlerowskiej36. Nadmieni∏, i˝ z tego dekanatu a˝ pićiu ksi´˝y ponios∏oÊmierç mćzeƒskà w obozie koncentracyjnym w Dachau. ˚ycie duchowieƒstwai wiernych dekanatu ostrzeszowskiego ze szczególnym uwzgl´dnieniem organi-zacji koÊcielnych zosta∏o przybli˝one w artykule pt.: „Ojczyzn´ wolnà racz namwróciç Panie”. Dekanat ostrzeszowski 1821-191837.

Z Poznaniem zwiàzana jest rozprawa habilitacyjna naszego historyka pt.:Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce38. Autor wykorzysta∏ êród∏aarchiwalne, pochodzàce od w∏adz koÊcielnych, a zdeponowane w ArchiwumArchidiecezjalnym w Poznaniu i Gnieênie oraz lokalnych w∏adz cywilnychprzechowywane w Archiwum Paƒstwowym w Poznaniu. Swoje rozwa˝aniaopar∏ na licznych êród∏ach drukowanych, wykorzystujàc te˝ polskoj´zycznà li-teratur´ przedmiotu. Dotar∏ do licznych artyku∏ów w czasopismach g∏ówniez 1930 r., przeglàdajàc w tym celu 13 dzienników, 11 tygodników, 19 miesićz-ników i 2 roczniki. I ta praca nosi charakter pionierski, bowiem jest pierwszàmonografià Krajowego Kongresu Eucharystycznego, odbytego w Poznaniuw dniach 26-29 czerwca 1930 r. Na temat tego wa˝nego wydarzenia dotychczasukaza∏y si´ jedynie zwi´z∏e artyku∏y. Ksià˝ka charakteryzuje si´ przejrzystàkonstrukcjà wewn´trznà i zawiera obfità faktografi´, mówiàcà o kolejnych eta-pach Kongresu i jego owocach.

Profesor poÊwići∏ cztery inne artyku∏y zagadnieniom zwiàzanym z wyda-rzeniem z zakresu ˝ycia eucharystycznego w stolicy Wielkopolski, a mianowi-cie: „Narodowe wyznanie wiary” w Grodzie Przemys∏awa. Próba oceny w Êwietleówczesnej prasy39, Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce „Narodowewyznanie wiary w oczach L’Osservatore Romano40, Pierwszy Krajowy Kongres Eu-charystyczny w Polsce w ocenie ówczesnych Êwiadków41 oraz Pierwszy KrajowyKongres Eucharystyczny w ujćiu kultury laickiej42. Autor we wszystkich wymie-nionych pracach wykaza∏, i˝ trud Kongresu op∏aci∏ si´ stokrotnie. Kongres bo-wiem zintegrowa∏ ludnoÊç polskà, poprzecinanà przed 1918 r. kordonami gra-


35 Poznaƒskie Studia Teologiczne. T. 6: 1986, s. 325-370.36 Rocznik Kaliski. T. 25: 1994-1995, s. 149-168.37 ChrzeÊcijanin w Âwiecie. R. 1983, nr 112, s. 37-50.38 Wroc∏aw 1997, Rozprawy naukowe PWT, nr 15.39 Saeculum Christianum. R. 1: 1994, nr 2, s. 287-304.40 Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 46: 1995, nr 10, s. 27-34.41 T a m ˝ e. R. 48: 1997, nr 1, s. 22-35.42 Saeculum Christianum. R. 4: 1997, nr 1, s. 71-84.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nicznymi, pog∏´bi∏ ÊwiadomoÊç teologicznà polskiego spo∏eczeƒstwa i przyczy-ni∏ si´ w sposób istotny do o˝ywienia ˝ycia religijnego w Drugiej Rzeczpospoli-tej. Mia∏ on byç generalnà próbà przed Êwiatowym Kongresem Eucharystycz-nym, który mia∏ si´ odbyç w Polsce w 1936 r.

Ad 2. Bogatà dziedzinà twórczoÊci naukowej Historyka poznaƒskiego jestbiografistyka wielkopolskiego duchowieƒstwa i Êwieckich dzia∏aczy koÊciel-nych. W tomie 1 i 2 S∏ownika biograficznego Wielkopolski Po∏udniowo-Wschod-niej opublikowa∏ 43 biogramów, w Leksykonie duchowieƒstwa represjonowane-go w PRL w latach 1945-1989 – 4 biogramy, w tomie 1 Powstaƒców wielkopol-skich w ziemi ostrzeszowskiej – 7 biogramów. Do tomu 2 s∏ownika pt.: Ksi´˝aspo∏ecznicy w Wielkopolsce przygotowa∏ 4 biogramy. Na szczególnà uwag´ za-s∏uguje przygotowanie a˝ 18 biogramów z pe∏nà bibliografia podmiotowài przedmiotowa do tomu 9 S∏ownika polskich teologów katolickich, którzyzmarli w latach 1994-2003. By∏ pierwszym z 89 autorów tego wiekopomnegodzie∏a, który – jakby przeczuwajàc przedwczesnà Êmierç – odda∏ swoje bardzodobre opracowania do redakcji leksykonu. Ponadto napisa∏ 3 wspomnieniao zmar∏ych ksi´˝ach archidiecezji poznaƒskiej, które umieÊci∏ w „Miesi´cznikuKoÊcielnym Archidiecezji Poznaƒskiej”. By∏ te˝ autorem artyku∏u o ks. Fran-ciszku Ksawerym Malinowskim43 i o kardynale Mieczys∏awie Ledóchowskim44.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e kto zajmuje si´ opracowywaniem biogramów, ten ro-zumie jaka to ˝mudna praca, nawet wtedy, gdy chodzi o osoby ˝yjàce w naj-nowszych czasach. Biogramy sà te˝ bardzo cz´sto poszukiwane przez history-ków, dà˝àcych do odtwarzania dziejów w aspekcie personalistycznym, a nie tyl-ko rzeczowym. Cz´sto bowiem w badaniach pojawiajà si´ nazwiska, ale niewie-le wiadomo o osobach, które je nosi∏y. Zdarza si´ równie˝, i˝ umierajà ludzie,którzy pozostawili po sobie ró˝ne dzie∏a wi´kszej lub mniejszej wagi, a nieotrzymali nawet krótkiego nekrologu.

Ad 3. Zwiàzanie si´ ks. Edwarda Nawrota z Instytutem DuszpasterstwaEmigracyjnego ksi´˝y chrystusowców zaowocowa∏o powstaniem artyku∏ów do-tyczàcych problematyki losów Polaków – katolików na terytorium by∏egoZwiàzku Sowieckiego. Do tego rodzaju opracowaƒ nale˝y zaliczyç erudycyjnestudium pt.: KoÊció∏ rzymskokatolicki a inne KoÊcio∏y w ZSRR. Historia i per-spektywy45. W pracy tej dokona∏ korekty nieraz bardzo znaczàcej w dotychcza-sowych ustaleniach historyków zajmujàcych si´ dziejami Zwiàzku Sowieckie-go. Do omawianego dzia∏u nale˝y te˝ zaliczyç artyku∏ pt.: W dobie gorbaczow-skiej46. Autor tych˝e opracowaƒ pozna∏ ˝ycie wiernych zamieszka∏ych na


43 Przewodnik Katolicki. R. 71: 1981, nr 46, s. 6.44 Tygodnik Powszechny. R. 37: 1983, nr 19, s. 3, 7.45 ˚ycie i MyÊl. R. 1989 nr 11/12 s. 41-51. – To˝. W: Studia Towarzystwa Chrystusowego dla

Polonii Zagranicznej. Red. W. N e c e l. Poznaƒ 1991, s. 27-41.46 Zorza. R. 1990, nr 8/9, s. 12-13.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wschód od Bugu. Interesowa∏o go szczególnie martyrologium duchowieƒstwakatolickiego na tych terenach od czasów przewrotu bolszewickiego do s∏ynnejg∏osnosti Gorbaczowa. W jego prywatnym archiwum pozosta∏y materia∏y, któ-re zamierza∏ wykorzystaç w nast´pnych opracowaniach.

Ad 4. Na uwag´ zas∏ugujà recenzje, które wysz∏y spod pióra ks. Nawrota.Wszystkie powsta∏y po gruntownej lekturze i mia∏y nie tylko cz´Êç sprawoz-dawczà, ale tak˝e obszerny fragment krytyczny. Nale˝y podkreÊliç, ˝e ich autorzatrzymywa∏ swojà uwag´ na pracach, które by∏y w centrum zainteresowaniahistoriografii (np. dzie∏a N. Daviesa czy P. Johsona) lub by∏y bliskie jego w∏a-snym studium (np. o Ostrzeszowie czy Kobylej Górze).

Profesor poznaƒsko-warszawski mia∏ zdolnoÊci publicystyczne i potrafi∏trudne problemy przedstawiaç w sposób przyst´pny dla normalnego czytelni-ka. By∏y to prace zw∏aszcza z zakresu Êwiatopoglàdu chrzeÊcijaƒskiego, jak ar-tyku∏ pt.: Dlaczego chrzeÊcijaƒstwo tak g∏´boko wros∏o w ÊwiadomoÊç narodu”47,czy M∏odzie˝ o swej wierze w Boga48, b´dàcy udanà próbà badawczà pewnychprzemian religijnoÊci za rzàdów komunistycznych w Polsce.

Na koniec nale˝y wspomnieç o twórczoÊci homiletycznej proboszcza kier-skiego. DwadzieÊcia swoich kazaƒ og∏osi∏ drukiem w s∏ynnym periodyku „Bi-blioteka Kaznodziejska”, wchodzàc przez to do najs∏ynniejszych polskich ka-znodziejów. Swojà twórczoÊcià kaznodziejskà dociera∏ do ró˝nych Êrodowisk,stajàc si´ jednym z twórców kultury religijnej w Polsce. Co innego bowiem jestwyg∏osiç kazanie na ambonie, a co innego og∏osiç je drukiem.

Rekapitulujàc, nale˝y podkreÊliç, ˝e we wszystkich publikacjach ks. prof.Edwarda Nawrota dominowa∏a solidnoÊç badawcza, wyra˝ajàca si´ w korzysta-niu ze wszelkiej dost´pnej literatury, a zw∏aszcza w si´ganiu do ró˝norodnychêróde∏ historycznych. Ponadto nie zasklepia∏ si´ on w jednej problematyce ba-dawczej, lecz ciàgle szuka∏ nowych wartoÊciowych tematów, majàc doskonaleopanowany warsztat naukowy.

5. Choroba, Êmierç i pogrzeb

Ks. prof. Edward Nawrot cieszy∏ si´ zawsze czerstwym zdrowiem, oddzie-dziczonym po ojcu – silnym wieÊniaku wielkopolskim. Choroba nowotworowaprzysz∏a znienacka i szybko robi∏a spustoszenie w organizmie. Pierwsze jej ob-jawy pojawi∏y si´ w ostatni dzieƒ Starego 2004 Roku. Po Mszy Êw. i nabo˝eƒ-stwie dzi´kczynno-przeb∏agalnym poczu∏ si´ mocno os∏abiony. Po tygodniuz powodu dolegliwoÊci gastrycznych podjà∏ decyzj´ dotyczàcà badaƒ diagno-stycznych. Wyniki krwi okaza∏y si´ prawid∏owe, lecz gastroskopia wykaza∏a


47 Miesi´cznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 37: 1986, nr 9, s. 217-219.48 Katecheta. R. 22: 1978, nr 1, s. 27-30.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

sztywnoÊç Êciany ˝o∏àdka. Bardzo widoczny by∏ nag∏y spadek wagi cia∏a. 19I 2005 r. lekarze podj´li decyzj´ o leczeniu operacyjnym. Operacja wskaza∏a naprzerzuty rakowe do wàtroby. Podczas prowadzonej wizyty duszpasterskiejw parafii w okresie kol´dowym rozpoczà∏ si´ jego „ogród oliwny”: z jednejstrony pragnà∏ ˝yç i pracowaç (krawiec szy∏ mu tog´ profesorskà, którà raz tyl-ko przywdzia∏ podczas wystàpienia publicznego), a z drugiej unika∏ sprzeciwu,goryczy czy buntu wewn´trznego. Swoim studentom warszawskim powiedzia∏:„Wszystko w ˝yciu mi si´ udawa∏o, dlaczego mia∏bym nie przyjàç tej choroby?”W po∏owie lutego nastàpi∏a pierwsza chemioterapia, po której pojawi∏y si´ bó-le, torsje i wielkie os∏abienie. Chemioterapi´ powtórzono w nast´pnych mie-siàcach. Kolejne badania USG wykaza∏y cofanie si´ zmian wàtrobowych,a chory mimo dalszej utraty masy cia∏a i w∏osów poczu∏ si´ lepiej.

W tym trudnym okresie ks. Edward doje˝d˝a∏ ka˝dego tygodnia na zajćiado Warszawy i by∏ recenzentem pracy doktorskiej w PWT we Wroc∏awiu.Wierni usilnie modlili si´ o zdrowie dla swojego duszpasterza. Gra˝yna i JerzyCzarneccy wys∏ali nawet list do chorego papie˝a Jana Paw∏a II z proÊbà o mo-dlitw´ „o zdrowie dla naszego ksi´dza kanonika Edwarda Nawrota”. Z Sekre-tariatu Stanu nadesz∏o pismo z 8 III 2005 r. nast´pujàcej treÊci: „W imieniu Je-go ÂwiàtobliwoÊci Jana Paw∏a II dzi´kuj´ serdecznie za list z dnia 21 lutego br.,w którym zwrócili si´ Paƒstwo z proÊbà o modlitw´ o zdrowie dla swojegoDuszpasterza. Ojciec Âwi´ty ∏àczy si´ duchowo ze wszystkimi, którzy poprzezcierpliwe, a nawet radosne przyjmowanie doÊwiadczeƒ majà udzia∏ w zbawczejofierze Chrystusa za ca∏y KoÊció∏, zgodnie ze s∏owami Êw. Paw∏a Aposto∏a:„Teraz raduj´ si´ w cierpieniach za was i ze swej strony dope∏niam braki udr´kChrystusa w moim ciele dla dobra Jego Cia∏a, którym jest KoÊció∏” (Kol 1, 24).Zachćajàc do ufnoÊci w mi∏osierdzie Bo˝e i opiek´ Matki NajÊwi´tszej, Oj-ciec Âwi´ty z mi∏oÊcià udziela Ksi´dzu Proboszczowi i Paƒstwu szczególnegoB∏ogos∏awieƒstwa Apostolskiego, które jest zadatkiem obfitych darów niebie-skich”49. W intencji chorego kap∏ana odprawiane by∏y Msze Êw. na Jasnej Gó-rze, w Licheniu i w Gietrzwa∏dzie.

Jednak stan zdrowia pacjenta stale si´ pogarsza∏. Po ostatniej chemiotera-pii, którà otrzyma∏ 12 lipca, zdecydowa∏, ˝e wićej nie pójdzie do szpitala on-kologicznego. W tym wypadku podobny by∏ do innego znanego historykaKoÊcio∏a ∏owickiego, ks. dra Zbigniewa Skie∏czyƒskiego50. Po powrocie z piel-grzymki do Cz´stochowy, Zakopanego i Kalwarii Zebrzydowskiej powróci∏ogromnie wyczerpany i musia∏ po∏o˝yç si´ w szpitalu, gdzie otrzyma∏ 3 jed-nostki krwi. Wróciwszy do domu, mia∏ dalsze problemy z krwià. W parafii


49 Zb. w∏. autora, List podpisany przez asesora Sekretariatu Stanu Gabriele Caccia doGra˝yny i Jerzego Czarneckich z 8 III 2005 r.

50 Zob. J. M a n d z i u k, Ks. dr Zbigniew Skie∏czyƒski (1942-2004) – historyk ∏owicki. W: Ko-Êció∏ w Polsce. Dzieje i kultura. Red. J. W a l k u s z. T. 4. Lublin 2005, s. 351-357.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

zorganizowano kràg krwiodawców. 16 wrzeÊnia karetka zabra∏a ogromnieos∏abionego kap∏ana jeszcze raz do szpitala, gdzie w poniedzia∏ek – 19 wrze-Ênia – nad ranem ks. Edward przeszed∏ do „domu Ojca”51. W po∏udnie cia∏oZmar∏ego przeniesiono do kaplicy pogrzebowej i otwarto trumn´. Twarz Ka-p∏ana, zawsze pogodna, zastyg∏a w pó∏uÊmiechu, jak w chwilach, kiedyz wszystkimi ˝artowa∏.

21 wrzeÊnia po po∏udniu w koÊciele parafialnym przy otwartej trumnie na-stàpi∏o po˝egnanie Duszpasterza ze swoimi wiernymi. Kazanie podczas MszyÊw. koncelebrowanej wyg∏osi∏ ks. Marek Kaiser, proboszcz parafii pw. Êw. Woj-ciecha w Poznaniu52. Nazajutrz o godz. 1000 rozpocz´∏y si´ uroczystoÊci egze-kwialne. Mszy Êw. koncelebrowanej przez ok. 200 kap∏anów przewodniczy∏ ks.biskup dr Zdzis∏aw Fortuniak, sufragan poznaƒski. Homili´ ˝a∏obnà53 wyg∏osi∏prawnik poznaƒski ks. dr Rafa∏ Pajszczyk, który w 1988/1989 by∏ diakonemw parafii kierskiej54. Po Mszy Êw. w imieniu Uniwersytetu Kardyna∏a StefanaWyszyƒskiego w Warszawie przemówi∏ prof. dr hab. Wies∏aw Jan Wysocki,dziekan Wydzia∏u Nauk Historycznych i Spo∏ecznych. W imieniu przyjació∏przemówi∏ ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk, kierownik Sekcji Historii55, którym.in. wysunà∏ propozycj´, aby jedna z ulic Kiekrza otrzyma∏a nazw´ zmar∏egoDuszpasterza. Rada Osiedla Poznaƒ-Kiekrz na swym paêdziernikowym posie-dzeniu podj´∏a uchwa∏´ o zmianie nazwy ulicy Wypoczynkowej na ulic´ Ks.Edwarda Nawrota56.

Zgodnie ze s∏owami testamentu: „Moje doczesne szczàtki [...], je˝eli na tozas∏uguj´, prosz´ z∏o˝yç przy wejÊciu na cmentarz koÊcielny, obok grobu Êp.Ks. Antoniego Dukata. Niech moje koÊci spocznà w cieniu kierskiego koÊcio-∏a, któremu stara∏em si´ wiernie s∏u˝yç przez wszystkie lata mego tutaj poby-tu”57, ks. Edward spoczà∏ na placu przykoÊcielnym. Nad jego grobem zabralig∏os przedstawiciele parafii, jak p. Tadeusz Rzyszczak i p. mgr Gra˝yna Ma-ciejewska, dyrektorka miejscowej Szko∏y Podstawowej58. Aczkolwiek w testa-mencie znalaz∏y si´ s∏owa, by nie sk∏adano kwiatów na grobie, to jednak zna-laz∏o si´ na nim ok. 40 wieƒców od rodziny i przyjació∏ oraz niektórych insty-tucji publicznych.


51 Dane od dra Rados∏awa Stempina z Poznania.52 M. K a i s e r, Kazanie na wprowadzenie do koÊcio∏a w Kiekrzu trumny ze Êp. ks. Edwardem

Nawrotem. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9 (specj.), s. 4.53 R. P a j s z c z y k, Kazanie na pogrzebie Ê. p. Ksi´dza Kanonika Prof. Dra hab. Edwarda

Nawrota. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9 (specj.), s. 6-7.54 E. N a w r o t, Dzieje Kiekrza i okolicy, s. 291.55 J. M a n d z i u k, Po˝egnanie Ks. Prof. UKSW Dra hab. Edwarda Nawrota. Nasz Kiekrz.

R. 2005, nr 9 (specj.), s. 7. – To˝. Saeculum Christianum. R. 12: 2005, nr 2, s. 35-36.56 A. F i s z e r, Ulica imienia Ksi´dza Edwarda Nawrota. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9, s. 6.57 Z testamentu ks. Edwarda Nawrota, s. 2.58 [Przemówienia nad grobem]. Nasz Kiekrz. R. 2005, nr 9 (specj.), s. 5.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

M∏odzie˝ kierska z Katolickiego Stowarzyszenia M∏odzie˝y wyda∏a nast´pu-jàce oÊwiadczenie: „My, cz∏onkowie Katolickiego Stowarzyszenia M∏odzie˝yprzy parafii kierskiej, stajemy tutaj pe∏ni wdzi´cznoÊci. Wdzi´cznoÊci za odda-nà pos∏ug´ kap∏aƒskà, za przyjaêƒ, którà nas darzy∏eÊ, w koƒcu za wsparcie i zazaanga˝owanie w dzia∏alnoÊç naszego oddzia∏u. Dzi´kujemy za pasj´, z jakàKsiàdz mówi∏ o Bogu, o s∏u˝bie Ojczyênie i drugiemu cz∏owiekowi. Dzi´kuje-my za bezpoÊrednioÊç w kontaktach i otwartoÊç na nasze problemy. Za szczeryuÊmiech, dobre s∏owo, ale równie˝ za przyk∏ad modlitwy i pracy. Dzi´kujemywreszcie za pi´kne Êwiadectwo, jakie da∏ nam Ksiàdz heroicznie walczàc z ci´˝-kà chorobà. Za to, ˝e cierpienie nabra∏o sensu. Ksi´˝e Asystencie, jesteÊmyz Ciebie dumni! Ksi´˝e Edwardzie, do zobaczenia w Niebie!”59


59 T a m ˝ e.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Nak∏ademWydawnictwa Uniwersytetu

Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiegow Warszawie

ukaza∏a si´ pozycja

RedakcjaJózef Wroceƒski, Bo˝ena Szewczul, Stanis∏aw Kobia∏ka

KSI¢GA PAMIÑTKOWAWYDZIA¸ PRAWA KANONICZNEGO ATK/UKSW

1954-2004

Dystrybucj´ prowadzi:Wydawnictwo Uniwersytetu

Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel./fax (0-22) 839 89 85

www.uksw.edu.pl, www.ika.edu.ple-mail: [email protected]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. WALDEMAR GLI¡SKI

BIBLIOGRAFIA PRAC KS. PROF. UKSW DR HAB. EDWARDA NAWROTA

Bibliografia Edwarda Nawrota obejmuje 152 publikacji naukowych, popu-larnonaukowych, kaznodziejskich i publicystycznych. Zainteresowania nauko-we autora tych publikacji koncentrowa∏y si´ g∏ównie na historii KoÊcio∏a wiel-kopolskiego w czasach nowo˝ytnych. Dorobek ten stanowià 4 monografie(z czego Dzieje Kierza i okolicy zosta∏y wydane dwukrotnie), 13 recenzji, 22 ho-milii, 36 artyku∏y oraz a˝ 77 biogramów publikowanych w S∏owniku polskichteologów katolickich, S∏owniku Biograficznym Wielkopolski Po∏udniowo--Wschodniej, Leksykonie duchowieƒstwa represjonowanego w PRL w latach1845-1989, S∏owniku Biograficznym Wielkopolski Po∏udniowo-Wschodniej orazw leksykonach: Ksi´˝a spo∏ecznicy w Wielkopolsce oraz Powstaƒcy wielkopolscyz ziemi ostrzeszowskiej.

19781. Czasopisma pomocà w katechizacji. Katecheta. R. 21: 1978, nr 5,

s. 220-221.2. M∏odzie˝ o swej wierze w Boga. Katecheta. R. 21: 1978, nr 1, s. 27-30.3. Szko∏a chrzeÊcijaƒskiego ˝ycia. Przewodnik Katolicki. R. 68: 1978, nr

29, s. 2.

19814. Ks. Franciszek Ksawery Malinowski. Przewodnik Katolicki. R. 71: 1981, nr

46, s. 6.

19825. Anglikanizm-wczoraj i dziÊ. Przewodnik Katolicki. R. 72: 1982, nr 7, s. 6.6. Kochaç dzieje swego narodu. Przewodnik Katolicki. R. 72: 1982, nr 10,

s. 8.7. Nadzieja rodzi radoÊç i odwag´. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.

1982, nr 5, s. 289 -292.8. Portugalskie dziedzictwo wiary – w oczekiwaniu na Papie˝a. Przewodnik

Katolicki. R. 72: 1982, nr 11, s. 4-5.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

19839. Dekanat ostrzeszowski w granicach archidiecezji poznaƒskiej 1821-1945.

Poznaƒskie Studia Teologiczne. T. 4: 1983, s. 535-539.10. Gdy szukasz Boga. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1983, nr l,

s. 57-59.11. Kardyna∏ Ledóchowski. Tygodnik Powszechny. R. 37: 1983, nr 19, s. 3, 7.12. Odeszli przed nami. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1983, nr 5,

s. 308-309.13. „Ojczyzn´ wolnà racz wróciç Panie” – dekanat ostrzeszowski 1821-1918.

ChrzeÊcijanin w Âwiecie. R. 1983, nr 112, s. 37-50.14. W oczekiwaniu na Jana Paw∏a II. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska.

R. 1983, nr 6, s. 372-373.15. Wszyscy jesteÊmy w drodze. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.

1983, nr 2-3, s. 123-125.16. Wyznanie i obrona wiary. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1983,

nr 2-3, s. 126 -128.

198417. KoÊció∏ nie pot´pi∏. Najwy˝szy Czas. R. 1984, nr 48, s. 2.

198518. Z Poznania na Jasnà Gór´. Jasna Góra. R. 1985, nr 7, s. 7-11.

198619. Byç Êwiadkiem dziÊ. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1986, nr 5,

s. 281-283.20. Dekanat ostrzeszowski do roku 1821. Poznaƒskie Studia Teologiczne.

T. 6: 1986, s. 325 -361.21. Dlaczego chrzeÊcijaƒstwo tak g∏´boko wros∏o w ÊwiadomoÊç narodu?. Mie-

si´cznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 37: 1986, nr 9, s. 217-219.22. Ks. Leonard Samosienko. Miesi´cznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒ-

skiej. R. 37: 1986, nr 6, s. 139-140.23. Ten, który wierzy, ufa i kocha. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.

1986, nr 2, s. 77-79.

198724. Pozwól mi byç darem. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1987, nr 5, s. 277-279.25. Âp. Waldek-szlachetny pi´tnastolatek. Msza Âwi´ta. R. 1987, nr 11, s. 262-263.

198826. Polski robotnik. Msza Âwi´ta. R. 1988, nr 7-8, s. 157-158.27. Poznaƒskie pielgrzymowanie. Msza Âwi´ta. R. 1988, nr 6, s. 128-130.

KS. WALDEMAR GLI¡SKI [2]30

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

28. Przez m´k´ i Êmierç ku zmartwychwstaniu. [Kazanie]. Biblioteka Kazno-dziejska. R. 1988, nr 4, s. 206-208.

198929. KoÊció∏ rzymskokatolicki a inne KoÊcio∏y w ZSRR. ˚ycie i MyÊl. R. 1989,

nr 11/12, s. 41-51.30. Rozumiejcie chwil´ obecnà. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.

1989, nr 4, s. 225-227.

199031. Kobyla Góra-dzieje parafii w latach 1821-1945. Poznaƒ 1990, ss. 112.32. Wakacje, urlop-okazjà wypoczynku dla ca∏ej rodziny. Biblioteka Kazno-

dziejska. R. 1990, nr 5, s. 326-328.33. W dobie gorbaczowowskiej. Zorza. R. 1990, nr 8-9, s. 12 -13.

199134. Dlaczego „Papiestwo w Rzymie”?. ˚ycie i MyÊl. R. 1991, nr 5-6, s. 131 -134.35. Dwug∏os o monografii Ostrzeszowa. Kronika Wielkopolski. R. 1991, nr 3-

4, s. 78-80.36. KoÊció∏ rzymskokatolicki a inne KoÊcio∏y w ZSRR. Studia Towarzystwa

Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej. R. 1991, nr 3, s. 27-41.37. KoÊció∏ w „Bo˝ym igrzysku” N. Davisa. ˚ycie i MyÊl. R. 1991, nr 1-2,

s. 85-89.38. Powo∏ani do mi∏oÊci. [Kazanie] Biblioteka Kaznodziejska. R. 1991, nr 3-

4, s. 154 -157.39. Rec.: L a m e k E., N a w r o c k i S., Dzieje Kobylej Góry. Rocznik Kali-

ski. T. 23: 1991, s. 238-241.40. ReligijnoÊç m∏odych ogrodników. Katecheta. R. 35: 1991, nr 3, s. 158-

-160.

199241. Chrystus wzià∏ cia∏o z Maryi. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R.

1992, nr 6, s. 326-328.42. Proboszcz o swej parafii. Przewodnik Katolicki. R. 82: 1992, nr 38, s. 2.

199343. Kazania pasyjne „Przez cierpienie do pe∏ni ˝ycia”. [Kazanie]. Biblioteka

Kaznodziejska. R. 1993, nr 1-2, s. 49-64.

199444. KoÊció∏ katolicki dekanatu ostrzeszowskiego w okresie okupacji hitlerow-

skiej. Rocznik Kaliski. T. 25: 1994/95, s. 149-168.

BIBLIOGRAFIA PRAC KS. PROF. UKSW DR HAB. E. NAWROTA 31[3]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

45. ¸aska i prawda. Biblioteka Kaznodziejska. [Kazanie]. R. 1994, nr 5,s. 279-282.

46. „Narodowe wyznanie wiary” w Grodzie Przemys∏awa. Próba oceny w Êwie-tle ówczesnej prasy. Saeculum Christianum. R. 1: 1994, nr 2, s. 287-304.

47. Raduj si´. Polska Zbrojna. R. 1994, nr 239, s. 2.48. Rec.: M. Z a h a j k i e w i c z, Chrzest Litwy. R. Katecheta. R. 38: 1994,

nr 4, s. 259-262.49. Rec.: N. D a v i e s, Bo˝e igrzysko. Katecheta. R. 38: 1994, nr 4, s. 124-126.

199550. Ksiàdz Andrzej Mizerny (1916-1994). Miesićznik KoÊcielny Archidiece-

zji Poznaƒskiej. R. 46: 1995, nr 9, s. 38-40.51. Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce „Narodowe wyznanie

wiary w oczach L'Osservatore Romano”. Miesićznik KoÊcielny ArchidiecezjiPoznaƒskiej. R. 46: 1995, nr 10, s. 27-34.

52. Rec.: P. J o h n s o n, Historia ̊ ydów. Katecheta. R. 39: 1995, nr 3, s. 189-192.53. Rec.: P. J o h n s o n, IntelektualiÊci. Katecheta. R. 39: 1995, nr 2, s. 124-127.54. Szukajcie sprawiedliwoÊci. [Kazanie]. Biblioteka Kaznodziejska. R. 1995,

nr 5-6, s. 364-365.55. Ten, który ma przyjÊç. Polska Zbrojna. R. 1995, nr 242, s. 2.56. Winkler Edmund Alfons. W: S∏ownik polskich teologów katolickich. Red.

J. M a n d z i u k. T. 8. Warszawa 1995, s. 609.

199657. Ewangelia Bo˝a. Biblioteka Kaznodziejska. [Kazanie]. R. 1996, nr 5-6,

s. 359-361.58. Rec.: Sto punktów zapalnych w historii KoÊcio∏a. Katecheta. R. 40: 1996,

nr 1, s. 54-55.

199759. Biogramy w: S∏ownik Biograficznym Wielkopolski Po∏udniowo-Wschodniej. T.

1. Kalisz 1997: Andersz Ignacy August, s. 2-3; 60. Andersz Wojciech Stanis∏aw, s. 2;61. Chodyƒski Zenon, s. 31; 62. Dalbor Edmund, s. 36-37; 63. Dymarski Franciszek,s. 45; 64. Dymek Walenty, s. 45-46; 65. Fabisz Pawe∏, s. 48; 66. Finke Marian, s. 51-52;67. Helak Stanis∏aw, s. 68; 68. Janiszewski Józef, s. 76; 69. Karnkowski Stanis∏aw, s.85-86; 70. Kolbe Rajmund, s. 89-90; 71. Kompa∏∏a Jan, s. 90-91; 72. Kozierowski Sta-nis∏aw, s. 95; 73. Lipski Jan Aleksander,, s. 107; 74. Lipski Jan, s. 107; 75. OlszowskiAndrzej, s. 135; 76. Perliƒski Micha∏, s. 141; 77. Sikorski Tomasz, s. 162-163.

78. Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce. Wroc∏aw 1997. Roz-prawy Naukowe PFT, nr 15.

79. Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w Polsce w ocenie ówczesnychÊwiadków. Miesićznik KoÊcielny Archidiecezji Poznaƒskiej. R. 48: 1997, nr 1,s. 22-35.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

80. Pierwszy Krajowy Kongres Eucharystyczny w uj´ciu kultury laickiej. Saecu-lum Christianum. R. 4: 1997, nr 1, s. 71-84.

199881. Duchowieƒstwo dekanatu ostrzeszowskiego w latach 1821-1945. W: Eccle-

sia Posnaniensis. Opuscula Mariano Banaszak septuagenario dedicata. Red. F.Lenort, K. Latyƒski. Poznaƒ 1998, s. 169-185.

82. Rec.: Dzieje Ostrzeszowa. Praca zborowa. Poznaƒskie Studia Teologicz-ne. T. 8: 1998, s. 260-262.

83. Z dziejów Grabowa nad Prosnà. Poznaƒskie Studia Teologiczne. T. 8:1998, s. 259-260.

200084. Bàdê uwielbiona Trójco PrzenajÊwi´tsza. [Kazanie]. Biblioteka Kazno-

dziejska. R. 2000, nr 3-4, s. 78-79.85. Dzieje Kiekrza i okolicy. Poznaƒ 2000, 8°, ss. 256.86. Ksiàdz Józef Kluczyƒski (1939-1999). Miesi´cznik KoÊcielny Archidiece-

zji Poznaƒskiej. R. 51: 2000, nr 11, s. 35-38.

200187. Biogramy w: Powstaƒcy wielkopolscy z ziemi ostrzeszowskiej. T. 1. Poznaƒ

2001: Jadomski Stefan Roman, s. 38-39; 88. Kàkolewski Jan, s. 43-44; 89. KledzikJózef, s. 44-45; 90. Ruda Wincenty, s. 60; 91. Ruszczyƒski Franciszek Ksawery,s. 61; 92. Sucharski Edward, s. 63; 93. Szukalski Franciszek Ksawery, s. 64; 94.Wronka Andrzej, s. 74-75.

95. Dekanat ostrzeszowski 1821-1939. Saeculum Christianum. R. 8: 2001, nr1, s. 141-181.

96. Dekanat ostrzeszowski 1821-1945. Poznaƒ 2001, 8°, ss. 280.97. Rec.: Cz. ¸ u c z a k, Ks. Piotr Wawrzyniak (1849-1910). Poznaƒ 2000.

Wroc∏awski Przeglàd Teologiczny. R. 9: 2001, nr 2, s. 215-216.

200298. Biogramy w: Leksykon duchowieƒstwa represjonowanego w PRL w latach

1945-1989. Red. J. M y s z o r. T. 1. Warszawa 2002: Bia∏ek Czes∏aw, s. 12-13;99. Baraniak Antoni, s. 7-8; 100. Jakubczak Albin, s. 89-90; 101. Kowalczyk Sta-nis∏aw, s. 128-129.

102. Dzieje Kiekrza i okolicy. Wyd. 2 rozszerzone. Poznaƒ 2002, 8°, ss. 328.

2003103. Biogramy w: S∏ownik Biograficznym Wielkopolski Po∏udniowo-Wschod-

niej. T. 2. Red. D. W a ƒ k a. Kalisz 2003: Bielawski Mieczys∏aw, s. 34-35; 104.B∏a˝ejewski Teodor Antoni, s. 41; 105. Buchwald W∏adys∏aw, s. 47; 106. Dudziƒ-

BIBLIOGRAFIA PRAC KS. PROF. UKSW DR HAB. E. NAWROTA 33[5]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ski Stanis∏aw, s. 60-61; 107. Falkowski Wiktor, s. 66; 108. Fieweger Teofil, s. 68;109. Fulman Marian Leon, s. 71-72; 110. Grzelak Stanis∏aw Walerian, s. 82; 111.Hutten Czapski Stanis∏aw, s. 88-89; 112. Kantak Kamil Juliusz, s. 97-98; 113. Ko-z∏owski Edward, s. 119; 114. Kubik Aleksander, s. 124; 115. Latusek Daniel,s. 129; 116. Likowski Edward, s. 133; 117. Opieliƒski Jan Nepomucen, s. 162;118. Pa∏kowski Józef, s. 167; 119. Pancherz Marcin, s. 167; 120. Micha∏owiczCzes∏aw Stefan, s. 143-144; 121. Ni˝yƒski Stanis∏aw, s. 157; 122. Nowacki Ignacy,s. 158-159; 123. Sorek Jozefat, s. 207; 125. Wojciechowski Czes∏aw, s. 239; 126.Wronka Andrzej, s. 239-240.

127. Rec. J. ¸ u p i ƒ s k i, Dzieje grekokatolików w Królestwie Polskim po po-wstaniu styczniowym. Olecko 2002, ss. 202. Saeculum Christianum. R. 10: 2003,nr 2, s. 350-352.

Publikacje oddane do druku

128. Biogramy w: Ksi´˝a spo∏ecznicy w Wielkopolsce. S∏ownik biograficzny.T. 2: Kegel Juliusz; 129. Kie∏czewski Karo; 130. Klarowicz Stanis∏aw; 131. Na-wrocki Seweryn.

132. Biogramy z bibliografià podmiotowà i przedmiotowà w: S∏ownik pol-skich teologów katolickich. T. 9. Red. J. M a n d z i u k: Bernat Zdzis∏aw 1930-1994; 133. Bystry Aleksander 1925-2003; 134. Hartleb Stanis∏aw 1920-2002; 135.Jonaczyk Zygmunt 1937-1999; 136. Kluczyƒski Józef 1939-1999; 137. Kmieç Zyg-munt 1928-1996; 138. Kostka W∏adys∏aw 1923-2003; 139. Kowalewski Marian1914-1996; 140. Kruszona Pawe∏ Piotr 1929-2001; 141. Lutyƒski Konrad AntoniW∏adys∏aw 1940-2002; 142. Pawelczak W∏adys∏aw 1911-2003; 143. Rosik Sewe-ryn 1929-2000; 144. Sparty Andrzej Marek 1935-2002; 145. Stroba Jerzy Jan1919-1999; 146. Tu∏odziejski Stanis∏aw 1916-2001; 147. Walachowicz Tadeusz1939-1999; 148. Wciórka Ludwik 1928-2000.

149. Has∏a w: Encyklopedia Wielkopolski: Czarownic Procesy; 150. Domy ka-tolickie; 151. Kongresy katolickie; 152. Milenium Chrztu Polski.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. JÓZEF MANDZIUK

PO˚EGNANIE KS. PROF. UKSW DRA HAB. EDWARDA NAWROTA

˚a∏obni S∏uchacze!˚egnamy w tej chwili Kap∏ana, Proboszcza, Profesora, Przyjaciela, naszego

Ksi´dza Edzia!S∏owa te kieruj´ do Ciebie w imieniu Twoich Przyjació∏.Mia∏eÊ ich tu w Poznaniu, w archidiecezji poznaƒskiej, ale jeszcze wićej by-

∏o ich poza jej granicami: we Wroc∏awiu, a przede wszystkim w Warszawie.Spójrz, oto Twoi przyjaciele z grona parafian wÊród których pracowa∏eÊ 22 la-ta. O! Jak bardzo ukocha∏eÊ swojà parafi´ i wiernie jej s∏u˝y∏eÊ do koƒca. Niewyobra˝a∏eÊ sobie ˝ycia bez duszpasterstwa parafialnego. NamawialiÊmy Ci´,abyÊ odda∏ si´ tylko nauce, a jest ona zazdrosnà panià, której trzeba si´ po-Êwićiç bez reszty. Ty jednak mia∏eÊ wizj´ ∏àczenia nauki z praktykà pasterskà.O! Jak bardzo kocha∏eÊ swoich wiernych. Oni stracili w Tobie Ojca, pasterza,przyjaciela i wielkiego humanisty. W ich imieniu mówi´: dzi´kujemy Ci naszProboszczu za ka˝de Twoje s∏owo, wskazówki, rady na ambonie, w kancelariii w konfesjonale. Zna∏eÊ tutaj ka˝dy dom i cieszy∏eÊ si´, jak podczas ostatniejprocesji Bo˝ego Cia∏a, którà razem prowadziliÊmy, ˝e Twoi ludzie kochajàChrystusa. Dzi´kujemy. Sàdz´, ˝e jedna z ulic powinna otrzymaç nazw´ Ksi´-dza Kanonika Edwarda Nawrota. Niech radni o tym pomyÊlà i podejmà odpo-wiednià decyzj´. B´dzie to wyraz pamići i wdzićznoÊci za okazane dobroprzez ukochanego Proboszcza. Wielkie dzi´ki wyra˝a w tej chwili m∏odzie˝Kietrza za trosk´, by mog∏a godnie sp´dzaç czas wolny na boisku przy koÊcielenad jeziorem, a nie tylko na ha∏aÊliwej dyskotece. Proponuj´, aby pi´kne bo-isko dla „Arki”, które powsta∏o dzi´ki zaanga˝owaniu Zmar∏ego Duszpasterzanazwaç Jego imieniem. Mo˝e to byç zrealizowane pod jednym wszak˝e warun-kiem, ˝e na tym boisku nie b´dzie wybryków chuligaƒskich, lecz pi´kno sportu.

Dzi´kujà Ci, Ksi´˝e Edwardzie, przyjaciele z Wielkopolski. Tej cz´Êci Najja-Êniejszej Rzeczpospolitej poÊwieci∏eÊ ca∏à swojà twórczoÊç naukowà. Aczkol-wiek by∏eÊ poza zamkni´tym poznaƒskim Êrodowiskiem naukowym, to jednakswojà pracowitoÊcià i ogromnà konsekwencjà sta∏eÊ si´ historykiem tej ziemi,rdzennej ziemi Polski. Stawiam Ci´ obok wielkich historyków KoÊcio∏a wielko-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

polskiego: ks. prof. Józefa Nowackiego i ks. prof. Mariana Banaszaka, które-mu dedykuj´ trzecià cz´Êç mojej milenijnej historii KoÊcio∏a na Âlàsku, doty-czàcej Êredniowiecza. Wszyscy Wielkopolanie i Poznaniacy, którzy byli Ci ˝ycz-liwi, chylà w tej chwili g∏ow´ przed Tobà i mówià spo∏em: Dzi´kujemy.

Dzi´kujà Ci, Profesorze, Twoi przyjaciele z Uniwersytetu Kardyna∏a Wy-szyƒskiego z Warszawy. W pe∏ni zdajemy sobie spraw´, kogo straciliÊmy. By∏eÊbowiem niepowtarzalny w kontaktach osobistych, uÊmiechni´ty i twórczy naRadach Wydzia∏u, pe∏en humoru i wielkiej erudycji, z darem przekazywaniawiedzy na wyk∏adach, wymagajàcym i bardzo ˝yczliwym na seminariach nauko-wych. Twoi studenci bardzo p∏aczà, a wielu z nich przyby∏o, by si´ z Tobà osobi-Êcie po˝egnaç. Walczy∏eÊ z chorobà jak lew, doje˝d˝a∏eÊ pociàgiem na zaj´cia,gdy trawi∏a Ci´ goràczka, na wiosn´ tego˝ roku doprowadzi∏eÊ do obrony dok-torskiej dwóch swoich doktorantów. Dwa tygodnie temu mówi∏eÊ mi, ˝e nieb´dziesz prosi∏ o urlop, ale kontynuowa∏ dalej wyk∏ady. O jak bardzo szanowa-∏eÊ swojà godnoÊç profesorskà. Ju˝ w chorobie sprawi∏eÊ sobie nowà tog´ i tyl-ko raz w niej wystàpi∏eÊ publicznie. JeÊli Pan da mi jeszcze kilka lat ˝ycia, totom ósmy wspomnianej wy˝ej monografii milenijnej KoÊcio∏a Êlàskiego dedy-kuj´ Tobie, mój Przyjacielu. Nie dotknà∏eÊ „s∏upa” – 65 lat ˝ycia, kiedy cz∏o-wiek ju˝ nie prosi, ale dzi´kuje i realizuje to, co wczeÊniej zaplanowa∏. Taka by-∏a Wola Bo˝a, a TyÊ jà przyjà∏ z poddaniem i bez wewn´trznego buntu. Dzi´ku-jemy Ci, Profesorze, Przyjacielu, dzi´kujemy i mówimy: Do zobaczenia, do ra-dosnego zobaczenia w Domu Ojca. Liczymy, ˝e b´dziesz nam wyprasza∏ po-trzebne ∏aski w naszym ˝yciu i w naszej twórczoÊci.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

MAREK ALEKSANDER JAKUBIAK

WSPOMNIENIE O KSI¢DZU PROFESORZE EDWARDZIE NAWROCIE

Zaraz po ukoƒczeniu studiów, podjà∏em decyzj´ o przystàpieniu do roz-mowy kwalifikacyjnej na Studium Doktoranckie przy Wydziale Nauk Histo-rycznych i Spo∏ecznych Uniwersytetu Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiegow Warszawie. Pod koniec czerwca 2001 dosta∏em z dziekanatu informacj´,˝e zosta∏em przyj´ty. Dowiedzia∏em si´ tak˝e, i˝ ze wzgl´du na Êcis∏y zwià-zek zaproponowanego przeze mnie tematu rozprawy doktorskiej z historiàKoÊcio∏a katolickiego, moim promotorem zosta∏ Ksiàdz Profesor EdwardNawrot. Nigdy wczeÊniej nie mia∏em okazji zetknàç si´ z Ksi´dzem Profeso-rem. Stàd z niecierpliwoÊcià (choç nie bez niepokoju) oczekiwa∏em nadej-Êcia paêdziernika.

Wreszcie rozpoczà∏ si´ nowy rok akademicki 2001/2002. Seminarium magi-stersko-doktoranckie prowadzone przez Ksi´dza Profesora odbywa∏o si´ wewtorki mi´dzy 1130 a 1300. Ju˝ na pierwszych zajćiach widaç by∏o, ˝e Ksiàdzjest wybitnym dydaktykiem, który kocha∏ m∏odzie˝ a zaanga˝owaniem w swo-jà prac´ pokazywa∏ studentom i doktorantom, ˝e tylko systematyczny wysi∏eknad poszerzaniem swej wiedzy przynosi satysfakcjonujàce rezultaty. Impono-wa∏a mi Jego otwartoÊç na problemy studentów i to nie tylko merytoryczne,zwiàzane z przygotowywanymi przez nich pracami, lecz tak˝e na ˝yciowesprawy, z którymi zawsze mogli si´ do Niego zwróciç. Mia∏ jednak Êwiado-moÊç, ˝e seminarium i wyk∏ad to zbyt ma∏o, by oprócz historii nauczyç tak˝eodpowiedzialnoÊci za losy paƒstwa. Niejednokrotnie w przerwie zaprasza∏wić wszystkich do pokoju profesorskiego na kaw´. B´dàc jednà z zaproszo-nych osób czu∏em si´ z jednej strony zaszczycony, z drugiej zestresowany, bowiedzia∏em, ˝e mnie – doktorantowi nie wypada w nim przebywaç. Znajomiz seminarium mieli chyba podobne odczucia. Ksiàdz Profesor, widzàc to, za-chća∏ jeszcze bardziej do tego, by czuç si´ swobodnie, ˝e jesteÊmy z Nimi nikt nam nic nie powie. Niejednokrotnie chcàc poznaç poglàdy swych wy-chowanków, Ksiàdz Profesor ucieka∏ si´ do parodii. Ka˝de wa˝niejsze wyda-rzenie polityczno-spo∏eczne z kraju musia∏o zostaç przez Niego dowcipnieskomentowane i ubarwione naÊladowaniem jego bohaterów. DziÊ Êmiechprzez ∏zy wywo∏ujà wspomnienia, gdy stojàc na Êrodku pokoju w niepowta-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

rzalny sposób parodiowa∏ wymow´ i sposób zachowania czo∏owych politykówostatniego pi´tnastolecia Rzeczypospolitej.

Z nie mniejszym rozrzewnieniem powracam myÊlami, do drugiej pasji Ksi´-dza Profesora, jakà by∏ sport. Najwa˝niejszà dyscyplinà by∏a w Jego odczuciuoczywiÊcie pi∏ka no˝na, którà Ksiàdz po prostu uwielbia∏. Doskonale oriento-wa∏ si´ w grupach i podzia∏ach dru˝yn pi∏karskich, jak równie˝ zna∏ na pami´çwyniki poszczególnych zespo∏ów tak polskich, jak i zagranicznych. Lubi∏ tak˝ebardzo graç w bryd˝a sportowego, do nauki, którego zawsze stara∏ si´ zachćaçstwierdzeniem, ˝e „ka˝dy inteligentny cz∏owiek musi, choç troch´ umieç graçw bryd˝a”.

Ten iddyliczny nastrój i atmosfera trwa∏y prawie trzy lata. W grudniu 2004po naszym Wydziale „lotem b∏yskawicy” rozesz∏a si´ tragiczna wiadomoÊço chorobie Ksi´dza Profesora. Nikt nie chcia∏ w to uwierzyç, ˝e na cz∏owiekao tak wielkim sercu i niezwyk∏ej erudycji, pe∏nego zapa∏u i twórczej inicjatywymóg∏ spaÊç tak straszny cios. Pomimo cierpienia Ksiàdz Profesor nie podda∏si´, ufajàc Bogu wierzy∏ bardzo mocno, ˝e uda Mu si´ powróciç do pe∏ni zdro-wia. Dlatego te˝ nie szcz´dzàc si∏ ca∏y czas przyje˝d˝a∏ z Poznania do Warsza-wy pociàgiem, aby prowadziç zajćia, udzielaç konsultacji m∏odzie˝y i wywià-zywaç si´ ze wszystkich zobowiàzaƒ wobec Uniwersytetu Kardyna∏a StefanaWyszyƒskiego. Nie przerywa∏ tak˝e pracy naukowej, systematycznie publiku-jàc artyku∏y i przygotowujàc ksià˝k´, którà pragnà∏ zatytu∏owaç „W cieniuKrzy˝a i menory”.

Przygotowujàc dysertacj´ doktorskà wielokrotnie korzysta∏em z sugestiii rad Ksi´dza Promotora. Nigdy nie odmówi∏ mi swej pomocy, pomimo, ˝e po-zwala∏em sobie dzwoniç do Jego domu w godzinach póêno wieczornych. Gdyzale˝a∏o mi na jak najszybszym otwarciu przewodu doktorskiego, zaprosi∏mnie do siebie do Poznania, abym po prostu przyjecha∏ po niezb´dne doku-menty. Nie wiedzia∏em co odpowiedzieç – nigdy bowiem wczeÊniej nie zdarzy-∏o mi si´, ani nie s∏ysza∏em, aby ktokolwiek zosta∏ zaproszony przez którego-kolwiek z wyk∏adowców do domu, a co dopiero przez Profesora. Jednak˝e jakwspomnia∏em dla Ksi´dza Profesora od zaszczytów wa˝niejszy by∏ drugi cz∏o-wiek, któremu zawsze chcia∏ wychodziç naprzeciw z „pomocnà d∏onià”.

Nigdy nie zapomn´ radoÊci i dumy, którà Ksiàdz Profesor dzieli∏ ze mnàw dniu mojej obrony doktorskiej. Wiele przyjemnoÊci sprawi∏y Mu cyfrowezdjćia przes∏ane póêniej pocztà. Zbli˝a∏ si´ koniec roku akademickiego. Pa-mi´tam, jak ˝artowa∏ ze studentami, proszàc o to, by pozytywnie zaliczyli pro-wadzone przez Niego przedmioty. Chcia∏ bowiem zwiedziç Litw´, Ukrain´.Nie wyklucza∏ wyjazdu do Grecji. Cieszy∏em si´ z poprawy kondycji i samopo-czucia Ksi´dza Profesora. Zaczà∏em wierzyç, ˝e Jego niezwyk∏y hart duchaokaza∏ si´ silniejszy od choroby, ˝e znów wszystko b´dzie jak dawniej. Niestetylos zrzàdzi∏ inaczej. Gdy latem dzwoni∏em do Ksi´dza Profesora, by pochwaliçsi´ otrzymaniem zatrudnienia na UKSW i prosiç Go o dalszà opiek´ nad mym

MAREK ALEKSANDER JAKUBIAK [2]38

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

rozwojem naukowym, dobry humor szybko prys∏. Ksiàdz nie by∏ pewien, czyw nadchodzàcym roku akademickim podo∏a swym obowiàzkom uczelnianym.Pomimo tego t∏umaczy∏em sobie, ˝e od sierpnia do paêdziernika jest jeszczedu˝o czasu i „wszystko si´ jakoÊ u∏o˝y”.

Tymczasem nasta∏ wrzesieƒ. Wieczorem 19 wrzeÊnia dosta∏em za poÊred-nictwem kolegi z samorzàdu studentów wiadomoÊç o Êmierci Ksi´dza Profe-sora Edwarda Nawrota. Nie mog∏em w to uwierzyç. Gdy dzieƒ póêniej dzwo-ni∏em do Jego parafii w Kiekrzu, by dowiedzieç si´ o szczegó∏y zwiàzane z ce-remonià pogrzebowà, po raz pierwszy w ˝yciu zda∏em sobie spraw´, ˝e post´ptechnologiczny ma tak˝e swoje ujemne strony. W s∏uchawce us∏ysza∏em bo-wiem odtworzony z automatycznej sekretarki g∏os Ksi´dza Profesora infor-mujàcy, ˝e chwilowo nikt nie mo˝e odebraç telefonu. G∏ow´ zacz´∏a zaprzà-taç mi jedna myÊl- dlaczego ta chwila sta∏a si´ wiecznoÊcià a˝ tak pr´dko? Niepotrafi∏em na to pytanie odpowiedzieç. DziÊ pozostaje z pokorà przyznaç ra-cj´ Ksi´dzu Janowi Twardowskiemu, uczàcemu, aby spieszyç si´ kochaç ludzi.Tak szybko odchodzà...

WSPOMNIENIE O KSI¢DZU PROFESORZE EDWARDZIE NAWROCIE 39[3]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




Wojciech Bo∏oz

ETYKA SEKSUALNAPODSTAWY ANTROPOLOGICZNE


Kardyna∏a Stefana Wyszyƒskiego01-815 Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel. / fax (0-22) 839 89 85


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

DARIUSZ MILEWSKI

UZURPACJA EUGENIUSZA I OSTATNIE ODRODZENIEPOGA¡SKIE W RZYMIE W LATACH 392-394

U progu lat dziewi´çdziesiàtych IV w. mija∏o osiemdziesiàt lat od nawróce-nia si´ Konstantyna Wielkiego na chrzeÊcijaƒstwo – 312 r. – i oficjalnegouznania chrzeÊcijaƒstwa za jednà z religii Imperium na spotkaniu cesarzyKonstantyna i Licyniusza w Mediolanie w 313 r. Mija∏o niemal trzydzieÊci latod ostatniej powa˝nej próby przywrócenia kultom pogaƒskim prymatu, utra-conego za chrzeÊcijaƒskich nast´pców Konstantyna, która skoƒczy∏a si´ nie-powodzeniem wraz ze Êmiercià jej inicjatora, cesarza Juliana. Wydawaç by si´mog∏o, ˝e chrzeÊcijaƒstwo w ostateczny sposób zdominowa∏o Imperium Ro-manum1. Tymczasem w latach 392-394 dosz∏o na Zachodzie do niespodziewa-nego odrodzenia wykl´tych kultów, a to za sprawà uzurpatora Eugeniusza,który opar∏ si´ na pogaƒstwie w walce przeciwko chrzeÊcijaƒskiemu Teodozju-szowi. Ten ostatni zryw pogaƒski zadecydowa∏ o póêniejszym obliczu religij-nym Imperium, z czego zdawali sobie spraw´ ju˝ wspó∏czeÊni, zarówno poga-nie, jak i chrzeÊcijanie. I w∏aÊnie religijny aspekt uzurpacji Eugeniusza zawa-˝y∏ na jej ocenie u historyków staro˝ytnych, których dzie∏a s∏u˝à nam dziÊ jakoêród∏a do jej poznania.

SpoÊród ró˝norodnych êróde∏ staro˝ytnych, dzi´ki którym mo˝emy badaçdzieje uzurpacji Eugeniusza, na szczególnà uwag´ zas∏ugujà trzy dzie∏a histo-ryczne, z których dwa pochodzà od autorów chrzeÊcijaƒskich. Sà to – w po-rzàdku chronologicznym – „Historia KoÊcio∏a” Sokratesa Scholastyka, „Histo-ria KoÊcio∏a” Hermiasza Sozomena i „Nowa historia” Zosimosa2.

Sokrates Scholastyk – czyli „cz∏owiek o prawniczym wykszta∏ceniu” – ˝y∏w latach ok. 380 – ok. 450 i zwiàzany by∏ ÊciÊle z Konstantynopolem. Nie wie-

R O Z P R A W Y I A R T Y K U ¸ Y


1 Sytuacj´ religijnà Cesarstwa Rzymskiego za Konstantyna Wielkiego i jego nast´pcówomawiajà m.in. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji pogaƒskiej w Rzymie staro˝yt-nym. „Przeglàd Klasyczny”, T. 3: 1937, s. 27-45 i M. S i m o n, Cywilizacja wczesnego chrzeÊci-jaƒstwa. Warszawa 1992, s. 221-277.

2 Polskie wydania tych dzie∏: S o k r a t e s S c h o l a s t y k, Historia KoÊcio∏a. Przek∏ad S.Kazikowski. Warszawa 1986, H e r m i a s z S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a. Przek∏ad S. Kazi-kowski. Warszawa 1989 i Z o s i m o s, Nowa historia. Przek∏ad H. Cichocka, Warszawa 1993.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

my, kiedy zaczà∏ pisaç swe dzie∏o, jednak mo˝emy domyÊlaç si´, kiedy je ukoƒ-czy∏. Ostatnià, koƒcowà dat´ w jego Historii... stanowi rok 439, a ju˝ w 443 r.Sozomen wykorzysta∏ dzie∏o Sokratesa do swojej Historii KoÊcio∏a. Uznajemywić, ˝e Sokrates zakoƒczy∏ swà prac´ mi´dzy 439 a 443 r. Uzurpacji Eugeniu-sza poÊwići∏ zaledwie jeden – dwudziesty piàty – rozdzia∏ w piàtej ksi´dze. Cociekawe, w ogóle nie podjà∏ sprawy pogaƒskiego odrodzenia na Zachodzie,a z przytoczonego przez autora faktu Boskiej interwencji po stronie cesarzaTeodozjusza w czasie bitwy nad rzeczkà Frigidus nie mo˝emy jeszcze domyÊlaçsi´ religijnego charakteru konfliktu (Bóg móg∏ wspomagaç prawowitego w∏ad-c´ przeciw samozwaƒcowi).

Hermiasz Sozomen, drugi obok Sokratesa autor chrzeÊcijaƒski, któregodzie∏o mo˝e byç wykorzystane do pracy nad epokà Eugeniusza, pisa∏ niemalw tym samym czasie, co jego poprzednik, tj. za panowania Teodozjusza II.Wiemy jednak, ˝e dzie∏o jego jest póêniejsze ni˝ Historia KoÊcio∏a Sokratesai powstawa∏o mi´dzy 443 (lub 439) a 450 r.3 Zawiera ono jednak wićej szcze-gó∏ów, dotyczàcych uzurpacji Eugeniusza i podaje wyraênie jej pogaƒski cha-rakter. Sozomen poÊwići∏ tej sprawie dwa rozdzia∏y (dwudziesty drugi i dwu-dziesty czwarty) siódmej ksi´gi. Jego opis i ocena wydarzeƒ wyraênie zdradzachrzeÊcijaƒski punkt widzenia.

Jedyny wreszcie pogaƒski autor, którego dzie∏o pos∏u˝yç mo˝e do re-konstrukcji przebiegu wypadków w latach 392-394, to Zosimos z Gazy. Pi-sa∏ on w Konstantynopolu za panowania cesarza Anastazjusza (491-518),zapewne po 498 r., a wić w ponad sto lat po interesujàcych nas wydarze-niach. Uzurpacji Eugeniusza poÊwići∏ pi´ç rozdzia∏ów czwartej ksi´gi – od53. do 58., lecz bez 56. On równie˝, podobnie jak Sokrates, nie porusza∏ re-ligijnego charakteru wojny i nie wspomina∏ o pogaƒskim odrodzeniu naZachodzie, jako poganin nie chcia∏ bowiem rozpowszechniaç wersji o kl´-sce bogów pogaƒskich w starciu z Bogiem chrzeÊcijaƒskim. On jeden jed-nak wyraênie darzy∏ sympatià Eugeniusza i Arbogasta, zaÊ niechćià Teo-dozjusza.

Opisane dzie∏a historyków póênego antyku sà naszymi g∏ównymi êród∏amido dziejów ostatniej pogaƒskiej uzurpacji na Zachodzie. Zacz´∏a si´ onaw dniu 22 sierpnia 392 r., kiedy Eugeniusz, by∏y retor i do niedawna szef kan-celarii cesarskiej na dworze Walentyniana II, zosta∏ proklamowany przez woj-sko cesarzem.

DARIUSZ MILEWSKI [2]42

3 Sozomen wykorzystywa∏ w swej pracy Histori´ KoÊcio∏a Sokratesa, wić musia∏ zaczàç pi-saç, kiedy dzie∏o Sokratesa by∏o ju˝ ukoƒczone. Kwestie datacji êróde∏ omówiono we wst´-pach do wydaƒ polskich: E. W i p s z y c k a, Wst´p. W: S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, s. 15,Z. Z i e l i ƒ s k i, Wst´p. W: S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, s. 5-23, E. W i p s z y c k a, Wst´p.W: Z o s i m o s, Nowa historia, s. 7-11.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

1. Âmierç Walentyniana II

Panem – przynajmniej nominalnym – zachodniej cz´Êci Imperium by∏ Wa-lentynian II, syn i nast´pca zmar∏ego w 375 r. Walentyniana I, w roku uzurpa-cji Eugeniusza liczàcy sobie dopiero 21 lat4. W Galii pojawi∏ si´ w 389 r., wy-s∏any tam przez Teodozjusza po pokonaniu uzurpatora Maksymusa, znajdujàcsi´ od razu pod kontrolà wp∏ywowego magistra militum, Arbogasta5. By∏ toFrank z pochodzenia, zas∏u˝ony w wojnie przeciwko Maksymusowi, za któràotrzyma∏ tytu∏ magistra militum, czyli zwierzchnika si∏ zbrojnych6. Teodozjuszprzydzieli∏ go do m∏odszego cesarza jako swego zaufanego cz∏owieka, abyutrzymaç porzàdek na Zachodzie w czasie, gdy on sam organizowa∏ nowy sys-tem sprawowania w∏adzy w Imperium po wyeliminowaniu Maksymusa. Za-nim jednak wszystko zosta∏o ustalone, Teodozjusz zmuszony by∏ wróciç doKonstantynopola, co nastàpi∏o w 391 r., przez co traci∏ bezpoÊredni nadzórnad sytuacjà w Galii. Walentynianowi II dawa∏o to szans´ usamodzielnieniasi´ wobec Teodozjusza, którego symbolem by∏by powrót do cesarskiej rezy-dencji w Mediolanie i przej´cie kontroli nad Italià7. Dodatkowà okoliczno-Êcià, u∏atwiajàcà podj´cie takiej decyzji, by∏o poselstwo, które mia∏o wyruszyçz Mediolanu, aby prosiç Walentyniana II o przybycie do Italii w zwiàzku z za-gro˝eniem jej przez barbarzyƒców, którzy na poczàtku 392 r. najechali Pano-ni´. Na jego czele mia∏ staç biskup mediolaƒski Ambro˝y, ostatecznie jednakdo wys∏ania poselstwa nie dosz∏o. Zawa˝y∏ na tym zapewne fakt, ˝e Walenty-nian uparcie odmawia∏ przywrócenia wizerunku bogini Wiktorii w senacie.Usilnie prosili go o to pogaƒscy senatorzy, na czele z Nikomachem Flawia-nem, ówczesnym prefektem Italii, któremu wobec takiej postawy cesarza, je-go przyjazd wyda∏ si´ zb´dny. Nie kwapi∏ si´ z poselstwem równie˝ biskupAmbro˝y, który wiedzia∏ zapewne, ˝e Teodozjusz pragnie zarezerwowaç Itali´dla swego syna, czemu da∏ wyraz w 389 r., pokazujàc Honoriusza rzymianomz okazji swego tryumfalnego wjazdu do Wiecznego Miasta. Najwa˝niejszà jed-

UZURPACJA EUGENIUSZA I OSTATNIE ODRODZENIE POGA¡SKIE 43[3]

4 O Walentynianie II zob. A. K r a w c z u k, Poczet cesarzy rzymskich. Warszawa 2001,s. 733-752, 778-780 (biogramy: Gracjan i Walentynian II oraz Teodozjusz Wielki).

5 OkolicznoÊci wys∏ania Walentyniana II do Galii przez Teodozjusza w 389 r. i rol´, jakàpe∏ni∏ przy nim Arbogast opisuje K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia pogaƒskiego naZachodzie i Êmierç Walentyniana II. „Przeglàd Historyczny”, T. 81: 1990, s. 378-388.

6 Zob. The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 151. Frankijskie pochodzenie Arboga-sta poÊwiadcza Z o s i m o s, Nowa historia, IV, 53, s. 194. Na temat nominacji Arbogasta nastanowisko magistra militum zob. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle, Zosime, Texte établi ettraduit par... Paris 1979, przyp. 200, s. 452. Od czasów Konstantyna Wielkiego armià rzymskàdowodzili dwaj magistri militum – zob. G. O s t r o g o r s k i, Dzieje Bizancjum. Warszawa1967, s. 61-62.

7 Plany Teodozjusza zarzàdu Imperium po pokonaniu uzurpatora Maksymusa i rol´, jakàodgrywaç mia∏ w nim, a jakà odgrywaç chcia∏ Walentynian II, omawia K. K ´ c i e k, Poczàtekostatniego odrodzenia..., s. 383-389.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nak rol´ w powstrzymaniu Walentyniana przed wyjazdem do Italii odegra∏ je-go komes Arbogast. Od 389 r., kiedy pojawi∏ si´ z Walentynianem w Galii,zdo∏a∏ obsadziç wszystkie wa˝niejsze stanowiska swoimi ludêmi, nierzadkoFrankami i zdobyç pe∏nà kontrol´ nad m∏odym cesarzem. Nie dopuszczajàcdo wyjazdu swego podopiecznego do Mediolanu, dzia∏a∏ niewàtpliwie w inte-resie Teodozjusza, któremu zale˝a∏o na tym, aby ograniczyç w∏adz´ Walenty-niana jedynie do Galii8. Ta rola Arbogasta mo˝e t∏umaczyç fakt, dlaczego Teo-dozjusz pozostawa∏ g∏uchy na wszelkie proÊby Walentyniana, aby uwolniç gospod ucià˝liwej opieki frankijskiego komesa9. Wreszcie Walentynian zdecydo-wa∏ si´ wezwaç osobiÊcie biskupa Ambro˝ego, aby przyjàç od niego chrzest i –zapewne – liczàc, ˝e powaga kap∏ana pozwoli mu wyemancypowaç si´ spodwp∏ywów Arbogasta10. Zanim jednak biskup przyby∏ do Wienny, gdzie rezydo-wa∏ Walentynian, m∏ody cesarz ju˝ nie ˝y∏. Znaleziono go powieszonegow jednej z sal jego pa∏acu w dniu 15 maja 392 r.11 Zrodzi∏o si´ pytanie o przy-czyn´ tej nag∏ej i niespodziewanej Êmierci.

Autorzy staro˝ytni podajà kilka wersji. Zosimos utrzymuje – i jest to po-glàd raczej odosobniony – ˝e Walentyniana zamordowa∏ Arbogast w czasieçwiczeƒ wojskowych pod murami Wienny, porozumiawszy si´ wpierw z Euge-niuszem co do obj´cia przez niego opró˝nionego tronu12. Sokrates Scholastykjest zdania, ˝e cesarza udusili w czasie snu jego eunuchowie, przekupieniprzez Arbogasta i Eugeniusza obietnicami wi´kszych godnoÊci, przy czym rol´inicjatora spisku przypisuje – przeciwnie ni˝ Zosimos – Eugeniuszowi13. Sozo-men wspomina natomiast jedynie o „pewnych dygnitarzach dworu” z Arboga-stem na czele, którzy mieli jakoby przekupiç cesarskich eunuchów, aby ci udu-sili cesarza. Co wa˝niejsze jednak, wspomina on równie˝ o konkurencyjnej,samobójczej wersji Êmierci cesarza, wed∏ug której Walentynian mia∏by ode-braç sobie ˝ycie, doszed∏szy do wniosku, „˝e nie warto ˝yç, skoro mu si´ niepozwala robiç, co zechce, jakkolwiek jest cesarzem”14. Najbli˝szy wreszcie wy-darzeniom, biskup Ambro˝y z Mediolanu, choç nie mówi bezpoÊrednio o po-wodach Êmierci cesarza, zdaje si´ poczàtkowo przyjmowaç wersj´ o jego za-mordowaniu – Êwiadczy o tym pochwalny ton, jakiego u˝ywa w stosunku do


8 O sprawie niedosz∏ego poselstwa z Mediolanu i roli, jakà odgrywali w nim biskup Am-bro˝y, Nikomach Flawian i Arbogast zob. t a m ˝ e, s. 395-398.

9 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 53, s. 195.10 A m b r o ˝ y, De obitu Valentiniani consolatio, 25-26. W: Patrologiae cursus completus.

Ed. J. Migne. T. 16. Paris 1845, s. 1366-1367. Oczekiwania Walentyniana II wobec biskupaAmbro˝ego omawia m.in. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 51-53.

11 E. G i b b o n, Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie. Warszawa 2000, s. 117,K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 377.

12 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 54, s. 195.13 S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 25, s. 438.14 S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 502-503.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

osoby zmar∏ego cesarza w swej mowie pogrzebowej, wyg∏oszonej na prze∏o-mie sierpnia i wrzeÊnia 392 r., w której umieszcza zmar∏ego w Raju, co sta∏obysi´ niemo˝liwe, gdyby Walentynian zginà∏ z w∏asnej r´ki15. Jednak ju˝ po kl´-sce uzurpatora, gdy w czasie pogrzebu Teodozjusza, zmar∏ego 17 stycznia395 r. w Mediolanie, Ambro˝y wyg∏asza∏ mow´ pogrzebowà na czeÊç zmar∏e-go i wylicza∏ cesarzy zbawionych, pominà∏ Walentyniana. Wskazuje to, i˝ Am-bro˝y ostatecznie przekona∏ si´ do samobójstwa cesarza – co potwierdza fakt,˝e po zwyci´stwie Teodozjusza, wÊród inwektyw, którymi Ambro˝y obrzuci∏przegranych Arbogasta i Eugeniusza, nie znalaz∏ si´ zarzut spowodowaniaÊmierci Walentyniana16.

Pewne Êwiat∏o na okolicznoÊci Êmierci cesarza Walentyniana mo˝e rzuciçuwa˝niejsze przyjrzenie si´ stosunkom, panujàcym na dworze w Wiennie nakrótko przed tragicznà datà 15 maja 392 r. Jak si´ okazuje, nie by∏y one zgo∏asielankowe. Niech´ç, jakà ˝ywi∏ cesarz do swego niewygodnego opiekuna,znajdowa∏a po˝ywk´ w nieposkromionym zachowaniu si´ komesa. Pewnegorazu goni∏ on z mieczem w r´ku przez komnaty pa∏acu w Wiennie niejakiegoHarmoniusza, stronnika cesarza, który oÊmieli∏ mu si´ sprzeciwiç i dopad∏ gowreszcie przy boku Walentyniana, nadaremnie próbujàcego os∏oniç go przedÊmiercià swym purpurowym p∏aszczem. Podobnych upokorzeƒ Walentyniannie zamierza∏ d∏u˝ej znosiç i w czasie konsystorza wrćzy∏ Arbogastowi pismo,odwo∏ujàce go ze wszystkich stanowisk w trybie natychmiastowym. ReakcjaArbogasta by∏a znamienna – podar∏ dekret na oczach cesarza i oÊwiadczy∏:„Nie da∏eÊ mi w∏adzy i nie b´dziesz móg∏ jej zabraç”17. Wreszcie cesarz próbo-wa∏ w∏asnorćznie zabiç komesa, ale ˝o∏nierz, od którego za˝àda∏ broni, nieodda∏ mu jej18. Ostatnià szansà wydobycia si´ z osamotnienia, w jakim si´ zna-laz∏, wydawa∏o si´ cesarzowi przyzwanie biskupa Ambro˝ego – ale ten, jak wie-my, nie zdà˝y∏ ju˝ przyjechaç.

Wy∏ania si´ przed nami obraz cesarza, osaczonego przez ludzi Arboga-sta i nie majàcego ˝adnej mo˝liwoÊci manewru, ˝yjàcego w ustawicznym


15 Wed∏ug Ambro˝ego, Walentyniana ochrzci∏ sam Chrystus: „hoc est, non quicumque te,sed Christus, illuminavit gratia spiritali, Ille te baptizavit, quia humana tibi officia defuerunt”– A m b r o ˝ y, De obitu Valentiniani…, 75, s. 1380. Zob. te˝ S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejówostatniej reakcji..., s. 48-53 i K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 389-390.

16 A m b r o ˝ y, De obitu Theodosii oratio, 1-56. W: Patrologiae..., s. 1385-1406. Znaczeniemowy Ambro˝ego po Êmierci Teodozjusza dla ustalenia przyczyny zgonu WalentynianaII omawiajà S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 48-51 i K. K ´ c i e k, Poczàtekostatniego odrodzenia..., s. 390. Dodajmy, i˝ S. Wićkowski zaprzecza, jakoby ta mowa by∏adowodem na samobójstwo Walentyniana II, niemniej podkreÊla jej wag´ dla ustalenia oko-licznoÊci Êmierci cesarza.

17 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 53, s. 195.18 Wydarzenia na dworze w Wiennie zob. t a m ˝ e, IV 53, s. 194-195 oraz A. K r a w c z u k,

Ostatnia olimpiada. Warszawa 1988, s. 186 i A. P i g a n i o l, Histoire Romaine. L’empirechrétien (325-395). Paris 1972, s. 289.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

napićiu psychicznym. Cesarz ten umiera, zanim zdà˝y∏ do niego przybyçAmbro˝y, z którym wiàza∏ nadzieje na prze∏amanie impasu. Czy zosta∏ za-mordowany przez Arbogasta, obawiajàcego si´, ˝e przyjazd Ambro˝egouniezale˝ni Walentyniana od jego wp∏ywów19? Czy mo˝e pope∏ni∏ samobój-stwo, nie wytrzymujàc psychicznego obcià˝enia, w jakim ˝y∏20? Pozorniepierwsza mo˝liwoÊç wydaje si´ byç bardziej prawdopodobna. Zwolennicytezy o morderstwie zwracajà uwag´ na pragnienie przyjćia chrztu przezWalentyniana, wobec którego nie móg∏by on zdecydowaç si´ na samobój-stwo, przekreÊlajàce definitywnie widoki na zbawienie, a tak˝e na poczuciezagro˝enia, jakie zrodziç mia∏oby si´ w ArbogaÊcie na wieÊç o planowanymprzybyciu Ambro˝ego21. Nale˝y jednak zwróciç uwag´, i˝ Arbogast, jakomianowany przez Teodozjusza, nie musia∏ obawiaç si´ Ambro˝ego ani na-wet samego Walentyniana – o czym Êwiadczy odrzucenie przezeƒ dymisjii wyra˝enie przekonania, i˝ tylko przez Teodozjusza mo˝e byç odwo∏any,gdy˝ on go mianowa∏22. Co wićej, Arbogastowi musia∏o zale˝eç na ˝yciuWalentyniana, gdy˝ swojà wysokà pozycj´ w paƒstwie zawdzićza∏ w∏aÊnietemu, ˝e sprawowa∏ – w interesie Teodozjusza – kontrol´ nad m∏odym cesa-rzem. Mo˝na domniemywaç, i˝ Arbogast do koƒca by∏ wierny Teodozjuszo-wi – dlatego w∏aÊnie nie pozwoli∏ Walentynianowi na przybycie do Medio-lanu – a przede wszystkim sobie i dla utrzymania swej wysokiej rangiw paƒstwie potrzebowa∏ powolnego mu cesarza, którym by∏ Walentynian.W istocie wić Êmierç Walentyniana by∏a nie na r´k´ Arbogastowi. Fakt, ˝enie próbowa∏ sam zdobyç w∏adzy bezpoÊrednio po tym wydarzeniu, a z wy-niesieniem Eugeniusza zwleka∏ trzy miesiàce, Êwiadczy, ˝e nie by∏ na t´Êmierç przygotowany. Chwilowo kaza∏ wybijaç monety z wizerunkiem Ar-kadiusza, jakby widzàc w nim przysz∏ego pana Zachodu. Sam Ambro˝yw swej mowie pogrzebowej mówi tylko o nag∏oÊci Êmierci m∏odego cesarza,nie wskazujàc bynajmniej na morderców ani na sam fakt morderstwa. War-to pami´taç, ˝e wyg∏asza∏ jà w sytuacji niepewnej, kiedy stanowisko Teodo-zjusza wobec wydarzeƒ na Zachodzie i uzurpacji Eugeniusza nie by∏o jesz-cze przesàdzone. Gdy poselstwo uzurpatora zjawi∏o si´ w Konstantynopo-lu, Teodozjusz uzna∏ samobójstwo za oficjalnà wersj´ wydarzeƒ, aczkolwiekpóêniej, zdecydowawszy si´ na wojn´ z Eugeniuszem i pragnàc go mo˝liwienajbardziej zohydziç, poleci∏ g∏osiç, ˝e Walentynian zosta∏ zamordowany.Zgadza∏o si´ to zresztà z poglàdami ˝ony Teodozjusza, a zarazem siostryWalentyniana, cesarzowej Galli. Ostateczne zwyci´stwo Teodozjusza przy-czyni∏o si´ te˝ do rozpowszechnienia i utrwalenia tezy o zabójstwie, którà


19 Tak uwa˝a S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 52-53.20 Tak sàdzi K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 391-398.21 S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 51-54.22 F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 201, s. 453-454.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

znajdujemy u historyków V w. – jakkolwiek i wtedy jeszcze dopuszczanomo˝liwoÊç samobójstwa23.

Wydaje si´, ˝e decydujàcym argumentem przeciwko lansowanej przez dwórw Konstantynopolu tezie o morderstwie Walentyniana II jest trzymiesi´cznazw∏oka Arbogasta w wyniesieniu Eugeniusza. Gdyby – jak chce wersja Teodo-zjusza – Êmierç Walentyniana spowodowana by∏a morderstwem w celu przej´-cia w∏adzy przez Arbogasta i jego podopiecznego, Eugeniusza i gdyby rzeczy-wiÊcie istnia∏ spisek tych dwu przeciw Walentynianowi, Eugeniusz zosta∏by ce-sarzem ju˝ w maju, a Arbogast z pewnoÊcià nie emitowa∏by monet z wizerun-kiem Arkadiusza. T∏umaczono t´ zw∏ok´ oczekiwaniem Arbogasta na reakcj´Teodozjusza, który mo˝e sk∏onny by∏by zaakceptowaç w tej czy innej formiew∏adz´ komesa na Zachodzie. Odwo∏anie komesa wschodu Tatiana, b´dàcegopoganinem, jak Arbogast, mia∏o rozwiaç te nadzieje, ujawniajàc wrogie zamia-ry Teodozjusza wobec Arbogasta. T∏umaczenie to upada jednak w zwiàzkuz przesuni´ciem daty dymisji Tatiana z poczàtku lipca na poczàtek wrzeÊnia392 r. Wtedy nie mia∏a ona ju˝ ˝adnego wp∏ywu na decyzj´ Arbogasta o usta-nowieniu w∏asnego cesarza na Zachodzie. Poczàwszy od 22 sierpnia 392 r. Im-perium mia∏o ju˝ nowego cesarza, którym – z woli Arbogasta – zosta∏ FlawiuszEugeniusz24.

2. Wyniesienie na tron Eugeniusza

O nowym w∏adcy Zachodu wiadomoÊci mamy nader skàpe – zwyk∏y to losprzegranych, którzy w dodatku rzàdzili tak krótko. Wiemy tylko, ˝e by∏ reto-rem w Rzymie, gdzie pozna∏ go Richomeres, Frank, wp∏ywowy magister mili-tum na dworze cesarza Teodozjusza. Eugeniusz musia∏ na nim zrobiç dobrewra˝enie, skoro ten poleci∏ go z kolei swemu krewnemu, Arbogastowi, „˝ebyzaliczy∏ go do grona swych bliskich i przyjació∏”25. By∏o to w roku 389. I jeszczew tym samym roku uda∏ si´ z dworem cesarza Walentyniana II do Galii, gdziezosta∏ szefem jego kancelarii26. Sozomen podaje, ˝e by∏ to cz∏owiek „nie naj-


23 O zabiciu cesarza nie by∏ równie˝ przekonany Êw. Augustyn, który pisa∏: „A kiedy Wa-lentynian wkrótce potem czy przez zdrad´, czy w inny sposób albo wypadek jakiÊ zginà∏” –A u g u s t y n, Paƒstwo Bo˝e. Przek∏ad W. Kubicki. K´ty 1998, V 26, s. 219. Argumentacj´ zasamobójstwem Walentyniana II przedstawia najszerzej K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego od-rodzenia..., s. 389-393.

24 O wybijaniu monet z wizerunkiem Arkadiusza i uzurpacji Eugeniusza zob. K. K ´ c i e k,Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 392, A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 191-192.Upadek Tatiana oraz ewentualny wp∏yw tego wydarzenia na decyzj´ Arbogasta o wyniesieniuEugeniusza, zwiàzany z b∏´dnà datacjà dymisji prefekta Wschodu na poczàtek lipca 392 r.,omawia S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 57-59.

25 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 54, s. 195.26 Otrzyma∏ tytu∏ magister scriniorum – A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 193.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

lepsze intencje ˝ywiàcy wobec religii chrzeÊcijaƒskiej”, powszechnie uwa˝a si´jednak, ˝e by∏ chrzeÊcijaninem, aczkolwiek doÊç sceptycznym27. Byç mo˝e tooraz fakt, ˝e by∏ wykszta∏conym Rzymianinem, pozostajàcym w za˝y∏ych sto-sunkach z komesem Arbogastem, sprawi∏o, ˝e ten poleci∏ go w dniu 22 sierp-nia 392 r. w Wiennie swoim ˝o∏nierzom, a ci okrzykn´li go cesarzem28. Zrodzi-∏y si´ póêniej pog∏oski, rozpuszczane zapewne przez Konstantynopol równole-gle z propagowaniem tezy o zabójstwie Walentyniana II, jakoby Eugeniuszuczestniczy∏ lub co najmniej wiedzia∏ o spisku Arbogasta, majàcym zg∏adziçm∏odego cesarza. Zosimos pisze, ˝e Arbogast, postanowiwszy pozbyç si´ Wa-lentyniana, upatrzy∏ sobie Eugeniusza, który „ze wzgl´du na wyjàtkowe wy-kszta∏cenie i swe pe∏ne godnoÊci ˝ycie b´dzie najw∏aÊciwszym kandydatem nadobrego cesarza”. Mimo poczàtkowych oporów zainteresowanego, zdo∏a∏ gowreszcie przekonaç, „aby nie odpycha∏ darów losu”, po czym, zjednawszy gosobie, zabi∏ Walentyniana29. Sokrates z kolei uwa˝a, ˝e to Eugeniusz by∏ tym,który zapragnà∏ w∏adzy cesarskiej i to on raczej dobra∏ sobie Arbogasta, jakowspólnika w planowanym zamachu na cesarza30. Sozomen poprzestaje nastwierdzeniu, ˝e Eugeniusz „zagarnà∏ w∏adz´ i przystroi∏ si´ w symbole godno-Êci cesarskiej”, odpowiedzialnoÊcià za Êmierç cesarza Walentyniana obarczajàcArbogasta i bli˝ej nieokreÊlonych dostojników dworskich, przy czym nie wy-klucza te˝ Êmierci samobójczej31.

Przypuszczenie udzia∏u Eugeniusza w spisku na ˝ycie Walentyniana wyma-ga zaakceptowania hipotezy o zabójstwie tego cesarza. Wobec przeprowadzo-nej wczeÊniej analizy faktów wydaje si´ jednak, ˝e prawdopodobniejsza jest te-za o samobójstwie Walentyniana II. Teraz mo˝na przypomnieç tylko jeden ar-gument, istotny z uwagi na osob´ samego Eugeniusza – gdyby rzeczywiÊcieÊmierç Walentyniana by∏a uknuta w celu wyniesienia na tron Eugeniusza, zo-sta∏by on obwo∏any cesarzem ju˝ w maju, bezpoÊrednio po zgonie w∏adcy, a niedopiero w sierpniu. Ta zw∏oka Êwiadczy o tym, ˝e Arbogast w pewnym momen-cie, wobec braku jednoznacznej postawy Teodozjusza w stosunku do wypad-ków w zachodniej cz´Êci Imperium, zdecydowa∏ si´ obwo∏aç w∏asnego cesarza,aby przerwaç stan niepewnoÊci, w którym od maja ˝y∏ ca∏y Zachód32.


27 Na temat ˝ycia Eugeniusza i jego intronizacji zob. A. P i g a n i o l, Histoire Romaine...,s. 290, A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 192-194 i S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostat-niej reakcji..., s. 54-57 (on tak˝e o chrystianizmie Eugeniusza).

28 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 54, s. 196, K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia...,s. 377.

29 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 54, s. 195.30 S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 25, s. 438.31 S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 503.32 Poczàtkowe wahanie si´ Teodozjusza omawia m.in. A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpia-

da, s. 189-195. Pochowanie Walentyniana II w Mediolanie, nie w Konstantynopolu, Êwiadczyte˝ o ostro˝noÊci i niezdecydowaniu Teodozjusza wobec wypadków na Zachodzie.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

3. Zabiegi Eugeniusza o uznanie jego w∏adzy

Wyniesienie Eugeniusza nie oznacza∏o jeszcze zerwania z cesarzem Teodo-zjuszem. Tak jak uprzednio tolerowa∏ on i de facto uznawa∏ uzurpatora Maksy-musa, dopóki ten nie zajà∏ Italii, burzàc tym samym równowag´ si∏ w Impe-rium, tak i teraz mo˝na by∏o liczyç na to, ˝e uzna on Eugeniusza jako nast´pc´Walentyniana II33. Tak w∏aÊnie rozumujàc, wys∏a∏ Eugeniusz swoich pos∏ów doKonstantynopola, przy czym – rzecz charakterystyczna – wyst´powali oni wy-∏àcznie w imieniu Eugeniusza, ani s∏owem nie wspominajàc o ArbogaÊcie34. Pi-sa∏ równie˝ do biskupa Ambro˝ego, ten jednak nie odpowiada∏35. Tak˝e Teodo-zjusz pozostawi∏ uzurpatora w niepewnoÊci, bowiem jego poselstwo przyjà∏przychylnie, ale odpowiedê, którà da∏, by∏a tak zawi∏a, ˝e nie da∏o si´ z niej wy-wnioskowaç, jakie cesarz ˝ywi zamiary wobec Eugeniusza. Ten jednak nie usta-wa∏ w zabiegach o uznanie swojej w∏adzy. Wprawdzie odmówiono mu godno-Êci konsula na nowy rok 393, co by∏oby faktycznym uznaniem go i w Konstanty-nopolu og∏oszono, ˝e nowymi konsulami zostajà Teodozjusz po raz trzeci i Fla-wiusz Abundancjusz, to jednak on sam obejmujàc 1 stycznia 393 r. konsulat,uzna∏ za swego koleg´ na urz´dzie w∏aÊnie Teodozjusza. W roku nast´pnym,394, mimo ˝e wojna z Teodozjuszem by∏a ju˝ nieunikniona, Eugeniusz miano-wa∏ tylko jednego konsula – Wiriusza Nikomacha Flawiana (Konstantynopolw tym wzgl´dzie konsekwentnie szed∏ drogà nie uznawania uzurpatora i fak-tów dokonanych na Zachodzie i w 394 r. konsulami zostali synowie i wspó∏-w∏adcy cesarza: Arkadiusz po raz trzeci i Honoriusz po raz drugi)36. Objàwszyw∏adz´, kaza∏ Eugeniusz nadal emitowaç monety z wizerunkami Teodozjuszai Arkadiusza, a od 393 r. tak˝e Honoriusza (ten ostatni otrzyma∏ w styczniu393 r. od ojca tytu∏ augusta, co by∏o widomym dowodem, ˝e Teodozjusz pra-gnie przekazaç po swej Êmierci paƒstwo synom)37. Wreszcie Eugeniusz odmó-wi∏ proÊbom pogaƒskich senatorów, pragnàcych przywróciç w senacie wizeru-nek Wiktorii i oddaç poganom ich Êwiàtynie – nowy cesarz nie chcia∏ dra˝niçostentacyjnie chrzeÊcijaƒskiego Teodozjusza38. Nie kwapi∏ si´ te˝ z wkracza-niem do Italii, którà zajà∏ dopiero wiosnà 393 r., bowiem pojawienie si´ tam


33 Postaw´ Teodozjusza wobec Maksymusa omawiajà E. G i b b o n, Upadek Cesarstwa...,s. 92-93, 105-109 i K. K ´ c i e k, Poczàtek ostatniego odrodzenia..., s. 377-378.

34 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 55, s. 196.35 O kontaktach, które Eugeniusz próbowa∏ nawiàzaç z Ambro˝ym, jak i o jego poselstwie

do Teodozjusza zob. m.in. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 205, s. 459.36 O polityce konsularnej Eugeniusza i Teodozjusza zob. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów

ostatniej reakcji..., s. 63-64. Wykorzysta∏em równie˝ tablic´ chronologicznà, sporzàdzonàprzez A. Zió∏kowskiego w S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, s. 574.

37 Wyniesienie Honoriusza zob. S o z om e n, Historia KoÊcio∏a, VII 24, s. 506. Bicie monetz jego imieniem na rozkaz Eugeniusza zob. A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 290.

38 T a m ˝ e, s. 290. Zob. te˝. S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 60-61. Ten-˝e autor charakteryzuje krótko wymienione dotychczas poczynania pokojowe uzurpatora.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

w∏adców Zachodu, poczàwszy co najmniej od Konstantyna II, równa∏o si´ za-wsze zerwaniu ze Wschodem39. Przeciwnie, aby udowodniç swà lojalnoÊç wo-bec Imperium i pokazaç, ˝e jest prawdziwie rzymskim cesarzem, przeniós∏ si´zimà 392/393 r. do Trewiru, w pobli˝e granicy reƒskiej. Dowodzone przez Ar-bogasta wojska rzymskie przesz∏y w okolicach Kolonii Ren i spustoszy∏y posia-d∏oÊci Franków, rodaków Arbogasta, czym wymuszono na nich i na Alama-nach zawarcie pokoju, na warunkach korzystnych dla Rzymu40.

4. Religijny aspekt konfliktu

Tymczasem Teodozjusz rozpoczà∏ przygotowania do obalenia w∏adzy uzur-patora. Co ciekawe jednak, zaczà∏ je nie od posuni´ç militarnych, ile raczej po-lityczno-religijnych. Postanowi∏ mianowicie pozbyç si´ pogan z wy˝szych stano-wisk i zadaç ostateczny cios pogaƒstwu, a tym samym zakoƒczyç proces chry-stianizacji Imperium – a przynajmniej zjednoczyç w∏asny obóz. Jako cesarzWschodu panowa∏ bowiem nad terenami w du˝o wi´kszym stopniu schrystiani-zowanymi ni˝ te, które dosta∏y si´ pod w∏adz´ Eugeniusza. ChrzeÊcijaƒstwoIV wieku nadal by∏o religià g∏ównie miejskà, a urbanizacja wschodnich pro-wincji Cesarstwa, gdzie cywilizacja miejska by∏a bardzo stara i mocno zakorze-niona, by∏a du˝o wi´ksza ni˝ jego cz´Êci zachodnich41. Na Zachodzie te˝ nie-ma∏à rol´ w podtrzymywaniu pogaƒstwa odgrywa∏ sam Rzym z jego licznymiÊwiàtyniami, staro˝ytnym i w niema∏ej cz´Êci wcià˝ pogaƒskim senatem orazszerokim kr´giem pogaƒskich intelektualistów42. Okres tolerancji religijnej, ja-ka panowa∏a w czasach Walentyniana I (364-375) i poczàtkach rzàdów jego na-st´pcy Gracjana, zmar∏ego w 383 r., przyczyni∏ si´ do okrzepnićia pogaƒskiejopozycji wÊród rzymskich senatorów. Prym wÊród nich wiedli Wecjusz Ago-riusz Pretekstat, wysoki dostojnik paƒstwowy, augur, kap∏an Westy i bogaS∏oƒca, zmar∏y w 384 r. oraz – ˝yjàcy w czasach uzurpacji Eugeniusza – Kwin-tus Aureliusz Symmach, pisarz i kap∏an, ws∏awiony obronà o∏tarza Wiktorii


39 O konsekwencjach ewentualnego zajćia Italii przez Eugeniusza dla jego stosunkówz Teodozjuszem na prze∏omie 392 i 393 r. zob. m.in. A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada,s. 200-201. O tym, ˝e Itali´ rezerwowa∏ Teodozjusz dla Honoriusza pisze te˝ K. K ´ c i e k, Po-czàtek ostatniego odrodzenia..., s. 378-379, omawiajàc wys∏anie Walentyniana II do Galii latem389 r. Eugeniusz, nie wkraczajàc do Italii i nie mieszajàc si´ w jej sprawy – czego wyrazem by-∏o odrzucenie proÊby senatorów pogaƒskich o przywrócenie o∏tarza Wiktorii – przejmowa∏wobec Teodozjusza pozycj´ Walentyniana II. Pozornie wić nic nie zmienia∏o si´ w uk∏adziesi∏, co dawa∏o Eugeniuszowi nadziej´ na uznanie go przez Teodozjusza.

40 Kampani´ przeciw Frankom opisuje A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 201-202.41 Silniejsze rozprzestrzenienie si´ chrzeÊcijaƒstwa we wschodnich prowincjach Cesarstwa

i zwiàzek tego faktu m.in. z cywilizacjà miejskà omawia M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 38-39.42 O tej roli Rzymu zob. t a m ˝ e, s. 244-248, S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reak-

cji..., s. 35 i M. J ó z e f o w i c z – D z i e l s k a, Z problemów reakcji pogaƒskiej. „Historiai wspó∏czesnoÊç”, T. 3: 1978, s. 99-100.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

oraz Wiriusz Nikomach Flawian starszy43. Si∏a tej grupy, ale zarazem bezrad-noÊç wobec stanowczego sprzeciwu cesarzy, ujawni∏y si´ w walce o przywróce-nie wizerunku bogini Wiktorii, usuni´tego z senatu na polecenie cesarza Gra-cjana w 382 r.44 W sprzyjajàcych okolicznoÊciach grupa ta mog∏a jednak ode-graç powa˝nà rol´, jak dowiod∏y tego wypadki z lat 393-394, kiedy realna w∏a-dza paƒstwowa udzieli∏a poparcia poganom.

Teodozjusz zatem, przygotowujàc si´ do konfrontacji z Eugeniuszem, posta-nowi∏ wyeliminowaç czynnik pogaƒski z ˝ycia Imperium. Zaczà∏ od posuni´çpersonalnych. Pierwszym z wysokich urz´dników pogaƒskich, który otrzyma∏dymisj´, by∏ Nikomach Flawian starszy, prefekt pretorium Italii, Ilirii i Afryki,a wić terenów bezpoÊrednio zagro˝onych wojnà w razie konfliktu z uzurpato-rem. Teodozjusz chcia∏ mieç tam kogoÊ pewnego – osobà tà zosta∏ niejaki Apo-demiusz. W dalszej kolejnoÊci odwo∏ano z urz´du prefekta Wschodu Tatiana,a jego syna, Prokulusa, z urz´du prefekta Konstantynopola. Data tego wyda-rzenia nie jest dok∏adnie znana, ostatnio jednak przyjmuje si´, ˝e nastàpi∏o tow poczàtkach wrzeÊnia 392 r.45

Te antypogaƒskie posunićia o charakterze personalnym dope∏ni∏a wkrótceustawa, og∏oszona 8 listopada 392 r., zabraniajàca sk∏adania wszelkich bez ró˝-nicy ofiar pogaƒskich i nak∏adajàca wysokie kary na osoby dokonujàce ofiaroraz wiedzàce o tym. Z uwagi na nierozerwalnoÊç ofiar z kultem pogaƒskimby∏ to w istocie Êmiertelny – przynajmniej z za∏o˝enia – cios, zadany starej reli-gii. Ustawa ta zbiera∏a w ca∏oÊç i znacznie poszerza∏a wszystkie dotychczasowerozporzàdzenia przeciwpogaƒskie. Za∏o˝eniem jej twórców by∏o ostatecznewykorzenienie kultów pogaƒskich i dokoƒczenie chrystianizacji Cesarstwa46.Na razie jednak edykt z 8 listopada zerwa∏ ostatnie wi´zy, ∏àczàce Teodozjuszaz opozycjà pogaƒskà i popchnà∏ jà w ramiona Eugeniusza. Od uzurpatora ju˝tylko zale˝a∏o, czy wykorzysta t´ sytuacj´ i przyjmie poparcie, jakiego gotowimu byli udzieliç poganie w walce z Teodozjuszem.

Tymczasem Eugeniusz liczy∏ jeszcze na uznanie go przez Teodozjusza, niechcia∏ wić zaprzepaszczaç swych szans popieraniem dopiero co wykl´tego po-


43 Na temat tolerancji religijnej za Walentyniana I i w poczàtkach rzàdów Gracjana orazo g∏ównych osobistoÊciach pogaƒskiej elity intelektualnej zob. M. S i m o n, Cywilizacja...,s. 241-255, S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 27-28 i H. B l o c h, The PaganRevival in the West at the End of the Fourth Century. W: The Conflict Between Paganism andChristianity in the Fourth Century. Ed. A. M o m i g l i a n o. Oxford 1963, s. 195-217 i J. V o g t,Upadek Rzymu. Warszawa 1993, s. 148-155.

44 Akcj´ senatorów pogaƒskich w obronie o∏tarza Wiktorii opisujà M. S i m o n, Cywiliza-cja..., s. 256-262 i S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 31-35.

45 Kolejne dymisje wysokich urz´dników pogaƒskich w 392 r. i powiàzanie ich z uzurpacjàEugeniusza opisuje A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 195-197.

46 O ustawie z 8 XI 392 r. zob. t a m ˝ e, s. 197-200 i A. P i g a n i o l, Histoire Romaine...,s. 291-292.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

gaƒstwa. Po 23 stycznia 393 r. jednak, kiedy to Honoriusz og∏oszony zosta∏w Konstantynopolu cesarzem, zacz´∏o si´ stawaç coraz bardziej oczywiste, ˝eTeodozjusz nie zamierza uznaç Eugeniusza47. W tej sytuacji uzurpator zdecy-dowa∏ si´ zajàç Itali´48. Zdajàc sobie spraw´ z obecnoÊci w niej silnego ˝ywio∏upogaƒskiego, uzna∏, ˝e poczynienie pewnych ust´pstw poganom u∏atwi muopanowanie pó∏wyspu. B´dàc w Lugdunum, wyda∏ polecenie, aby przywróco-no w senacie o∏tarz Wiktorii. Kiedy wkroczy∏ do Italii, zosta∏ ˝yczliwie powita-ny przez kr´gi pogaƒskie. W Mediolanie Êwi´ci∏ rocznic´ swego panowania.Biskup Ambro˝y uzna∏ go de facto, ale przezornie opuÊci∏ swojà stolic´, gdytylko dowiedzia∏ si´, ˝e przybywa tam uzurpator – wycofa∏ si´ przed nim naj-pierw do Bolonii, póêniej do Florencji49. Sam Eugeniusz, chocia˝ postawi∏ ju˝na kart´ pogaƒskà, unika∏ jednak nadal otwartego zerwania z KoÊcio∏em. Do-wodzi tego sposób, w jaki zrealizowa∏ podstawowe ˝àdanie pogan, jakim by∏ozwrócenie zrabowanych dóbr Êwiàtyniom, aby te mog∏y wykonywaç swoje czyn-noÊci kultowe. Odda∏ je mianowicie nie kap∏anom ani samym Êwiàtyniom, alewybitnym osobistoÊciom Êwiata pogaƒskiego, którym powierzy∏ ich administra-cj´50. Ta okr´˝na droga mia∏a uspokoiç obawy chrzeÊcijan – Eugeniusz niechcia∏ stwarzaç wra˝enia, ˝e pogaƒstwo sta∏o si´ znów religià oficjalnà, utrzy-mywanà przez paƒstwo. Zwracajàc zrabowane dobra, stworzy∏ religii pogaƒ-skiej podstawy bytu, ale powstrzyma∏ si´ przed oficjalnym powiàzaniem jejz paƒstwem. Inicjatyw´ w odrodzeniu pogaƒskim przejà∏ od Eugeniusza przy-wrócony przez niego na stanowisko prefekta Italii Nikomach Flawian51.

Rzym i inne miasta Italii prze˝ywa∏y teraz tryumf pogaƒski. Flawian organi-zowa∏ wspania∏e ceremonie i procesje religijne, wskrzesza∏ kulty wschodnie,jak np. kult Magna Mater. Jako konsul roku 394 celebrowa∏ Floralia, wreszciete˝ asystowa∏ przy odst´pstwie pierwszego senatora chrzeÊcijaƒskiego. O tychpoczynaniach Nikomacha Flawiana, jak i ca∏ego Êrodowiska pogaƒskiego,o niszczeniu domów, zbudowanych z materia∏u zabranego w Êwiàtyniach, o na-k∏anianiu do porzucenia chrzeÊcijaƒstwa za pomocà obietnic korzyÊci mate-rialnych, urz´dów i zaszczytów, dowiadujemy si´ przede wszystkim z pamfle-


47 Dok∏adnà dat´ proklamacji cesarskiej Honoriusza oraz daty rzàdów cesarzy koƒcaIV w., zob. Vademecum historyka staro˝ytnej Grecji i Rzymu. Red. E. W i p s z y c k a. Warsza-wa 2001, s. 567-568. Wg H. Blocha, akt ten by∏ równoznaczny z uznaniem Eugeniusza zauzurpatora i zapowiada∏ nieuniknionà wojn´ – H. B l o c h, The Pagan Revival..., s. 199.

48 Teodozjusz nie uczyni∏ w∏aÊciwie niczego, ˝eby uratowaç Itali´. Przyczyny tej biernoÊciomawia A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 291.

49 Na temat stosunku Ambro˝ego do Eugeniusza i przywrócenia w senacie o∏tarza Wikto-rii zob. t a m ˝ e, s. 291.

50 OkolicznoÊci i cele takiego w∏aÊnie usatysfakcjonowania pogan, domagajàcych si´ zwro-tu dóbr Êwiàtyniom, omawia S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 64.

51 S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 503. Zob. te˝ A. P i g a n i o l, Histoire Roma-ine..., s. 292 i A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 203.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

tów antypogaƒskich, powsta∏ych po kl´sce Eugeniusza. Choç kreÊlony przeznie obraz jest z pewnoÊcià przejaskrawiony, to jednak daje nam ogólne pojćieo tym, co dzia∏o si´ w Italii w latach 393-394. Co jednak ciekawe, pamflety tenie zawierajà opisów ˝adnych krwawych gwa∏tów wymierzonych przeciw chrze-Êcijanom, nie wspominajà te˝ nic o zamykaniu koÊcio∏ów czy utrudnieniachw wykonywaniu chrzeÊcijaƒskich praktyk religijnych. Zapewne wić takich wy-darzeƒ nie by∏o. Mo˝emy sàdziç, i˝ pogaƒskie odrodzenie nie przynios∏o ze so-bà krwawego terroru, a sam Eugeniusz nie da∏ si´ ponieÊç fali odwetu, którazapewne wezbra∏a wÊród cz´Êci pogan i dà˝y∏ raczej do ustanowienia warun-ków umo˝liwiajàcych pokojowe wspó∏istnienie obu religii, a nie do wyt´pieniajednej z nich52. Pozostaje w sferze domys∏ów, czy w przypadku ewentualnegozwyci´stwa Eugeniusza nie dosz∏oby do aktów wrogich chrzeÊcijanom. Niektó-re fakty zdajà si´ jednak wskazywaç, ˝e w miar´ zbli˝ania si´ konfliktu do osta-tecznego rozstrzygnićia, atmosfera w obozie pogaƒskim zacz´∏a si´ stawaçbardziej wroga wobec chrzeÊcijan – Arbogast na przyk∏ad mia∏ powiedzieç, wy-je˝d˝ajàc z Mediolanu w lipcu 394 r. na wojn´, ˝e po powrocie zamieni tamtej-szy koÊció∏ w stajni´53. Dotychczasowa tolerancyjna polityka Eugeniusza zdajesi´ jednak wykluczaç podobny rozwój wydarzeƒ. Chwilowe zacietrzewienie,któremu da∏ wyraz Arbogast – aczkolwiek sà i opinie, podwa˝ajàce autentycz-noÊç tej wypowiedzi54 – mog∏o byç wynikiem typowej goràczki i napićia psy-chicznego, powstajàcego na krótko przed decydujàcym starciem. Nie nale˝ywreszcie zapominaç, ˝e Cesarstwo by∏o ju˝ w przewa˝ajàcej cz´Êci schrystiani-zowane i przeprowadzenie skutecznej akcji antychrzeÊcijaƒskiej mog∏oby si´∏atwo okazaç po prostu niewykonalne. Zryw, jakiego dokona∏o pogaƒstwow czasach Eugeniusza, by∏ heroicznà próbà mniejszoÊci ratowania si´ przedÊmiercià – trudno w tej sytuacji mówiç o perspektywach ponownego zdomino-wania Imperium. Ju˝ rzàdy Juliana wykaza∏y, ˝e by∏ to zamys∏ skazany na nie-powodzenie55.

Ostatecznie nie wiemy jednak, jak potoczy∏yby si´ losy Imperium, gdybyEugeniusz zwyci´˝y∏. Pozostaje nam tylko stwierdziç, ˝e w okresie jego rzàdóww Italii nie znajdujemy wystarczajàcych dowodów na to, aby mia∏ on zamiar


52 S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 503. Odrodzenie pogaƒskie w Italii w la-tach 393-394 i jego na ogó∏ tolerancyjny charakter omawiajà m.in. S. W i ´ c k o w s k i, Z dzie-jów ostatniej reakcji..., s. 64-67, M. J ó z e f o w i c z – D z i e l s k a, Z problemów..., s. 105-106,M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 268 i A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 292-293.

53 Wypowiedê t´ przytaczajà A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 207 i A. P i g a n i o l,Histoire Romaine..., s. 294.

54 Zob. choçby S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 66. Autor ten sàdzi, ˝ewobec dotychczasowej tolerancyjnej polityki Arbogasta i Eugeniusza takie pogaƒskie pogró˝-ki wydajà si´ ma∏o prawdopodobne.

55 Przegrane po∏o˝enie religii pogaƒskich wobec chrzeÊcijaƒstwa w drugiej po∏owie IV w.charakteryzuje M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 269-272.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wyst´powaç czynnie przeciw chrzeÊcijanom. Nie ulega jednak wàtpliwoÊci, i˝da∏ wolnà r´k´ kultom pogaƒskim i otoczy∏ si´ ludêmi, którzy czynnie je popie-rali – jak chocia˝by Nikomach Flawian. Ostatecznie te˝ wyruszy∏ na wojn´z Teodozjuszem pod sztandarem pogaƒskim, przeciw chrzeÊcijaƒstwu.

5. Konflikt zbrojny i upadek Eugeniusza

Teodozjusz zdawa∏ sobie spraw´ z nieuchronnoÊci wojny, jeÊli chce obaliçuzurpatora. Najpierw jednak musia∏ zdecydowaç si´, czy w ogóle rozpoczynaçwojn´. Eugeniusz nie szcz´dzi∏ mu przecie˝ zapewnieƒ o swych pokojowych in-tencjach, a fakt, ˝e po opanowaniu Italii nie ruszy∏ od razu na wschód, ale za-dowala∏ si´ tym, co ju˝ zdoby∏, pozwala∏ przypuszczaç, ˝e w przypadku uznaniajego w∏adzy nie podejmie on ju˝ ˝adnych wrogich kroków. Tak˝e post´powanieEugeniusza w Italii, gdzie mimo przywrócenia kultów pogaƒskich nie przystà-pi∏ do przeÊladowania chrzeÊcijaƒstwa, dowodzi, ˝e nie myÊla∏ on prowokowaçTeodozjusza. Eugeniusz i Arbogast pozostawili Teodozjuszowi ca∏kowità swo-bod´ decyzji i pe∏ni´ inicjatywy, od jego tylko woli uzale˝niajàc, czy dojdzie dokonfliktu zbrojnego. Godny uwagi jest te˝ fakt, ˝e si∏y zbrojne, jakimi dyspono-wa∏ uzurpator, dorównywa∏y jakoÊcià wojskom, które móg∏ zebraç Teodozjusz,a poza tym dowodzone by∏y przez wybitnego wodza, jakim by∏ Arbogast. Do-piero co dowiód∏ on swych talentów militarnych i wartoÊci swych ˝o∏nierzyw czasie zimowej kampanii przeciw Frankom i Alamanom w 392/393 r. Podw∏adzà Eugeniusza znajdowa∏y si´ znaczne obszary Imperium – Brytania, Ga-lia, Hiszpania i Italia – a namiestnik Afryki, Gildon, chocia˝ uznawa∏ Teodo-zjusza, to jednak zaopatrywa∏ przez ca∏y okres uzurpacji Rzym i Itali´ w zbo˝e,czym w∏aÊciwie wspiera∏ Eugeniusza56.

By∏o wi´c wiele powodów, dla których wojna z Eugeniuszem nie wydawa∏asi´ byç dobrym pomys∏em. Sam Teodozjusz by∏ te˝ wyraênie zak∏opotany poja-wieniem si´ uzurpatora i przez pierwsze miesiàce nie wiedzia∏ za bardzo, cowypada mu uczyniç57. Ostatecznie jednak zdecydowa∏ si´ na wojn´. Dlaczego?Pewnà rol´ odgrywa∏y byç mo˝e ambicje dynastyczne, ch´ç przekazania ca∏egoImperium w spadku synom – czego objawem mo˝e byç wyniesienie Honoriu-sza do godnoÊci augusta i wspó∏w∏adcy w styczniu 393 r. Pewnà rol´ odegraçte˝ mog∏a cesarzowa Galla, ˝ona Teodozjusza i siostra tragicznie zmar∏ego Wa-lentyniana II, która mia∏a wielki wp∏yw na m´˝a, a która pa∏a∏a zapewne nie-


56 Sytuacj´ militarnà uzurpatora omawiajà A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 294 i S.W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 69-71.

57 Wahanie Teodozjusza: S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 25, s. 439 i S o z o m e n, Histo-ria KoÊcio∏a, VII 22, s. 504. Jedynie Z o s i m o s, Nowa historia, IV 55, s. 196 i IV 58, s. 198,podaje, i˝ Teodozjusz dzia∏a∏ szybko i zdecydowanie, co mia∏o wyt∏umaczyç kl´sk´ uzurpatorai zosta∏o zmyÊlone przez Zosimosa w tym w∏aÊnie celu.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nawiÊcià do Arbogasta i uzurpatora jako domniemanych sprawców Êmierci jejbrata58. Nale˝y chyba jednak zgodziç si´ z opinià S. Wićkowskiego, i˝ podsta-wowym czynnikiem, który zadecydowa∏ o rozpoczćiu wojny z Eugeniuszem,by∏a chrzeÊcijaƒska gorliwoÊç cesarza. Rozpoczynajàc wszak przygotowaniawojenne, wys∏a∏ najpierw zaufanego eunucha Eutropiusza do s∏ynàcego z po-bo˝noÊci i „wiedzy o wydarzeniach majàcych nadejÊç w przysz∏oÊci” mnicha Ja-na z Tebaidy, aby zasi´gnàç rady co do losów planowanej kampanii59. Wyru-szywszy ju˝ na wojn´, Teodozjusz zatrzyma∏ si´ w koÊciele Êw. Jana Chrzciciela,aby prosiç o zwyci´stwo dla siebie i swych armii60. Wreszcie w krytycznym mo-mencie bitwy ratunku szuka∏ nie w ziemskich, ale boskich si∏ach – upad∏szy naziemi´, modli∏ si´ do Boga o ratunek i zwyci´stwo dla swego zagro˝onego woj-ska61. Na koniec, po ewidentnie cudownym zwyci´stwie, wkroczywszy do Me-diolanu, skierowa∏ pierwsze kroki w stron´ koÊcio∏a, aby podzi´kowaç Bogu zapokonanie uzurpatora62. Powy˝sze fakty sk∏adajà si´ na obraz cz∏owieka wie-dzionego ideà walki w obronie zagro˝onej wiary Chrystusa, który swe nadziejena zwyci´stwo czerpie w g∏ównej mierze z wiary w s∏usznoÊç sprawy, za któràwalczy i w Boskà pomoc63.

Nie oznacza to oczywiÊcie, ˝e Teodozjusz wÊród religijnych uniesieƒ zapo-mnia∏ o ziemskim aspekcie planowanej wojny i zaniedba∏ przygotowania woj-skowe – wrćz przeciwnie. Pragnàc pokonaç przeciwnika, przystàpi∏ do groma-dzenia olbrzymiej armii, którà Êciàga∏ ze wszystkich podleg∏ych mu prowincjiImperium. Nie poprzestajàc na tym, zorganizowa∏ oddzia∏y z sojuszników i na-jemników, tak˝e spoza granic, wÊród których znaleêli si´ Goci, Medowie, Ar-meƒczycy i Arabowie64. Ca∏oÊcià wojsk dowodziç mia∏ wypróbowany w wieluwojnach Richomeres, krewny Arbogasta zresztà, ale ten zmar∏, zanim armiawyruszy∏a w pole. Wobec tego Teodozjusz mianowa∏ kilku wodzów, przydziela-


58 „Galla poruszy∏a pa∏ac cesarski, op∏akujàc brata” – Z o s i m o s, Nowa historia, IV 55, s. 196.59 S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 504.60 T a m ˝ e, VII 24, s. 506.61 T a m ˝ e, VII 24, s. 506.62 T a m ˝ e, VII 25, s. 508.63 Religijne uzasadnienie przystàpienia Teodozjusza do wojny przeciwko Eugeniuszowi ja-

ko rzecznikowi pogaƒstwa znajdujemy u S. W i ´ c k o w s k i e g o, Z dziejów ostatniej reak-cji..., s. 73-78. Zwa˝ywszy na przywiàzanie Teodozjusza do KoÊcio∏a i jego zas∏ugi dla zwyci´-stwa katolickiej ortodoksji nad arianizmem, trzeba uznaç, i˝ motywy religijne okaza∏y si´w efekcie decydujàce w postanowieniu wojny z uzurpatorem. Biskup Ambro˝y nie wàtpi∏, ˝ecesarza spotka∏a nagroda niebieska, podczas gdy jego przeciwnicy znaleêli si´ w piekle: „Ma-net ergo in lumine Theodosius, et sanctorum coetibus gloriatur [...] Contra autem Maximuset Eugenius in inferno” – A m b r o ˝ y, De obitu Theodosii..., 39, s. 1398.

64 S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 24, s 506, wymienia w armii Teodozjusza „mnóstwooddzia∏ów sprzymierzonych, sk∏adajàcych si´ z naddunajskich barbarzyƒców”, co odnosi sińiewàtpliwie do Gotów. O armii Teodozjusza zob. te˝: A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada,s. 207 i S. W i ´ c k o w s k i, Z dziejów ostatniej reakcji..., s. 70-71.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

jàc im dowództwo nad poszczególnymi cz´Êciami armii wed∏ug kryterium ichpochodzenia. I tak wojskami rzymskimi dowodzili Stylichon, spowinowaconyz Teodozjuszem przez ˝on´, Seren´, bratanic´ cesarza oraz Tymazjusz; nad od-dzia∏ami gockimi dowództwo obj´li Gainas i Saul, wschodnie zaÊ przekazanezosta∏y pod komend´ Bakuriusza, pochodzàcego z Kaukazu65. Tak zorganizo-wana armia gotowa by∏a do wymarszu dopiero wiosnà 394 r.66 Na poczàtku ma-ja tego˝ roku zmar∏a cesarzowa Galla – jak podaje Zosimos, w po∏ogu – któràTeodozjusz uczci∏ wed∏ug homeryckiego obyczaju, op∏akujàc jeden dzieƒ.D∏u˝szej ˝a∏obie przeszkodzi∏a koniecznoÊç wyruszenia w pole67. Teodozjuszpostanowi∏ bowiem wziàç udzia∏ w wyprawie. Zosimos podaje, ˝e zabra∏ on zesobà równie˝ m∏odszego syna, Honoriusza, ale inni autorzy, jak chocia˝by So-krates, sà zdania, ˝e Honoriusza wezwa∏ cesarz do Mediolanu ju˝ po pokona-niu uzurpatora, czujàc zbli˝ajàcà si´ Êmierç68. Druga wersja jest bardziej praw-dopodobna – nie ma powodu, dla którego cesarz mia∏by zabieraç syna ze sobàna wypraw´, której wynik by∏ przecie˝ niewiadomy i nara˝aç go na niebezpie-czeƒstwo. Co innego, gdy Eugeniusz zosta∏ ju˝ pokonany – wtedy, zgodniez zamys∏em, podj´tym ju˝ co najmniej po pokonaniu Maksymusa, Teodozjuszmóg∏ wezwaç swojego m∏odszego syna do krain, które przeznaczy∏ mu jako ce-sarzowi. Tymczasem jednak jego armia dopiero wyruszy∏a przeciw uzurpatoro-wi. Marsz wojsk by∏ bardzo powolny, Teodozjusz zmitr´˝y∏ niema∏o czasuw obozie wojskowym w Sirmium i ostatecznie dopiero póênym latem 394 r., naprze∏omie sierpnia i wrzeÊnia, stanà∏ u bram Italii69. Zasta∏ tam ju˝ wojska,zgromadzone przez uzurpatora70.


65 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 57, s. 197. Charakterystyk´ dowództwa armii Teodozju-sza daje F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 208, s. 463-464.

66 èród∏a wskazujà nawet na rok poprzedni, 393. Tak np. S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a,VII 24, s. 506: „Skoro cesarz mia∏ ju˝ w pogotowiu wszystko, czego trzeba do wojny, og∏osi∏imperatorem m∏odszego syna, Honoriusza. Albowiem Arkadiusza og∏osi∏ ju˝ poprzednio.Obu zatem pozostawiwszy w Konstantynopolu, ruszy∏ spiesznie wraz z wojskiem, zdà˝ajàcz prowincji Wschodu w kierunku zachodnich obszarów imperium”. Sugeruje to wiosn´ 393 r.jako moment wyruszenia Teodozjusza na wojn´. Poniewa˝ kampania zakoƒczy∏a si´ w ciàgujednego roku, kl´ska i upadek Eugeniusza musia∏yby nastàpiç jesienià 393 r. Tymczasemw tym˝e roku Eugeniusz zdà˝y∏ zostaç konsulem, a na rok nast´pny wyznaczy∏ NikomachaFlawiana. Co wi´cej S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 25, s. 440, pisze, i˝ bitwa nad rzekà Fri-gidus rozegra∏a si´ za konsulatu Arkadiusza po raz trzeci i Honoriusza po raz drugi, czyliw 394 r. Zgodnie z tym trzeba wi´c przyjàç wiosn´ 394 r. jako poczàtek wyprawy zbrojnej Teo-dozjusza. Tak te˝ literatura przedmiotu, np. E. G i b b o n, Upadek Cesarstwa..., s. 117.

67 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 57, s. 197. Moment Êmierci cesarzowej na poczàtku maja394 r. przyjmuje m.in. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 209, s. 465.

68 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 58, s. 198, S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 26, s. 441.69 O rzeczywistej powolnoÊci marszu cesarza – wbrew temu, co przekazuje Z o s i m o s,

Nowa historia, IV 58, s. 198 – zob. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 210, s. 466-467 i A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 294.

70 S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 24, s. 506.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Eugeniusz i Arbogast równie˝ nie poniechali niezb´dnych przygotowaƒ,aby odeprzeç inwazyjnà armi´ Teodozjusza. Twierdzenie Zosimosa, ˝e cesarzzaskoczy∏ ich swym nag∏ym pojawieniem si´ jest – w Êwietle innych êróde∏,stwierdzajàcych typowà dla Teodozjusza powolnoÊç przygotowaƒ, jakie czyni∏i samego marszu jego armii – wymys∏em, majàcym usprawiedliwiç kl´sk´ tych,z których sprawà Zosimos si´ uto˝samia∏. W rzeczywistoÊci Arbogast i Euge-niusz mieli wystarczajàco du˝o czasu, aby przygotowaç obron´ Italii71. Od po-czàtku przyj´li oni strategi´ defensywnà – pragn´li jedynie utrzymaç to, cozdobyli w trakcie 393 r. i nie kwapili si´ z wyprawà na Ba∏kany, w teren górzy-sty i trudny z militarnego punktu widzenia, gdzie przeciwnikowi ∏atwo by∏obynarzuciç nie znajàcym terenu armiom uzurpatora bitw´ w wybranym z górymiejscu72. Arbogast i Eugeniusz skoncentrowali si´ wi´c na jak najlepszym za-bezpieczeniu Italii.

Rozpatrujàc kwesti´ przygotowaƒ militarnych obu stron, nie unikniemy py-tania, jak wielkie naprawd´ armie zgromadzili obaj przeciwnicy. W êród∏achnie znajdujemy odpowiedzi, a historycy, zajmujàcy si´ dotychczas konfliktem394 r., pomijali zwykle t´ kwesti´ bàdê te˝ zbywali jà ogólnikami, w istocie ni-czego nie wyjaÊniajàcymi73. Stan liczebny armii rzymskiej pod koniec IV w.ocenia si´ na oko∏o 600 tys. ˝o∏nierzy, przy czym nawet tak prze∏omowà bata-li´, jak bitwa pod Adrianopolem w 378 r. cesarz Walens stoczy∏ majàc jedynie15-20 tys. ludzi74. By∏a to jednak bitwa, do której Rzymianie w∏aÊciwie nie zdà-˝yli si´ przygotowaç, a na kampani´ 394 r. obie strony gromadzi∏y si∏y co naj-mniej od wiosny 393 r. Zwa˝ywszy na podkreÊlany przez wszystkich autorówstaro˝ytnych ogrom zaanga˝owanych si∏, ale te˝ pami´tajàc o koniecznoÊci za-bezpieczenia granic, mo˝emy przypuÊciç, i˝ zarówno Teodozjusz, jak i Euge-niusz wystawili po oko∏o 100 tys. ludzi. Nie dziwi nas tak˝e wspomniany znacz-ny odsetek „barbarzyƒców” w armii rzymskiej – w IV w. zaciàgano ich niemalmasowo do armii, powierzajàc równie˝ najwy˝sze dowództwa, czego przyk∏a-dem Arbogast i germaƒscy wodzowie Teodozjusza. Po bitwie adrianopolskiejWizygoci byli zresztà zobowiàzani do posi∏kowania Imperium75.

W obliczu wyruszajàcego na wojn´ z Arbogastem chrzeÊcijaƒskiego cesarzaTeodozjusza, dosz∏o do mobilizacji psychologiczno-religijnej obozu pogaƒskie-go. Skoro ju˝ bowiem Eugeniusz zwiàza∏ si´ z pogaƒstwem i skoro Teodozjusz


71 Zob. F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 210, s. 466-467.72 Âwiadczà o tym losy uzurpatorów Magnencjusza i Maksymusa, pokonanych w∏aÊnie na

Ba∏kanach w 351 i 388 r.73 Jak A. K r a w c z u k, Poczet cesarzy..., s. 783, który pisze, i˝ Teodozjusz „zebra∏ ogromnà

armi´”.74 A. C a m e r o n, The Later Roman Empire AD 284-430. Cambridge 1993, s. 137-147. Au-

torka ta szacuje si∏y Imperium pod koniec IV w. na 645 tys. ˝o∏nierzy.75 Charakterystyka armii rzymskiej IV w. zob. t a m ˝ e, s. 147-148 i G. O s t r o g o r s k i,

Dzieje Bizancjum, s. 61-62.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

uczyni∏ z wojny wypraw´ religijnà, uzurpatorowi nie pozostawa∏o nic innego,jak si´gnàç po podobny arsena∏ Êrodków i przekszta∏ciç zbli˝ajàce si´ starciew walk´ w obronie zagro˝onych bogów pogaƒskich. G∏ówny ci´˝ar mobilizacjiideologicznej obozu Eugeniusza spad∏ na barki Nikomacha Flawiana, nieza-stàpionego w sprawach religijnych. Jak wić dowiadujemy si´ od Sozomena,Flawian osobiÊcie przeprowadza∏ wró˝by, aby poznaç z góry losy wojny i na ichpodstawie przepowiada∏ niechybne zwyci´stwo Eugeniusza76. Wyruszy∏ te˝w lipcu z Mediolanu razem z Arbogastem i Eugeniuszem w stron´ Akwilei,aby wziàç udzia∏ w nadchodzàcej batalii77. Na czele maszerujàcej armii niesio-no posàgi Jowisza i Herkulesa – niewykluczone, ˝e by∏o to odwo∏anie si´ dobóstw opiekuƒczych Imperium z czasów Dioklecjana i Maksymiana, kiedy za-cz´∏o si´ ostatnie przeÊladowanie chrzeÊcijaƒstwa. Na szczytach wzgórz, góru-jàcych nad dolinà, w której miano stoczyç bitw´, ustawiono posàgi Jowisza, wy-wijajàcego poz∏acanym piorunem, które symbolizowa∏y spraw´, za którà wal-czyli ˝o∏nierze Eugeniusza i wró˝y∏y zwyci´stwo78.

Polem bitwy by∏a wàska dolina rzeczki Frigidus, dop∏ywu Isonzo, w AlpachJulijskich, niedaleko Akwilei79. By∏o to jedyne przejÊcie, którym wojska Teodo-zjusza mog∏y dostaç si´ do Italii i – zgodnie z obronnà strategià Arbogasta –ono w∏aÊnie zosta∏o obsadzone przez wojska Eugeniusza. Arbogast poleci∏ roz-biç swój obóz w dolinie i otoczyç go drewnianà palisadà, w górach natomiastumieÊci∏ oddzia∏ pod dowództwem Arbitiona, który w stosownym momenciemia∏ wyjÊç na ty∏y wojsk Teodozjusza80. Uzurpator i jego wódz uczynili wićwszystko, aby odpowiednio przygotowaç si´ do odparcia wojsk cesarskich – po-zostawa∏o im tylko czekaç na Teodozjusza.

Cesarz pojawi∏ si´ w dniu 5 wrzeÊnia81. Jego wojska, minàwszy najwy˝szypunkt prze∏ćzy, zesz∏y w dolin´, gdzie czeka∏a na nie armia Eugeniusza. W wà-skim terenie ˝o∏nierze Teodozjusza nie mogli rozwinàç w pe∏ni szyków i dozna-wali ci´˝kich strat. Prawie ca∏kowicie zostali rozgromieni zw∏aszcza germaƒscysojusznicy cesarza – zginà∏ wtedy jeden z jego najwybitniejszych wodzów, Baku-


76 S o z o m e n, Historia KoÊcio∏a, VII 22, s. 503-504. Kwesti´ t´ poruszajà A. P i g a n i o l,Histoire Romaine..., s. 293 i A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 203-206.

77 F. P a s c h o u d, Histoire nouvelle..., przyp. 210, s. 466, datuje wyjazd Arbogasta i Euge-niusza na koniec lipca 394 r. na podstawie faktów z ˝ycia biskupa Ambro˝ego, który wróci∏ doMediolanu 1 sierpnia, ju˝ po wyjeêdzie uzurpatora.

78 Charakter obecnoÊci posàgów pogaƒskich w armii Eugeniusza: t a m ˝ e, przyp. 211,s. 467-468, A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 294, A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada,s. 207 i H. B l o c h, The Pagan Revival..., s. 201.

79 S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 25, s. 439.80 Na temat przygotowaƒ Arbogasta, jakie poczyni∏ na miejscu bitwy, zob. A. P i g a n i o l,

Histoire Romaine..., s. 294 i A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 207.81 Dat´ bitwy w dniach 5 i 6 IX 394 r. podajà A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 295

i A. K r a w c z u k, Ostatnia olimpiada, s. 208.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

riusz. W tym krytycznym momencie cesarz – jak podajà chrzeÊcijaƒscy autorzy –upad∏ na ziemi´ i zaczà∏ wzywaç pomocy Boga, aby wybawi∏ jego wojska z po-trzasku. RzeczywiÊcie, w czasie, kiedy wojska Teodozjusza gin´∏y w dolinie, od-dzia∏, który Arbogast zostawi∏ w górach, aby odcià∏ odwrót cesarzowi, przeszed∏na stron´ Teodozjusza. Sta∏o si´ to po tym, jak tylko dowódcy tego oddzia∏u wy-mogli na cesarzu wysokie godnoÊci za zdrad´ Eugeniusza. Uratowa∏o to na raziewojska Teodozjusza. Noc, która przerwa∏a walk´, by∏a w obozie Eugeniusza no-cà tryumfu – podniecony zwyci´stwem uzurpator „rozdzieli∏ dary pomi´dzy tych,którzy wyró˝nili si´ odwagà i pozwoli∏ im ucztowaç; uwa˝a∏, ˝e po takiej pora˝cewrogów walka nie b´dzie kontynuowana”82. Niewiele by si´ zresztà pomyli∏, gdy˝w obozie Teodozjusza podnios∏y si´ rzeczywiÊcie g∏osy, ˝eby wycofaç si´ z doliny,dopóki jeszcze mo˝na. Ostatecznie przewa˝y∏ jednak poglàd, ˝eby wykorzystaçnoc i zamieszanie w obozie przeciwnika dla przerzucenia jak najwi´kszej liczby˝o∏nierzy w dolin´ i o Êwicie wznowiç bitw´. Nast´pnego wić dnia, 6 wrzeÊnia,bitwa rozpocz´∏a si´ od nowa. W pewnym momencie zerwa∏ si´ gwa∏towny wi-cher, który uderzy∏ w twarz wojskom uzurpatora, spychajàc miotane przez niepociski i nadajàc wi´kszy impet pociskom ˝o∏nierzy Teodozjusza. Ten sam wicherpomóg∏ te˝ zapewne zapaliç drewnianà palisad´ obozu Eugeniusza, wzbudzajàcpop∏och wÊród jego ˝o∏nierzy i u∏atwiajàc wojskom Teodozjusza odniesienieostatecznego zwyci´stwa. Wicher ten uznany zosta∏ za interwencj´ Boga w obro-nie chrzeÊcijan, co uczyni∏o z bitwy nad rzekà Frigidus prawdziwe zmagania Bo-ga chrzeÊcijan z poganami. Sam Eugeniusz zosta∏ wzi´ty do niewoli i rzucony dostóp Teodozjusza. B∏agajàcemu o ˝ycie ucià∏ g∏ow´ jakiÊ ˝o∏nierz, po czym za-tkni´to jà na wysokà pik´ i obnoszono po polu bitwy, aby pokazaç broniàcym si´jeszcze ˝o∏nierzom uzurpatora, ˝e ich opór straci∏ sens. Samobójstwo w dniu bi-twy pope∏ni∏ Nikomach Flawian, nad czym zresztà Teodozjusz bardzo ubolewa∏– chyba szczerze, skoro darowa∏ póêniej ˝ycie jego synowi, Flawianowi m∏odsze-mu. Arbogast uciek∏ w góry, gdzie b∏àka∏ si´ dwa dni, aby wreszcie zabiç si´ w∏a-snym mieczem, gdy uzna∏, ˝e nie ma dla niego ratunku83.


82 Z o s i m o s, Nowa historia, IV 58, s. 198.83 Opis bitwy nad rzekà Frigidus: t a m ˝ e, IV 58, s. 198-199, S o z o m e n, Historia KoÊcio-

∏a, VII 24, s. 506-507 i S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, V 24, s. 439-440. O dwóch dniach walki poczàtkowej pora˝ce wojsk Teodozjusza pisze Zosimos. On te˝ podaje wiadomoÊç o ÊmierciBakuriusza i Êwićeniu zwyci´stwa w obozie Eugeniusza w noc z 5 na 6 IX 394 r. O poczàtko-wych kl´skach i zmasakrowaniu gockich sprzymierzeƒców Teodozjusza piszà te˝ autorzychrzeÊcijaƒscy. Tylko Sozomen mówi jednak o przejÊciu Arbitiona na stron´ Teodozjusza i tyl-ko autorzy chrzeÊcijaƒscy piszà o niespodziewanym, gwa∏townym wietrze, który pomóg∏ woj-skom Teodozjusza odnieÊç ostateczne zwyci´stwo w drugim dniu bitwy (tak˝e A u g u s t y n,Paƒstwo Bo˝e, V 26, s. 219). Oni te˝ piszà o mod∏ach Teodozjusza wobec rzezi jego gockichsojuszników i perspektywy kl´ski. Âcićie Eugeniusza w obliczu cesarza i samobójstwo Arbo-gasta wymieniajà wszystkie trzy êród∏a. Opis bitwy zob. tak˝e: A. K r a w c z u k, Ostatniaolimpiada, s. 207-209, A. P i g a n i o l, Histoire Romaine..., s. 295 i E. G i b b o n, Upadek Ce-sarstwa..., s. 118-119 (b∏´dnie datuje bitw´ na 6-7 IX 394 r.).

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

6. Skutki upadku Eugeniusza

Kl´ska uzurpatora pociàgn´∏a nast´pstwa polityczne i religijne. Skutki poli-tyczne by∏y oczywiste – Teodozjusz sta∏ si´ faktycznie jedynym w∏adcà ca∏egoImperium, dzi´ki czemu po jego Êmierci dosta∏o si´ ono wy∏àcznie pod w∏adz´jego dwóch synów. To zaÊ zapoczàtkowa∏o trwa∏y podzia∏ Cesarstwa (395rok)84. Równie wa˝ne by∏y konsekwencje natury religijnej. Pogaƒstwo otrzyma-∏o cios ostateczny i nigdy póêniej nie od˝y∏o ju˝ jako oficjalna religia. Zrazupowoli, ale nieust´pliwie, chrzeÊcijaƒstwo zacz´∏o przenikaç do coraz szer-szych kr´gów spo∏eczeƒstwa rzymskiego. Tym samym otworzona zosta∏a drogaku cywilizacji Êredniowiecza. Âwiat antyczny, jaki ukszta∏towa∏y wieki cywiliza-cji greckiej i rzymskiej, nigdy ju˝ nie odrodzi∏ si´ w dobrze znanym kszta∏cie.SpuÊcizn´ kulturalnà po nim przej´∏o i przetworzy∏o chrzeÊcijaƒstwo, nadajàcjej oblicze znane ze Êredniowiecza85. W tej perspektywie uzurpacja Eugeniuszai bitwa nad Frigidus by∏y momentem zwrotnym w dziejach kultury europejskiej– kl´ska uzurpatora dowiod∏a, ˝e jedynà si∏à, mogàcà ukszta∏towaç przysz∏oÊç,jest chrzeÊcijaƒstwo.

L’USURPATION D’EUGÈNE ET LA DERNIÈRE RENAISSANCE PAÏENNE À ROME DE 392 À 394

Résumé

Avec la conversion de Constantin en 312 et la mort et la défaite de Julien en 363,qui était un dernier empereur païen ∫ Rome, on semblait que le christianisme a vain-cu en l’Empire Romain. La confirmation de cet état de choses pouvait ˘tre l’enl¯ve-ment du autel de la déesse Victoire de la salle du Sénat romain par l’empereur Gra-tien en 382. Les reclamations et demandes des sénateurs païens étaient repoussées –la derni¯re fois par l’empereur Valentinien II. Mais ce jeune empereur a été trouvépendu le 15 mai 392. Les circonstances de sa mort sont obscures, mais on peut suppo-ser que c’était un suicide. Le 22 août 392, magister militum, Franc Arbogast, quicontrôlait Valentinien II au nom du empereur Théodose, a élevé ∫ l’Empire Eug¯ne,un professeur de rhétorique et chef d’un des bureaux de Valentinien II. Le nouveauempereur était un chrétien ti¯de, mais il a refusé la rétablissement du paganisme auxsénateurs romains, parce que il voulait ˘tre reconnu par Théodose. Cet empereur vo-ulait cependant garder tout l’Empire pour ses fils – il a promulgué la loi du 8 novem-bre 392 contre le paganisme et a donné ∫ son fils, Honorius, le titre d’Auguste. Alors,Eug¯ne et Arbogast ont occupé l’Italie, ont permis rétablir l’autel de la Victoire ∫ Ro-


84 Teodozjusz zmar∏ w Mediolanie 17 I 395 r. – S o k r a t e s, Historia KoÊcio∏a, VI 1, s. 441.85 Przej´cie dziedzictwa antycznego przez chrzeÊcijaƒstwo i poczàtki kszta∏towania si´ no-

wego oblicza kultury europejskiej omawia M. S i m o n, Cywilizacja..., s. 310-314.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

me et le paganisme officiel. Nicomaque Flavien, nommé ∫ nouveau par Eug¯ne préfetdu prétoire d’Italie, a commencé ressusciter les cultes païens et organiser les cérémo-nies vieilles au nom d’État. Alors le conflict entre Eug¯ne et Théodose est devenu leconflict religieux entre le paganisme et le christianisme. La guerre de 394 l’a decidé.La bataille du Frigidus, livrée le 5 et 6 septembre 394, malgré le succ¯s des païens lepremier jour, a eu donné la victoire aux chrétiens. Ils ont été supportés par le ventviolent, qui a été considéré comme l’aide de Dieu. La mort d’Eug¯ne, Arbogast etFlavien a scellé la défaite definitive du paganisme et a permis de naître la civilisationdu moyen âge.

Traduit par Dariusz Milewski


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




Bogdan Szczepankowskiks. Grzegorz Sokalski

Agata PanasKrzysztof Cis

E F F A T H A !J¢ZYK MIGOWY




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

AGNIESZKA KRZEPKOWSKA

JEZUICI NA TLE PRZEMIAN POLITYCZNYCH, SPO¸ECZNYCH, RELIGIJNYCH I KULTURALNYCH

NA LITWIE I ˚MUDZI W KO¡CU XVI-GO I W PIERWSZEJ PO¸OWIE XVII WIEKU

Polska i Litwa zjednoczy∏a si´ na mocy unii w Krewie ju˝ w roku1385 i potem mimo zmian i chwilowych rozpadów oba paƒstwa zachowa∏yuni´ personalnà w r´kach Jagiellonów, a w drugiej po∏owie XVI w. cià˝enieszlachty litewskiej do polonizacji przypiecz´towa∏a unia lubelska (1569)stwarzajàc tzw. uni´ realnà z odr´bnymi urz´dami, ale z dominacjà j´zykapolskiego. Na ca∏okszta∏t kultury litewskiej zacz´∏a odtàd oddzia∏ywaç tra-dycja zachodnioeuropejska przekazywana za polskim poÊrednictwem, do-prowadzajàc do stopniowego zmniejszania dominujàcych we wczeÊniejszejepoce wp∏ywów ruskich. Jakkolwiek prawos∏awne monastery nadal by∏yostojà wschodniej kultury, to diecezje katolickie i wi´ksze oÊrodki parafial-ne rozsiewa∏y na nowym gruncie kultur´ Zachodniej Europy. W tym czasiecharakter miasta zachodniego przybra∏o Wilno, gdzie dominowa∏ huma-nizm i renesans, wschodni zaÊ pozosta∏ Kijów i Po∏ock. Tak jak miasta stop-niowo przybiera∏y zachodnià lub wschodnià postaç, tak i ustrój Litwy ulega∏wp∏ywowi Korony, ˝ycie codzienne zaÊ nadal kszta∏towa∏y zakorzenionewzorce ruskie.

Tereny litewskie zamieszkiwa∏y liczne grupy narodowoÊciowe: Litwini, Pola-cy, Bia∏orusini, Rosjanie, Niemcy, ˚ydzi, Tatarzy czy Karaimi. Ka˝da z tychgrup zachowa∏a odr´bnà kultur´ spo∏ecznà z charakterystycznymi dla niej mo-delami zachowaƒ, pos∏ugiwa∏a si´ swoim j´zykiem i wyznawa∏a swojà religi´.Ta ró˝norodnoÊç narodowoÊciowa wspó∏mieszkaƒców ziem litewskich przyczy-nia∏a si´ do cz´stych na tym tle konfliktów, nierzadko przeradzajàcych si´w potyczki zbrojne, a nawet groêne w skutkach bitwy.

Od koƒca XVI-go wieku zaczà∏ si´ niespokojny okres w dziejach KoÊcio∏apowszechnego na wschodnich ziemiach dopiero co po∏àczonego paƒstwa pol-sko-litewskiego. Szczególnie burzliwie i krwawo przebiega∏y na Litwie prze-miany KoÊcio∏a wschodniego, w którym od czasu unii brzeskiej nastàpi∏ roz∏amna KoÊció∏ grecko-katolicki i prawos∏awny. Zwolennikami unii byli jezuici wi-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

leƒscy (m.in. Piotr Skarga, Benedykt Herbest, Stanis∏aw Warszewicki, Stani-s∏aw Hozjusz), zaÊ g∏ównymi jej przywódcami – dawni biskupi prawos∏awni,którzy przyj´li wówczas wiar´ unickà, lwowski – Gedeon Ba∏aban i biskup ∏uc-ki Cyryl Terlecki. Do nich w latach dziewi´çdziesiàtych XVI-go stulecia do∏à-czy∏ biskup w∏odzimierski – Hipacy Pociej.

Pierwsi przedstawiciele jezuitów w Polsce pojawili si´ na poczàtku listopada1564 roku. Stanowili oni wówczas niewielkà, dziewi´cioosobowà grup´. Pety-cj´ o przys∏anie odpowiednich kandydatów strona polska wystosowa∏a dwa latawczeÊniej, ale doÊç d∏ugo musiano czekaç z powodu braku gruntownie wy-kszta∏conych jezuitów pochodzenia niemieckiego, a w∏aÊnie na takich liczy∏ bi-skup warmiƒski, Stanis∏aw Hozjusz, który w nast´pnym roku po przybyciu za-konników przeznaczy∏ dla nich klasztor w Braniewie, gdzie mieÊci∏a si´ jego bi-skupia rezydencja1.

Zamiar za∏o˝enia zakonu podjà∏ Ignacy Loyola ju˝ w 1537 roku, kiedy tow wyniku kontemplacji w opactwie benedyktynów w Montserrat dokona∏a si´w nim g∏´boka przemiana duchowna. Sformu∏owa∏ wówczas podstawowe za-dania i ustali∏ regu∏´ obowiàzujàcà w nowym zgromadzeniu. Najwa˝niejszàrol´ mia∏y odgrywaç medytacje a nie liturgia, co wyraênie odró˝nia∏o jezu-itów od innych zakonów. Loyola, który wczeÊniej by∏ oficerem, zobowiàza∏zakonników do wr´cz ˝o∏nierskiego pos∏uszeƒstwa i do walki ze z∏em kryjà-cym si´ w duchowym wn´trzu cz∏owieka, odkrywanym w samodzielnych roz-myÊlaniach, jak i ze z∏em szerzàcym si´ w Êwiecie zewn´trznym2. Nazwa – So-cietas Jesu lub w j´zyku ojczystym Loyoli – Compania de Jesus (TowarzystwoJezusowe) podkreÊla∏a Êcis∏à ∏àcznoÊç z osobà Jezusa Chrystusa. Papie˝ Pa-we∏ III zakon zatwierdzi∏ w 1540 roku. Oprócz typowych Êlubów, jakie sk∏a-dali cz∏onkowie innych zgromadzeƒ, jezuici wyrzekali si´ wszelkich osobi-stych dóbr materialnych. W praktyce jednak obowiàzek ubóstwa nie dotyczy∏cz∏onków stowarzyszenia, którzy odbywali studia; mogli oni mieç nawetu siebie pokaêny ksi´gozbiór, który jednak nie by∏ ich w∏asnoÊcià3. To zach´-ca∏o jezuitów do kszta∏cenia i pog∏´biania wiedzy. Odmiennie od innych,sk∏adali oni równie˝ specjalny Êlub pos∏uszeƒstwa papie˝owi w sprawach do-tyczàcych misji4. Na czele zakonu sta∏ genera∏ (praepositus generalis), którysprawowa∏ t´ funkcj´ do˝ywotnio, wydawa∏ rozporzàdzenia (ordinatio), któremog∏y byç sta∏e (perpetua) lub tymczasowe (temporanea). Pierwszym genera-∏em by∏ oczywiÊcie za∏o˝yciel zakonu, Loyola.

AGNIESZKA KRZEPKOWSKA [2]64

1 L. P i e c h n i k: Gimnazjum w Braniewie w XVI wieku. W: Nasza przesz∏oÊç. Studia z dzie-jów koÊcio∏a i kultury katolickiej w Polsce. T. 7. Kraków 1958, s. 10, 12.

2 K. G ó r s k i: Zarys dziejów duchownoÊci w Polsce. Kraków 1986, s. 157, 159.3 H. T ü c h l e, C. B o u m a n: Historia KoÊcio∏a. T. 3. Warszawa 1986, s. 111.4 J. Pa s z e n d a: Wst´p. W: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artyku∏ów.

Red. J. Pa s z e n d a. Kraków 1994, s. 6.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

W poczàtkowym okresie jezuici, którzy osiedlali si´ na Litwie i ˚mudzi, for-malnie przynale˝eli do prowincji austriackiej5; dopiero w roku 1575 wyodr´b-niono z niej samodzielnà prowincj´ polskà obejmujàcà tereny Polski, Litwyi ˚mudzi. W szeÊç lat póêniej liczba jezuitów nap∏ywajàcych do nowej prowin-cji wzros∏a do dwustu6, po dziesi´ciu latach prawie si´ podwoi∏a, podobnie jakliczba prowadzonych placówek zwi´kszy∏a si´ w tym czasie z szeÊciu do dwuna-stu7. Po pewnym czasie dokonano podzia∏u prowincji polskiej wyodr´bniajàcz niej nowà prowincj´ litewskà z przy∏àczonym do niej Mazowszem i Warmià;oficjalnie powsta∏a ona w 1608 roku na wniosek ówczesnego genera∏a zakonu,Klaudiusza Aquavivy, który by∏ zainteresowany w rozprzestrzenieniu si´ Towa-rzystwa Jezusowego w Polsce i na Litwie. W roku 1597 Aquaviva utworzy∏ vice--prowincj´ litewskà podleg∏à prowincji polskiej, którà po jedenastu latachprzekszta∏ci∏ w samodzielnà – litewskà8. Sam zaÊ projekt jej utworzenia wysu-ni´to o wiele wczeÊniej, bo ju˝ w roku 15909.

Zwi´kszajàca si´ bardzo szybko liczba cz∏onków doprowadzi∏aby niewàtpli-wie do nowego podzia∏u prowincji, gdyby nie kl´ski ˝ywio∏owe, które dotkliwien´ka∏y jezuitów. Najazdy szwedzkie i moskiewskie, jak równie˝ wojny kozackieprzyczyni∏y si´ do rozp´dzenia zakonników, niektórzy opuÊcili zagro˝one tereny,inni natomiast zostali wzi´ci do niewoli lub wymordowani, a jeszcze inni zgin´liwskutek zarazy. W latach szeÊçdziesiàtych XVII wieku liczebnoÊç jezuitów zma-la∏a o po∏ow´ w porównaniu z koƒcem lat czterdziestych tego wieku10. Opróczstrat osobowych zniszcza∏o ponadto mienie zakonu, budynki kolegiów i folwarki.

Informacje o XVI i XVII-sto wiecznych jezuitach pochodzà z dawnych archi-wów Towarzystwa Jezusowego, których rzetelne prowadzenie wiàza∏o si´ nieja-ko z ca∏ym systemem funkcjonowania zakonu. Ka˝dy dom klasztorny, a tak˝eka˝de kolegium dba∏o o dok∏adne zapisywanie, w specjalnie do tego celu prze-znaczonych ksi´gach, wa˝niejszych wydarzeƒ z ˝ycia i dzia∏alnoÊci braci zakon-nych i ich wychowanków. Informacje spisywano w trzech egzemplarzach: orygi-na∏ pozostawa∏ w placówce macierzystej, a kopie przesy∏ano do archiwum pro-wincji i do centralnego archiwum Towarzystwa Jezusowego w Rzymie11. Z zebra-

JEZUICI NA TLE PRZEMIAN 65[3]

5 L. G r z e b i e ƒ: Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVII wieku. W: Ar-chiwa, Biblioteki i Muzea KoÊcielne. T. 30: 1975, s. 18, 239.

6 J. Pa s z e n d a: Wst´p, s. 6; M. K o s m a n: Pompa funebris w Wilnie doby przedrozbioro-wej. Lituano-Slavica Posnaniensia Studia Historica. T. 6: 1994 s. 18. W 1576 r. – 170 jezuitóww prowincji polskiej, w 1579-290 jezuitów.

7 J. Pa s z e n d a, Wst´p, s. 6.8 Aquaviva Klaudiusz. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-

1995. Red. L. G r z e b i e ƒ. Kraków 1996, s. 15.9 L. P i e c h n i k: Poczàtki Akademii Wileƒskiej (1570-1599). Rzym 1983, s. 34; H. T ü c h l e,

C. B o u m a n: Historia KoÊcio∏a, s. 391.10 J. Pa s z e n d a: Wst´p, s. 7.11 S. B e d n a r s k i, Polonica w archiwach jezuickich. Warszawa 1935, s. 145.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nych wiadomoÊci ka˝da prowincja sporzàdza∏a swój w∏asny wykaz. Pierwotniespisywano je co kwarta∏, jako tzw. Catalogus trimestris, a od 1564 raz na rok, jakotzw. Catalogus informationum, który pod koniec XVI wieku otrzyma∏ obowiàzu-jàcà odtàd nazw´ Catalogus brevis12. Spisy podawa∏y nazwiska prze∏o˝onych, na-uczycieli oraz ich uczniów, a tak˝e stan majàtkowy poszczególnych domów i ko-legiów. Stanowià one obecnie podstawowe i najbardziej znaczàce êród∏o do od-tworzenia chronologii rozwoju kolegiów oraz ˝ycia i dzia∏alnoÊci jezuitów. Do-pe∏nieniem katalogów rocznych by∏y dokumenty dostarczane do rzymskiego ar-chiwum generalnego raz na trzy lata przez wybieranego na prowincjonalnychkongregacjach wys∏annika, zwanego prokuratorem. WÊród przywo˝onej doku-mentacji istotne znaczenie mia∏y Catalogi triennales. Spisywane co trzy lata, za-wiera∏y informacje o poszczególnych jezuitach, usystematyzowane wed∏ug kole-giów. Zawiera∏y równie˝ krótkie noty biograficzne. W osobnej cz´Êci katalogutrzyletniego prze∏o˝eni kolegiów przedstawiali duchowe sylwetki swoich pod-opiecznych. Ze wzgl´du na wnikliwe charakterystyki przedstawianych postaci,katalog jest wyjàtkowo cennym êród∏em dla badaƒ nad ˝yjàcymi i pracujàcymiw XVI stuleciu jezuitami. Niestety ju˝ w XVII stuleciu informacje te zapisywanow sposób schematyczny13.

Macierzyste archiwum w Rzymie, oprócz dokumentacji ˝ycia codziennego,przechowywa∏o te˝ r´kopisy prac wybitnych przedstawicieli zgromadzenia, zaÊka˝da ich publikacja, jako tzw. egzemplarz obowiàzkowy, zasila∏a ksi´gozbiórrzymskiej biblioteki generalnej. Cennym materia∏em êród∏owym by∏a te˝ gro-madzona w bibliotece korespondencja pomi´dzy cz∏onkami Towarzystwa Jezu-sowego, dajàca wglàd w stosunki panujàce mi´dzy jezuitami, a tak˝e w rozma-ite aspekty ich dzia∏alnoÊci.

Z istniejàcych dawnych polskich archiwów jezuickich nie zachowa∏o si´ anijedno, a 90% dokumentów, które znajdowa∏y si´ niegdyÊ w zbiorach zakonnychzagin´∏o bezpowrotnie14. Podobny los spotka∏ archiwa Towarzystwa Jezusowegona ziemiach litewskich. Po kasacie zakonu w roku 1773 zbiory z tych archiwówuleg∏y rozproszeniu i zniszczeniu. DziÊ trudno odnaleêç w Polsce nieznane êró-d∏a o dawnych jezuitach, na Litwie zaÊ poszukiwania te sà jeszcze mniej owoc-ne. Na ˚mudzi dotarcie do pierwotnych êróde∏ dodatkowo wià˝e si´ z historiàdiecezji ˝mudzkiej, a zw∏aszcza z jej zmianami terytorialnymi, szczególnie cz´-stymi w XVIII i XIX stuleciu; to zaÊ by∏o bezpoÊrednià przyczynà rozproszenia,a równie˝ w du˝ej mierze bezpowrotnej utraty spisywanych na ˚mudzi w ciàgupoprzednich wieków akt i dokumentów o charakterze statystycznym15.


12 Katalogi Prowincji. Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 272.13 S. B e d n a r s k i: Polonica..., s. 154.14 Ta m ˝ e, s. 149.15 S. L i b r o w s k i: Katalog rubrycel i schematyzmów diecezji i zakonów historycznej Polski.

Archiwa, Biblioteki i Muzea KoÊcielne. T. 36: 1973, s. 181.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Diecezja ta powsta∏a w poczàtkowych latach XV wieku. Istnia∏a prawieczterysta lat a˝ do roku 1799, kiedy to w wyniku utworzenia nowej diecezjiwigierskiej niektóre z terenów rdzennie nale˝àcych do ˚mudzi zmieni∏y for-malnie swà terytorialnà przynale˝noÊç. Dalsze losy diecezji jeszcze bardziejutrudniajà dziÊ dotarcie do pierwotnych êróde∏16.

Obecnie Archivum Romanum Societatis Iesu przechowuje niekompletne do-kumenty z archiwum prowincji litewskiej, na które sk∏adajà si´ 4 tomy ksiàgprofesji z lat 1617-177317. Natomiast Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lu-belskiego przej´∏a katalogi roczne prowincji litewskiej z lat 1664-1720 oraz ne-krologi kolegium akademickiego w Wilnie18.

Dawne, XVI i XVII- wieczne archiwa, w∏aÊciwie ju˝ od momentu ich z∏o-˝enia nara˝one by∏y na utrat´ gromadzonych akt. Wiàza∏o si´ to z niesprzyja-jàcà sytuacjà zewn´trznà. Sam sposób przechowywania zbiorów w powszech-nej w tym czasie drewnianej skrzynce s∏u˝àcej za podr´czne archiwum, doÊçwygodnej, gdy nale˝a∏o szybko wynieÊç jà z zagro˝onego miejsca, równocze-Ênie nara˝a∏ dokumenty umieszczone w tak ∏atwo palnym schowku na nie-chybne zniszczenie.

Na Litw´ pierwsi jezuici przybyli w koƒcu wrzeÊnia 1569 roku. W przeci-wieƒstwie do Krakowa, gdzie jezuickiemu szkolnictwu poczàtkowo nie sprzyja-no, w Wilnie jezuitów oczekiwano. OÊwiata bowiem na ziemiach litewskichsta∏a na bardzo niskim poziomie19. Tote˝ bardzo szybko, ju˝ w lipcu 1570 roku,otwarto kolegium w Wilnie i równie szybko liczba jezuitów w mieÊcie ros∏a;w roku 1565 przebywa∏o ich tam 11, w 1576-170, a w 1579-21920. G∏ównymoÊrodkiem jezuickiej myÊli naukowej sta∏a si´ Akademia Wileƒska, któràotwarto w 1579 roku21. Za za∏o˝yciela tej uczelni uchodzi Stefan Batory, po-wsta∏a jednak w wyniku usilnych staraƒ biskupa wileƒskiego, Waleriana Prota-


16 Po przeprowadzonych nast´pnie podzia∏ach w po∏owie XIX stulecia diecezja ˝mudzkapowi´kszy∏a swój obszar o tereny uzyskane z biskupstwa wileƒskiego, równie˝ wtedy otrzyma-∏a drugà równorz´dnà nazw´-telszeƒska, przyj´tà od miasta Telsze, zaÊ po roku 1864 ówcze-sne w∏adze rosyjskie przenios∏y stolic´ diecezji do Kowna. W latach dwudziestych XX wiekucz´Êç obszaru znalaz∏a si´ w Republice ¸otewskiej, natomiast w 1926 roku rzàd litewski po-dzieli∏ biskupstwo ˝mudzkie na trzy diecezje: kowieƒskà, telszeƒskà i poniewierskà. Wtedy todiecezja ˝mudzka oficjalnie przesta∏a istnieç.

17 Archiwum Prowincji Litewskiej w latach 1608-1773 mieÊci∏o si´ w domu profesorskimw Wilnie.

18 Archiwum. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 16-17.19 J. B i e l i ƒ s k i, Uniwersytet Wileƒski (1579-1831). Kraków 1899/1900, s. 506.20 M. K o s m a n: Pompa..., s. 14-15.21 Za rok za∏o˝enia Akademii Wileƒskiej polskie opracowania w wi´kszoÊci podajà rok

1578. Rok 1579 przyjà∏ J. B i e l i ƒ s k i: Uniwersytet Wileƒski, s. 507; P. R a b i k a u s k a s: Przy-wileje fundacyjne Akademii Wileƒskiej. W: Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Ksi´ga pamiàtko-wa ku czci 400-lecia za∏o˝enia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileƒskiego. Red.L. P i e c h n i k, K. P u c h o w s k i. Kraków 1996, s. 19; tu argumenty za rokiem 1579.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

szewicza, który ju˝ 25 czerwca 1576 roku wystosowa∏ petycj´ do papie˝ao utworzenie uczelni.

Z czasem Wilno sta∏o si´ g∏ównym skupiskiem jezuitów. Przyje˝d˝ali oniz ca∏ej Litwy, jak i z terenów dalszych, aby kszta∏ciç si´ w Wileƒskiej Akade-mii, która szeroko oddzia∏ywa∏a na RuÊ; oprócz m∏odzie˝y zakonnej studio-wali tu tak˝e Êwieccy, tak Litwini, jak i Polacy. Do Wilna Êciàgali równie˝ stu-denci z niedalekich Inflant i Prus, a nawet z terenów odleglejszych, ze Skan-dynawii czy z Niemiec22.

Natomiast na ˚mudê pierwszy jezuita – ojciec Jakub Laniski przyby∏w roku 1583, przys∏any z polecenia rektora Akademii Wileƒskiej, PiotraSkargi, któremu biskup Miko∏aj Krzysztof Radziwi∏∏ zleci∏ wybór odpowied-nich zakonników, którzy zaj´liby si´ oÊwieceniem prawie na pó∏ pogaƒskiej˚mudzi. Od 1576 roku zarzàdza∏ diecezjà ˝mudzkà pomys∏odawca sprowa-dzenia na te tereny jezuitów Melchior Giedrojç23; w ciàgu ponad trzydzie-stoletniego swojego zarzàdzania diecezjà rozkrzewi∏ on szeroko na ˚mudziwiar´ katolickà24. W momencie obj´cia diecezji ˝mudzkiej biskup zasta∏w niej tylko siedmiu ksi´˝y katolickich, a wÊród wiernych przewa˝ali wy-znawcy kalwinizmu i luteranizmu. W takiej sytuacji, w latach 70-tych XVIwieku sprowadzenie na tereny ˝mudzkie przedstawicieli pr´˝nie rozwijajà-cego si´ zakonu by∏o nieodzowne. Jezuici, oferujàc m∏odzie˝y powszechnebezp∏atne szkolnictwo, wywierali na nià silny wp∏yw wychowawczy, to te˝ nicdziwnego, ˝e Giedrojç czyni∏ starania by wprowadziç jezuickà oÊwiat´ na te-reny ˝mudzkie. W roku 1607 jezuici osiedlili si´ w Kro˝ach i z czasem za ichprzyczynà powsta∏o tu naukowe i kulturalne centrum ˚mudzi. Dokuczliwekl´ski ˝ywio∏owe, szczególnie ucià˝liwe w po∏owie XVII wieku, zniweczy∏yprac´ zakonników, ale pomimo niesprzyjajàcych okolicznoÊci, jezuici˝mudzcy zdo∏ali odrobiç straty. Zbudowali nowy okaza∏y budynek kolegium,a koÊció∏ pod wezwaniem NajÊwi´tszej Marii Panny, konsekrowany w 1689roku, uchodzi∏ za najwspanialszy na ˚mudzi. Sklepienie jego spoczywa∏o na12 filarach, a do g∏ównego o∏tarza sprowadzono z Rzymu obraz Leonardada Vinci Wniebowzi´cie25.

Przed przybyciem jezuitów na Litw´ nie by∏o tam szkó∏ wy˝szych, szko∏y pa-rafialne znajdowa∏y si´ tylko w miastach, w mniejszych osadach niekiedy na-uczali zakonnicy mieszkajàcy w klasztorach, natomiast zamo˝niejsza szlachta


22 H. T ü c h l e, C. B o u m a n: Historia KoÊcio∏a, s. 393.23 S. Z a ∏ ´ s k i: Jezuici w Polsce, kolegia i domy za∏o˝one w pierwszej dobie rzàdów Zygmunta

III, 1588-1608. T. 4, cz. 2. Kraków 1904, s. 999.24 I. B u s z y ƒ s k i: Opisanie historyczno-statystyczne powiatu rossieƒskiego guberni kowieƒ-

skiej z dodaniam poprawnej listy Generalnych Starostw b. Ksi´stwa ˚mudzkiego i popisu szlach-ty ˝mudzkiej 1528 roku. Wilno 1874, s. 57.

25 Ta m ˝ e, s. 1009.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

zatrudnia∏a dla swoich dzieci nauczycieli domowych26. W najbli˝szym sàsiedz-twie znajdowa∏ si´ jedynie luteraƒski uniwersytet w Królewcu, dzia∏ajàcy od1548 roku. Przyje˝d˝ali tu uczyç si´ studenci z Prus, Korony i Litwy, którzypragn´li poznaç innowierczà literatur´ i powa˝anych wówczas luteraƒskich hu-manistów. Natomiast na Litwie z kulturà zachodnioeuropejskà i cenionymiuczonymi mo˝na si´ by∏o zetknàç tylko na dworach litewskich magnatów. Re-zydencje ich pe∏ni∏y wówczas funkcj´ oÊrodków kulturalnych i naukowych27.

Po zaprowadzeniu na Litwie i ˚mudzi wiary chrzeÊcijaƒskiej powsta∏y przyparafiach, podobnie zresztà jak i w ca∏ej Polsce, elementarne szkó∏ki. Na Li-twie do szkó∏ tych ucz´szcza∏a obok szlacheckiej tak˝e m∏odzie˝ z ni˝szychwarstw spo∏ecznych. Zaj´cia w litewskich szko∏ach elementarnych prowadzonow j´zyku ojczystym, tzn. litewskim. Bibliografia wydawnictw litewskich z XVIi XVII wieku wymienia oryginalne i t∏umaczone na j´zyk litewski katechizmy,Êpiewniki koÊcielne, a wi´c pozycje s∏u˝àce z pewnoÊcià do nauczania w szko-∏ach elementarnych28.

Jezuici jednak nawet wówczas, kiedy rozwin´li znacznie swój system eduka-cyjny, szkó∏ tego typu nie prowadzili, ani te˝ w nich nie nauczali, poniewa˝ za-konnicy ci prawie koÊcio∏ów parafialnych nie posiadali29, a tylko swoje klaszto-ry i koÊcio∏y; przewa˝nie uchodzàce za znaczniejsze w mieÊcie (np. koÊció∏ Êw.Jana w Wilnie) lub okolicy. Za najcelniejszà przedjezuickà placówk´ edukacyj-nà uwa˝ano za∏o˝onà przez Kazimierza Jagielloƒczyka szko∏´ katedralnà wi-leƒskà. Istnia∏a ona od momentu ustanowienia diecezji wileƒskiej, najlepszelata jej dzia∏alnoÊci przypad∏y oko∏o roku 1522. Nie przewy˝sza∏a ona jednakinnych szkó∏ wileƒskich30. Dba∏a o nià szczególnie kapitu∏a, bez upowa˝nieniaktórej nie wolno by∏o za∏o˝yç ˝adnej szko∏y w mieÊcie31. Szkolnictwo Êredniedopiero wprowadzi∏ humanizm, w Êredniowieczu tego typu szkó∏ nie by∏o.

Na znacznie wy˝szym poziomie ni˝ katolickie, organizowali swoje szko∏y in-nowiercy. Górowa∏a wÊród nich kalwiƒska szko∏a w Piƒczowie, nazywana Ate-nami sarmackimi. Sta∏a si´ ona wzorem dla innych szkó∏ reformacyjnych: lute-raƒskich i ariaƒskich. Nauczano w nich j´zyka ∏aciƒskiego i greckiego, dbano


26 J. B i e l i ƒ s k i: Uniwersytet Wileƒski, s. 506; M. B a l i ƒ s k i: Dawna Akademia Wileƒska.Próba jej historii od za∏o˝enia w roku 1579 do ostatecznego jej przekszta∏cenia w roku 1803. Pe-tersburg 1862, s. 26-27.

27 L. P i e c h n i k: Poczàtki..., s. 33.28 Lietuvos TSR bibliografija Serija A, Knygos lietuviu kabla. T. I. /1547-1861/. Red. V. M e r -

k y s. Vilnius 1969, s. 106-108, 239, 276-277, 281-283, 369, 550-555, 558. G∏ównà pozycjà wÊródkatechizmów jest M. M a z v y d a s a: Katechisma prasty zadei, makslas skaitima rasta yr gie-smes. (Proste s∏owa katechizmu, nauka czytania pisma i Êpiewu pieÊni). Królewiec 1547.

29 S. O b i r e k: Jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564-1668. Kraków1996, s. 79.

30 L. P i e c h n i k: Poczàtki..., s. 31.31 M. B a l i ƒ s k i: Dawna Akademia Wileƒska, s. 267.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

równie˝ o staranne t∏umaczenia na j´zyk polski, szczególnie przek∏adów z ∏aci-ny i z greki32. W Wilnie pierwszà szko∏´ kalwiƒskà za∏o˝y∏ w roku 1539 Abra-ham Kulwa, prekursor reformacji na Litwie, w Êlad za tà placówkà oÊwiatowàpowstawa∏y na ziemiach litewskich i inne: w Kiejdanach, S∏ucku, Bir˝ach, Nie-Êwie˝u, BrzeÊciu Litewskim, itd.33.

Za g∏ówny cel swojej dzia∏alnoÊci jezuici przyj´li publiczne nieodp∏atne wy-chowanie i nauczanie m∏odzie˝y Êwieckiej i kandydatów do stanu duchownego.Szko∏y jezuickie wyró˝nia∏y si´ nowoczesnoÊcià, dobrze przygotowanymi peda-gogami i odpowiednim wyposa˝eniem placówek w pomoce dydaktyczne34. Wy-k∏ady w nich prowadzono w j´zyku ∏aciƒskim, nim te˝ uczniowie musieli pos∏u-giwaç si´ podczas zaj´ç i w czasie przerw pomi´dzy lekcjami, starsi uczniowieponadto zapoznawali si´ równie˝ z klasycznym j´zykiem greckim. W ka˝dej je-zuickiej szkole m∏odzie˝ na odpowiednich poziomach nauczania czyta∏a te sa-me lektury; ojcowie bowiem odgórnie ustalali ich dobór. Porzàdek zaj´ç rów-nie˝ odbywa∏ si´ wed∏ug ustalonego jednakowego dla wszystkich harmonogra-mu; lekcje rozpoczyna∏y si´ wczeÊnie rano, o godzinie szóstej, o siódmej –msza Êwi´ta, nast´pna lekcja po pi´tnastominutowej przerwie o godzinieósmej. O dziewiàtej koƒczy∏y si´ zaj´cia poranne, popo∏udniowe zaÊ zaczyna∏ysi´ o trzynastej i trwa∏y do za pi´tnaÊcie czwarta; w tym czasie odbywa∏y si´ trzylekcje. Póênym popo∏udniem a˝ do wieczora m∏odzie˝ powtarza∏a poznanywczeÊniej materia∏35.

Towarzystwo Jezusowe dla swoich cz∏onków stwarza∏o mo˝liwoÊci wszech-stronnego jednostkowego rozwoju intelektualnego i naukowego. Najzdolniejsii chcàcy poÊwi´ciç si´ pracy naukowej mogli otrzymaç kilkuletnie zwolnienieod wykonywania pracy pedagogicznej, obowiàzkowej dla prawie ka˝dego wy-kszta∏conego jezuity, aby bez reszty wykorzystaç ten czas na samokszta∏cenie;czytali wtedy dzie∏a staro˝ytnych klasyków, ojców koÊcio∏a czy prace wydawanewspó∏czeÊnie, szczególnie przez jezuitów, dost´pne w zale˝noÊci od zasobnoÊciksi´gozbioru biblioteki miejscowego kolegium. Efektem tak pomyÊlanych stu-diów by∏y liczne pozycje naukowe z ró˝nych dziedzin powstajàce w jezuickichklasztorach i zak∏adach naukowych. Zach´t´ i inspiracj´ do pisania ksià˝ek je-zuici znajdowali w bibliotekach swoich placówek, o które prze∏o˝eni bardzodbali. Dlatego te˝ i najwybitniejsi z jezuitów nie musieli posiadaç swoich pry-watnych ksià˝ek, lecz korzystali z biblioteki wspólnej, tzw. bibliotheca commu-nis. W takich ksi´gozbiorach zak∏adanych w drugiej po∏owie XVI wieku znaj-


32 L. P i e c h n i k: Nowe elementy wniesione przez jezuitów do szkolnictwa polskiegow XVI wieku. W: Z dziejów szkolnictwa, s. 26.

33 J. B i e l i ƒ s k i, Uniwersytet Wileƒski, s. 25.34 H. T ü c h l e, C. Bouman: Historia KoÊcio∏a, s. 393.35 D. ˚ o ∏ à d ê - S t r z e l c z y k: Powstanie i rozwój szkó∏ jezuickich w Poznaniu w okresie do

kasacji zakonu w 1773 roku. Kronika miasta Poznania. R. 64: 1997, nr 4.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

dowa∏y si´ w wi´kszoÊci dzie∏a autorów klasycznych i zachodnich humanistów.W XVII wieku dosz∏y nowe pozycje o tematyce religijnej i filozoficznej, zaÊ bi-blioteka mieszczàca si´ w domu, w którym odbywa∏y si´ studia teologii czy filo-zofii, posiada∏a podstawowe ksià˝ki takie jak: Pismo Êwi´te, dzie∏a Arystotele-sa, Êw. Tomasza z Akwinu, prace z zakresu teologii, patrystyki, logiki, metafizy-ki, etyki czy retoryki. Takie biblioteki rozprzestrzeni∏y si´ bardzo szybko, a przykolegiach polskich i litewskich by∏o ich ponad kilkadziesiàt36. Szko∏à zarzàdza∏powo∏any przez genera∏a zakonu rektor, który musia∏ wczeÊniej uzyskaç po-parcie prowincja∏a. W kierowaniu kolegium pomaga∏ rektorowi prefekt, tzw.prefectus studiorum; jednak gdy w oÊrodku szkolnym uczy∏a si´ znaczna liczeb-nie grupa m∏odzie˝y lub szko∏a otrzyma∏a statut uczelni wy˝szej, to dodatkowowspiera∏ jà jeszcze drugi prefekt; tak przyk∏adowo by∏o w Braniewie czy te˝w Kro˝ach oraz w wielu innych miejscowoÊciach37. Za∏o˝one w 1551 roku Col-legium Romanum Towarzystwa Jezusowego sta∏o si´ wzorem dla jezuickichuniwersytetów i kolegiów w ca∏ym ówczesnym Êwiecie.

Szko∏y jezuickie, tzw. kolegia dzieli∏y si´ na trzy g∏ówne typy: pi´cioklasowe∏aciƒsko-greckie z trzema klasami gramatyki i po jednej – poetyki i retoryki.Uczniowie w takiej szkole pobierali nauki przewa˝nie przez siedem lat. Drugityp szko∏y, taki sam jak poprzedni z dodanym kursem filozofii i trzeci, równie˝wzorowany na pierwszym, z rozszerzonym trzyletnim kursem filozofii i cztero-letnim – teologii. Ten ostatni typ szko∏y móg∏ otrzymaç prawa wy˝szej uczelni.Przy tak zorganizowanych kolegiach istnia∏y seminaria diecezjalne, papieskieoraz nauczycielskie dla jezuickich kleryków38. Trzy ni˝sze klasy w szko∏ach je-zuickich nazwano gramatycznymi, w sk∏ad nich wchodzi∏a: infima, w którejuczono podstaw gramatyki j´zyka ∏aciƒskiego w oparciu o listy Cycerona lubpisma Katona, nast´pna klasa – gramatyka zapoznawa∏a z poczàtkami sk∏adnij´zyka ∏aciƒskiego, trzecia natomiast – syntaksa ugruntowywa∏a poznane wia-domoÊci w dwóch poprzednich i przygotowywa∏a do poprawnego pos∏ugiwaniasi´ w mowie i w piÊmie j´zykiem ∏aciƒskim. Klasy wy˝sze: czwarta zwana klasàhumaniorów lub poesis oraz piàta – retoryka doskonali∏y wymow´.

W najwczeÊniejszym okresie jezuickie szko∏y wy˝sze mia∏y przewa˝nie dwawydzia∏y: filozoficzny i teologiczny. W sk∏ad pierwszego wchodzi∏y katedry:metafizyki, logiki, etyki, matematyki, historii i geografii; oprócz nich prowa-dzony by∏ kurs nauk wyzwolonych39 (litterae humaniores), o poziomie wy˝szym


36 L. G r z e b i e ƒ: Organizacja, s. 246-247, 252, 277.37 J. ¸ u k a s i e w i c z: Historia szkó∏ w Koronie i w Wielkim Ksi´stwie Litewskim od czasów

najdawniejszych a˝ do roku 1794. T. 1. Poznaƒ 1849, s. 233.38 B. N a t o ƒ s k i: Szkolnictwo jezuickie w Polsce w dobie kontrreformacji. W: Z dziejów

szkolnictwa, s. 41.39 M. B a l i ƒ s k i: Dawna Akademia Wileƒska, s. 74; Pedagogika jezuitów. Encyklopedia

wychowawcza. T. 7. Red. J. L u b o m i r s k i. Warszawa 1909, s. 183. Tu inny podzia∏, po∏àcze-

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ni˝ przerabiany w klasach gimnazjalnych; kurs ten przygotowywa∏ studentówdo nauki na wydziale filozoficznym40. Teologi´ mog∏a studiowaç zakonna m∏o-dzie˝ jezuicka, Êwiecka natomiast tylko filozofi´.

Program nauczania w okresie formowania si´ szkó∏ jezuickich nie by∏ ÊciÊlesprecyzowany, trwa∏y dopiero prace majàce w niedalekiej przysz∏oÊci ustaliçwspólne, jednolite zasady dla wszystkich. Regu∏y nauczania zosta∏y ostateczniezestawione w Ratio studiorum z 1599 roku. Wersj´ t´ modyfikowano kilkakrot-nie, ostatecznie og∏osi∏ jà genera∏ Aquaviva. Pierwszy projekt Ratio pochodzi∏z lat 1565-1570, De artium liberalium studiis, podkreÊla∏ wówczas znaczenie na-uk wyzwolonych i zaleca∏, aby wyk∏adali je tylko szczególnie uzdolnieni profe-sorowie. Pewna dowolnoÊç w doborze przerabianego materia∏u mo˝liwa by∏atylko do czasu ustalenia ostatecznej wersji Ratio; póêniej obowiàzek przestrze-gania jednolitego programu we wszystkich jezuickich zak∏adach szkolnych niezezwala∏ na odst´pstwa od przyj´tych regu∏.

Prawie zawsze od hojnoÊci miejscowych magnatów zale˝a∏o, w jakich bu-dynkach mieÊci∏y si´ jezuickie szko∏y; standard ich by∏ bardzo zró˝nicowany.Jednak najgorsze warunki lokalowe ze wszystkich placówek, które znajdowa-∏y si´ ówczeÊnie w Polsce i na Litwie, mia∏a szko∏a w Braniewie. Ma∏e salelekcyjne i budynki mieszkalne z trudem mieÊci∏y coraz to z biegiem lat t∏um-niej zje˝d˝ajàcà m∏odzie˝. Z kolei to przeludnienie przyczynia∏o si´ bezpo-Êrednio do bardzo cz´stych wybuchów epidemii, które dziesiàtkowa∏y profe-sorów i uczniów41. Lepszà siedzib´ mia∏o kolegium wileƒskie powsta∏e w 1570roku z inicjatywy biskupa Waleriana Protaszewicza, który kupi∏ i urzàdzi∏dom, aby go ofiarowaç jezuitom. Od samego poczàtku jezuici, opracowujàcyplan rozwoju wileƒskiego kolegium, traktowali je jako fundament pod przy-sz∏à szko∏´ wy˝szà, stàd te˝ pierwsze osiem lat dzia∏alnoÊci stanowi∏o okreswst´pny, który umo˝liwi∏ szybkie i p∏ynne przekszta∏cenie tego kolegiumw Akademi´ Wileƒskà. Ju˝ w momencie jego otwarcia, w 1570 roku, jezuiciw Wilnie zadbali, aby by∏a to pe∏na pi´cioklasowa szko∏a Êrednia z trzemaklasami gramatycznymi oraz jednà klasà humaniorów i równie˝ jednà retory-ki. Po dwóch latach dzia∏alnoÊci dodano wyk∏ady filozofii, natomiast po czte-rech przy kolegium zaistnia∏a samodzielna katedra matematyki. Po nast´p-nych czterech latach szko∏a, po otrzymaniu przywileju od Stefana Batorego,zosta∏a przemianowana na Akademi´ Wileƒskà; oficjalnie zaÊ w poczet wy˝-szych uczelni wpisa∏ jà papie˝ Grzegorz XIII bullà z 29 paêdziernika 1579 ro-


nie kolegium ze szko∏à wy˝szà, kolegia sk∏ada∏y si´ z dwóch wydzia∏ów uniwersyteckich: teo-logicznego i filozoficznego oraz studiów inferiora; S. B e d n a r s k i, Upadek, s. 98, kolegiumdzielono na trzy cz´Êci: 4-letni kurs teologii, 3-letni filozofii i 5 lub 6-letni kurs szkó∏ Êrednich.Te trzy cz´Êci zestawiano ró˝nie w zale˝noÊci od potrzeb.

40 J. B i e l i ƒ s k i: Uniwersytet Wileƒski, s. 3.41 L. P i e c h n i k; Gimnazjum, s. 16-17.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ku42; w∏aÊciwie by∏a to pozytywna odpowiedê na proÊb´ z 22 czerwca 1576 ro-ku, którà w tej sprawie wystosowa∏ do papie˝a biskup Protaszewicz43.

W chwili otwarcia uczelnia mia∏a trzy fakultety: teologiczny, filozoficzny, naktórym nauka trwa∏a cztery lata44, a wyk∏adano na nim logik´, metafizyk´, ety-k´, nauki matematyczne i fizyk´45. Siedem lat zaÊ trzeba by∏o studiowaç na fa-kultecie nauk wyzwolonych, tzw. humaniorów46.

W ciàgu pierwszych trzynastu lat zarówno ta Akademia, jak i inne szko∏y je-zuickie, nie mog∏a mieç sprecyzowanego programu nauczania; wiàza∏o si´ tobezpoÊrednio z nieukoƒczonymi jeszcze wówczas pracami nad ustaleniem Êci-s∏ych norm programowych dla ca∏ego szkolnictwa jezuickiego. Pierwsza komi-sja jezuicka, która zajmowa∏a si´ wst´pnym projektem koordynacji Ratio, ob-radowa∏a w Wilnie dopiero w roku 1586 i to bezpoÊrednio wp∏yn´∏o na bez∏adorganizacyjny poczàtkowego dzia∏ania Akademii Wileƒskiej47. Pierwszym rek-torem, który pokierowa∏ nowà uczelnià jeszcze bez oficjalnej zgody papie˝a najej przekszta∏cenie w szko∏´ wy˝szà, zosta∏ Jakub Wujek. Natomiast kiedy ju˝Akademia Wileƒska otrzyma∏a aprobat´ rzymskà, ster rzàdów przejà∏ PiotrSkarga, który sta∏ na jej czele do roku 1581.

Losy uczelni nierozerwalnie splot∏y si´ z wydarzeniami tamtych lat; wielkipo˝ar, który ogarnà∏ Wilno 1 lipca 1610 roku, z murów akademickich pozosta-wi∏ zgliszcza. Wtedy to prowincja∏ Pawe∏ Boksza na pewien czas przeniós∏ wy-dzia∏ teologii do NieÊwie˝a a – filozofii do Pu∏tuska. Po pi´tnastu latach znówzaj´cia akademickie zagoÊci∏y w NieÊwie˝u, tym razem na skutek rozprzestrze-niajàcej si´ w Wilnie zarazy w 1625 roku. Kl´ski ˝ywio∏owe, które dotyka∏yAkademi´ w pierwszej po∏owie XVII wieku nie przeszkodzi∏y jej w dalszymrozwoju. Szczególnie owocne by∏y lata 1638-1641 za rektoratu MelchioraSchmellinga, kiedy to W∏adys∏aw IV w czasie swego pobytu w Wilnie bardzo


42 J. B i e l i ƒ s k i, Uniwersytet Wileƒski, t. 3, s. 507. Za∏o˝enie Akademii Wileƒskiej w roku1579 podaje równie˝ P. R a b i k a u s k a s, Przywileje...: tu wyjaÊnienie dlaczego wi´kszoÊç pol-skich opracowaƒ przyjmuje rok 1578 za za∏o˝enie Akademii Wileƒskiej.

43 W. S c h u l c: Nieznany list biskupa Protaszewicza. Ateneum Wileƒskie. R. XIII: 1938 z. 1-2.s. 270-271; B. Po d o s k i: Zarys dziejów Uniwersytetu Wileƒskiego. W: Wy˝sze uczelnie polskiena ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej. Red. J. M a r c i n k i e w i c z. Londyn 1989, s. 91. B.Podoski bezapelacyjnie tytu∏ za∏o˝yciela Uniwersytetu wileƒskiego przyznaje królowi Stefa-nowi Batoremu, nie zmniejszajàc jednak zas∏ug Protaszewicza.

44 M. K o s m a n: Uniwersytet Wileƒski 1579-1979. Wroc∏aw 1981, s. 16.45 J. B i e l i ƒ s k i: Uniwersytet Wileƒski, s. 507. M. Baliƒski: Dawna Akademia Wileƒska, s.

74: tu podzia∏ Akademii Wileƒskiej na dwa fakultety: filozoficzny z katedrami metafizyki, lo-giki, etyki, matematyki, historii i geografii plus kurs nauk wyzwolonych tzw. litterae humanio-rae oraz fakultet teologiczny.

46 M. K o s m a n, Uniwersytet, s. 17.47 S. B e d n a r s k i: DwieÊcie lat Wileƒskiej Akademii Jezuickiej 1570-1773. Próba syntezy. W:

Pami´tnik VI powszechnego zjazdu historyków polskich w Wilnie 17-20 wrzeÊnia 1935 roku.Lwów 1935, s. 289-291.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

cz´sto goÊci∏ na zamku wybitnych profesorów i nadawa∏ ró˝ne przywileje Aka-demii Wileƒskiej, a wÊród nich najwa˝niejszy, potwierdzony 11 paêdziernika1641 roku w Warszawie, który zezwala∏ na utworzenie dwóch nowych fakulte-tów: prawnego i lekarskiego48. Jednak tego drugiego jezuici nie zorganizowa-li49. Natomiast w czasie rektoratu Benedykta de Saxo w latach 1643-1646 po-wsta∏ wydzia∏ prawa kanonicznego i cywilnego50; który z niewielkimi zmianamiza Jana Kazimierza przetrwa∏ do ostatnich lat istnienia jezuickiej uczelni51.Wydarzenia ogólne na poczàtku drugiej po∏owy XVII wieku – wojna i okupa-cja moskiewska, zahamowa∏y w znaczàcym stopniu dalszy rozwój AkademiiWileƒskiej; straty ponios∏a wówczas ca∏a Litwa. Dopiero po roku 1665 jezuiciwileƒscy zdo∏ali otworzyç nowà katedr´ uniwersyteckà, wtedy to powsta∏a sa-modzielna katedra muzyki52.

Standartowe kolegia jezuickie mia∏y pi´ç klas. Szko∏a w Po∏ocku d∏ugojednak musia∏a czekaç a˝ sta∏a si´ typowà jezuickà placówkà naukowà.Utworzone w 158053 roku dwuklasowe kolegium po∏ockie jezuici cztery latapóêniej przekszta∏cili w czteroklasowe, a klas´ piàtà dodali w 1631 roku54.Szko∏a powsta∏a z inicjatywy Stefana Batorego, który 30 wrzeÊnia 1579 rokuwystosowa∏ pismo do Piotra Skargi, w celu sprowadzenia do Po∏ocka jezu-itów i zorganizowania tam kolegium, na które król przeznaczy∏ znaczneuposa˝enie. Poczàtkowo razem ze Skargà przyjecha∏ tylko Stanis∏aw ¸´czyc-ki i Jan Aland. Póêniej przybyli inni; dwukrotnie w latach 1618-1620i w 1626-1627 w Po∏ocku wyk∏ada∏ retoryk´ Maciej Sarbiewski. Jezuicimieszkali i prowadzili szko∏´ w miejscowym zamku a˝ do roku 1597, w któ-rym to zbudowano w samym mieÊcie koÊció∏, kolegium i inne budynki dlaich mieszkaƒców. Oprócz bowiem kolegium, istnia∏o w Po∏ocku jezuickie se-minarium nauczycielskie. Podobnie, jak i innych szkó∏ jezuickich na zie-miach polskich i litewskich, tak te˝ i po∏ockich nie omin´∏y kl´ski ˝ywio∏o-we; na poczàtku XVII wieku – powietrze morowe, które prawie zupe∏niewyludni∏o szko∏y, natomiast w latach 1653-1667, na skutek wojny jezuici ca∏-kowicie przerwali zaj´cia55.


48 L. P i e c h n i k, Rozkwit Akademii Wileƒskiej w latach 1600-1655. Rzym 1983, s. 20, 28, 32.49 J. B i e l i ƒ s k i, Uniwersytet Wileƒski, s. 4.50 L. P i e c h n i k, Rozkwit, s. 34.51 J. B i e l i ƒ s k i, Uniwersytet Wileƒski, s. 4.52 L. P i e c h n i k, Próby odnowy Akademii Wileƒskiej po kl´skach potopu i okres kryzysu

(1655-1730). Kraków 1994, s. 40.53 J. G i ˝ y c k i: Materia∏y do dziejów Akademii Po∏ockiej i szkó∏ od niej zale˝nych. Kraków

1905, s. 12-13; J. Pa s z e n d a: Wst´p. W: Z dziejów szkolnictwa, s. 14, rok powstania szko∏yw Po∏ocku -1584.

54 Po∏ock. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 526; J. G i ˝ y c k i: Materia∏y..., s. 12. Reto-ryk´ rozpocz´to wyk∏adaç w Po∏ocku od 1597 roku.

55 J. G i ˝ y c k i, Materia∏y..., s. 9, 12-14.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Jeszcze w skromniejszej postaci ni˝ po∏ocka utworzona zosta∏a szko∏aw NieÊwie˝u; powsta∏a bowiem w roku 1586 jako jednoklasowa. Fundatoremby∏ Miko∏aj Krzysztof Radziwi∏∏ Sierotka, który w przeciàgu trzech lat zbudo-wa∏ kolegium wed∏ug planów architektonicznych przys∏anych z Rzymu. W ro-ku 1588 wykoƒczono budynki szkolne a póêniej rozszerzono zakres nauczaniadodajàc dwie klasy, poetyki i retoryki. W NieÊwie˝u uczyli si´ równie˝ jezuiccyklerycy. Z przerwami odbywa∏y si´ tu dla nich wyk∏ady retoryki prowadzonew latach: 1604-1606, 1632-1637 i 1652-1653. W latach 1604-1631 czynne by∏ystudia teologii moralnej. Kolegium to tak˝e ze wzgl´du na dobre warunki lo-kalowe cieszy∏o si´ du˝à popularnoÊcià, a w pierwszych latach XVII stulecialiczba studiujàcych tu wynosi∏a oko∏o trzystu osób56.

Na ˚mudzi, majàcej swà odr´bnà konstytucj´ ustanowionà za ZygmuntaStarego, a zatwierdzonà przez Zygmunta Augusta w 1545 roku, pomimo silne-go propagowania religii katolickiej za rzàdów biskupa Melchiora Giedrojcia,w latach 1576-1609, wspierano narodowà kultur´ litewskà. Maciej Stryjkowski,historyk, przyjaciel biskupa, na podstawie ró˝nych dost´pnych mu êróde∏, takdrukowanych, jak i r´kopiÊmiennych: polskich, ruskich i litewskich, napisa∏Kronik´ polskà, litewskà, ˝mudzkà i wszystkiej Rusi, wydanà w Królewcu w 1582roku57. Kronika Stryjkowskiego, w której co chwil´ splata∏ si´ j´zyk polski z li-tewskim, uÊwiadamia∏a nierozerwalne przenikanie i oddzia∏ywanie na siebiedwóch kultur, litewskiej i polskiej.

DoÊç d∏ugo, bo a˝ do schy∏ku XVI wieku na ziemiach parafii ˝mudzkiej za-chowa∏a si´ dawna ludowa obrz´dowoÊç, a pogaƒskie bóstwa przybra∏y z cza-sem postaç demonów. Te stare wierzenia i gus∏a mog∏y tu a˝ tak d∏ugo prze-trwaç, poniewa˝ Ksi´stwo ˚mudzkie by∏o rozleg∏e i do ludnoÊci, która za-mieszkiwa∏a jego najdalsze zakàtki nowinki religijne zbyt szybko nie dociera-∏y58. B∏yskawicznie natomiast rozwija∏o si´ centrum kulturalne, z g∏ównym mia-stem – Kro˝ami, dost´p tutaj by∏ jednak utrudniony za wzgl´du na s∏abo rozwi-ni´tà sieç dróg59.

Niewiele zachowa∏o si´ wiarygodnych danych êród∏owych o liczebnoÊcimieszkaƒców ˚mudzi z okresu wczeÊniejszego. Dopiero od po∏owy XVII wie-ku, w wyniku wprowadzenia w 1649 roku na mocy konstytucji sejmowej podat-ku podymnego, ustalono liczb´ dymów (oko∏o 46716 dymów), wed∏ug którejmo˝na szacunkowo ustaliç iloÊç zamieszkujàcych osób60.


56 NieÊwie˝. W: Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 457-458.57 J. O c h m a ƒ s k i: Historia Litwy. Wroc∏aw 1990, s. 138.58 G. B ∏ a s z c z y k: ˚mudê w XVII i XVIII wieku, zaludnienie i struktura spo∏eczna. Poznaƒ

1985, s. 5; Ksi´stwo ˚mudzkie istnia∏o od konstytucji sejmowej z 1611 r. do schy∏ku Rzeczpo-spolitej.

59 M. K o s m a n; Pompa..., s. 155.60 G. B ∏ a s z c z y k: ˚mudê..., s. 7, 31.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

˚mudê, podobnie jak inne obszary Litwy, nara˝ona by∏a na negatywne skut-ki polityki paƒstwa wobec wschodnich sàsiadów. Licznym najazdom Szwedów,Tatarów i Rosjan na te tereny towarzyszy∏y napady na duchowieƒstwo i lud-noÊç cywilnà. W wyniku rozbojów mieszkaƒcy tracili cz´sto ˝ycie61, a w licznychgrabie˝ach i po˝arach – zgromadzone mienie. Nierównomiernie rozk∏ada∏y si´zniszczenia wojenne powodujàc znaczne straty w dobrach królewskich i ko-Êcielnych, mniejsze zaÊ w szlacheckich62. Dalszym skutkiem napaÊci, przybiera-jàcym niejednokrotnie znaczne rozmiary by∏o morowe powietrze, nast´pujàcetu˝ po zniszczeniach spowodowanych przez wrogie wojska. Na ˚mudzi, w tymczasie najwi´ksze nasilenie takiego rodzaju kl´ski ˝ywio∏owej przypad∏o na rok1625 i trwa∏o a˝ do roku 1629. Wtedy to król szwedzki Gustaw Adolf wyczuwa-jàc dogodnà dla siebie sytuacj´, napad∏ na wyniszczone tereny i doprowadzi∏ludnoÊç do ostatecznej ruiny. Potem ta zm´czona ludnoÊç mia∏a mo˝liwoÊç wy-tchnienia a˝ do roku 1653, kiedy to równoczeÊnie z zarazà nastàpi∏a wojnaz Rosjà63. Nast´pna kl´ska pomoru nie da∏a na siebie d∏ugo czekaç, odezwa∏asi´ zanim up∏yn´∏y dwa lata, w czasie powtórnej wojny ze Szwecjà i trwa∏a a˝do roku 166264. W roku 1656 wybuch∏o na ˚mudzi powstanie przeciwko Szwe-dom wspomagane dzielnie przez ch∏opów, a wojska litewskie oswobodzi∏y tery-torium ˝mudzkie ju˝ w roku nast´pnym. Szwedzi wtargn´li ponownie na˚mudê w roku 1658, tym razem przy pomocy si∏ moskiewskich. Ca∏kowiciezdo∏ano odeprzeç ataki szwedzkie na prze∏omie 1659 i 1660 roku65.

Ka˝dorazowe przybycie i osiedlenie si´ jezuitów na terenach wczeÊniejprzez nich nie zajmowanych przyczynia∏o si´ do podniesienia kultury,a w zwiàzku z tym nobilitowa∏o zamieszka∏à tam ludnoÊç. I tak Kro˝e, po za∏o-˝eniu kolonii jezuickiej sta∏o si´ centrum kulturalnym i oÊwiatowym ˚mudzi66.G∏ównym pomys∏odawcà sprowadzenia do Kro˝ jezuitów by∏ wspomniany ju˝wczeÊniej Melchior Giedrojç. Miasto to i osiedlajàcych si´ w nim zakonnikówhojnie wspomagali darczyƒcy: Miko∏aj Krzysztof Radziwi∏∏ Sierotka, któryw roku 1613 ofiarowa∏ swój murowany zamek na potrzeby jezuickiego kole-gium, zaÊ hetman Chodkiewicz w póêniejszych latach szczodrze t´ szko∏´ wy-posa˝y∏67. Oficjalnie kolegium z ni˝szymi klasami gramatycznymi i wy˝szymihumaniorów w roku 1616 otworzy∏ vice rektor Akademii Wileƒskiej, Jan Ja-mio∏kowski. W latach 1617-1619 wyk∏ada∏ tu syntaks´ i poetyk´ 22-letni wów-czas Maciej Sarbiewski. Do szko∏y kroskiej zje˝d˝a∏a t∏umnie m∏odzie˝ z ca∏ej


61 J. O c h m a ƒ s k i: Historia Litwy, s. 156; w okresie 1648-1667 uby∏o oko∏o 46% ludnoÊci.62 G. B ∏ a s z c z y k, ˚mudê, s. 32.63 M. Wo ∏ o n c z e w s k i: Biskupstwo ˝mudzkie. Kraków 1898, s. 10-11.64 I. B u s z y ƒ s k i, Opisanie, s. 57-58.65 J. O c h m a ƒ s k i, Historia Litwy, s. 155.66 M. Wo ∏ o n c z e w s k i: Biskupstwo ˝mudzkie, s. 137-138.67 Ta m ˝ e, s. 160-162; Chodkiewicz uczyni∏ zapis i stworzy∏ fundacj´ dla szko∏y kroskiej za-

twierdzonà na sejmie w Warszawie w roku 1615.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

˚mudzi, z czasem kolegium to przyj´to nazywaç Athenaeum Chodkievicianum,w 1640 dodano szkole klas´ retoryki68.

Na ziemiach ruskich na polu szkolnictwa, jezuitów próbowa∏ naÊladowaç je-dyny dzia∏ajàcy na ziemiach ruskich i litewskich prawos∏awny zakon – bazylia-nów. Po unii brzeskiej zakon ten zosta∏ zreformowany, a cz∏onków jego odtàdprzyj´to nazywaç bazylianami unickimi. Nauczanie w formie zorganizowanejmnisi zapoczàtkowali w pierwszych dziesićioleciach XVII wieku i niestety niemogli wzorowaç si´ na wczeÊniejszych zakonnych szko∏ach ruskich, gdy˝ takichprzed reformà bazylianie prawie nie prowadzili. OczywiÊcie, przed unià dzia∏a-∏y szko∏y dla prawos∏awnych duchownych – doÊç dobrze prosperujàce szko∏ybractw cerkiewnych. Ale bazylianie woleli wzorowaç si´ na katolickich semina-riach i kolegiach, g∏ównie zaÊ jezuickich69.

W niespokojnych czasach przypad∏o jezuitom asymilowaç si´ na pograniczupolsko-litewskim. Wyznawcy prawos∏awia walczyli o przywrócenie dawnegoznaczenia swojej wiary a tym samym zniesienie dominacji hierarchii koÊcio∏agrecko-katolickiego. Pomagali im w tym Kozacy, którzy obawiali si´, ˝e zwyci´-stwo unii spowoduje utrat´ nadanych im wczeÊniej przywilejów stanowych,a hetman ich, Piotr Sahajdaczny chcàc wyraênie podkreÊliç przynale˝noÊç doprawos∏awia i przymierza z jego wyznawcami, zapisa∏ si´ wraz z ca∏ym woj-skiem do bractwa kijowskiego70, które, podobnie jak inne tego rodzaju zgrupo-wania, dzia∏a∏o przy Êwiàtyni prawos∏awnej. W poczàtkowych latach XVII wie-ku bractwa, coraz liczniejsze, stawa∏y si´ zarazem oÊrodkami ˝ycia duchowegoi spo∏ecznego. Odgrywa∏y one rol´ swoistego azylu dla ludnoÊci prawos∏awnej,która w pierwszych latach istnienia unii doznawa∏a wielu przykroÊci i oznakdyskryminacji. Przywódcy uniccy i katolicy, a wÊród tych ostatnich jezuici,w sposób bezwzgl´dny niszczyli prawos∏awne Êwiàtynie lub przekszta∏cali jew unickie monastery. Szczególnym okrucieƒstwem wykazali si´ inicjatorzyunii, Cyryl Terlecki i Hipacy Pociej, którzy poddawali torturom prawos∏awnychmnichów. Terror i l´k przed utratà stanowisk i majàtku, zmusza∏y niektórychdo przyjćia katolicyzmu71. W nied∏ugim jednak czasie prawos∏awni wzi´li od-wet na ksi´˝ach unickich i w 1620 roku, po wielu próbach, uda∏o im si´, niele-galnie, przywróciç prawos∏awny obrzàdek w koÊciele za sprawà patriarchy jero-zolimskiego Teofana, który za pomocà podst´pu rozes∏a∏ fa∏szywych biskupówz misjà zbuntowania i skierowania ludu przeciwko unitom. Pe∏noprawne ist-nienie hierarchii prawos∏awnej poÊwiadczy∏ W∏adys∏aw IV w roku 1633 pomi-mo niechći papie˝a; jednak taka decyzja wynika∏a wówczas z koniecznoÊci


68 S. Z a ∏ ´ s k i, Jezuici w Polsce, s. 1004, 1007.69 M. P i d ∏ y p c z a k - M a j e r o w i c z, Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szko∏y i ksià˝ki

w dzia∏alnoÊci zakonu. Wroc∏aw 1986, s. 28-30.70 F. R z e m i e n i u k, Unici polscy 1596-1946. Siedlce 1998, s. 17.71 M. H a j d u k: Unia brzeska 1596. Bia∏ystok 1995, s. 53, 55, 64.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

uchronienia paƒstwa przed najazdem kozackim. To wszystko doprowadzi∏o dodecyzji konstytucyjnego utworzenia w 1635 roku w Kijowie urz´du metropolitydyzunickiego, obok sprawujàcego dotàd w∏adz´ metropolity unickiego. Nowestanowisko powierzono archimandrycie ¸awry Peczerskiej Piotrowi Mohyle72.Sytuacja taka nie trwa∏a d∏ugo, gdy˝ i takie zabezpieczenie nie powstrzyma∏oataków kozackich, tote˝ wkrótce po wojnach lat 1648-1666 katedry biskupiezajmowali ju˝ tylko ksi´˝a uniccy73. Skutecznej pomocy koÊcio∏owi unickiemuudzieli∏ magnat litewski, Miko∏aj Krzysztof Radziwi∏∏ „Sierotka”, który ju˝w latach szeÊçdziesiàtych XVI-go stulecia dokona∏ konwersji na katolicyzm.W Êlad za nim wkrótce poszli inni, on sam zaÊ wyda∏ m.in. dzie∏o Skargi O jed-noÊci KoÊcio∏a Bo˝ego oraz przyczyni∏ si´ równie˝ do os∏abienia antyunijnejopozycji wileƒskiej. Dzia∏ania takie stanowi∏y wk∏ad w umacnianie nowej reli-gii na Litwie, istotny ze wzgl´du na nik∏e zainteresowanie tà sprawà zwierzch-ników koÊcio∏a ∏aciƒskiego, a tak˝e ze wzgl´du na solidarnà postaw´ zwróco-nych przeciw unii prawos∏awnych i ewangelików74.

Na poczàtku XVII-go wieku stosunki polsko-litewskie zacz´∏y ulegaç stabi-lizacji, Litwa powoli przechodzi∏a od naÊladownictwa wzorów ruskich do bar-dziej atrakcyjnej kultury polskiej. Spolszczenie Litwinów zacz´∏o si´ odgórnieod pot´˝nych rodów litewskich, Radziwi∏∏ów, Sapiehów, Ostrogskich, Czarto-ryskich, Chodkiewiczów i innych.

Wzrasta∏a polityczna i spo∏eczna rola rodów magnackich, a w drugiej po∏o-wie XVII wieku typowe ju˝ sta∏y si´ rzàdy oligarchiczne poszczególnych rodzinprowadzàcych w∏asnà, niezale˝nà od interesu paƒstwa polityk´ zagranicznà.I tak w latach pi´çdziesiàtych prymat w∏adzy dzier˝yli Radziwi∏∏owie, w latachszeÊçdziesiàtych i siedemdziesiàtych – Pacowie, a w latach osiemdziesiàtychi dziewi´çdziesiàtych – Sapiehowie.

Na terenach litewskich równoczeÊnie z polonizacjà i przyj´ciem zachod-nioeuropejskiej kultury zapanowa∏a moda na pos∏ugiwanie si´ j´zykiem pol-skim, który zaczà∏ wypieraç powszechny we wczeÊniejszym okresie j´zyk ru-ski. Zrównanie praw (coaequatio iurum) w 1697 roku, które po raz pierwszyod czasów unii lubelskiej dokona∏o ÊciÊlejszego zespolenia Polski z Litwà,zakoƒczy∏o urz´dowy wymóg pos∏ugiwania si´ j´zykiem ruskim trwajàcy odXV-go wieku, a na jego miejsce wprowadzi∏o j´zyk polski jako oficjalnyi obowiàzujàcy odtàd w sàdach litewskich. Posuni´cie to by∏o koniecznez powodu s∏abej znajomoÊci pisma ruskiego wÊród szlachty litewskiej w koƒ-cu XVII-go wieku75.


72 F. R z e m i e n i u k: Unici polscy, s. 17-18.73 M. H a j d u k: Unia brzeska, s. 78.74 T. K e m p a: Poparcie magnaterii litewskiej i ruskiej dla unii brzeskiej w pierwszych latach po

jej wprowadzeniu. Rocznik Bialskopodlaski. T. 5: 1997, s. 9, 11, 18-19, 21.75 Ta m ˝ e , s. 71-73.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

W Êlad za migracjà ludnoÊci polskiej na tereny rdzennie litewskie pojawi∏osi´ zwi´kszone zapotrzebowanie na ksià˝ki w j´zyku polskim. Od po∏owy XVI--go wieku zaczyna∏ si´ rozpowszechniaç druk ksià˝ki polskiej, która odgrywa∏awówczas rol´ swoistego pomostu pomi´dzy kulturà wschodu i zachodu. Ju˝przed rokiem 1600, kiedy Polacy przystosowywali si´ do nowych dla siebie wa-runków ˝ycia na ziemiach litewskich, drukowana ksià˝ka w j´zyku polskim sta-nowi∏a 40% ogó∏u wszystkich druków wydawanych na Litwie, natomiast w la-tach szeÊçdziesiàtych XVII-go nak∏ad ten wzrós∏ do 46%. Drugim popularnymj´zykiem druków wychodzàcych na Litwie by∏a ∏acina W tym j´zyku wydano38% ogó∏u wydrukowanych ksià˝ek.

Polska ksià˝ka na Litwie oddzia∏ywa∏a na szeroki kràg odbiorców. Jak ca∏aówczesna kultura przechodzi∏a z dworów magnackich do domostw drobniej-szej szlachty, tak i j´zyk polski wprowadzili poczàtkowo do druków magnaci,a póêniej w∏àczy∏a si´ do ruchu wydawniczego tak˝e szlachta. Wielu z nich za-cz´∏o pos∏ugiwaç si´ tym j´zykiem w prywatnej korespondencji, a nawet pisaçw nim ksià˝ki.

Ksià˝ki polskie publikowa∏y nie tylko drukarnie reformacyjne, ale tak˝e ofi-cyna wydawnicza Akademii Wileƒskiej, w nak∏adach procentowo porównywal-nych do wszystkich druków polskich, które wysz∏y wtedy na Litwie. Popularnesta∏o si´ wÊród zamieszka∏ej na terenach litewskich ludnoÊci, bez wzgl´du naró˝nice narodowoÊci i wyznania, czytanie i posiadanie w prywatnych zbiorachksià˝ek polskich76.

Wraz ze stale rosnàcym zapotrzebowaniem, coraz wićej drukowano tek-stów opatrzonych nutami. W oficynie Józefa Karcana, który drukowa∏ wy∏àcz-nie dla wileƒskich katolików, jezuita Walenty Bartoszewski w 1613 roku wyda∏pieÊni Parthenomelica albo pienia nabo˝ne o Pannie NayÊw., niektóre z melo-diami, inne bez. Nieliczne pieÊni, przewa˝nie litanie, wychodzi∏y w drukarniAkademii Wileƒskiej w pierwszej po∏owie XVII-go wieku. Bartoszewski wyda∏tu Bezoar z ∏ez ludzkich czasu morowego powietrza w 1624 roku, Szymon Berent– Opera musicalia litaniarum de nomine Jesu i Litaniae de B. Virgine Mariaw 1639 roku, zaÊ Zygmunt Lauxmin w 1667 roku wydrukowa∏ pierwsze wyda-nie Ars et praxis musica, i jej wznowienia w latach 1669 i 169377, jak równie˝w 1677 r. Graduale... i Antiphonale...

Dla dopiero co asymilujàcych si´ w Êrodowisku polsko-litewskim jezuitównajwa˝niejsze by∏y szkolne podrćzniki, bez których niemo˝liwe stawa∏o si´bezproblemowe otwieranie nowych placówek. W poczàtkowej bowiem fazierozwoju zakonnych szkó∏, oprócz ogólnie dost´pnych podrćzników, brakowa-


76 M. To p o l s k a: Drukowana ksià˝ka polska w kulturze Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego naprze∏omie Renesansu i Baroku (1553-1654). Lituano-Slavica, s. 84-86, 89, 102.

77 M. P r z y w e c k a - S a m e c k a: Dzieje drukarstwa muzycznego w Europie do koƒcaXVIII wieku. Wroc∏aw 1993, s. 109-110.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

∏o równie˝ wykszta∏conych miejscowych wyk∏adowców. Dlatego te˝ w hierar-chii druków jezuici na pierwszy plan wysun´li ksià˝ki szkolne, których niedo-st´pnoÊç zmusza∏a wyk∏adajàcych do dyktowania studentom obszernych cz´Êcilub nawet ca∏ych rozdzia∏ów z ksià˝ek, co znacznie opóênia∏o przerabianie za-leconego materia∏u. Problem ten jezuiccy prze∏o˝eni uznali za niepokojàcyi w roku 1591 ówczesny genera∏ zakonu, Klaudiusz Aquaviva w drugim projek-cie Ordo Studiorum og∏osi∏ zakaz dyktowania w czasie wyk∏adów; jednak wo-bec takiej ustawy przeciwne stanowisko zaj´li cz∏onkowie komisji polskieji niemieckiej przyczyniajàc si´ do jej anulowania. Polscy jezuici zwrócili rów-nie˝ uwag´ na potrzeb´ powo∏ania specjalnej grupy specjalistów z ró˝nychdziedzin, jako tzw. komisji podrćznikowej, która dba∏aby o przygotowywanieodpowiednich ksià˝ek78. Na terenach polskich i litewskich doÊç d∏ugo podrćz-niki zajmowa∏y wÊród problemów trudnych do rozwiàzania jedno z czo∏owychmiejsc. Jeszcze w XVII i na poczàtku XVIII wieku drukowano tam bardzo nie-wiele ksià˝ek pedagogicznych.

Pogranicze polsko-litewskie w koƒcu XVI i w pierwszej po∏owie XVII wie-ku nie by∏o zbyt sprzyjajàcym terenem dla osiedlajàcych si´ tam jezuitów. Ka˝-de bowiem miasto po∏o˝one na wschodzie ˝y∏o wówczas wed∏ug rytmu toczà-cych si´ w jego granicach wojen. I tak przyk∏adowo Wilno w latach 1609-1611,w czasie trwajàcej wojny moskiewskiej pozostawa∏o siedzibà dworu królew-skiego, ale i w mieÊcie nie by∏o bezpiecznie, a wielki po˝ar, który wybuch∏ 1 lip-ca 1610 roku, zniszczy∏ prawie pi´ç tysićy domów, w tym równie˝ i kolegiumjezuickie. Sta∏ym rytua∏em mieszkaƒców Wilna, profesorów i studentów Aka-demii sta∏o si´ ˝egnanie i witanie wodzów tak zwyci´skich, jak i przegranych.Polityka wschodnia Zygmunta III zmierza∏a do podporzàdkowania Polsce Mo-skwy. Trwa∏y ciàg∏e walki, które usta∏y dopiero po wyprawie hetmana Jana Ka-rola Chodkiewicza, a zawarty wówczas rozejm polsko-moskiewski trwa∏ do ro-ku 1633. W tym spokojniejszym czasie rozkwit∏o ˝ycie naukowe Akademii, je-zuiccy uczeni mogli bez przeszkód poÊwićiç si´ badaniom i nauczaniu m∏o-dzie˝y. Jednak ju˝ dwadzieÊcia lat póêniej carskie wojska rozpocz´∏y zwyci´skàkampani´, zaÊ ludnoÊç wileƒska w panice opuÊci∏a miasto. Przerwano zajćiaw Akademii, które wznowiono w 1657 roku.

Zusammenfassung

Die Situation der Jesuiten war im polnisch-litauischen Grenzgebiet am Ende desXVI. und in der ersten Hälfte des XVII. Jahrhunderts ziemlich kompliziert. Diese Ge-biete bewohnten zahlreiche Völkergruppen. Diese nationale Vielfalt der Miteinwohner


78 S. B e d n a r s k i: Jezuici polscy wobec projektu ordynacji studiów. Kraków 1935, s. 24, 28-29.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

trug deswegen zur Entstehung der häufigen Konflikte, die nicht selten zu bewaffnetenZusammenstößen oder sogar Schlachten eskalierten. Seit dem Ende des XVI. Jahrhun-derts begann eine unruhige Zeit in der Geschichte der allgemeinen Kirche auf denöstlichen Gebieten, die an den polnisch-litauischen Staat soeben angeschlossen wur-den. Trotz der ungünstigen Bedingungen konnten sich die Jesuiten in den litauischenLanden auf dem Gebiet des Schulwesens bewähren. Die Bildung stand auf diesen Ge-bieten nämlich auf einem sehr niedrigen Niveau und anders als in Krakau, wo das jesu-itische Schulwesen anfänglich nicht begünstigt wurde, wurden die Jesuiten in Wilna er-wartet. Die im Jahre 1579 eröffnete Wilnaer Akademie war das Hauptzentrum des je-suitischen wissenschaftlichen Gedankens.

Dort, wo die Jesuiten kamen, dort erhöhte sich das Kulturniveau der entsprechen-den Region. So war auch in den Samogitien. Im Jahre 1607 siedelten sich Jesuiten inKraÏiai an und mit der Zeit enstand hier das wissenschaftliche und kulturelle samogiti-sche Zentrum.

Den Jesuiten gelang es sich an die historische Situation anzupassen und sogar derZeitplan des Unterrichts der Akademie wurde an den Rhythmus der geführten Kriegeangepasst. Während der Kämpfe haben sie entweder den Unterricht unterbrochenoder in ihre benachbarten Schulen verlegt.

Neben der pädagogischen Tätigkeit vergaßen die Jesuiten nicht das Drucken derBücher und der wissenschaftlichen Arbeiten, die in den Klosterskriptorgien oder Kolle-gien enstanden.

Übersetz von dr Agnieszka Krzepkowska


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




Tomasz St´pieƒ

PSEUDO-DIONIZYAREOPAGITA CHRZEÂCIJANIN I PLATONIK




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

DOROTA PIEKARSKA-WINKLER

IDEA „ÂWI¢TEJ RUSI” I REFORMATORSKA DZIA¸ALNOÂå PIOTRA WIELKIEGO

1. Dlaczego RuÊ by∏a Êwi´ta?

Pojawienie si´ idei „Âwi´tej Rusi” zwykle ∏àczy si´ z teorià „Moskwa – Trze-ci Rzym”, której jednym z pierwszych autorów by∏ ihumen monasteru z Psko-wa ojciec Filoteusz (XVI w.). Tymczasem kszta∏towanie si´ powszechnegoprzekonania o Êwi´toÊci Rusi rozpocz´∏o si´ znacznie wczeÊniej i wynika∏oz umacniania si´ na ziemiach ruskich chrzeÊcijaƒstwa.

Kierujàc si´ chronologià rozwoju wydarzeƒ, które decydowa∏y o narastaniuw ÊwiadomoÊci spo∏ecznej przekonania o Êwi´toÊci Rusi, zaczàç wypada od okre-su XI-XII w. Wtedy to bowiem religia chrzeÊcijaƒska z kr´gów cerkiewnychi klasztornych coraz bardziej promieniowa∏a na Êrodowiska Êwieckie wypierajàcwierzenia pogaƒskie.1 Âwiadczy o tym bogate piÊmiennictwo cerkiewne jak:„Psa∏terz” (XI w.) – najstarszy ruski r´kopis zawierajàcy ponad 150 psalmów,wykorzystywany te˝ jako podr´cznik do nauki pisania i czytania; „S∏owo o Pra-wie i ¸asce” (XI w.) – napisane przez metropolit´ kijowskiego I∏ariona, w któ-rym autor opierajàc si´ na przeciwstawieniu Starego i Nowego Testamentu do-wodzi∏ wy˝szoÊci chrzeÊcijaƒstwa jako religii powszechnej, otwierajàcej drog´ dozbawienia wszystkim bez wyjàtku narodom; „Paterik kijowsko-pieczerski” (ok.1220 r.) – zawierajàcy wyk∏adni´ filozofii mnichów monasteru spod Kijowa. Po-jawi∏y si´ te˝ pierwsze utwory chrzeÊcijaƒskie napisane przez Êwieckich autorów,które potwierdza∏y wzrost autorytetu Êwiatopoglàdu chrzeÊcijaƒskiego w kr´-gach nie cerkiewnych. O tym, ˝e religia chrzeÊcijaƒska sta∏a si´ fundamentemÊwiatopoglàdu wielkiego ksi´cia kijowskiego Êwiadczy przezeƒ napisane dzie∏opod tytu∏em „Pouczenie W∏odzimierza Monomacha”, pierwszy ruski tekstÊwiecki z poczàtku XII w.. Natomiast „S∏owo Danii∏a Wi´ênia” (XII w.), czy„S∏owo o wyprawie Igora” (ok. 1187 r.) dajà wyobra˝enie o przenikaniu chrze-Êcijaƒstwa w ÊwiadomoÊç ni˝ej sytuowanych obywateli Rusi Kijowskiej.


1 Zob. A. S i n i a w s k i j, Iwan-Durak. Oczerki russkoj narodnoj wiery. Moskwa 2001; S. W.P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli russkoj. Tajny russkoj wiery, ot jazyczestwa k impierii. Mo-skwa 2001, s. 96.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Niebagatelne znaczenie dla upowszechnienia si´ chrzeÊcijaƒskiego Êwiato-poglàdu na Rusi mia∏a epoka niewoli tatarskiej. Trwajàce ponad 100 lat jarzmowyniszczajàce naród i jego kultur´ paradoksalnie przyczyni∏o si´ do umocnie-nia chrzeÊcijaƒstwa i idei o znaczeniu Êwi´toÊci w dziejach Rusi.2 W XIII w. po-jawi∏ si´ w piÊmiennictwie ruskim temat upadku Rusi – „S∏owo o ruinie ziemiruskiej” nieznanego autora, napisane pomi´dzy 1238 a 1246 r. W Êwietle tegozabytku pisanego oczywiste jest, ˝e przyczyn´ upadku paƒstwa widzieli ówcze-Êni ruscy myÊliciele w sprzeniewierzeniu si´ przykazaniom Bo˝ym, za co ojczy-zn´ spotka∏a kara Bo˝a.3 Zrodzi∏a si´ zatem w ruskiej myÊli religijno-filozoficz-nej XIII w. idea uratowania Rusi od niewoli tatarskiej poprzez powrót doprawdziwej pobo˝noÊci, prawdziwego s∏awienia Boga, a wi´c prawos∏awia. Tow∏aÊnie w XIII – XIV w. prawos∏awie sta∏o si´ podstawà ideologii spo∏eczno--politycznej na Rusi. W rezultacie idea niepodleg∏oÊci paƒstwa tak silnie po∏à-czy∏a si´ w ÊwiadomoÊci spo∏ecznej z ideà ochrony wiary, ˝e poj´ç „ruski”i „prawos∏awny” zacz´to u˝ywaç zamiennie.4

Do nadania prawos∏awiu narodowego charakteru wybitnie przyczyni∏ si´,wed∏ug niektórych êróde∏, Êwi´ty Sergiusz z Radone˝a (1314 -1392). Zbudo-wana przez niego w lasach podmoskiewskich cerkiew pod wezwaniem TrójcyÂwi´tej, przekszta∏cona nast´pnie w monaster m´ski5, by∏a pierwszà na Rusipustelnià wspólnotowà. Monastery wspólnotowe istnia∏y na Rusi wczeÊniej,ale do XIV w. pami´ç o nich nie przetrwa∏a.6 Âw. Sergiusz i jego uczniowieprzyczynili si´ do upowszechnienia wspólnot klasztornych na Rusi, za∏o˝ylim.in. monaster Spaso-Andronikow w Moskwie, monaster Cyryla Bie∏ozier-skiego pod Wo∏ogdà.7 ˚ycie wspólnot klasztornych mia∏o s∏u˝yç popularyza-cji idei jednoÊci. Rozpropagowa∏ te˝ Êw. Sergiusz ze swoimi uczniami ruchtrynitarny, jako ˝e obraz Trójcy Âwi´tej by∏ dla niego wzorem jednoÊci i mi-∏oÊci zarówno w porzàdku duchowym jak i spo∏ecznym.8 Stàd pojawienie si´w budownictwie Rusi tego okresu du˝ej liczby cerkwi pod wezwaniem TrójcyÂwi´tej oraz tematu Trójcy w ikonografii, zw∏aszcza po namalowaniu przezAndrzeja Rublowa s∏ynnej ikony, zresztà dedykowanej przez mistrza Êw.Sergiuszowi.9

DOROTA PIEKARSKA-WINKLER [2]84

2 Zob. A. W. K a r t a s z e w, Wossozdanije Swjatoj Rusi. Moskwa 1991, s. 32.3 S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 159-160.4 Ta m ˝ e.5 Zbudowana przez Êw. Sergiusz drewniana cerkiew Trójcy Âwi´tej da∏a poczàtek monaste-

rowi Troicko-Siergijewskiemu, który sta∏ si´ centrum ˝ycia duchowego Rusi i Rosji.W XVIII w. El˝bieta Piotrowna nada∏a monasterowi zaszczytny tytu∏ ¸awry. Do ¸awry Troic-ko-Siergijewskiej zosta∏a przeniesiona z Moskwy Akademia s∏owiaƒsko-grecko-∏aciƒska, sta-nowi∏a ona zaczàtek Akademii Duchownej, która dzia∏a w ¸awrze do dzisiaj.

6 S. W. P i e r i e w i e z e n c e w, Tajny ziemli..., s. 182.7 Ta m ˝ e.8 Ta m ˝ e, s. 188 oraz T. S p i d l i k, MyÊl rosyjska, inna wizja cz∏owieka. Warszawa 2000, s. 166.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

XV i XVI stulecie sta∏y si´ okresem ÊwietnoÊci Rusi Âwi´tej. ÂwietnoÊç túmocni∏y wydarzenia historyczne o mi´dzynarodowym znaczeniu. Gdyw 1439 r. Bizancjum przystàpi∏o do unii florenckiej, na Rusi uznano to za aktzdrady wobec prawdziwej wiary. W odpowiedzi na uni´ florenckà w 1448 r.sobór biskupów w Moskwie og∏osi∏ niezale˝noÊç Cerkwi ruskiej od Konstanty-nopola.10 W 1453 r. Carogród upad∏, zaÊ w 1480 r. paƒstwo ruskie ostateczniewyzwoli∏o si´ spod jarzma tatarskiego. Te dwa zdarzenia historyczne mia∏y de-cydujàcy wp∏yw na rozwój myÊli religijno-filozoficznej i politycznej na Rusi –powszechne sta∏o si´ przekonanie, ˝e to Pan Bóg pokara∏ za grzechy Bizan-cjum, a przyniós∏szy Rusi niepodleg∏oÊç uczyni∏ z Paƒstwa Moskiewskiegokraj wybrany do obrony prawos∏awia.11 Wszystkie nast´pujàce po upadku Bi-zancjum posunićia w ruskiej polityce wewn´trznej jak te˝ intensywnoÊç ów-czesnej myÊli religijno-filozoficznej zmierza∏y do umocnienia przekonaniao Êwi´toÊci i specjalnym pos∏annictwie Rusi.

Wielcy poprzednicy Iwana IV Groênego – dziad Iwan III i ojciec WasylIII nie zdecydowali si´ na oficjalne przyjćie tytu∏u carskiego, mimo ˝e IwanIII wprowadzi∏ zmiany w ceremoniale dworskim. Jego ma∏˝eƒstwo z Zofià Pa-leolog, przedstawicielkà dynastii bizantyjskich basileusów, podnios∏o autorytetw∏adzy na Rusi. Iwan III, korzystajàc z wzorców bizantyjskich, zaczà∏ tytu∏owaçsi´ „z Bo˝ej ∏aski w∏adcà ca∏ej Rusi”, a na jego pieczći pojawi∏ si´ dwug∏owyorze∏ bizantyjski.12 Paƒstwo Moskiewskie sta∏o si´ pot´gà po zakoƒczeniuprzez Wasyla III procesu jednoczenia ziem ruskich.

W pierwszej dekadzie XVI stulecia ukaza∏a si´ „OpowieÊç o ksià˝´tachw∏odzimierskich”, napisana przez nieznanych autorów, w której wy∏o˝ona zo-sta∏a (w oparciu o legendy) genealogia Rurykowiczów. „OpowieÊç” uzasadnia-∏a prawa dynastyczne wielkich ksià˝àt moskiewskich do tytu∏u cara czyniàcz nich spadkobierców „Drugiego Rzymu” przez fakt wrćzenia W∏odzimierzo-wi Monomachowi insygniów w∏adzy od cesarza Konstantyna oraz wywodzàckorzenie dynastii od samego cesarza Augusta, w∏adcy „Pierwszego Rzymu” –co oczywiÊcie by∏o mitem.13 Mimo to „OpowieÊç” sta∏a si´ historyczno-praw-nym uzasadnieniem koronowania Iwana IV na cara w 1547 r. Dzi´ki jego sta-raniom sta∏a si´ te˝ oficjalnà wersjà genealogii dynastii Rurykowiczów.14

Iwan IV wcieli∏ w ˝ycie powsta∏à wczeÊniej w ruskiej myÊli religijno-filozoficz-nej koncepcj´ o boskim pochodzeniu w∏adzy cara. Jako pomazaniec Bo˝y uzna∏Iwan IV, ˝e posiad∏ niepodzielne prawo pos∏ugiwania si´ najstraszniejszà karà

IDEA „ÂWI¢TEJ RUSI” 85[3]

9 Zob. P. F l o r e ƒ s k i, Ikonostas i inne szkice. Warszawa 1984.10 S. W. P i e r i e w i e z e n c e w, Tajny ziemli..., s. 201.11 Ta m ˝ e.12 Zob. A. Wa l i c k i, Rosja, katolicyzm i sprawa polska. Warszawa 2002, s. 1913 Literatura rosyjska. Red. M. J a k ó b i e c. Warszawa 1970, tom I, s. 90.14 S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 278.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wobec poddanych. Strach sta∏ si´ g∏ównym or´˝em jego dzia∏aƒ, jemu przecie˝zawdzi´cza Groêny swój przydomek. Pami´taç nale˝y, ˝e w myÊli prawos∏awnejstrach Bo˝y kojarzony jest z jednà z g∏ównych dróg zbawienia. Dlatego zdaniemniektórych badaczy Iwan IV – monarcha prawos∏awny, znajàcy Pismo Âwi´tei rodzimà myÊl religijnà, kierowa∏ si´ w swym post´powaniu za∏o˝eniami ideolo-gii mnichów z klasztoru kijowsko-pieczerskiego, wed∏ug których dla zbawieniaduszy nieodzowne jest umartwienie cia∏a.15 Groêny by∏ przekonany, ˝e swój ludpowinien traktowaç jak cia∏o, które nale˝y ujarzmiç poddajàc je wymyÊlnym cier-pieniom. Okrutna walka, którà prowadzi∏ w ramach opryczniny, nie by∏a zatem,jak dowodzà niektórzy, efektem jego chorej fantazji, by∏a to ca∏kowicie Êwiado-ma walka ze zdrajcami wiary. Patrzàc z takiej perspektywy na panowanie IwanaIV okazuje si´, ˝e Groêny traktowa∏ w∏adz´ carskà jak form´ s∏u˝by religijnej,faktem jest przecie˝, ˝e mawia∏ o sobie: „w po∏owie jestem mnichem”.16 Nie pre-tendowa∏ jednak do tytu∏u zwierzchnika Cerkwi, bo i tak uwa˝a∏, ˝e w∏adza car-ska z natury swej (boskiej) ∏àczy w sobie obowiàzki Êwieckie i duchowe.

Kniaê Andrzej Kurbski w polemicznej korespondencji, jakà prowadzi∏z Groênym, mimo ˝e zarzuca∏ carowi zburzenie harmonii spo∏ecznej, do którejten doprowadzi∏ odrzucajac wspó∏prac´ tzw. Wybranej Rady, nie przestawa∏uznawaç Paƒstwa Moskiewskiego za jedyne zachowujàce prawdziwà wiar´.17

Kurbski zdoby∏ dobre wykszta∏cenie, nie raz z wielkim szacunkiem nazywa∏wÊród swoich mistrzów Maksyma Greka. W swojej posiad∏oÊci za∏o˝y∏ skrypto-grafi´, gdzie przepisywano i t∏umaczono r´kopisy m.in. Jana Chryzostoma i Ja-na Damasceƒskiego.18 Na emigracji wch∏onà∏ polskà kultur´, nauczy∏ si´ ∏aci-ny, posiad∏ szerokà humanistyczna wiedz´, wszechstronnie pog∏´bi∏ otrzymanew Moskwie wykszta∏cenie. Znamienne zatem pozostaje to, ˝e w pismach za-wsze nazywa∏ swà ojczyzn´ „Êwi´tà ziemià ruskà”, bra∏ te˝ czynny udzia∏w obronie prawos∏awia w Rzeczypospolitej.19 B´dàc osobà Êwieckà Kurbski po-zostawa∏ myÊlicielem prawos∏awnym, a jego korespondencja z Iwanem IV jawisi´ jako Êwiadectwo sporu nie tyle politycznego, co religijno-filozoficznego,obaj adwersarze obwiniali si´ przecie˝ o odst´pstwo od wiary.

XV-XVI w. na Rusi to epoka szczególnie obfitujàca w „spory o wierze”. Ja-ko spór przedstawia si´ cz´sto w literaturze przedmiotu myÊl religijnà Józefaz Wo∏oko∏amska i Nila Sorskiego, choç nowe badania wskazujà na to, ˝e obajmyÊliciele nie traktowali si´ nawzajem jak przeciwnicy.20 Wypada zatem uznaçich dzia∏alnoÊç za dwie strony jednego procesu – rozwoju myÊli religijno-filo-


15 Ta m ˝ e, s. 281-282.16 Ta m ˝ e, s. 281.17 Ta m ˝ e, s. 272.18 Ta m ˝ e, s. 271.19 Zob. M. J a k ó b i e c (red.), Literatura..., s. 119.20 S. W. P i e r i e w i e z e n c e w, Tajny ziemli..., s. 225.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

zoficznej, czy rozwoju monastycyzmu ruskiego, lub te˝, jak chce I. Jazykowa,nazwaç ich dyskusje rozkwitem teologii polemicznej.21

Regu∏a klasztorna starców zawo∏˝aƒskich – uczniów Nila nie mia∏a charak-teru dyscyplinujàcego, pozostawa∏a instrukcjà duchowà dla braterskich wspól-not, podczas gdy Józef z Wo∏oko∏amska zachwala∏ dyscyplin´ ˝ycia wspólnotyw celu naÊladowania ˝ycia samego Chrystusa i Jego Aposto∏ów.22 Ideologia Jó-zefa z Wo∏oko∏amska wkrótce przesta∏a byç jednym z kierunków w myÊli reli-gijnej, uczyniono z niej podstaw´ ideologii KoÊcio∏a prawos∏awnego – na Syno-dzie Moskiewskim 1503 r. stanowisko cenobityczne bronione przez Józefa od-nios∏o zwyci´stwo nad niestia˝atielami Nila Sorskiego, czyli obroƒcami Êcis∏egoubóstwa klasztorów i idei doskonalenia wewn´trznego.23 Na Synodzie Mo-skiewskim uznano funkcj´ spo∏ecznà klasztorów za bardzo wa˝nà dla paƒstwa(i tak by∏o a˝ do Soboru Moskiewskiego w 1917 r.). KoÊció∏ prawos∏awny mia∏byç silny, ale te˝ pos∏uszny wobec w∏adzy cara pochodzàcej z woli Bo˝ej. Tacz´Êç ideologii Józefa z Wo∏oko∏amska wywo∏a∏a szczególny szacunek, jakimGroêny obdarzy∏ myÊliciela, uznajàc go niemal˝e za Êwi´tego.24

Autorytet Êwi´toÊci paƒstwa umacnia∏a zatem myÊl religijno-filozoficznaoraz konkretne posuni´cia w∏adzy Êwieckiej podejmowane wespó∏ z w∏adzàduchownà. Z inicjatywy Iwana IV i metropolity Makarego na soborach 1547i 1549 r. kanonizowano ok. 40 ruskich Êwi´tych.25 Nale˝y zwróciç uwag´ nafakt, ˝e od momentu kanonizacji ksià˝àt Borysa i Gleba – pierwszych Êwi´tychruskich – Êwi´toÊç na Rusi po∏àczono aktem konsekracji z ideami ˝ycia naro-dowego (Cerkiew grecka prawie nie mia∏a Êwi´tych Êwieckich).

Jeszcze na prze∏omie XV i XVI w. nowogrodzki biskup Gennadiusz doko-na∏ pe∏nego przek∏adu wszystkich ksiàg Biblii na j´zyk s∏owiaƒski. Do tego cza-su na Rusi istnia∏ tylko aprakos tj. przek∏ad wybranych fragmentów PismaÂwi´tego.26 W po∏owie XVI stulecia metropolita Makary opublikowa∏ zebraneprzez siebie „Wielkie Minieji Czetji” (czyli czytania na ka˝dy miesiàc), w którewesz∏y ˝ywoty wszystkich czczonych na Rusi Êwi´tych. To dwunastotomowedzie∏o by∏o swego rodzaju podsumowaniem Êwi´toÊci ca∏ej dotychczasowej hi-storii chrzeÊcijaƒstwa narodu ruskiego.27

W tym samym czasie, w po∏owie stulecia, spowiednik Iwana IV z soboruZwiastowania w moskiewskim Kremlu – Sylwester – napisa∏ ksi´g´ „Domo-stroj”, która posiada wielkà wartoÊç jako dokument wiernie odzwierciedlajàcy


21 I. J a z y k o w a, Âwiat ikony. Warszawa 1998, s. 154.22 Zob. T. S p i d l i k, MyÊl rosyjska..., s. 166, 169.23 Zob. t a m ˝ e, s. 171 oraz S. W. P i e r i e w i e z e n c e w, Tajny ziemli..., s. 229.24 T. S p i d l i k, MyÊl rosyjska..., s. 182.25 T. S. G i e o r g i j e w a, Christianstwo i russkaja kultura. Moskwa 2001, s. 78.26 I. J a z y k o w a, Âwiat..., s. 153.27 T. S. G i e o r g i j e w a, Christianstwo..., s. 85.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Êwiatopoglàd i obyczajowoÊç epoki. Jest to bowiem zbiór przepisów szczegó∏oworegulujàcych ˝ycie domowe i rodzinne z perspektywy ruskiego prawos∏awia.28

Na polecenie Iwana Groênego w osadzie Aleksandrowskiej powsta∏ przyudziale doradców cara zbiór kronik „Licewoj Letopisnyj Swod”, w którym zna-laz∏y si´ wszystkie znane na Rusi opowieÊci biblijne, przek∏ady kronik bizantyj-skich, ruskie latopisy, opowieÊci wojenne i historyczne. By∏a to wić swego ro-dzaju encyklopedia dost´pnej wówczas na Rusi Moskiewskiej wiedzy o dzie-jach powszechnych i historii kraju ojczystego.29

W 1551 r. w Moskwie zwo∏ano z inicjatywy Iwana IV i z jego udzia∏em So-bór Stu Rozdzia∏ów (Stog∏aw). Decyzjami Stog∏awu wydano postanowieniao strukturze Cerkwi, o relacjach paƒstwo-koÊció∏, o prawie paƒstwowym, cer-kiewnym i rodzinnym oraz o unifikacji kultu i obrz´dów. W Êwietle decyzji Sto-g∏awu oczywiste jest, ˝e sobór ten umocni∏ Cerkiew czyniàc z niej jednoczeÊniepodpor´ monarchii samodzier˝awnej.30

26 I 1589 r. w moskiewskim soborze ZaÊnićia Bogurodzicy objà∏ tron pa-triarszy pierwszy patriarcha Wszech Rusi Jow. Aktem tym ruski KoÊció∏ pra-wos∏awny otrzyma∏ autokefali´ i pe∏nà niezale˝noÊç od patriarchatu w Kon-stantynopolu.31 Od tego czasu patriarchat moskiewski sta∏ si´ piàtym w historiiprawos∏awia patriarchatem. W tym samym prawdopodobnie czasie ukaza∏a sińowogrodzka „OpowieÊç o bia∏ym k∏obuku”, przedstawiajàca cudownà histo-ri´ bia∏ego k∏obuka ofiarowanego przez Konstantyna papie˝owi SylwestrowiI jako równy koronie cesarskiej symbol w∏adzy duchownej. Gdy Rzym „odpad∏od prawdziwej wiary”, k∏obuk znalaz∏ si´ zrzàdzeniem Bo˝ym w Konstantyno-polu. Patriarcha Konstantynopola zaÊ po proroczym Ênie o upadku Bizancjumodes∏a∏ k∏obuk na RuÊ.32 Jak w przypadku „OpowieÊci o ksià˝´tach w∏odzi-mierskich” tak i tym razem, tyle ˝e w oparciu o fakty33, udowodniono prawaMoskwy do miana „Trzeciego Rzymu”. Bia∏y k∏obuk sta∏ si´ symbolem b∏ogo-s∏awieƒstwa Bo˝ego, jakie uzyska∏a ziemia ruska.

Jeszcze przed oficjalnym utworzeniem patriarchatu moskiewskiego34,w 1564 r. na soborze lokalnym w Moskwie przyj´to postanowienie o prawie donoszenia bia∏ego k∏obuka przez metropolitów ruskich.35


28 Zob. www.hist.msu.ru./ER/Etext/domostr.htm 29 I. J a z y k o w a, Âwiat..., s. 153.30 T. S. G i e o r g i j e w a, Christianstwo..., s. 78-79.31 I. J a z y k o w a, Âwiat..., s. 153.32 M. J a k ó b i e c (red.), Literatura..., s. 97.33 W XIV w. arcybiskup Nowogrodu Wasyl Kalika otrzyma∏ od patriarchy Konstantynopo-

la bia∏e nakrycie g∏owy.34 Oficjalne nadanie autokefalii ruskiemu KoÊcio∏owi prawos∏awnemu mo˝liwe by∏o dzi´ki

nak∏onieniu przez Borysa Godunowa przyby∏ego do Moskwy z wizytà patriarchy Konstanty-nopola – Jeremiasza – do udzielenia Êwićeƒ patriarszych arcybiskupowi Jowowi.

35 S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 255.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Wszystkie wydarzenia historyczne, kulturowe, obyczajowe na Rusi, poczy-najàc przynajmniej od XII w., nabiera∏y z ka˝dym stuleciem coraz g∏´bszegouzasadnienia w myÊli prawos∏awnej. Wydaje si´, ˝e do okresu XV/XVI w. zi-Êci∏y si´ zamiary W∏odzimierza Wielkiego, który chcia∏ stosowaç moralnoÊçchrzeÊcijaƒskà we wszystkich dziedzinach ∏adu spo∏ecznego i politycznego. Jakzauwa˝a T. Spidlik, „nast´pcy W∏odzimierza byli prawdziwymi ksià˝´tamichrzeÊcijaƒskimi, a póêniej w Moskwie «Âwi´ta RuÊ» by∏a rzàdzona przez«prawos∏awnego cara»”36 Symbolem przekszta∏cenia paƒstwa ruskiegow „Âwi´tà RuÊ” sta∏a si´ XVI-wieczna ikona „B∏ogos∏awione wojsko” nazywa-na te˝ „KoÊció∏ wojujàcy”, b´dàca alegorycznym obrazem monarchii ruskieji KoÊcio∏a prawos∏awnego zmierzajàcych razem do niebiaƒskiego Jeruzalem.37

W tym miejscu nasuwa si´ pytanie, co sta∏o si´ ze „Âwi´tà Rusià”w XVII w. po roz∏amie w KoÊciele prawos∏awnym i póêniej w epoce reformPiotra Wielkiego?

Po uporaniu si´ z zamieszkami i obcymi ingerencjami okresu „smuty” orazpo ustabilizowaniu si´ sytuacji na tronie ruskim, zarówno w przekonaniu caraAleksego Michaj∏owicza jak i patriarchy Nikona Moskwa nadal pozostawa∏a„Trzecim Rzymem”. Aby byç przyk∏adem absolutnie „prawej wiary” konieczneby∏o zdaniem w∏adzy Êwieckiej i duchownej przeprowadzenie reformy religij-nej wed∏ug wzorów greckich. W po∏owie XVII stulecia w ruskiej myÊli religij-no-filozoficznej zdecydowanie powtarza si´ przekonanie, ˝e RuÊ jest Nowà Je-rozolimà, a wi´c centrum prawos∏awia.38 Podj´to nawet próby przeniesienia tejidei ze sfery filozoficznej w sfer´ polityki zagranicznej Rusi, co t∏umaczy po-wsta∏a w 1652 r. kronika. W kronice tej bowiem RuÊ nie tylko zosta∏a og∏oszo-na najstarszym paƒstwem majàcym historyczne prawa do terytoriów od Adria-tyku do Oceanu Lodowatego, ale te˝ przedstawiona zosta∏a jako samodzier-˝awne i prawos∏awne paƒstwo stanowiàce praobraz Êwiatowego prawos∏awne-go cesarstwa.39

Mimo ˝e w epok´ imperium wst´powa∏a Rosja jako paƒstwo wewn´trzniepodzielone, idea „Âwi´tej Rusi” nie zosta∏a zapomniana. Faktycznie, od dru-giej po∏owy XVII stulecia temat Êwi´toÊci przygas∏ w rosyjskiej myÊli religijno--filozoficznej. Pierwsza po∏owa XVIII w. potwierdza oddalenie si´ Rosji odidei Êwi´toÊci ca∏kowitym brakiem aktów kanonizacji Êwi´tych w KoÊciele pra-wos∏awnym.

Tym niemniej nie nale˝y chyba postrzegaç tego okresu w dziejach Rosji ja-ko bezpowrotnego zatracenia idea∏u „Âwi´tej Rusi” pod wp∏ywem reformPiotra I.


36 T. S p i d l i k, MyÊl rosyjska..., s. 181.37 S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 285.38 Tam˝e, s. 308.39 Tam˝e, s. 407.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

2. O Piotrze Wielkim – inaczej

Panowanie Piotra Wielkiego oceniane jest przez wielu historyków jako po-czàtek zupe∏nie nowej, antytradycjonalistycznej, szeroko otwartej na wp∏ywyzachodnie epoki, wyznaczajàcej w dziejach Rosji wygodny podzia∏ na starà pa-triarchalnà RuÊ i nowo˝ytnà dob´ popiotrowà. Tymczasem wypada zastanowiçsi´, czy s∏ynne zsekularyzowanie przez cara rosyjskiej kultury mia∏o rzeczywi-Êcie swoje reperkusje w ˝yciu religijnym Rosji i jej sztuce sakralnej.

Obejmujàc rzàdy zasta∏ Piotr I niezwykle trudnà sytuacjà religijnà w paƒ-stwie. Za panowania jego ojca Aleksego Michaj∏owicza dosz∏o do roz∏amu re-ligijnego nie tylko w ∏onie KoÊcio∏a prawos∏awnego, ale w ca∏ym spo∏eczeƒ-stwie rosyjskim. Skutki reformy cerkiewnej, która mia∏a przywróciç presti˝ Ro-sji w prawos∏awnym chrzeÊcijaƒstwie, okaza∏y si´ dla niej tragiczne. Miliony doniedawna prawowiernych, a teraz niewiernych raskolników wykl´tych przezsobór 1666 r., na którym zatwierdzono reform´ cerkiewnà, stan´∏y w obroniestarych praktyk religijnych powo∏ujàc si´ na trudne do odparcia argumenty –czy niewiernymi byli tak˝e przodkowie post´pujàcy wed∏ug postanowieƒ Sobo-ru Stu Rozdzia∏ów?, czy mo˝na byç prawos∏awnym naÊladujàc Greków, którzy„zdradzili” KoÊció∏ we Florencji?, czy poprawianie ksiàg wed∏ug zachodnicht∏umaczeƒ, a nie orygina∏ów greckich na pewno jest poprawianiem?40

W ˝yciu spo∏eczno-religijnym cesarstwa zapanowa∏ chaos. Pog∏´bia∏o gopowstawanie sekt, z których cz´Êç rodzi∏a si´ w ∏onie staroobrz´dowców (po-powcy, bezpopowcy, lipowcy), jak i poza nimi (duchoborcy, mo∏okanie, ch∏yÊci,bieguni).41 Zam´t powsta∏y po schizmie powodowa∏ os∏abienie pozycji KoÊcio-∏a, co zapewne niepokoi∏o wychowanego w tradycjach prawos∏awnych PiotraWielkiego. Przynajmniej od panowania Iwana IV Groênego KoÊció∏ prawo-s∏awny silnie zrós∏ si´ ze strukturami paƒstwa, sta∏ si´ gwarantem paƒstwowo-Êci, car by∏ przecie˝ pomazaƒcem Bo˝ym.42 Mimo ˝e wychowa∏ si´ Piotr w ro-dzinie, która podda∏a si´ ju˝ wp∏ywom zachodu (strój, meble, ksià˝ki), by∏ wie-rzàcy (Êpiewa∏ w cerkwi, przestrzega∏ postów, jako imperator nakaza∏ podda-nym chodziç w niedziel´ do cerkwi i przyst´powaç do spowiedzi na Êwi´to Pas-chy)43, niewàtpliwie te˝ wyniós∏ z domu przekonanie o nieodzownoÊci wspó∏ist-nienia paƒstwa rosyjskiego i KoÊcio∏a prawos∏awnego. Wystarczy wspomnieç,˝e za panowania jego dziadka Micha∏a Romanowa patriarchà Moskiewskimi Wszech Rusi by∏ ojciec monarchy, czyli pradziadek Piotra I, obaj podpisywalidokumenty paƒstwowe u˝ywajàc tytu∏ów wielkich gosudarów.44


40 Zob. A. S i n i a w s k i j, Iwan-Durak..., s. 357, S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli...,s. 358-360.

41 Wi´cej o sektach zob. A. S i n i a w s k i j, Iwan-Durak..., s. 313-455.42 Zob. N. M. N i k o l s k i j, Istorija russkoj cerkwi. Moskwa 1988, rozdz. Krizis fieodalnoj

cerkwi i moskowskaja centralizacja.43 T. S. G i e o r g i j e w a, Christianstwo..., s. 110, 116.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Czy móg∏ zatem walczyç Piotr Wielki z wyznaniem, co zdajà si´ sugerowaçniektórzy badacze konstatujàc, ˝e doprowadzi∏ on do upaƒstwowienia KoÊcio-∏a prawos∏awnego? Dowodem sekularyzacji Cerkwi jest dla wielu powstaniew 1721 r. z polecenia cara tzw. Âwiàtobliwego Synodu, który po∏o˝y∏ kres wy-borom patriarchy a˝ do 1917 r. Posiedzenia Synodu, obecnoÊç na nich obe-rprokuratora – urz´dnika paƒstwowego, zatwierdzanie wszelkich spraw Ko-Êcio∏a jedynie za zgodà w∏adzy Êwieckiej jawi si´ jako uzale˝nienie Cerkwi odstruktur paƒstwa. Tymczasem utworzenie Âwiàtobliwego Synodu mo˝na rozpa-trywaç jako kolejne wydarzenie w wielowiekowej historii Êcierania si´ w∏adzyÊwieckiej z w∏adzà duchownà na Rusi i w Rosji, przy czym, co podkreÊliç nale-˝y, ta pierwsza zawsze dominowa∏a nad drugà.45

Po Êmierci patriarchy Hadriana Piotr sprzeciwi∏ si´ wyborom nowego pa-triarchy (od Iwana IV poczynajàc do cara nale˝a∏ przywilej wybierania i za-twierdzania patriarchów i metropolitów). Jednak z decyzjà o utworzeniu Kole-gium Duchownego nazywanego Âwiàtobliwym Synodem czeka∏ 20 lat.46 Wbrewobiegowym opiniom ustanowienie Âwiàtobliwego Synodu nie spowodowa∏ozmniejszenia wp∏ywu Cerkwi na spo∏eczeƒstwo.47 Wkrótce po utworzeniu Ko-legium Teofan Prokopowicz opublikowa∏ z polecenia cara „Regulamin du-chowny” zawierajàcy m.in. omówienie przyczyn, jakie kierowa∏y monarchàprzy podejmowaniu tej decyzji. Stwierdzajàc, ˝e cia∏o kolegialne jest lepsze ni˝zarzàd jednoosobowy, bo unika si´ buntów, do jakich doprowadzi∏y decyzjejednej osoby, ustawodawca wskazywa∏ cel zasadniczy – likwidacj´ raskolnic-twa.48 Kolegium Duchowne mia∏o te˝ energiczne wziàç si´ za wykorzenienieprzesàdów i herezji. Ârodkiem prowadzàcym do osiàgni´cia powy˝szych celówmia∏y byç m.in. dost´pne i mo˝liwie popularne ksià˝ki traktujàce o dogmatachwiary, kazania i pisma Ojców KoÊcio∏a. Biskupów zobowiàzano do zak∏adaniaseminariów duchownych.49

PrzeÊladowania staroobrz´dowców za panowania Piotra zel˝a∏y. Mimo pod-j´tych przedsi´wzi´ç zmierzajàcych do redukcji raskolnictwa liczba starowier-ców powi´ksza∏a si´, do czego przyczyni∏y si´ zachodnie fascynacje i reformycara, za które w Êrodowiskach staroobrz´dowych nazywano go Antychrystem.Pami´taç trzeba jednak, ˝e reformy Piotrowe nie by∏y jakimÊ wybrykiem eks-


44 Tam˝e, s. 93.45 Wszelkie konflikty paƒstwo-koÊció∏ koƒczy∏y si´ zazwyczaj wymierzeniem kary przez ko-

ronowanà g∏ow´ np. uduszenie z polecenia Iwana Groênego metropolity Filipa, który oÊmie-li∏ si´ wystàpiç przeciwko opryczninie; zes∏anie patriarchy Nikona przez Aleksego Michaj∏owi-cza za prób´ wywy˝szenia w∏adzy duchownej ponad w∏adz´ Êwieckà. Zob. N. M. N i k o l s k i j,Istorija... oraz L. B a z y l o w, Historia Rosji. Warszawa 1983, s. 199-200.

46 W. S e r c z y k, Piotr I Wielki. Wroc∏aw 1973, s. 197-198.47 Te n ˝ e, Kultura rosyjska XVIII wieku, Wroc∏aw 1984, s. 55.48 Te n ˝ e, Piotr I..., s. 197.49 Tam˝e.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

trawaganckiego monarchy, lecz by∏y wczeÊniej uwarunkowane rozwojem Rusi– wp∏ywami polskimi i szwedzkimi w okresie „smuty”, nap∏ywem mody, przed-miotów zbytku i kultury europejskiej, którym podda∏ si´ dwór i arystokracjarosyjska za panowania pierwszych Romanowów.50 Równie˝ brutalny sposóbwprowadzania i egzekwowania reform przez cara nie ró˝ni∏ si´ od apodyktycz-noÊci innych monarchów Rosji – „dzia∏ania Piotra by∏y zwiàzane z tradycjàbezapelacyjnych rozstrzygni´ç”51.

Dokonywane przez Piotra zmiany mia∏y wprowadziç imperium rosyjskie naliczàce si´ miejsce na arenie mi´dzynarodowej, nie oznacza∏o to jednak zerwa-nia z rodzimà tradycjà. Jak zauwa˝a J. Meyendorff, reforma Cerkwi dokonanaprzez Piotra przynios∏a efekty dopiero w okresie popiotrowym, „kiedy rosyj-skie prawos∏awie osiàgn´∏o wi´cej autentycznych zwyci´stw w sk∏adaniu chrze-Êcijaƒskiego Êwiadectwa wobec wiernych i Êwiata ni˝ w poprzednich dwu wie-kach swego istnienia”52. Okres bezpoÊrednio nast´pujàcy po reformach Piotro-wych autor nazywa za G. Florowskim „zachodnià niewolà teologii prawos∏aw-nej”, ale gdy zachodni sposób myÊlenia i zachodnia metodologia zosta∏y „prze-trawione”, rosyjskie szko∏y teologiczne wyda∏y przed koƒcem XIX stuleciadzie∏a historyczne i patrystyczne najwy˝szej klasy.53 Nie mo˝na te˝ zapomnieço odrodzonym w XIX w. ruchu tzw. starców, dzi´ki którym w licznych eremachrozkwit∏a teologiczna myÊl prawos∏awna, a ich dzia∏alnoÊç kaznodziejska przy-czyni∏a si´ do wzrostu pobo˝noÊci spo∏eczeƒstwa rosyjskiego.54 Konkluzj´ J.Meyendorffa potwierdza te˝ proste zestawienie – w okresie patriarchatu Cer-kiew mia∏a tylko 20 eparchii i ok. 20 biskupów, zaÊ okres synodalny przyniós∏jej 60 eparchii i ponad 100 biskupów, nie mówiàc ju˝ o sieci szkolnictwa du-chowego.55

OczywiÊcie zadanie likwidacji raskolnictwa postawione przez Piotra I by∏oniemo˝liwe do wykonania, rzucona w 1666 r. na staroobrz´dowców anatemazosta∏a zdj´ta dopiero na soborze w 1978 r., co nie znaczy∏o, ˝e wewn´trznypodzia∏ spo∏eczeƒstwa przesta∏ istnieç. Mo˝na sobie tylko wyobraziç, jak g∏´-boki musia∏ byç kryzys Cerkwi, gdy Piotr I obejmowa∏ rzàdy.

Nie mia∏ zatem Piotr Wielki na celu poni˝enia KoÊcio∏a prawos∏awnego, jaksàdzi wielu historyków, nie mia∏ te˝ zamiaru sprowadzaç tradycji rosyjskiej naca∏kowicie inny tor. Nie stawia∏ sobie bowiem monarcha zadania zburzeniaÊredniowiecznej kultury i zastàpienia jej nowà, ca∏kowicie Êwieckà kulturà.56


50 Te n ˝ e, Kultura rosyjska..., s. 43.51 Tam˝e, s. 44.52 J. M e y e n d o r f f, PowszechnoÊç Êwiadectwa a to˝samoÊç KoÊcio∏a lokalnego w prawos∏a-

wiu rosyjskim (988-1988). W: Teologia i kultura duchowa Starej Rusi, Red. H. H r y n i e w i c z, J.S. G a j e k. Lublin 1993, s. 301.

53 Tam˝e.54 N. Z e r n o v, Wschodnie chrzeÊcijaƒstwo. Warszawa 1967, s. 146-147.55 T. S. G i e o r g i j e w a , Christianstwo...., s. 115-116.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

By∏ w∏adcà pragmatycznym, tym niemniej wiele jego dzia∏aƒ nie mia∏o jedyniepraktycznego wymiaru. Ustanowi∏ pierwsze odznaczenia paƒstwowe: w 1698 r.odznaczenie Aposto∏a Andrzeja za zas∏ugi w walkach zbrojnych, w 1714 orderÊw. Katarzyny, którym nagradzano kobiety za dzia∏alnoÊç charytatywnà,w 1725 odznaczenie Êw. Aleksandra Newskiego za zas∏ugi na wojnie i w czasiepokoju.57 Piotrowi zawdzićza Moskwa swój herb – wizerunek Êw. JerzegoZwyci´zcy. Mimo ˝e jeêdziec z mieczem lub w∏ócznià by∏ popularny w rosyj-skiej heraldyce co najmniej od XV w. nie oznacza∏ on wcale Êwi´tego wojowni-ka. We w∏asnorćznej notatce datowanej na lata 1710. Piotr zdecydowa∏, ˝e odtej pory b´dzie to w∏aÊnie Êw. Jerzy pokonujàcy smoka.58

Po zdobyciu twierdzy Azow w 1696 r. car poleci∏ sporzàdzenie nowego wize-runku maryjnego – Matki Bo˝ej Azowskiej – ikony, która wyra˝a∏a równocze-Ênie apoteoz´ w∏adzy carskiej. Faktycznie, wyda∏ Piotr równie˝ ukazy represjo-nujàce tych, którzy rozg∏aszali wieÊci o cudach czynionych przez ikony. Ukazyte skutecznie ukróca∏y pobo˝noÊç ludu, ale trzeba przyznaç, ˝e w ogromnejwi´kszoÊci przypadków pobo˝noÊç ta oparta by∏a na przesàdach i zabobonach,z którymi car zdecydowanie walczy∏.59 Nie mia∏a ona nic wspólnego z zanosze-niem modlitw przed cudowne oblicza, zw∏aszcza Bogurodzicy. Piotr, jak naka-zywa∏a tradycja, w przeddzieƒ bitwy pod Po∏tawà w 1709 r. modli∏ si´ przed wi-zerunkiem Matki Bo˝ej Kazaƒskiej, b´dàcej palladium rodziny Romanowów.W 1710 r. na jego polecenie Kazaƒska Bogurodzica zasta∏a przeniesiona doniedawno wzniesionego Sankt-Petersburga.60 Notabene sama nazwa Sankt-Pe-tersburg ujawnia∏a pretensj´ nowej stolicy do Êwi´toÊci (gród Êw. Piotra, TrzeciRzym). W Petersburgu wprowadzony by∏ te˝ ostentacyjnie kult Aposto∏ówPiotra i Paw∏a, im poÊwićona zosta∏a g∏ówna Êwiàtynia miasta – Sobór Pietro-paw∏owski, którego ikonostas powsta∏ na zamówienie i pod nadzorem samegomonarchy.61

Faktem jest, ˝e budowane w Petersburgu cerkwie i klasztory by∏y niekano-niczne. Przej´ty z Bizancjum typ Êwiàtyni kopu∏owej na planie „krzy˝a wpisa-nego” z absydami od wschodu obowiàzywa∏ na Rusi od momentu przyjćiachrzeÊcijaƒstwa i mimo wielu lokalnych odmian by∏ niepodzielnie panujàcymi rygorystycznie przestrzeganym kanonem.62 Zak∏adajàc nowà stolic´ Piotr ze-


56 W. S e r c z y k, Kultura rosyjska..., s. 43.57 T. S. G i e o r i j e w a, Christianstwo..., s. 116.58 S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 147-148.59 Zob. G. K o b r z e n i e c k a - S i k o r s k a, Ikona, kult, polityka. Rosyjskie ikony maryjne od

drugiej po∏owy XVII wieku. Olsztyn 2000, s. 53, 55, 123, 124.60 S. W. P i e r i e w i e z i e n c e w, Tajny ziemli..., s. 352.61 A. I, Z o t o w, Russkoje iskusstwo s driewnich wriemion do nacza∏a XX wieka. Moskwa

1971, s. 122.62 A. K u c i ƒ s k a, Architektura cerkiewna Rosji czasów Piotrowych. Mi´dzy Wschodem a Za-

chodem. Warszawa 1998, mps, s. 30-34.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

rwa∏ z kanonem, ale nie znaczy∏o to, ˝e chcia∏ tym samym zwalczaç tradycj´,czy zadaç kolejny cios KoÊcio∏owi prawos∏awnemu. Petersburg majàcy byçz za∏o˝enia nowoczesnym europejskim portem (wzorowanym na Amsterda-mie), mia∏ mieç równie˝ nowoczesnà europejskà architektur´ sakralnà. Trady-cyjna pi´ciokopu∏owa cerkiew wyglàda∏aby tu obco. Ponadto pami´taç trzeba,˝e architektami pó∏nocnej stolicy byli cudzoziemcy, nie majàcy poj´cia o kano-nach budownictwa sakralnego w Rosji. Cerkwie niekanoniczne powsta∏y tylkow Petersburgu, a analogiczna do petersburskiej architektura nie powsta∏a ni-gdzie, nawet w miastach zak∏adanych w czasach Piotra na prowincji. Nie wyda-no ˝adnych zarzàdzeƒ dotyczàcych architektury cerkiewnej, zw∏aszcza takich,które nakazywa∏yby budowaç w Rosji Êwiàtynie nowego typu. Jest to o tyledziwne, ˝e car wprowadza∏ dekretami zmiany z o wiele bardziej b∏ahych powo-dów. W starej stolicy w czasie Piotrowego panowania wybudowano du˝o wi´-cej nowych Êwiàtyƒ ni˝ w Petersburgu i wszystkie one nie odbiega∏y od tradycjiprawos∏awnej.63 „Antycerkiewna” polityka Piotra Wielkiego nie znalaz∏a od-dêwi´ku w architekturze sakralnej.

Nie nale˝y zatem twierdziç, ˝e Piotr I walczy∏ z wyznaniem, które zarównoprzed epokà Piotra, jak i po niej decydowa∏o o charakterze kultury rosyjskiej.Relacje paƒstwo-koÊció∏ na Rusi i w Rosji z ka˝dym stuleciem zmierza∏y do co-raz mocniejszego oparcia paƒstwowoÊci na wyznaniu i sile KoÊcio∏a prawo-s∏awnego, cz´sto przejmowanej w dos∏ownym znaczeniu przez paƒstwo od Ko-Êcio∏a (np. sekularyzacja dóbr cerkiewnych za Katarzyny II, wykorzystanie du-chowieƒstwa do przeprowadzenia reformy szkolnej 1803 r., opracowaniew epoce Miko∏ajowskiej „Zbioru praw imperium rosyjskiego”, którego artyku∏42 ostatecznie odda∏ Cerkiew pod kuratel´ paƒstwa). Stàd m.in. cz´ste zarzutywysuwane pod adresem Cerkwi o jej nadmiernym podporzàdkowaniu w∏adzyÊwieckiej. Jak zauwa˝a T. Spidlik, zanim si´ osàdzi fakty, trzeba zdaç sobiespraw´ z tego, co do nich doprowadzi∏o.64 Przez stulecia budowano na Rusii w Rosji miejscowà odmian´ cudownej „symfonii bizantyjskiej”, w której paƒ-stwo mia∏o funkcjonowaç w oparciu o KoÊció∏. To z idei symfonii zrodzi∏a si´wiara w „Âwi´tà RuÊ” rzàdzonà przez prawos∏awnego cara.65

Piotr by∏ carem prawos∏awnym, choç nie zawsze akceptowanym przez Êro-dowiska prawos∏awne, np. gdy kaza∏ przetapiaç dzwony cerkiewne na dzia∏a,by dozbroiç armi´ w wojnie pó∏nocnej (a przecie˝ odwróci∏ niekorzystny w niejdla Rosji bieg wydarzeƒ), czy gdy podczas hulanek utworzy∏ szyderczà instytu-cj´ o nazwie „Najbardziej Pijany Sobór”. Oburzano si´ na te wybryki cara, mi-mo ˝e nie zdawano sobie do koƒca sprawy, i˝ nie z KoÊcio∏a prawos∏awnego


63 Tam˝e.64 T. S p i d l i k, MyÊl rosyjska..., s. 179.65 Tam˝e, s. 179-181.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

oÊmieli∏ si´ drwiç monarcha; obiektem jego szyderstwa by∏a struktura i obycza-je panujàce w KoÊciele rzymsko-katolickim od dawna obwinianym za „odstà-pienie od prawdziwej wiary”.66

Panowanie Piotra Wielkiego nada∏o zatem tempa nieuniknionym, rozpo-cz´tym wczeÊniej przemianom. Interesujàcy jest tak˝e fakt, ˝e jak na monar-ch´, który mia∏ zerwaç z rosyjskimi tradycjami, Piotr w∏aÊciwie przychylnieoceniany by∏ przez rodzimych myÊlicieli i badaczy kultury minionych stuleci.W XVIII w. budzi∏ podziw, choç w∏aÊciwie wiek XIX zaowocowa∏ myÊlà kry-tycznà, która dokonania cara widzia∏a w szerszym kontekÊcie historycznym.Rzecz znamienna, jak zauwa˝a K. Chojnicka, ˝e w XIX-wiecznej myÊli na pal-cach jednej r´ki mo˝na policzyç zdeklarowanych i bezwzgl´dnych przeciwni-ków Piotra.67 Wrogo pisa∏ o nim Iwan Kiriejewski nazywajàc cara „bezkrytycz-nym chwalcà i krzewicielem niemczyzny”.68 Nie znaczy to wcale, ˝e negatywnystosunek do Piotra I by∏ charakterystyczny dla Êrodowisk s∏owianofilskich.Aleksy Chomiakow – g∏ówny teolog s∏owianofilów, mimo zarzutu zbytniejgwa∏townoÊci w przeprowadzaniu reform doceni∏ dzia∏ania cara. Jego zdaniemnajbardziej donios∏ym nast´pstwem reform Piotra by∏ rozwój dzia∏alnoÊci inte-lektualnej – „niema∏à przys∏ug´ wyÊwiadczy∏ nam Piotr zaznajamiajàc nas z na-ukami i ˝yciem umys∏owym Zachodu”69.

Dla przedstawicieli obozu okcydentalistów by∏ Piotr I ucieleÊnieniem geniu-szu, ale poza osàdami pe∏nymi entuzjazmu i egzaltacji jak w wypowiedzi Wis-sariona Bieliƒskiego: „Dla mnie Piotr Wielki to moja filozofia, moja religia,moje objawienie we wszystkim”70, trafnie zauwa˝yli oni, ˝e poprzez zbli˝enieRosji do uniwersalnych wzorców europejskich pozwoli∏ Piotr odczuç jej swojànarodowà to˝samoÊç i okreÊliç w∏asne miejsce w Europie.

Otwierajàc Rosj´ na Zachód car po∏o˝y∏ kres polityce izolacjonizmu kultu-rowego. Polityk´ t´ podtrzymywa∏a propagowana od czasu upadku Konstanty-nopola koncepcja „Moskwa – Trzeci Rzym”, która czyni∏a z Rosji ostatni ba-stion prawos∏awia.

W 1690 r. patriarcha Joachim tu˝ przed swojà Êmiercià zwróci∏ si´ dodwóch panujàcych wówczas carów – Iwana i m∏odego Piotra – z napomnie-niem, by „Cerkiew Êwi´tà jak matk´ traktowali (...), w niczym nie naruszalitradycji, strzegli dawnej obyczajowoÊci, a przede wszystkim nie utrzymywaliprzyjaznych stosunków z ∏acinnikami, luteranami, kalwinami – wrogami Bo-


66 W. S e r c z y k, Piotr I..., s. 44.67 K. C h o j n i c k a, Osoba i dzie∏o Piotra Wielkiego w XIX-wiecznych sporach doktrynalnych

o miejsce i przysz∏oÊç Rosji w Europie. Kraków 1988, s. 8.68 A. Wa l i c k i, W kr´gu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego s∏owiano-

filstwa, Warszawa 1964, s. 115.69 Cyt. za K. C h o j n i c k a, Osoba i dzie∏o..., s. 114.70 Tam˝e, s. 84.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

˝ymi”.71 Piotr warunków tych nie spe∏ni∏ – dawne obyczaje i tak uleg∏y zmia-nie, kontakty z innowiercami by∏y nieuchronne – w 1702 r. car ostatecznieotworzy∏ granice Rosji dla cudzoziemców. W ca∏ej Europie og∏oszony zosta∏jego manifest wzywajàcy cudzoziemców do osiedlania si´ w Rosji, aby Rosja-nie mogli uczyç si´ od nich wszelkiego rzemios∏a. Car gwarantowa∏ im bez-pieczny wjazd do kraju i swobod´ wyznania.72 Te liberalne posuni´cia niezdestabilizowa∏y prawos∏awnego mocarstwa bardziej ni˝ wewn´trzna schi-zma. Dzi´ki tolerancji wyznaniowej Piotra i jego reformatorskim dzia∏aniommo˝liwa by∏a twórcza synteza Wschodu i Zachodu, a jak si´ w kolejnych stu-leciach okaza∏o, mo˝liwy by∏ te˝ rozkwit prawos∏awia.

Zatem epok´ reformatorskiej dzia∏alnoÊci Piotra I nale˝y raczej postrzegaçjako okres odejÊcia od staromoskiewskiego idea∏u Êwi´toÊci Rusi, wrogo prze-cie˝ nastawionej do Êwiata ∏acinników, w kierunku nowego idea∏u Êwi´toÊciRosji, otwartej nie tylko na Wschód, ale i na Zachód. Kwesti´ t´ podsumowujeA. Walicki, zauwa˝ajàc: „(...) reformy Piotra udowodni∏y, ˝e cesarstwo rosyj-skie czyli Trzeci Rzym nie jest jedynie Wschodem, jest Êwiatem zdolnymwch∏aniaç, asymilowaç i twórczo przetwarzaç wartoÊci cywilizacji zachodniej.W ten sposób idea Rosji jako «Trzeciego Rzymu» odrzucona w wersji staromo-skiewskiej nabra∏a nowej treÊci. Dzi´ki reformom Piotra Rosja zdoby∏a mo˝li-woÊç spe∏nienia tej roli bez odwracania si´ od Zachodu.”73 Dopiero druga po-∏owa XIX w. da∏a tego dowody w rozwoju kultury Rosji i jej myÊli religijno-fi-lozoficznej.

ààÑÑÖÖüü ««ëëÇÇüüííééââ êêììëëàà»» àà êêÖÖîîééêêååÄÄííééêêëëääÄÄüü ÑÑÖÖüüííÖÖããúúççééëëííúúèèÖÖííêêÄÄ ÇÇÖÖããààääééÉÉéé

êêÂÂÁÁ˛̨ÏÏÂÂ

Ç ÔÂ‰ÎÓÊÂÌÌÓÈ ÒÚ‡Ú¸Â ‡ÒÒÏ‡ÚË‚‡˛ÚÒfl ‰‚‡ Ò‚flÁ‡ÌÌ˚ı ‰Û„ Ò ‰Û„ÓÏ‚ÓÔÓÒ‡: 1/ Ó ‚ÓÁÌËÍÌÓ‚ÂÌËË Ë ÙÛÌÍˆËÓÌËÓ‚‡ÌËË Ì‡ ÔÓÚflÊÂÌËË ‚ÂÍÓ‚ Ë‰ÂË«ë‚flÚÓÈ êÛÒË»,

2/ Ó ÂÙÓÏ‡ÚÓÒÍÓÈ ‰ÂflÚÂÎ¸ÌÓÒÚË èÂÚ‡ ÇÂÎËÍÓ„Ó Ë ÂÂ ‚ÎËflÌËË Ì‡ÔÂ‰ÒÚ‡‚ÎÂÌËÂ Ó Ò‚flÚÓÒÚË êÛÒË Ë êÓÒÒËË..

èÓÌflÚËÂ Ò‚flÚÓÒÚË ‚˚‡·‡Ú˚‚‡ÎÓÒ¸ Ì‡ êÛÒË Ì‡ÏÌÓ„Ó ‡Ì¸¯Â ÔÓfl‚ÎÂÌËfl Ò‡ÏÓÈË‰ÂË «ë‚flÚÓÈ êÛÒË», ‡ ÒÔÓÒÓ·ÒÚ‚Ó‚‡ÎÓ ˝ÚÓÏÛ ÛÔÓ˜ÂÌËÂ ıËÒÚË‡ÌÒÚ‚‡ Ë ‡Á‚ËÚËÂÂÎË„ËÓÁÌÓÈ ÔËÒ¸ÏÂÌÌÓÒÚË XI – XII ‚‚., ‡ Á‡ÚÂÏ ÏÓÌ„ÓÎÓ-Ú‡Ú‡ÒÍÓÂ Ë„Ó, ÍÓÚÓÓÂÔÓÒÎÛÊËÎÓ ÒÚËÏÛÎÓÏ ‰Îfl Ó·ÌÓ‚ÎÂÌËfl Ô‡‚ÓÈ ‚Â˚ Ë ÔÂ‚‡˘ÂÌËfl ÂÂ ‚ „Î‡‚ÌÛ˛


71 Oczerki russkoj kultury XVIII wieka. Red. A. D m i t r i e w i c z. T. 2. Moskwa 1987, tomII, s. 356.

72 W. S e r c z y k, Piotr I..., s. 40.73 A. Wa l i c k i, W kr´gu..., s. 223.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ÒÓÒÚ‡‚Îfl˛˘Û˛ Ó·˘ÂÒÚ‚ÂÌÌÓÈ Ë‰ÂÓÎÓ„ËË. ÇÓÁÌËÍÌÓ‚ÂÌËÂ ÚÂÓËË «åÓÒÍ‚˚ –íÂÚ¸Â„Ó êËÏ‡» ‚ XV-XVI ‚‚. ,Í‡Í Ò‡ÏÓ„Ó flÍÓ„Ó ÔÓfl‚ÎÂÌËfl Ë‰ÂË Ò‚flÚÓÒÚË êÛÒË,·˚ÎÓ ÂÁÛÎ¸Ú‡ÚÓÏ ÏÌÓ„Ëı ËÒÚÓË˜ÂÒÍËı Ù‡ÍÚÓÓ‚, ‚ ÚÓÏ ˜ËÒÎÂ: ÓÍÓÌ˜‡ÚÂÎ¸ÌÓ„ÓÒ‚ÂÊÂÌËfl Ë„‡, ÔËÒÚÛÔÎÂÌËfl äÓÌÒÚ‡ÌÚËÌÓÔÓÎfl Í îÎÓÂÌÚËÈÒÍÓÈ ÛÌËË, ÛÔ‡‰Í‡ÇËÁ‡ÌÚËË, ÓÙÓÏÎÂÌËfl Ë ÔËÓ·ÂÚÂÌËfl ÌÂÁ‡‚ËÒËÏÓÒÚË ÏÓÒÍÓ‚ÒÍÓ„Ó Ô‡ÚË‡ı‡Ú‡.

Ç ÒÚ‡Ú¸Â ÍÓÌÒÚ‡ÚËÛÂÚÒfl Ù‡ÍÚ, ˜ÚÓ Ë‰Âfl Ò‚flÚÓÒÚË êÛÒË ÔÓÒÛ˘ÂÒÚ‚Ó‚‡Î‡ ‚Ó˜ÂÂ‰Ì˚ı ˝ÔÓı‡ı, ‚Ó-ÔÂ‚˚ı, ÌÂÒÏÓÚfl Ì‡ ‡ÒÍÓÎ ÌÂ ÚÓÎ¸ÍÓ ‚ êÛÒÒÍÓÈè‡‚ÓÒÎ‡‚ÌÓÈ ñÂÍ‚Ë, ÌÓ Ë ‚ Ó·˘ÂÛÒÒÍÓÏ ÒÓÁÌ‡ÌËË, ‚Ó-‚ÚÓ˚ı, ‚ÓÔÂÍËÂÙÓÏ‡Ï èÂÚ‡ I. Ç ÒÚ‡Ú¸Â ÒÚ‡‚ËÚÒfl ÚÂÁËÒ, ˜ÚÓ ÂÙÓÏ‡ÚÓÒÍ‡fl ‰ÂflÚÂÎ¸ÌÓÒÚ¸èÂÚ‡ ÇÂÎËÍÓ„Ó Ú‡ÌÒÙÓÏËÓ‚‡Î‡ ÒÚ‡ÓÏÓÒÍÓ‚ÒÍÛ˛ Ë‰Â˛ «ë‚flÚÓÈ êÛÒË» ‚ÌÓ‚Û˛ Ë‰Â˛ «ë‚flÚÓÈ êÓÒÒËË», ÓÚÍ˚ÚÓÈ ÌÂ ÚÓÎ¸ÍÓ Ì‡ ÇÓÒÚÓÍ, ÌÓ Ë Ì‡ á‡Ô‡‰.à‰Âfl «ë‚flÚÓÈ êÓÒÒËË» ÔÂÚÓ‚ÒÍÓ„Ó ÔÂËÓ‰‡ ‰‡Î‡ ÎÛ˜¯ËÂ ÔÎÓ‰˚ ‚Ó ‚ÚÓÓÈÔÓÎÓ‚ËÌÂ XIX ‚.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




Eugeniusz Sakowicz

PRYNCYPIA DIALOGU KOÂCIO¸A KATOLICKIEGOZ RELIGIAMI DALEKIEGO WSCHODU I INDII




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. STANIS¸AW PIECH

KSI¢˚A DIECEZJI POLSKICH – DOKTORZY TEOLOGII UNIWERSYTETU WIEDE¡SKIEGO

W OKRESIE NIEWOLI NARODOWEJ

W roku 1772 pod ber∏o Habsburgów dosta∏a si´ po∏udniowa cz´Êç Rzeczy-pospolitej Polskiej, którà nazwano Królestwem Galicji i Lodomerii. W cesar-stwie austriackim katolicyzm, podobnie jak w Polsce stanowi∏ religi´ panujàcà.KoÊçió∏ rzymsko-katolicki nie by∏ tam jednak silny, poniewa˝ ju˝ za panowaniaMarii Teresy istotnie ograniczono jego uprawnienia. Reforma stosunków paƒ-stwo – KoÊció∏, teoretycznie nakreÊlona przez bp. Miko∏aja Hontheima1 zosta-∏a konsekwentnie zrealizowana przez cesarza Józefa II w wytworzonym przezniego systemie polityczno-koÊcielnym, nazwanym od jego imienia józefini-zmem. System ten, wyros∏y na gruncie OÊwiecenia ca∏kowicie podporzàdkowa∏KoÊció∏ paƒstwu, które odtàd samowolnie regulowa∏o stosunki koÊcielnew granicach przez przez siebie zakreÊlanych, mocà w∏asnego prawa, nie liczàcsi´ wcale ze Stolicà Apostolskà i prawem kanonicznym. Paƒstwo, niezale˝nieod w∏adzy koÊcielnej dokona∏o reformy wychowania i wykszta∏cenia ducho-wieƒstwa, reorganizacji koÊcielnej struktury terytorialnej, ograniczy∏o wieleprzejawów ˝ycia i kultu religijnego, znios∏o klasztory zakonów kontemplacyj-nych. Przeprowadzi∏o sekularyzacj´ cz´Êci majàtków koÊcielnych i zreformo-wa∏o system finansowania instytucji koÊcielnych tworzàc Fundusz Religijny.

Gruntowna reforma studiów teologicznych przeprowadzona przez FranzaStephana Rautenstraucha, dziekana Wydzia∏u Teologicznego UniwersytetuWiedeƒskiego, znacznie ogranicza∏a scholastyk´. Powi´ksza∏a natomiast za-kres studium Pisma Êwi´tego, patrologii i historii KoÊcio∏a. Wprowadzi∏a teo-logi´ pastoralnà jako samodzielnà dyscyplin´ wraz z çwiczeniami z homiletykii katechetyki. Postanowiono, ˝e studium teologiczne b´dzie mia∏o charakteruniwersytecki. Reformy te przyczyni∏y si´ do rozwoju nauki i podniesienia po-ziomu wykszta∏cenia. Wadà natomiast tej reorganizacji by∏o przyj´cie zasady


1 Justinus Fe b r o n i u s [Nikolaus von Hontheim]. De statu Ecclesiae et de legitima potesta-te Romani Pontificis liber singularis ad reuniendos dissidentes in religione christiana compositus.Frankfurt 1763.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wychowania m∏odzie˝y duchownej na lojalnych urz´dników polityczno-ko-Êcielnego systemu paƒstwowego2. Celowi temu s∏u˝y∏y tak˝e obowiàzujàcew uczelniach teologicznych nakazane przez rzàd podrćzniki pisane w duchufebronianizmu i józefinizmu.

Do Wiednia – na studia

Najbardziej skutecznà metodà osiàgnićia takiej formacji kleru mia∏o byçwychowywanie wybranych, zdolniejszych alumnów w duchu józefinizmu, pa-triotyzmu austriackiego i ca∏kowitej lojalnoÊci wobec rzàdu w specjalnie utwo-rzonych w Wiedniu instytutach i wykszta∏cenie ich na Wydziale Teologicznym,wiodàcego w monarchii Uniwersytetu Wiedeƒskiego. Wykszta∏ceni tam ksi´˝astanowili kadr´ przysz∏ych biskupów, kanoników kapitu∏ katedralnych, wy˝-szych urz´dników koÊcielnych, profesorów uniwersytetów i seminariów du-chownych, a tak˝e katechetów i nauczycieli gimnazjalnych, którzy mieli formo-waç paƒstwowo-koÊcielne postawy ogó∏u duchowieƒstwa i wiernych3. WieluspoÊród nich legitymowa∏o si´ dyplomem doktora uzyskanym na WydzialeTeologicznym Almae Matris Rudolphinae.

W roku 1802 cesarz Franciszek II otworzy∏ Wiedeƒski Cesarsko-KrólewskiKonwikt Miejski (Wiener k. k. Stadtconvict), którego prowadzenie powierzy∏pijarom4. W konwikcie wychowywa∏a si´ cz´Êç alumnów Ksià˝ćo-Arcybisku-piego Seminarium Duchownego (Das führsterzbischöfliche Klerikalseminar)w Wiedniu i klerycy z innych ∏aciƒskich diecezji cesarstwa, szczególnie z archi-diecezji o∏omunieckiej i diecezji galicyjskich5. Konwikt mieÊci∏ si´ przy Univer-sitatsplatz 750. Dzia∏a∏ do 1848 roku.

Cesarz Franciszek Józef I w roku 1851 otworzy∏ w Wiedniu Greckokatolic-kie Centralne Seminarium (Das griechisch- katholische Zentralseminar inWien) dla wybranych alumnów obrzàdku greckokatolickiego ze wszystkichdiecezji monarchii. Zak∏ad rozpoczà∏ swojà dzia∏alnoÊç z poczàtkiem rokuakademickiego 1852/53. Seminarium dzia∏a∏o przy ul. Schönlaterngasse 10. Pootwarciu nowego gmachu uniwersytetu i wyprowadzeniu si´ tam poszczegól-

KS. STANIS¸AW PIECH [2]100

2 S. G r o d z i s k i, Historia ustroju spo∏eczno-politycznego Galicji 1772-1848. Wroc∏aw-Kraków1971, s. 111-123; B. Ku m o r, Ustrój KoÊcio∏a katolickiego w zaborze austriackim (1772-1815). W:Historia KoÊcio∏a w Polsce. Red. B. Ku m o r, Z. O b e r t y ƒ s k i. T. 2, cz. 1, Poznaƒ-Warszawa1979, s. 278-280, 285-287; T. Â l i w a, KoÊció∏ greckokatolicki w zaborze austriackim (1772-1815),tam˝e, s. 288-289, 295; H. We r e s z y c k i, Historia Austrii. Wroc∏aw 1986, s. 144-145, 149-151.

3 S. P i e c h, M∏odzie˝ galicyjska w wiedeƒskich zak∏adach teologicznych (1772-1914). Ana-lecta Cracoviensia. T. 32: 2000, s. 353-364.

4 H. Z s c h o k k e, Die theologischen Studien und Anstalten der katholischen Kirche in Oster-reich. Wien – Leipzig 1894, s. 527-528, 1033-1034.

5 A. Wa p p l e r, Geschichte der theologischen Facultät der k. k. Universität zu Wien. Wien1884, s. 223-224; H. Z s c h o k k e, dz. cyt., s. 528.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nych fakultetów zosta∏o przeniesione do budynków przy Universitätsplatz 1.Greckokatolickie Seminarium Centralne zosta∏o rozwiàzane w 1893 roku6.

W pierwszej po∏owie XIX wieku pod wp∏ywem duchownych i Êwieckich sku-pionych wokó∏ Êw. HIemensa Hofbauera nastàpi∏o odrodzenie religijne w Au-strii. W kr´gu oddzia∏ywania Êw. Klemensa pozostawa∏ Jakub Frint (1766-1834),proboszcz dworu cesarskiego, póêniejszy biskup diecezji Sankt Pölten, który dà-˝y∏ do utworzenia w Wiedniu specjalnego zak∏adu naukowego dla ksi´˝y zewszystkich diecezji monarchii, w którym w duchu odrodzenia religijnego i prze-zwyci´˝enia józefinizmu wykszta∏ci∏aby si´ elita duchowieƒstwa, przyszli odno-wiciele i reformatorzy ˝ycia koÊcielnego i religijnego wielonarodowego paƒstwaHabsburgów. Na skutek zabiegów Frinta cesarz Franciszek I utworzy∏ w roku1816 elitarny Wy˝szy Instytut Naukowy dla Ksi´˝y Diecezjalnych u Êw. Augusty-na w Wiedniu (Das k. und k. höhere Bildungsanstalt für Weltpriester zum hl.Augustin in Wien). Instytut zosta∏ umieszczony w skazanym na wymarcie klasz-torze augustianów bosych przy koÊciele Êw. Augustyna (Augustinerstrasse 7),stàd nazywano go „Augustineum”7. Przez pierwsze 10 lat, a˝ do obj´cia pos∏ugibiskupiej w diecezji Sankt Pölten, Frint sam kierowa∏ instytutem. W uznaniu je-go zas∏ug na polu wykszta∏cenia i wychowania duchowieƒstwa monarchii naddu-najskiej, zak∏ad ten przeszed∏ do historii jako „Frintaneum”.

Do instytutu przyjmowani byli z regu∏y ksi´˝a, którzy studia teologicznew seminariach duchownych ukoƒczyli z wynikiem celujàcym i nie przekroczyli30 roku ˝ycia. Wielu ksi´˝y po ukoƒczeniu Konwiktu, a póêniej Greckokatolic-kiego Seminarium Centralnego, kszta∏ci∏o si´ nadal w „Augustineum”. Rzad-ko przyjmowano kleryków ostatnich lat studiów seminaryjnych8.

Celem naukowym „Frintaneum” by∏o uzyskanie przez studentów stopniadoktorskiego przynajmniej po trzech latach studiów. Ksi´˝a, majàcy ju˝ukoƒczone studia teologiczne, zwykle nie ucz´szczali na podstawowe stu-dium teologii w Uniwersytecie Wiedeƒskim. Niejednokrotnie jednak s∏u-chali wyk∏adów, które uwa˝ali za potrzebne do pomyÊlnego z∏o˝enia egza-minów doktorskich. Wielu ucz´szcza∏o na zaj´cia z dyscyplin, które ichszczególnie interesowa∏y. Pozostawali tak˝e w kontaktach z profesoramiprzedmiotów, z zakresu których pisali swoje dysertacje9. W roku 1914 insty-

101[3]

6 H. Z s c h o k k e, Die theologischen Studien..., s. 550-556.7 E. H o s p, Zwischen Aufklärung und katholischer Reform. Wien 1961, s. 69-71, 81; F. L o -

i d l, Das Augustiner-Kloster bei der Wiener Hofburg. Wien 1948, s. 25-26; A. Wa p p l e r, Ge-schichte..., s. 224-225.

8 WÊród duchowieƒstwa wiedeƒskiego ksi´˝a z „Augustineum” wyró˝niali si´ sutannàprzepasanà jasnoniebieskim jedwabnym pasem. Do tego stroju nale˝a∏ tak˝e d∏ugi obcis∏yczarny p∏aszcz i kapelusz z trójkàtnie wywini´tym rondem. H. Z s c h o k k e, Die theologischenStudien..., s. 575.

9 E. H o s p, Zwischen Aufklärung..., s. 71, 73-75; H. Z s c h o k k e, Die theologischen Stu-dien..., s. 575-576; W. G o l d e n i t s, Das höhere Priester-Bildungs-Institut fur Weltpriester zum

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

tut zosta∏ przeniesiony na Habsburgergasse 7. Dzia∏a∏ do koƒca roku akade-mickiego 1918/191910.

Marzeniem – doktorat

Uwieƒczenie studiów doktoratem teologii by∏o marzeniem niejednego stu-denta Konwiktu Miejskiego czy Greckokatolickiego Centralnego SeminariumDuchownego. We „Frintaneum” bowiem, jak ju˝ wspomniano osiàgnićie tegostopnia by∏o wprost obowiàzkiem11. W ciàgu lat warunki uzyskiwania stopniadoktora na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wiednskiego ulega∏y znacz-nym zmianom. Ros∏y wymagania stawiane doktorantom. Rozporzàdzenie Na-dwornej Komisji z dnia 3 paêdziernika 1774 roku nakazywa∏o ubiegajàcym sió ten stopieƒ z∏o˝yç tzw. corollarium z ca∏oÊci teologii albo przed∏o˝yç wydanàdrukiem „ma∏à rozpraw´” naukowà12. Trzy lata poêniej rozporzàdzeniami ce-sarskimi z 30 sierpnia i 15 wrzeÊnia 1777 roku ustanowiono nowe wymaganiado osiàgnićia stopnia doktora teologii. Kandydat winien by∏ przedstawiç „ma-∏à rozpraw´” i z∏o˝yç cztery egzaminy z hermeneutyki biblijnej; teologii do-gmatycznej i polemicznej; teologii moralnej i pastoralnej oraz z historii Ko-Êcio∏a i prawa kanonicznego. Nast´pnie odbywa∏ publicznà dysput´ (obron´)50 tez z wybranych dyscyplin teologicznych13. „Ma∏a rozprawa”, czyli dysertacjamia∏a byç samodzielnie napisanà pracà naukowà, aprobowanà przez dyrektorastudiów. Rozprawa mog∏a byç drukowana, ale najcz´Êciej sk∏adano jà w r´ko-pisie, zapewne ze wzgl´du na koszty druku.

Rygoroza i dysertacja

Na poczàtku XIX stulecia kandydat ubiegajàcy si´ o doktorat winien by∏wykazaç si´ przed dziekanem Wydzia∏u ukoƒczeniem czteroletnich studióww charakterze s∏uchacza zwyczajnego z wynikiem dobrym i poddaç si´ czteremegzaminom Êcis∏ym, zwanym rygorozami. Studenci wykazujàcy si´ ocenami ce-lujàcymi mogli ju˝ na czwartym roku nauki otrzymaç pozwolenie sk∏adania eg-zaminu Êcis∏ego. Kandydaci, którzy ukoƒczyli studia teologiczne w ustawowozorganizowanym diecezjalnym lub zakonnym zak∏adzie naukowym mogli pouprzedniej immatrykulacji byç dopuszczeni do tych egzaminów i w konsekwen-


hl. Augustin in Wien oder oder „Das Frintaneum” bzw. „Das Augustineum”. Wien 1969, s. 49-54,57-60. [Diss. Mschr. Fakultätsbibliothek für katholische Theologie an der Universität Wien.].

10 E. H o s p, Zwischen Aufklärung..., s. 81.11 S. P i e c h, Ksi´˝a diecezjalni z Galicji i Âlàska Cieszyƒskiego doktorzy teologii Uniwersytetu

Wieƒskiego 1809-1918. Analecta Cracoviensia. T. 35: 2003, s. 362-377.12 R. K i n k, Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien. Wien 1854. T. 2, s. 57513 Ta m ˝ e, t. 2, s. 582.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

cji uzyskania stopnia doktorskiego. Warunkiem by∏o przyj´cie na studia napodstawie uznawanego w paƒstwie Êwiadectwa dojrza∏oÊci. Rozporzàdzenie toumo˝liwia∏o zdobywanie doktoratu wielu ksi´˝om, którzy rozpocz´li lub ju˝ukoƒczyli studia w seminariach duchownych.

Rygoroza obejmowa∏y cztery grupy dyscyplin teologicznych: studium biblij-ne Starego i Nowego Testamentu wraz z j´zykami wschodnimi; dogmatyk´ogólnà i szczegó∏owà; teologi´ moralnà i pastoralnà oraz histori´ KoÊcio∏ai prawo kanoniczne. Rygorozum ze studium biblijnego ze wzgl´du na bogac-two materia∏u mog∏o byç podzielone na dwa egzaminy: jeden ze Starego i dru-gi z Nowego Testamentu, co niejednokrotnie praktykowano14.

Od roku akad. 1894/95 nie wymagano w czasie tego rygorozum zdawania j´-zyków orientalnych. Warunkiem jednak dopuszczenia do rygorozum biblijnegoby∏o wys∏uchanie z dobrym wynikiem wyk∏adów o dialektach semickich (syryj-sko-chaldejskim i arabskim) oraz wy˝szej egzegezy (z tekstu oryginalnego)Starego i Nowego Testamentu przynajmniej przez jedno pó∏rocze. EgzaminyÊcis∏e mo˝na by∏o zdawaç w dowolnej kolejnoÊci, ale wszystkie nale˝a∏o sk∏a-daç na tym samym wydziale. Wychowankowie „Augustineum” mogli jednakkontynuowaç w Uniwersytecie Wiedeƒskim egzaminy rozpocz´te na innym fa-kultecie teologicznym15. Ka˝dy egzamin trwa∏ dwie godziny. W czasie rygoro-zów egzaminatorzy winni byli unikaç zarówno zbyt wielkiej ∏agodnoÊci, jaki przesadnej surowoÊci. Zalecano im „post´powaç z surowoÊcià dobrze zrozu-mianà, poruszaç nie tylko kwestie sporne, lecz przede wszystkim doctrinamplanam i ius planum”16. Egzaminy sk∏adano w j´zyku ∏aciƒskim, poniewa˝ w ta-kim odbywa∏o si´ nauczanie. Wyjàtek stanowi∏a jedynie teologia pastoralnawyk∏adana w j´zyku niemieckim.

Egzamin odbywa∏ si´ w obecnoÊci dziekana i czterech egzaminatorów,wÊród których byli dwaj profesorzy odnoÊnych przedmiotów. Dwóch pozosta-∏ych wyznacza∏ dziekan. Od roku 1850 w sk∏ad zespo∏u egzaminacyjnego obokprofesorów danych dyscyplin wchodzili dwaj komisarze wyznaczani przez arcy-biskupa wiedeƒskiego spoÊród profesorów lub doktorów teologii wzgl´dnieprawa kanonicznego. Praktyk´ t´ potwierdzi∏ w roku 1855 konkordat zawarty

103[5]

14 Universtätsarchiv Wien (UAW), Th 39, Manuale agendorum et scitu necessariorum prodecano Facultatis Theologie conscriptum a Benedicto Wenceslao Strahl... cuisdem Facultatisp. t. Decano. Anno 1808, p. 5, rkps; Sammlung der für die österreichischen Universitäten giltigenGesetze und Verordnungen redigirt von F. Schweickhardt. Wien 1885, Nr. 215; A. Wa p p l e r,Geschichte der Theologischen Fakultät der k. k. Universität zu Wien. Wien 1884, S. 271.

15 Sammlung..., Nr 215; Zbiór ustaw uniwersyteckich, które uczniowie c. k. Uniwersytetówotrzymujà przy immatrykulacji z dodaniem niektórych innych ustaw i przepisów dla m∏odzie˝yuniwersyteckiej potrzebnych. Kraków 1900, s. 156-158.

16 Sammlung, Nr. 215; Zbiór ustaw uniwersyteckich, które uczniowie c. k. Uniwersytetówotrzymujà przy immatrykulacji z dodaniem niektórych ustaw i przepisów uzupe∏niajàcych. Kra-ków 1889 s. 71.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

pomi´dzy Stolicà Apostolskà a Austrià. Komisarze biskupi równie˝ posiadaliprawo egzaminowania.

Po wys∏uchaniu wszystkich odpowiedzi kandydata komisja pod przewodnic-twem dziekana podejmowa∏a uchwa∏´ o przyjćiu lub odrzuceniu rygorozumi okreÊla∏a jego ocen´ ogólnà. W razie niepomyÊlnego wyniku kandydat niemóg∏ byç dopuszczony do ˝adnego dalszego egzaminu Êcis∏ego. Istnia∏a jednakmo˝liwoÊç po up∏ywie trzech miesićy ponowienia rygorozum. Je˝eli i tym ra-zem nie zosta∏ aprobowany móg∏ jeszcze po raz trzeci zdawaç ten sam egza-min, ale dopiero po up∏ywie jednego roku. W wypadku trzeciej reprobacji kan-dydat traci∏ na zawsze mo˝noÊç uzyskania doktoratu na jakimkolwiek wydzialeteologicznym na terenie paƒstwa austriackiego17.

Po z∏o˝eniu egzaminów Êcis∏ych kandydat winien by∏ przed∏o˝yç rozprawńaukowà (dysertacj´) napisanà w j´zyku ∏aciƒskim. Dysertacja mia∏a byç sa-modzielnà pracà w obj´toÊci 8-12 arkuszy ukazujàcà w pe∏niejszym Êwietle ró˝-ne niezbyt jeszcze wyjaÊnione zagadnienia naukowe18. Zwykle by∏y to jednakkompilacje z ró˝nych dzie∏. Praca ta mog∏a byç drukowana, ale najcz´Êciejprzedk∏adano jà w r´kopisie, co utrzyma∏o si´ do 1900 roku.

Publiczna dysputa

Po przyjćiu dysertacji przez dziekana doktorant publicznie broni∏ 50 tezwybranych z obowiàzkowych przedmiotów teologicznych19. Tezy te by∏y druko-wane w formacie ksià˝kowym, oprawne w ozdobne twarde p∏ócienne ok∏adki,cz´sto wyt∏aczane z∏otem. Tytu∏ ich najcz´Êciej rozpoczyna∏ si´ od s∏ów: Thesese disciplinis theologicis..., albo Theses ex universa theologia...20.

Warto przypomnieç pe∏ne brzmienie przynajmniej kilku tytu∏ów tych ksià-˝eczek:

Positiones e disciplinis theologicis quas in C. R. Universitate Viennensi pro su-premis in theologia honoribus consequendis defendet Michael Korczyƒski, presby-ter Dioeceseos Premisliensis et C. R. Convictus alumnus. Mense Augusto die 18MDCCCIX21.

Theses e disciplinis theologicis quas in Caesareo-Regia Scientiarum Universita-te Vindobonensi pro obtinendo academico gradu defendet Valentinus Kostkowicze Caes. Reg. Educationis Presbyterorum ad S. Augustinum Sublimiori Instituto


17 Sammlung, Nr 215; Zbiór ustaw uniwersyteckich [...] przepisów dla m∏odzie˝y uniwersytec-kiej potrzebnych, s. 159-160, H. Z c h o k k e, Die theologischen Studien..., s. 107-110.

18 Zbiór ustaw... dla m∏odzie˝y uniwersyteckiej, s, 157-160; A. Wa p p l e r, Geschichte..., s.273, 327-328.

19 Sammlung, Nr. 215; A. Wa p p l e r, Geschichte..., s. 273-274, 228. 20 UA Wien, Th 82-87, Theses ex univ. theologia (1809-1872). 21 UA Wien, Th 82, nr 1.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

dioeceseos Tynecensis in Regno Galiciae et Lodomeriae presbyter. Die 5 mensisJuli MDCCCXXI22.

Adserta e disciplinis theologicis quae in Caesareo-Regia Scientiarum Universi-tate Vindobonensi pro obtinendo academico gradu defendet Ignatius Penka e Ca-es. Reg. Educationis Presbyterorum ad S. Augustinum Sublim. Instituto archidio-ecesis Leopolitanae rit. lat. presbyter. Die V Mensis Februarii MDCCCXXIV23.

Theses ex universa theologia, quas in Caesareo-Regia antiquissima ac celeber-rima Scientiarum Universitate Vindobonensi pro obtinendo doctoris in ss. theolo-gia gradu academico publice defendendas suscepit Spiridion Litwinowicz archi-dioecesis ruthenorum unitorum Leopoliensis presbyter, Caesareo-Regii Sublimio-ris Presbyterorum Educationis Instituti ad S. Augustinum commembrum die 18mensis Martii MDCCCXLI24.

Theses ex universa theologia, quas in Caesareo-Regia antiquissima ac celeber-rima Scientiarum Universitate Vindobonensi praemissis quatuor tentaminibus ri-gorosis pro gradu academico doctoris in ss. theologia obtinendo publice defenden-das suscepit Gabriel Kry˝anowskij presbyter gr. cath. archidioeceseos Leopolita-nae, ac in Graeco-Catholicorum Seminario Centrali Vindobonensi studiorumpraefectus. Die 2 Martii Anno Domini MDCCCLXV25.

Tezy by∏y dedykowane biskupowi diecezji doktoranta. Zawiera∏y praktycz-nie 54-59 zagadnieƒ po 6-7 z ka˝dej dyscypliny wed∏ug nast´pujàcej kolejnoÊci:historia koÊcielna, prawo kanoniczne, archeologia biblijna, „hermeneutica sa-cra”, introdukcja do ksiàg Starego i osobno do Nowego Testamentu, teologiadogmatyczna, moralna, pastoralna i od roku 1859 fundamentalna. Wszystkietezy by∏y sformu∏owane w j´zyku ∏aciƒskim. Wyjàtek stanowi∏a teologia paster-ska wyk∏adana w j´zyku niemieckim26.

Po pomyÊlnym wyniku trwajàcej dwie godziny publicznej obronie wy˝ej wy-mienionych tez kandydat sk∏ada∏ wyznanie wiary przed kanclerzem Wydzia∏u,po czym nast´powa∏a promocja na stopieƒ doktora teologii. Nowo promowanydoktor otrzymywa∏ pergaminowy dyplom z du˝à piecz´cià uniwersyteckà. Po re-organizacji Uniwersytetu w roku 1873 zrezygnowano z dysputy na korzyÊç ob-szerniejszej dysertacji27. Pozosta∏e warunki pozosta∏y bez zmian a˝ do 1903 roku.

W dniu 8 kwietnia 1903 roku znowelizowano dotychczasowe postanowieniaprawne. Przedmiotem jednego z trzech obowiàzujàcych odtàd ustnych egzami-nów Êcis∏ych by∏a zawsze dogmatyka ogólna i szczegó∏owa wraz z apologetykà.Rozprawa w r´kopisie lub wydrukowana, obejmujàca co najmniej trzy arkusze

105[7]

22 UA Wien, Th 82, nr 17.23 UA Wien, Th 82, nr 24. 24 UA Wien, Th 84, nr 10.25 UA Wien. Th 87.26 UA Wien, Th 82-87.27 A. Wa p p l e r, Geschichte..., s. 328-329, 359-360.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

druku, mia∏a byç owocem badaƒ naukowych na dowolny temat z zakresu jed-nej z trzech nast´pujàcych grup przedmiotów: studium biblijne, historia Ko-Êcio∏a i prawo kanoniczne, teologia moralna i pastoralna. Teologia fundamen-talna i dogmatyczna by∏y zawsze zastrze˝one dla egzaminu ustnego. Temat dy-sertacji zatwierdza∏ dziekan wydzia∏u w porozumieniu z profesorami odno-Ênych przedmiotów. Rozprawa winna by∏a ukazaç obznajomienie kandydataz ca∏à grupà przedmiotów, z której by∏ wybrany lub przynajmniej z g∏ównà dys-cyplinà tej grupy. Przed∏o˝onà rozpraw´ dziekan przydziela∏ dwom recenzen-tom spoÊród grona profesorskiego dla zbadania jej wartoÊci naukowej. Przed-stawiali oni na piÊmie recenzj´ pracy kolegium profesorskiemu, które orzeka∏oo dopuszczeniu kandydata do rygorozów. Odrzucenie rozprawy pociàga∏o zasobà takie same skutki jak reprobacja przy egzaminie Êcis∏ym. Nie wymaganoz∏o˝enia rygorozum z grupy przedmiotów, z zakresu których by∏a napisana dy-sertacja. Kandydat sk∏ada∏, wi´c odtàd tylko trzy ustne egzaminy Êcis∏e28. Popublicznej obronie odbywa∏a si´ uroczysta promocja.

Promowani

W okresie niewoli narodowej na Wydziale Teologicznym Almae Matris Ru-dolphinae dyplom doktora uzyska∏o 124 ksi´˝y katolickich diecezji polskichwszystkich trzech obrzàdków: ∏aciƒskiego, greckiego i ormiaƒskiego. WÊródnich obok najliczniejszej grupy ksi´˝y z Trintaneum znajdowali si´ tak˝e wy-chowankowie pozosta∏ych dwóch zak∏adów teologicznych, a nawet spoza tychzak∏adów. Warto zwrociç uwag´, ˝e w owym czasie w Uniwersytecie Wiedeƒ-skim promocj´ na doktora teologii otrzyma∏o dwóch ksi´˝y nie b´dàcych na-wet poddanymi austriackimi, lecz rosyjskimi (Waclaw Gieryszewski z diecezjip∏ockiej i Józef Szurek z diecezji lubelskiej).

W zamieszczonej poni˝ej tabeli zestawiono wszystkich ksi´˝y diecezji pol-skich, których dat´ promocji uda∏o si´ odnaleêç w dokumentach przechowywa-nych w Archiwum Uniwersytetu Wiedeƒskiego. W wykazie zaznaczono przy-nale˝noÊç diecezjalnà, dat´ promocji, tytu∏ dysertacji, je˝eli tylko uda∏o si´ goustaliç29 oraz stanowisko i zak∏ad teologiczny, w którym przebywali w okresiestudiów doktoranckich.


28 Die österreichischen Universitätsgesetze herausgegeben von L. B e c k v o n M a n n a g e t -t a, C. v o n K e l l e. Wien 1906, nr 61; Zbiór najwa˝niejszych przepisów uniwersyteckich, zesta-wi∏ K. K u m a n i e c k i. Kraków 1913, s. 204-211.

29 Dysertacje zachowa∏y si´ dopiero od 1831 roku. WczeÊniejsze zagin´∏y.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Ksi´˝a diecezji polskich doktoryzowani w Uniwersytecie Wiedeƒskim 1809-1918(Uk∏ad chronologiczny wed∏ug dat promocji)

107[9]

Lp. Nazwisko Data Tytu∏ Przynale˝noÊç Stanowiskoi imi´ promocji dysertacji diecezjalna w czasie promocji

1. Korczyƒski 22 sierpnia ? przemyska prezbiter, Micha∏ 1809 obrzàdku Konwikt

∏aciƒskiego Miejski2. Szymaƒski 15 grudnia De cognitione veri Dei che∏mska prezbiter

Pawe∏ 1809 non ex ratione sed obrzàdkurevelatione greckiego

3. Barwiƒski 31 sierpnia ? lwowska prezbiterMarcin 1810 obrzàdku

greckiego4. Ankwicz 31 sierpnia ? tarnowska ? ?

Andrzej* 18105. Ânigurski 25 paêdzier- ? przemyska wikariusz w koÊ-

Jan nika 1811 obrzàdku ciele Êw. Barbarygreckiego w Wiedniu

6. Jarina 21 sierpnia ? przemyska doktor filozofii (30 Józef 1813 obrzàdku lipca 1813), prefekt

greckiego c.k. Konwiktu Miej-skiego w Wiedniu

7. Krynicki 11 grudnia ? przemyska klerykOnufry 1815 obrzàdku

greckiego8. Tyƒski 8 czerwca ? ? prezbiter

Aleksander 18199. Jachimowicz 29 lipca ? lwowska prezbiter

Grzegorz 1819 obrzàdku Augustineumgreckiego

10. Harasy- 7 grudnia ? lwowska prezbiter, kanonikmowicz Jan 1819 obrzàdku kapitu∏y katedralnej

greckiego11. Goydan 12 lutego ? lwowska prezbiter

Demetriusz 1821 obrzàdku Augustineum∏aciƒskiego

12. Kostkowicz 10 lipca De processione Spiritus tyniecka prezbiter, Walenty 1821 Sancti a patre et filio Augustineum

13. Penka 21 lutego Historia inquisitionis et lwowska prezbiter,Ignacy 1824 iudicium super eam (?) obrzàdku Augustineum

∏aciƒskiego14. Barusiewicz 18 sierpnia ? lwowska prezbiter

Jan 1824 obrzàdku Augustineumgreckiego

15. Schindler 26 kwietnia De multitudine martyrum lwowska prezbiterJan 1825 in primitiva Ecclesia obrzàdku Chrzciciel ∏aciƒskiego

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01



16. Tyczyƒski 18 kwietnia ? przemyska prezbiterSebastian 1826 obrzàdku

∏aciƒskiego17. ¸uczakowski 7 lipca 1828 Historia reformationis lwowska prezbiter

Eliasz obrzàdku Augustineumgreckiego

18. Stosak 7 lipca 1828 De ultimo religionis lwowska prezbiterFerdynand christiana principio obrzàdku Augustineum

cognoscendi ∏aciƒskiego19. Manastyrski 10 listopada ? lwowska prezbiter

Antoni 1829 obrzàdku Augustineum∏aciƒskiego

20. Balzar Franci- 7 grudnia De theologia dogmatica tarnowska prezbiterszek Wac∏aw 11832 scholastica Augustineum

21. Sosnowski 18 listopada De notis vere Ecclesiae tarnowska prezbiterGodziemba 1833 AugustineumFeliks

22. Dziubasik Jan 6 sierpnia Dissertatio polemico- tarnowska prezbiterChrzciciel 1835 dogmatica ad vindican- Augustineum

dam s. Joannis Chry-sostomi ex ipsis operibus

ejusdem orthodoxiam contra Eisenschmidii

criminationes23. Kucharski 9 kwietnia Regulae hermeneutica lwowska prezbiter,

Jan 1836 observandae in exponen- obrzàdku Augustineum, Ewangelista dis locis propheticis ∏aciƒskiego profesor Studium

Messiam spectantibus. Biblijnego StaregoTestamentu i j´zy-ków orientalnychw UniwersytecieLwowskim

24. Ga∏ecki 26 czerwca Doctrina religioso- tarnowska prezbiter, Antoni 1837 moralis a Christo revelata Augustineum

ea est, qua in magisterio, petro-apostolico

numquam morituro qua talis continetur

25. Ginilewicz 5 marca Super merita s. Athanasii przemyska prezbiter, Grzegorz 1839 in Ecclesiam Christi. obrzàdku Augustineum

greckiego26. Donigiewicz 2 paêdzier- Sacramentum lwowska prezbiter, doktor

Antoni nika 1840 confirmationis obrzàdku prawa kanonicznego,ormiaƒskiego profesor nauki reli-

gii i pedagogiki w c.k. Liceum w Czer-niowcach

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

109[11]


27. Litwinowicz 6 kwietnia Romanorum pontificum lwowska prezbiter, Spiridion 1841 a labe haereseos, nec non obrzàdku Augustineum

errorum falso ac semper greckiegoimpactorum vindiciae

28. Figwer Józef 25 stycznia De sancti Basilii Magni tarnowska prezbiter, 1842 vita et Ecclesia aevi ejus Augustineum

29. Peltz 30 stycznia De angelis bonis, (ss. 96) lwowska prezbiter, Franciszek 1844 obrzàdku Augustineum Borgiasz ∏aciƒskiego

30. Grzegorzek 6 sierpnia De peccato originali, tarnowska prezbiter, Wojciech 1845 (ss. 122) Augustineum

31. Jurkowski 6 sierpnia De juramento, (ss. 67) lwowska prezbiter, Ludwik 1846 obrzàdku Augustineum

∏aciƒskiego32. Staroniewicz 22 lipca 1848 ? przemyska prezbiter, prof.

Jan obrzàdku supplens nauki reli-∏aciƒskiego gii w Uniwersytecie

Jagielloƒskim33. Kornicki 28 listopada De duellis, (ss. 150) lwowska prezbiter, Augusti-

Ignacy Loyo- 1848 obrzàdku neum, kaznodzieja la, Celestyn ∏aciƒskiego dla narodowoÊci pol-

skiej w koÊciele Êw.Ruprechta

34. Sembrato- 7 czerwca De justificatione secun- przemyska prezbiter, wicz 11850 dum doctrinam s. obrzàdku AugustineumJózef Apostoli Pauli, (ss. 90) greckiego

35. Gwiazdoƒ 5 sierpnia De natura et indole tarnowska prezbiter, Wawrzyniec 1850 impedimentorum matri- Augustineum

monii nec non de potestate eadem statuendi, (ss. 110)

36. Paszyƒski 17 lipca 1851 Dissertatio inauguralis przemyska prezbiter, Juliusz patristico-dogmatica obrzàdku Augustineum

super apologiam primam ∏aciƒskiegos. Justini martyris

37. Schindler 1 lutego 1853 De supremo ethicae lwowska prezbiter, Aleksander principio, (ss. 95). obrzàdku Augustineum

∏aciƒskiego38. Mazurkiewicz 14 listopada De indulgentiis cum przemyska prezbiter,

Jan 1853 speciali respectu ad s. obrzàdku AugustineumThomae Aquinatis ∏aciƒskiegotheoriam, (ss. 66)

39. Rusinowski 6 lipca 1855 Theoria restitutionis, tarnowska prezbiter, Oswald (ss. 98) Augustineum

40. Delkiewicz 3 sierpnia De vita ac operibus s. przemyska prezbiter, Józef 1855 Hyppolyti episcopi ac obrzàdku Augustineum

martyris portuensis, greckiego(ss. 67)

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01



41. Szediwy 5 sierpnia ? przemyska prezbiter, Edward 1856 obrzàdku Augustineum

∏aciƒskiego42. Chrzanowski 31 lipca 1857 Christologia s. Cyrylli lwowska prezbiter,

Ignacy Hierosolimitani, (ss. 64) obrzàdku Augustineum ∏aciƒskiego

43. Turley 28 paêdzier- Vera de conscientia tarnowska prezbiter, Jan Bo˝y nika 1859 probabili principia Augustineum

respectu ad opiniones adversariorum habito,

exhibeantur et demonstrentur, (ss. 78)

44. Watzka 16 marca ? tarnowska prezbiter, Józef 1860 Augustineum

45. Lipka 1 marca Polonorum conversio, tarnowska prezbiter, Marcin 1864 (ss. 83) Augustineum

46. Krzy˝anowski 14 marca 1865 De indissolubilitate lwowska prezbiter, wikariusz Gabriel matrimonii, (ss. 185) obrzàdku w koÊciele Êw. Barba-

greckiego ry w Wiedniu47. Glazer 20 lipca De catechesibus s. Cyrilli. przemyska prezbiter,

Jakub 1866 Hierosolymitani habito obrzàdku Augustineumrespectu inter pretationis ∏aciƒskiegosacrarum litterarum a s. Cyrillo adhabitate, nec non notitiae liturgiae

antiquissimae ibi obviae, (ss. 100)

48. Mielnicki 22 marca De priscis liturgiis graecis lwowska prezbiter, Józef 1867 et orientalibus, (ss. 142). obrzàdku Augustineum

greckiego49. Nikorowicz 1 sierpnia B. M. Bessarionis przemyska prezbiter

Julian 1868 Nicaeni cardinalis sanctae obrzàdkuRomanae Ecclesiae greckiego

patriarchae Constantino-politani vita et scripta

50. Wis∏ocki 10 grudnia De emolumentis et tarnowska prezbiter, Apolinary 1869 detrimentis expeditionum Augustineum

cruciatarum, (ss. 44)51. Kasprzak 11 marca De regiminis ecclesiastici tarnowska prezbiter,

Józef 1870 forma, (ss. 129) Augustineum52. Pe∏esz 10 maja 1870 De vita scriptis et actis przemyska prezbiter, prefekt

Julian sancti Cypriani obrzàdku studiów w Grecko-Carthaginensis, (ss. 290) greckiego katolickim Semina-

rium Centralnymw Wiedniu

53. Krzysiak 18 lipca 1871 De indole sacrificiorum tarnowska prezbiter, Jan Antiqui Foederis sym- Augustineum

bolica et tipica, (ss. 85)

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

111[13]


54. Mazurkiewicz 28 lipca 1871 De pelagianismo, (ss. 48). lwowska prezbiter, Józef obrzàdku Augustineum

∏aciƒskiego55. Lenkiewicz 24 lipca 1873 De prophetis Hebraeorum lwowska prezbiter,

Zygmunt in genere, (ss. 71) obrzàdku Augustineum ∏aciƒskiego

56. Góralik 17 marca Vindiciae authentiae tarnowska prezbiter, Alojzy 1875 epistolarum pastoralum Augustineum

S. Pauli Apostoli, (ss. 168)57. Maciejowski 1 grudnia De infallibilitate Romani tarnowska prezbiter,

Ignacy 1875 Pontificis, (ss. 98) Augustineum58. Ludkiewicz 13 lipca 1876 De prophetismo Hebra- przemyska prezbiter, ojciec

Micha∏ eorum et de eius relatione obrzàdku duchowny i profesorad artem manteian greckiego teologii pastoralnej

ethnicorum, (ss. 130). w GreckokatolickimSeminarium Duchow-nym w PrzemyÊlu

59. Bartoszewski 23 listopada De infallibilitate Romani lwowska prezbiter, katecheta Jan 1877 Pontificis, (ss. 254). obrzàdku w Szkole Realnej we

greckiego Lwowie60. Kopyciƒski 27 czerwca 1 De integritate sacri textus tarnowska prezbiter,

Adam 879 hebraici, (ss. 71) Augustineum61. Bàba Józef 26 czerwca De domicilio, (ss. 80). tarnowska prezbiter,

1880 Augustineum62. Laskowski 26 czerwca De ordine sacro quatenus lwowska prezbiter,

Józef 1880 constituit impedimentum obrzàdku Augustineummatrimonii, (ss. 251). ∏aciƒskiego

63. Lamboy 24 lipca De litibis super investitura lwowska prezbiter, Emilian 1880 inter sedem apostolicam obrzàdku Augustineum

et imperatores Romano- ∏aciƒskiegoGermanicos e stirpe Fran-

cica agitatis, (ss. 154)64. Komarnicki 9 lutego In quantum affinitas jure lwowska prezbiter,

Józef 1883 canonico et jure civili obrzàdku Augustineumnr 27** Austriaco constituat greckiego

impedimentum matrimonii, (ss. 105)

65. Tylka 3 paêdzier- De juramento, (ss. 100) tarnowska prezbiterJacek nr 36 nika 1883

66. Bernacki 10 listopada 1 De matrimonio civili tarnowska prezbiter, Jan nr 37 883 ejusque relatione ad Augustineum

matrimonium ecclesiasticum, (ss. 200) lwowska prezbiter,

67. Kominek 25 czerwca De pentateuchi authentia obrzàdku AugustineumJózef 1884 cum praecipuo respectu ∏aciƒskiegonr 40 ad recentiores ejusdem

oppugnatores, (ss. 152)

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01



68. Karakulski 24 listopada De spiritismo, (ss. 99) przemyska prezbiter, Bronis∏aw 1884 obrzàdku Augustineum, wika-nr 44 ∏aciƒskiego riusz w Samborze

69. Jaszowski 1 paêdziernika De compositione lwowska prezbiter, B∏a˝ej nr 52 1885 et fine Evangelii obrzàdku Augustineum

S. Matthaei, (ss. 106) ∏aciƒskiego70. Âlósarz 21 paêdzier- Lis de investitura inter lwowska prezbiter,

Jan nr 54 nika 1885 Pontifices Romanos et obrzàdku Augustineumimperatores Romano- ∏aciƒskiego

Germanicos saeculi 11. et 12. agitata, (ss. II, 120)

71. Bilczewski 18 paêdzier- Deus est creator krakowska prezbiter, Józef nr 64 nika 1886 mundi, (ss. 125) Augustineum

72. Babicz Jan 22 stycznia Quaenam sunt genesis et krakowska prezbiter, nr 69 1887 doctrinae sectarum inter Augustineum

Iudaeos enatarum, (ss. 100)

73. Myszkowski 19 lipca 1889 Antichristianam philoso- przemyska prezbiter, Tytus phiae in primis modernae obrzàdku Augustineumnr 91 de ultimo hominis fine greckiego

doctrinam infirmam esse, (ss. 115)

74. Grobelski 8 listopada De apocalypticismo, przemyska prezbiterJan nr 92 1889 (ss. 164) obrzàdku

greckiego75. Dutkiewicz 23 listopada De authentia sacrorum tarnowska prezbiter, profesor

Stanis∏aw 1889 Evangeliorum, (ss. 128) Studium BiblijnegoFlorian nr 93 Starego Testamentu

w Instytucie Teolo-gicznym w Tarnowie

76. Wacyk 28 czerwca De processione Spiritus lwowska prezbiterHilarion 1890 Sancti a patre et filio, obrzàdkunr 100 (ss. 129) greckiego

77. Szczeklik 15 kwietnia Doctrina christiana de tarnowska prezbiter, profesor Karol 1891 jure proprietatis bonorum teologii moralnej nr 110 materialium hominibus w Instytucie Teolo-

singulis competenti expo- gicznym w Tarnowienatur demonstretur et a co-

mmentis adversariorum nostri vindicetur, (ss. 234)

78. Gabryl 25 lipca 1892 Probetur discrimen krakowska prezbiter, Franciszek essentiale inter bonum Augustineumnr 128 et malum morale

existere, (ss. 124)79. Czopor 25 lipca 1892 David Friedrich Straussii przemyska prezbiter,

Mateusz et sociorum mythica obrzàdku Augustineumnr 132 sacrae scripturae ∏aciƒskiego

explicatio exponatur et refutetur, (ss. 182)

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

113[15]


80. Trznadel 22 lipca 1893 De relatione sacrificium przemyska prezbiter, Jan Missae inter et sacra- obrzàdku Augustineumnr 138 mentum eucharistiae, ∏aciƒskiego

(ss. 124)81. Litwinowicz 9 paêdzier- Super ligamine quatenus lwowska prezbiter,

Grzegorz nika est impedimentum matri- obrzàdku Augustineumnr 151 1894 monii dirimens, (ss. 128) greckiego

82. Kasprzyk 24 lipca 1895 De fine, argumento et krakowska prezbiter, Teofil dispositione epistolae Augustineumnr 162 ad Romanos, (ss. 100)

83. Ry∏ko Pawe∏ 24 lipca 1895 De authentia krakowska prezbiter, nr 163 Vulgatae, (ss. 76) Augustineum

84. W∏och 20 stycznia Aegyptiorum sacra cum tarnowska prezbiter, Tomasz 1897 hebraicis conferantur, Augustineumnr 174 (ss. 155)

85. Stanczykie- 21 lipca 1897 Matrimonia mixta, tarnowska prezbiter, wicz Jakub (ss. 125) Augustineumnr 185

86. Juryk 20 grudnia De statu Ecclesiae Graeco- lwowska prezbiter, prefektStefan 1897 Ruthenae ante synodum obrzàdku studiów w greckoka-nr 189 Berestensem anno 1596 greckiego tolickim Semina-

ejusque unione cum rium DuchownymEcclesia Romana in hac we Lwowie

synodo peracta87. Górka 22 marca De saecularisatione ordinis tarnowska prezbiter, profesor

Jakub 1898 equestris Teutonici in historii KoÊcio∏anr 192 Borussia w Instytucie Teolo-

gicznym w Tarnowie88. Dziadosz 13 grudnia Immanuelis Kant doctrina przemyska prezbiter,

Józef 1898 de „imperativo obrzàdku Augustineumnr 197 categorico” exponitur ∏aciƒskiego

et refutatur, (ss. 88)89. Chomyszyn 21 lutego De epiclesi. stanis∏awowska prezbiter,

Grzegorz 1899 Augustineumnr 201

90. Rec 19 listopada Die Abschaffung der tarnowska prezbiter, Micha∏ 1901 Sklaverei durch das Augustineumnr 236 Christentum (?)

91. Semenow 18 marca Historia reformationis et stanis∏awowska prezbiter, Miko∏aj 1902 saecularisationis „Eque- Augustineumnr 244 stris Ordinis Teutonici

92. MaÊciuch 24 kwietnia De origine iuris patro- przemyska prezbiter, Bazyli 1903 natus realis speciatim obrzàdku Augustineumnr 255 in terris Polonicis, (ss. 104) greckiego

93. Krypiakiewicz 12 czerwca De variis tentaminibus lwowska prezbiter,Piotr 1903 unionis inter Ecclesiam obrzàdku nauczyciel religiiFranciszek orientalem et occidentalem greckiego w IV Gimnazjumnr 257 reparandae, quae inde ab we Lwowie

epocha Cerularii usque ad novissima tempora

suscepta sunt.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01



94. Doro˝ynskij 11 kwietnia De diluvio Noachitico lwowska prezbiter, profesor c.Dionizy 1905 obrzàdku k. Gimnazjum Akade-nr 281 greckiego mickim we Lwowie

95. Jermy 22 grudnia De votis naziraeorum stanis∏awowska prezbiter, prefektKarol 1905 in V. T. studiów w greckoka-nr 292 tolickim Seminarium

Duchownym w Sta-nis∏awowie

96. Ha∏uszczyn- 15 marca Die Beziehungen Gregors stanis∏awowska prezbiter, skyj 1906 VII. zur griechischen AugustineumTytus Kirche und zu den nr 294 nordslavischen Reichen.

97. Szmyd 15 czerwca Bulgari in relatione ad przemyska prezbiter, Wojciech 1906 Nicolaum I. pontificem obrzàdku Augustineumnr 301 Romanum, (ss. 105) ∏aciƒskiego

98. Pyny∏o 22 grudnia Exponatur doctrina s. przemyska prezbiter, Bazyli 1906 Basilii M. de dominio obrzàdku Augustineumnr 314 bonorum materialium greckiego

99. Jaremko 1 lipca 1907 ? lwowska prezbiter, Demetriusz obrzàdku Augustineumnr 326 greckiego

100. Baran Bazyli 17 lipca 1907 ? stanis∏awowska prezbiter, nr 329 Augustineum

101. Latyszewskyj 23 grudnia Die Union zu Florenz und stanis∏awowska prezbiter, profesorJan 1907 ihre Bedeutung für die supplent teologiinr 337 Entwicklung der kirchli- w greckokatolickim

chen Verhältnisse bei Seminarium Ducho-den Ruthenen wnym w Stanis∏awowie

102. Figol 17 lutego 1908 Über die christliche Ehe stanis∏awowska prezbiter, admini-Jan auf Grunt des Wortes strator parafiinr 343 Christi bei Matthäus 5, w Ko∏omyji

31-32 und 19, 7-9, (ss. VIII, 116)

103. Nahorjanskij 1 kwietnia Des Apollonius Lehre im lwowska prezbiter, Miko∏aj 1908 Zusammenhange mit obrzàdku katechetanr 346 Häresien des 3. und 4. greckiego w Podhajcach

Jahrhundertes und ihre Bedeutung in der christ-lichen Kirchengeschichte

104. Wàsik 10 lipca 1909 Relatio Stanislai Hosii przemyska prezbiter, Tomasz S. R. E. Cardinalis ad obrzàdku Augustineumnr 364 reformationem in Polonia, ∏aciƒskiego

(ss. III, 193)105. Bocian 17 lipca 1909 ? lwowska prezbiter,

Józef obrzàdku Augustineumnr 365 greckiego

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

115[17]


106. Medwecki 6 lipca 1910 Die Rechtfertigung im stanis∏awowska prezbiter, Jakub nr 386 Alten Testament, (ss. 83) Augustineum

107. Thullie 4 grudnia Bethanien jenseits des lwowska prezbiter, Kazimierz 1910 Jordans (Joh 1, 28) obrzàdku Augustineumnr 395 ∏aciƒskiego

108. Gieryszewski 18 stycznia De causa b. Pauli p∏ocka prezbiterWac∏aw 1911 Apostolinr 399

109. Bytomski 8 lipca 1911 Die genetische Entwick- lwowska prezbiter,Feliks lung des Begriffs κοσµος obrzàdku Augustineumnr 404 in der heiligen Schrift ∏aciƒskiego

110. Redkewycz 8 lipca 1911 Die heiligste Dreifaltigkeit lwowska prezbiter, admini-Ambro˝y in den synoptischen obrzàdku strator parafii Êw.nr 407 Evangelien greckiego Barbary w Wiedniu

111. Reszety∏o 8 lipca 1911 Jus successionis przemyska prezbiter, Roman hereditariae vindicetur obrzàdku Augustineumnr 408 et exponatur greckiego

112. Kotula 23 grudnia Authentia Evangelii I mi przemyska prezbiter, Kazimierz 1911 canonicis argumentis obrzàdku Augustineumnr 423 internis probatur ∏aciƒskiego

113. Skobelskyj 7 lutego 1912 Die siebzig Jahreswochen przemyska prezbiter, Leo Daniels, eine Kritisch- obrzàdku Augustineumnr 426 exegetische Studie greckiego

114. Szurek Józef 1 marca 1912 Universalitas diluvii lubelska prezbiternr 427 Biblici (Gen cc. 6-9)

115. Gornikiewicz 13 marca Das chronologische lwowska prezbiterMiron 1913 Verhältnis der Anbetung obrzàdkunr 443 der Magier, der Dar- greckiego

stellung im Tempel und der Flucht nach Äegypten

116. Sobol 4 czerwca Die historische lwowska prezbiter, wikariuszJan 1913 Entwicklung der obrzàdku katedry lwowskiejnr 448 Ehetrennung in der greckiego

griechischen Kirche bis zum Abfall derselben von dem Apostolischen Stuhle

117. Szurek 4 czerwca Der Philemonbrief und lwowska prezbiter, Stanis∏aw 1913 die Sklavereider alten obrzàdku Augustineumnr 449 Welt ∏aciƒskiego

118. ¸akota 2 lipca 1913 Die Bedeutung der przemyska prezbiter, Grzegorz Bergpredigt bei Matthäus obrzàdku Augustineumnr 453 greckiego

119. Perepe∏ycia 14 lipca 1913 Paulus gegen Kephas przemyska prezbiter, prefektJan (Gal 2, 11-14) obrzàdku studiów w greckoka- nr 458 greckiego tolickim Seminarium

Duchownym weLwowie

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

* W Rigorosenprothocoll der Theologischen Fakultät 1803-1843 (UAW, Th 41) zapisa-no „Ankwicz Andreas Dioeceseos Tarnoviensis clericus”.

** Od poczàtku roku akademickiego 1880/81 promocje doktorskie odnotowywanopod kolejnymi numerami.

èród∏a: UAW, M 30, Matrikel der k. k. Universität zu Wien über die an derselben pro-movirten Doctoren (1833-1859); M 31, Promotions Protokoll der Katholisch-Theologi-schen FakultäAt der Universität Wien 1761-1964; Th 20, Acta Facultatis Theologicae 6:1794-1849; Th 21, Matricula inclytae Facultatis Theologicae (1611-1851), promocj´ A.Tyƒskiego odnotowano pod tym samym dniem i miesiàcem w roku 1820; Th 44, Catalo-gus dd. Doctorum s. Theologiae (1384-1827); Th 45, Catalogus doctorum s. Theologiae(1761-1848), promocje A. Ankwicza i M. Barwiƒskiego odnotowano pod tym samymdniem i miesiàcem w roku 1809; Diözesanarchiw Wien, Instituts-Protokoll des Frinta-neums, Bd. 1-6; K. Honek, Dissertationsverzeichnis der Katholischen Theologischen Fa-kultät an der Universität Wien von 1831 bis 1984. [Wien 1986].

WÊród wymienionych wy˝ej 124 doktorów teologii Uniwersytetu Wiedeƒ-skiego byli metropolici lwowscy obrzàdku ∏aciƒskiego Andrzej Alojzy An-kwicz i Êw. Józef Bilczewski oraz obrzàdku greckiego Grzegorz Jachimowicz,Spiridion Litwinowicz i Józef Sembratowicz, biskupi przemyscy obrzàdku ∏a-ciƒskiego Micha∏ Korczyƒski i Antoni Manastyrski oraz Antoni Ga∏ecki ad-ministrator apostolski w Krakowie, a tak˝e biskupi przemyscy obrzàdkugreckokatolickiego Jan Ânigurski i Julian Pe∏esz oraz Grzegorz Chomyszyn,biskup stanis∏awowski. W ich gronie znajdowali si´ tak˝e biskupi pomocniczyw PrzemyÊlu Józef Glazer (obrzàdek ∏aciƒski) i b∏. Grzegorz ¸akota (obrzà-



120. Laba 21 stycznia Der Proceß Iesu Christi lwowska prezbiter, Bazyli 1914 vor dem jüdischen obrzàdku Augustineumnr 463 Synedrium greckiego

121. Lasek 8 maja 1914 Ojcowie i panowie przemyska prezbiter, Jan koÊcielni (wytrykusze) obrzàdku Augustineumnr 465 w diecezji przemyskiej ∏aciƒskiego

122. Cehelskyj vel 2 lipca 1915 Die Einheit und lwowska prezbiterCegielski Gliederung der obrzàdkuIgnacy Kle- Bergpredigt greckiegomens nr 493

123. Poplicha 11 maja 1916 Der Sintflutbericht in lwowska prezbiter, Józef der Bibel und in dem obrzàdku Augustineumnr 505 babylonischen Sagen ∏aciƒskiego

124. Babyn 16 marca Ein Unionsversuch der stanis∏awowska prezbiterBazyli 1918 ruthenischen Kirche mit nr 532 Rom im 13. Jahrhunderte.

(Union Daniels Königs von Halitsch mit Rom)

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

dek greckokatolicki. „Wiedeƒskim” doktorem teologii by∏ równie˝ Józef Bo-cian greckokatolicki biskup pomocniczy we Lwowie. Profesorami uniwersy-tetów w Krakowie i we Lwowie zosta∏o 24 doktorów Almae Matris Rudolphi-nae. Na katedrach Uniwersytetu Jagielloƒskiego zasiad∏o oÊmiu. Byli to ksi´-˝a: Gabryl Franciszek, Lamboy Emilian, Lenkiewicz Zygmunt, Penka Igna-cy, Schindler Jan Chrzciciel, Poêniejszy prezes Senatu Wolnego Miasta Kra-kowa, Schindler Aleksander, Sosnowski Feliks i Staroniewicz Jan. Zastepcàprofesora by∏ Krzysiak Jan. Profesorami Uniwersytetu Lwowskiego zosta∏o15 doktorów „wiedeƒskich”: Barwiƒski Marcin, Bartoszewski Jan, Delkie-wicz Józef, Iwaƒski Sebastian, Jaryna Józef, Jaszowski B∏a˝ej, KomarnickiJózef, Kucharski Jan Mazurkiewicz Jan, Myszkowski Tytus, Penka Ignacy,Szurek Stanis∏aw, Tyczyƒski Sebastian, Tyƒski Aleksander i Watzka Józef.Zast´pcami profesorów byli: Laskowski Józef, Peltz Franciszek i PoplichaJózef. Wielu z nich zaznaczy∏o si´ dziejach oÊwiaty, nauki i kultury polskieji ukraiƒskiej.

PRIESTS OF POLISH DIOCESES – DOCTORS OF THEOLOGY OF THE VIENNAUNIVERSITY IN THE PERIOD OF THE NATIONAL SLAVERY

Summary

In the 19th century and at the beginning of the 20th century the number of the prie-sts of the Galicia dioceses, belonging to all three rites: Latin, Greek and Armenian, stu-died at the Faculty of Theology at the leading University of Vienna in the Austrian Em-pire. They included a few priests or seminarians who belonged to the Latin dioceses inthe Russian partition. Many of them received Doctor’s Degree in Theology. On the ba-sis of documents preserved in the Archives of the University of Vienna it was possible todefine 124 names of priests of the Polish dioceses from the period of the national slave-ry (1772-1918), their dioceses, dates of their doctoral promotions, titles of almost alldissertations and the posts they held during their doctoral studies. They were often gra-duates of the Vienna theological institutions: the Imperial-Royal City School (Wienerk. k. Stadtconvict) or the Greek Catholic Central Seminary (Das griechisch-katholischeZentralseminar). In 1916, the elitist Higher Educational Institute for Diocesan Priestscalled Augustineum (das höhere Priester-Bildungs-Institut für Weltpriester zum hl. Au-gustin) was founded in the capital of the Austrian Empire by Francis II, due to the ef-forts of Father Jakob Frint, priest at the Castle of Vienna, later Bishop of Sankt Pölten,who was influenced by Saint Clement Maria Hofbauer. The objective of the Institutewas to educate, in the spirit of Catholic Restoration and overcoming Josephism, the eli-te of clergy, future bishops, university professors, lecturers and educators of major se-minaries as well as senior officers of the Church administration. The Institute was alsonamed after Father Frint, in recognition of his merits in the fields of formation and edu-cation of clergy.

117[19]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

The educational objective of the ‘Frintaneum’ was to confer after at least three-yearstudies a doctor’s degree on students coming from various countries of the Habsburgs’Empire. The graduates of the Educational Institute achieved the biggest number of theDoctorate in Theology of the University of Vienna. At first, in order to earn a doctor’sdegree one had to write a scholarly dissertation or to take examinations, the so-calledcorollarium, in theology as a whole. From 1777, dissertations and four examinations inbiblical hermeneutics, dogmatic and polemical theology, moral and pastoral theology aswell as Church history and canon law, were required. A doctoral student had to defendin public 50 theses chosen from obligatory theological disciplines. In the 19th century therequirements were: four-year theological studies completed with a good result and fourexaminations called ‘rigours’ in four groups of theological subjects: Old Testament andNew Testament studies, dogmatic theology, moral and pastoral theology as well asChurch history and canon law. After passing these examinations a doctoral student sub-mitted a dissertation in Latin. The next step was a public defense (dispute) of the 50theses in question. The dispute was given up in 1873. A larger doctoral dissertation wasrequired instead. From 1903, dogmatic theology and apologetics were taken as an oralexamination. The dissertation was to be written on a theme freely chosen from one ofthe three groups of subjects: biblical studies, moral and pastoral theology, and Churchhistory and canon law. From that time students had to take three examinations. Therewas no examination concerning the group of subjects the dissertation was written upon.Later, numerous doctors of theology of the University of Vienna became bishops anduniversity professors in Kraków and Lvov (the Polish Lwów). Some of them made anoutstanding contribution to European science and culture.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. TOMASZ B¸ASZCZYK

OPIEKA TOWARZYSTWA ÂW. WINCENTEGO Á PAULO NAD M¸ODZIE˚Ñ RZEMIEÂLNICZÑ

WE WROC¸AWIU W LATACH 1855-1871

Wst´p

W porewolucyjnych Niemczech doby Wiosny Ludów dokonano politycz-nych zmian, przekszta∏cajàc dotychczsowy model paƒstwa z absolutystycznegow monarchi´ konstytucyjnà. RównoczeÊnie wzros∏a rola libera∏ów, którzyoptujàc za swobodà gospodarczà doprowadzili do powstania gospodarki mo-nopolistycznej, lansujàc tym samym kapitalistyczny model gospodarczy, któryprzyczyni∏ si´ do upadku ma∏ych przedsi´biorstw. Liberalizm Êwiadomie deza-wuowa∏ ustrój cechowy, a w dalszej konsekwencji dzia∏alnoÊç KoÊcio∏a katolic-kiego, traktujàc je jako instytucje feudalne, zmierzajàce do powstrzymania roz-woju kapitalizmu1.

Coraz bardziej dochodzàcy do g∏osu przedsi´biorcy przemys∏owi, pragnàcyjedynie powi´kszenia w∏asnego kapita∏u, wykorzystujàc zasady wolnego rynkudoprowadzili równoczeÊnie do rozwarstwienia spo∏ecznego2. Nowoczesna cy-wilizacja techniczna wywo∏a∏a kryzys rzemios∏a, który przyczyni∏ si´ do olbrzy-miej biedy wÊród rzemieÊlników. Ci zaÊ, pragnàc uniknàç bezrobocia, podej-mowali si´ migracji wewn´trznej w poszukiwaniu pracy, która pomog∏aby imzapewniç godziwe warunku bytowe. Jednak˝e twarde zasady wolnorynkowe ja-kie stawia∏ liberalizm b´dàcy na us∏ugach kapitalizmu doprowadzi∏ do dyspro-porcji spo∏ecznych wywo∏ujàc powstanie tzw. problemu spo∏ecznego. Nowaklasa spo∏eczna, jakà byli robotnicy, jak równie˝ do niedawna ci´szàcy si´ po-wa˝aniem ludzie rzemios∏a, w obliczu narastajàcej biedy nie byli w stanie zain-westowaç w konkurencj´ ˝adnego kapita∏u poza kapita∏em w∏asnej pracy. Po-zbawieni swoich warsztatów pracy, a tym samym Êrodków do ˝ycia, nieposiada-jàcy swoich zrzeszeƒ, co powodowa∏o brak obrony w∏asnych interesów, stali si´ludêmi niezaradnymi ˝yciowo tym samym popadajàc w olbrzymià n´dz´ tak˝e


1 J. K r a s u s k i, Kulturkampf. Katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX wieku. Poznaƒ1963, s. 63.

2 B. S u t o r, Etyka polityczna. Warszawa 1994, s. 260.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

duchowà3. Ponadto nowoczesny liberalny laicyzm uaktywnia∏ antykoÊcielnyruch, który zmierza∏ do ca∏kowitego ograniczenia wp∏ywu na sfer´ ˝ycia du-chowo-spo∏ecznego w Niemczech. Doskonale rozumia∏ t´ sytuacj´ wroc∏awskipose∏ parlamentu frankfurckiego, póêniejszy biskup, ks. kanonik HenrykFörster, który przestrzega∏ przed nowà sytuacjà ekonomiczno-politycznà paƒ-stwa porewolucyjnego. Uwa˝a∏ on, ˝e KoÊció∏ katolicki, pr´dzej czy póêniej,b´dzie skazany wy∏àcznie na w∏asne si∏y w pokonywaniu trudnych sytuacji spo-∏ecznych, zw∏aszcza biedy, która coraz bardziej si´ nasila∏a4.

Widmo zagro˝eƒ nie uÊpi∏o czujnoÊci KoÊcio∏a katolickiego, który wszel-kimi mo˝liwymi Êrodkami dzia∏ania zapobiega∏ degradacji ekonomiczno-du-chowej spo∏ecznoÊci niemieckiej. Pomocnym w tym okaza∏y si´ katolickiestowarzyszenia, które uaktywni∏y katolików w walce o swoje prawa, a równo-czeÊnie pozwoli∏y KoÊcio∏owi na wypracowanie nowych sposobów przeciw-dzia∏ania tzw. kwestii spo∏ecznej5. Szczególnà rol´ odegrali tutaj wybitni du-chowni, których dzia∏alnoÊç promieniowa∏a na ca∏e Niemcy. Na pierwszymmiejscu nale˝y wymieniç mogunckiego biskupa Wilhelma Emmanuela vonKettelera, który prowadzi∏ intensywnà dzia∏alnoÊç spo∏eczno-charytatywnà6.Stworzy∏ on teori´ systemu gospodarczo-spo∏ecznego opartego na zasadachmoralnoÊci chrzeÊcijaƒskiej. Od w∏adz paƒstwowych domaga∏ si´ realizacjiprogramu reform socjalnych, o które zabiega∏ s∏owem i piórem7, a dostrzega-jàc niezdolnoÊç paƒstwa w rozwiàzywaniu problemów spo∏ecznych wzywa∏ doczynnej mi∏oÊci chrzeÊcijaƒskiej8. Interesujàc si´ stanem rzemieÊlniczym za-uwa˝y∏, ˝e ta grupa spo∏eczna znalaz∏a si´ pod wp∏ywem ukrytej propagandyniewiary9. Jego spostrze˝enia odnosi∏y si´ zw∏aszcza do w´drujàcych czelad-ników, którzy w poszukiwaniu pracy opuszczali swój dom rodzinny, a znajdu-jàc si´ w obcym sobie Êrodowisku szybko zapominali o wartoÊciach moral-nych wyniesionych z domu. Celem zapobie˝enia odst´pstw od moralnych za-

KS. TOMASZ B¸ASZCZYK [2]120

3 M. C z a p l i ƒ s k i, Sytuacja na Âlàsku u progu rzàdów biskupa Melchiora Diepenbrocka.W: Kardyna∏ Melchior von Diepenbrock 1798-1853. Odnowiciel ˝ycia religijnego na Âlàsku. Red.M. K a c z m a r e k, A. K i e ∏ b a s a, J. S w a s t e k. Wroc∏aw 2000, s. 28.

4 J. K ö h l e r, Die Tätigkeit Heinrich Försters auf der Versammlung der Deutschen Bischöfein Würzburg 1848. W: Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Red. B. S t a s i e w s k i.Köln-Wien 1969, s. 480-481.

5 M. P a t e r, KoÊció∏ wroc∏awski wobec zagro˝eƒ doktrynalnych i duszpasterskich w XIX w.Postawienie problemu. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 117-118.

6 S. F e l, Ketteler Wilhelm Emmanuel. W: Encyklopedia Katolicka. T. 8. Lublin 2000, kol.1367.

7 Zob. W. K e t t e l e r, Die Arbeiterfrage und das Christenthum. Mainz 1864.8 Verhandlungen der ersten Versammlung des katholischen Vereins Deutschlands am 3. 4. 5.

und 6 October zu Mainz. Mainz 1848, s. 52.9 O. P f ü l f, Bischof von Ketteler (1811-1877). Eine geschichtliche Darstellung. T. 2. Mainz

1899, s. 175-176.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

sad postulowa∏ za∏o˝enie sieci domów rzemieÊlniczych, w których czeladnicyznaleêliby pomoc i opiek´10.

Grupa spo∏eczna zrzeszona w cechach rzemieÊlniczych znalaz∏a si´ tak˝ew kr´gu zainteresowania ks. Adolfa Kolpinga, który podejmujàc si´ dzia∏alno-Êci spo∏ecznej, roztoczy∏ nad nià szczególnà opiek´, zmierzajàcà do poprawybytowej i naprawy obyczajów.

1. Adolf Kolping i jego dzie∏o

˚ycie Adolfa Kolpinga znaczone ci´˝kà pracà pozwoli∏o niemieckiemu spo-∏ecznikowi na zrozumienie potrzeb spo∏ecznych, a trafne odczytanie znakówczasu sk∏oni∏o go do urzeczywistnienia w czynie chrzeÊcijaƒskiej mi∏oÊci.

Urodzony w Kerpen 8.12.1813 r., pochodzi∏ z biednej, wielodzietnej, prak-tykujàcej rodziny katolickiej, w której panowa∏a atmosfera wzajemnego sza-cunku, wype∏niona mi∏oÊcià i zadowoleniem11. B´dàc najm∏odszym z ˝yjàcegorodzeƒstwa dozna∏ przywileju dalszej edukacji, którà pobiera∏ w miejscowejszkole elementarnej. Po jej zakoƒczeniu rozpoczà∏ nauk´ rzemios∏a u majstraszewskiego, którà zakoƒczy∏ egzaminem, uzyskujàc dobry wynik. Nast´pniepodjà∏ si´ pracy jako czeladnik, znajdujàc zatrudnienie w warsztatach szew-skich w Sindorf, Düren i Lechenich12.

Zawodowa w´drówka w poszukiwaniu pracy ubogaci∏a Kolpinga w do-Êwiadczenia niekoniecznie dobre. Pracujàc w rozmaitych warsztatach szew-skich mia∏ okazj´ poznania wielu ludzi, a przede wszystkim zapoznania si´z demoralizacjà wÊród czeladników. Olbrzymia ch´ç spe∏nienia m∏odzieƒ-czych marzeƒ o kap∏aƒstwie przynagla∏a Kolpinga do podj´cia dalszej na-uki, którà rozpoczà∏ w koloƒskim Gimnazjum Marzella. Tutaj 5-letni okresnauki ukoƒczy∏ w terminie 3,5 roku sam starajàc si´ o zabezpieczenie finan-sowe celem op∏aty za szko∏´. Po uzyskaniu Êwiadectwa dojrza∏oÊci w 1841 r.zapisa∏ si´ na Uniwersytet Monachijski celem podj´cia studiów filozoficzno--teologicznych. W stolicy Bawarii nawiàza∏ szerokie i ˝ywe kontakty z kato-lickim ruchem odnowy religijnej, skupionym wokó∏ Jana Józefa Görresa.Do jego grona nale˝a∏y wybitne osobistoÊci Êwiata nauki, mi´dzy innymiprofesorowie: historyk Ignacy Döllinger13, biblista Fryderyk Windisch-

OPIEKA TOWARZYSTWA ÂW. WINCENTEGO Á PAULO 121[3]

10 M. P a t e r, Katolicki ruch polityczny na Górnym Âlàsku w latach 1848-1871. Wroc∏aw1967, s. 94.

11 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç b∏ogos∏awionego ksi´dza Adolfa Kolpinga (1813-1865).Kraków 1999, s. 52.

12 W. H. S c h r ö d e r, Arbeitergeschichte und Arbeiterentwicklung, Industriearbeit und Orga-nisationsverhalten im 19. und frühen 20. Jahrhundert. Frankfurt-New York 1978, s. 73-100.

13 R. ¸ u k a s z y k, D. O l s z e w s k i, Döllinger Johann Joseph Ignaz. W: Encyklopedia Ka-tolicka. T. 4. Lublin 1995, kol. 44.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

mann14, bp Jan Micha∏ Sailer15, a tak˝e filozof Franciszek von Baader16. Poglà-dy „kr´gu Görresa” wywar∏y olbrzymi wp∏yw na przysz∏à dzia∏alnoÊç spo∏ecz-nà Kolpinga17. Z wieloma z nich utrzymywa∏ kontakty do koƒca swojego ˝ycia.

Po 3 semestrach, otrzymawszy zwyczajowe Êwiadectwo uczelniane, AdolfKolping opuÊci∏ Monachium i uda∏ si´ do Bonn, by na tamtejszym uniwersyte-cie kontynuowaç dalsze studia filozoficzno-teologiczne. Ich ukoƒczenie w mar-cu 1844 r. pozwoli∏o mu na wstàpienie do alumnatu koloƒskiego, by pó∏ rokupóêniej móc otrzymaç, przewidziane prawem kanonicznym, ni˝sze Êwićenia.Dnia 13.04.1845 r. przyjà∏ z ràk sufragana koloƒskiego Antoniego GotfrydaClaessena Êwićenia kap∏aƒskie.

Na pierwszà placówk´ duszpasterskà zosta∏ skierowany do parafii Êw. Waw-rzyƒca w Elberfeld, gdzie pe∏niàc obowiàzki drugiego wikariusza podjà∏ si´pracy katechetycznej. Tutaj dostrzeg∏ mo˝liwoÊç poÊwićenia si´ bez resztypracy na rzecz towarzyskiego kr´gu za∏o˝onego przez czeladników stolarskich,Jana Gerlacha i Fritza Kampa18. Zainteresowanie tym kr´giem okaza∏ wpierwnauczyciel szko∏y ˝eƒskiej, Jan Grzegorz Breuer, który przekszta∏ci∏ gow Zwiàzek Czeladników i dla jego potrzeb opracowa∏ statut19. Statut ten zosta∏jednak przepracowany obok Breuera, tak˝e przez Steenartza i Kolpinga, wika-riuszy elberfeldzkich.

Mimo, i˝ Adolf Kolping nie zosta∏ pierwszym prezesem zwiàzku i nie pe∏ni∏˝adnej funkcji w jego zarzàdzie, to jednak odgrywa∏ w nim znaczàcà rol´, do-prowadzajàc do przekszta∏cenia go w pr´˝nie dzia∏ajàce stowarzyszenie. Odmomentu otrzymania prezesury zwiàzku, co nastàpi∏o w maju 1847 r., dà˝y∏ dojego rozprzestrzenienia si´ na ca∏e Niemcy, jak równie˝ poza jego granice.

Punktem wyjÊcia dla dzia∏alnoÊci Kolpinga by∏a ÊwiadomoÊç zagro˝eƒ reli-gijno-moralno-spo∏ecznych na jakie nara˝ona by∏a m∏odzie˝, zw∏aszcza rze-mieÊlnicza20. Dlatego te˝ celem jej ratowania podjà∏ si´ trudu o˝ywienia ichwiary21. Wiar´ uwa˝a∏ za ogniwo ∏àczàce cz∏owieka z prawami moralnymi, któ-re dawa∏o cz∏owiekowi poczucie bezpieczeƒstwa, a w jej braku widzia∏ mo˝li-


14 H. J. K r a c h t, Adolf Kolping. Priester, Pädagoge, Publizist im Dienst Christlicher Sozialre-form. Freiburg im Br. 1993, s. 56.

15 K. E n g e l b e r t, Johann Michael Sailers Beziehungen zu Breslau. Archiv für schlesischeKirchengeschichte. T. 8: 1950, s. 180-184.

16 W. H r y n i e w i c z, Baader Franz Xaver Benedikt. W: Encyklopedia Katolicka. T. 1. Lu-blin 1995, kol. 1225.

17 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 58.18 F. J o r d e, Der katholische Gesellenverein zu Elberfeld. Seine Gründung und weitere Ge-

schichte. Elberfeld 1896, s. 10.19 R. V i t u s, Die Anfänge des katholischen Gesellenvereins zu Elberfeld. Wupperal 1933, s. 52.20 E. M i c h e l, Adolph Kolping. Der Diakon des Gottes und unserer Zeit. Graz 1934,. s 10.21 K. K u ê m a k, Kolping Adolf. ˚ycie i dzia∏alnoÊç. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Lublin

2000, kol. 392.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

woÊç zmian ca∏ej struktury spo∏ecznej22. Przeto istotnym Êrodkiem do o˝ywie-nia wiary mia∏o byç formowanie cz∏owieka, a polem dzia∏ania stowarzyszeniasta∏y si´: rodzina, zawód i naród. To w∏aÊnie wiara, zawodowe kompetencjei rodzina, zdaniem Kolpinga by∏y podstawà paƒstwa i spo∏eczeƒstwa oraz êró-d∏em narodowego i spo∏ecznego odrodzenia23. Ponowne przyj´cie odrzuconychwczeÊniej chrzeÊcijaƒskich zasad i wartoÊci mia∏o byç gwarantem skutecznychreform spo∏ecznych. Tak ogólnie uj´ta przez Kolpinga pedagogika spo∏ecznaw ramach Stowarzyszenia Czeladników mia∏a na celu wychowanie Êwiadomychi dobrych chrzeÊcijan, solidnych fachowców w dziedzinie zawodowej oraz po-rzàdnych obywateli majàcych wp∏yw na losy kraju24.

Adolf Kolping uwa˝a∏, ˝e tak zarysowany program niesienia pomocy m∏o-dzie˝y czeladniczej wymaga∏ zaznajomienia opinii publicznej z dzia∏alnoÊciàStowarzyszenia Czeladników czemu s∏u˝yç mia∏o przeniesienie jego agend dowi´kszego miasta. W tym celu zwróci∏ si´ z proÊbà do kardyna∏a Geisselao przeniesienie go w ramach pracy duszpasterskiej do Kolonii. ProÊba ta znala-z∏a przychylnà aprobat´ biskupa koloƒskiego. Otrzymujàc posad´ wikariuszakatedralnego pe∏ni∏ tak˝e obowiàzki kapelana biskupa pomocniczego JanaBaudriego. Towarzyszàc mu w podró˝ach wizytacyjnych zapoznawa∏ si´ z wa-runkami ˝ycia czeladników w ca∏ej archidiecezji25. By∏ przekonany, ˝e w miar´up∏ywu czasu opieka nad czeladnikami b´dzie szybko osiàgni´ta, a nowo po-wstajàce towarzystwa oka˝à swà pr´˝noÊç dzia∏ania. Na terenie Kolonii po-mocnym w krzewieniu dzie∏a i zak∏adaniu zwiàzków czeladniczych sta∏ si´ na-uczyciel religii ks. Christian Hermann Vosen, który póêniej okaza∏ si´ przeciw-nikiem rozprzestrzeniania zwiàzku poza granice Kolonii. Po pó∏rocznej pracykoloƒski oddzia∏ zwiàzku czeladników liczy∏ ju˝ 550 cz∏onków26. W zwiàzkuz szybkim wzrostem liczebnym zwiàzku dla jego celów Kolping naby∏ odpo-wiednie pomieszczenia, w których organizowano cotygodniowe spotkania,a tak˝e za∏o˝y∏ specjalne hospicjum dla podró˝ujàcych czeladników. Celemopieki duchowej zwróci∏ si´ do w∏adz koÊcielnych o udzielenie mu pozwoleniana organizowanie w koloƒskim koÊciele franciszkaƒskim specjalnych nabo-˝eƒstw dla czeladników27.

W tym samym czasie, dzi´ki zaanga˝owaniu ks. Franciszka Keberleta, po-wsta∏ w 1849 r. trzeci oddzia∏ Zwiàzku Czeladników w Düsseldorfie. Fakt tensk∏oni∏ Kolpinga do po∏àczenia zwiàzków terenowych z Elberfeld, Kolonii


22 F. K ö n i g, Mowa powitalna do cz∏onków Dzie∏a Kolpinga. W: Kolping buduje wspólnàEurop´. Europejskie Dni Kolpinga. Salzburg 16-19 maja 1996. Kraków 1997, s. 10.

23 R. S z o s t a k, Kolping Adolf. MyÊl spo∏eczna. W: Encyklopedia Katolicka. T. 9. Lublin2002, kol. 393.

24 K. H o ∏ a, B∏ogos∏awiony Adolf Kolping i jego dzie∏o. Kraków 2003, s. 59.25 H. J. K r a c h t, Adolf Kolping..., s. 150.26 H. F e s t i n g, Adolph Kolping und sein Werk. Freiburg im Br. 1981, s. 38.27 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 67.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

i Düsseldorfu w jeden Reƒsko-Westfalski Zwiàzek Czeladników, dla któregoopracowa∏ statut, majàcy byç podstawowym dokumentem obowiàzujàcymw przysz∏oÊci wszystkie zwiàzki28. Podczas generalnego spotkania reƒsko-west-falskiego zwiàzku czeladników, które odbywa∏o si´ w Kolonii 9.11.1851 r.uczestnikami byli tak˝e przedstawiciele zwiàzków czeladniczych z Aachen,Bon i Wroc∏awia. W czasie jego obrad nastàpi∏a zmiana nazwy zwiàzku na Ka-tolicki Zwiàzek Czeladników, co otworzy∏o drog´ do powstawania nowychzwiàzków o charakterze rzemieÊlniczym29.

2. Katolicki Zwiàzek Czeladniczy we Wroc∏awiu

Popularyzatorem idei Zwiàzków Czeladniczych na Âlàsku by∏ proboszczGrodkowa ks. Ernest Nicht, który przyczyni∏ si´ do dynamicznego ich wzrostuna ziemi nadodrzaƒskiej. Pierwsze tego rodzaju zrzeszenie powsta∏o we Wro-c∏awiu w grudniu 1851 r.30 Cieszy∏o si´ ono wielkim poparciem Kolpinga, któryna poczàtku lipca 1852 r., odwiedzajàc Wroc∏aw, zapozna∏ si´ z jego dzia∏alno-Êcià. Mimo, ˝e wroc∏awskie stowarzyszenie z chwilà jego powstania liczy∏o za-ledwie 18 cz∏onków, to po miesiàcu czasu mog∏o si´ poszczyciç 95, a w po∏owie1853 r. 270 cz∏onkami. Byç mo˝e stan liczebny Katolickiego Zwiàzku Czeladni-ków we Wroc∏awiu sprawi∏, ˝e podczas III Generalnego Zebrania, które odby-wa∏o si´ w Kolonii 9.10.1853 r., dokonano poprawki do §18 statutu zwiàzku,zgodnie z którà Wroc∏aw sta∏ si´ centralà zwiàzków dzia∏ajàcych na terenieÂlàska31. Tym samym do wroc∏awskiej centrali przynale˝a∏y zwiàzki czeladniczedzia∏ajàce od 1851 r. w Nysie oraz powsta∏e w 1853 r. w K∏odzku, G∏ogowie,Zi´bicach, Opolu i Âwidnicy Âlàskiej32. W przeciàgu nast´pnych 12 lat na tere-nie Âlàska odnotowano powstanie dalszych 50 Zwiàzków Czeladniczych.W 1854 r. stowarzyszenie to zawiàza∏o si´ w Gliwicach, rok póêniej w Racibo-rzu, a w 1856 r. w Szombierkach. W nast´pnym roku dwa kolejne zwiàzkiw Baborowie i Prudniku przynale˝a∏y ju˝ do centrali wroc∏awskiej, do którychrok póêniej dokoptowa∏y oÊrodki z Dusznik Zdrój, G∏ogówka i Nowej Soli.W 1859 r. powo∏ano do ˝ycia zwiàzki w Che∏msku, Koêlu, LeÊnicy i Nowej Ru-dzie, by rok póêniej cieszyç si´ powstaniem oÊrodków czeladniczych w Biela-wie, Ko˝uchowie i Tarnowskich Górach. Rok 1861 przyniós∏ Stowarzyszeniu


28 K. H o ∏ a, B∏ogos∏awiony Adolf Kolping..., s. 64.29 Generalversammlung des Rheinischen Gesellenbundes. W: Adolph Kolping-Schriften. So-

ziale Frage und Gesellenverein. T. 3, cz. 1. Red. R. C o p e l o v i c i, M. H a n k e, F. L ü t t g e n,J. A. S t ü t t l e r. Köln 1985, s. 274-275.

30 P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholizismus in Schlesien. Von feinenAnfängen bis zum Jahre 1880. Breslau 1925, s. 43.

31 T. B ∏ a s z c z y k, Katolickie zrzeszenia na Âlàsku w XIX wieku. Saeculum Christianum. R.2005, nr 1, [w druku]

32 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 94.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

zawiàzanie si´ kolejnych zwiàzków w Kamiennej Górze, Kàtach Wroc∏awskich,Mys∏owicach, Rybniku, Strzegomiu, Krapkowicach oraz Paczkowie, a w rokunast´pnym tak˝e w Brzegu, G∏ucho∏azach, Bystrzycy, Jaworze, Wodzis∏awiuÂlàskim, Strzelcach Opolskich, Ârodzie Âlàskiej, Âwiebodzicach, Wiàzowiei Ujeêdzie. Zwiàzki Czeladnicze w Grodkowie, Jeleniej Górze, Nowogrodêcu,Pyskowicach i Zgorzelcu powsta∏y w 1863 r., a w nast´pnym pojawi∏y si´w Bardo Âlàskim, Gubiniu, Królewskiej Hucie, Lubsku, Wa∏brzychu i ˚aganiu.W 1865 r. odnotowano powstanie zwiàzków na terenie Kowar, Legnicy, Luba-nia Âlàskiego, Pruszkowa oraz Âwiebodzina33.

Z tego przed∏o˝enia mo˝na dostrzec, ˝e wi´ksze miasta i miasteczka by∏ypodatnym gruntem, na którym wyrasta∏y i funkcjonowa∏y organizacje rzemieÊl-nicze. Do 1871 r. istnia∏o na terenie diecezji wroc∏awskiej 71 KatolickichZwiàzków Czeladniczych, które rozwija∏y si´ z ró˝nym nasileniem, najbardziejjednak w latach 60. XIX stulecia.

LiczebnoÊç poszczególnych zwiàzków by∏a bardzo p∏ynna i ulega∏a du˝ymwahaniom, co sprawia∏o k∏opoty w ich funkcjonowaniu. Fakt ten spowodowanyby∏ ciàg∏a migracjà rzemieÊlników, którzy w nowych miejscach tymczasowegopobytu zg∏aszali si´ do istniejàcych tam agend stowarzyszenia, by nie tylko ko-rzystaç z ich pomocy, ale tak˝e braç czynny udzia∏ w ich pracach.

Zgodnie z za∏o˝eniami statutowymi oddzia∏y terenowe poszczególnych Ka-tolickich Zwiàzków Czeladniczych, dzia∏ajàcych na terenie Âlàska, których pre-zesami byli zazwyczaj sami rzemieÊlnicy, roztacza∏y nie tylko opiek´ nad rze-mieÊlnikami i Êwiadczy∏y im praktycznà pomoc w pog∏´bianiu ich uzdolnieƒ za-wodowych, ale tak˝e zapewnia∏y im rozwój ˝ycia duchowego, które ustrzeg∏oby, zw∏aszcza m∏odych czeladników, przed demoralizacjà. Organizujàc im pre-lekcje, wspólne Êpiewy, rozmowy i dyskusje, a tak˝e wspólnà zabaw´, jak rów-nie˝ zapewniajàc rzemieÊlnikom odpowiednià lektur´ nie tylko chroniono ichprzed degradacjà spo∏ecznà, ale przede wszystkim starano si´ ich odwieêç oddeklasacji spo∏ecznej, czyli przekszta∏cenia si´ w najemnych robotników34. Odcz∏onków zwiàzku domagano si´ moralnej poprawnoÊci, ˝ycia sakramentalne-go, a przede wszystkim profesjonalizmu i predyspozycji do pracy niezale˝nieod skali bezrobocia, które w tym czasie dotyka∏o warsztaty cechowe.

Wszystkie istniejàce Katolickie Zwiàzki Czeladnicze organizacyjnie podlega-∏y Diecezjalnemu Zwiàzkowi Czeladniczemu, którego zadaniem by∏a koordyna-cja prac podleg∏ych mu zwiàzków oraz dba∏oÊç o realizacj´ ich celów. Pierw-szym kuratorem i prezesem Diecezjalnego Zwiàzku Czeladników zosta∏ ks. Er-nest Nicht, któremu ordynariusz wroc∏awski Henryk Förster powierzy∏w 1863 r. funkcj´ prezesa, zlecajàc mu dba∏oÊç o skuteczne przestrzeganie sta-


33 H. J. K r a c h t, Adolf Kolping..., s. 527-540.34 M. P a t e r, Katolicki ruch polityczny..., s. 97.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

tutu zwiàzku oraz dalsze roztaczanie opieki nad m∏odzie˝à czeladniczà35. Wy-bór ks. Nichta na prezesa diecezjalnego zwiàzku nie by∏ przypadkowy. Ordyna-riuszowi wroc∏awskiemu znane by∏o jego zaanga˝owanie na rzecz ludzi rze-mios∏a. Ju˝ w 1851 r. podczas jednego z cotygodniowych spotkaƒ wroc∏awskie-go Katolickiego Zwiàzku Centralnego, którego prezesem by∏ ks. Józef Wick36,poruszajàc zagadnienia spo∏eczne, ks. Nicht wskazywa∏ na potrzeb´ odbudowystanu Êredniego, którego dopatrywa∏ si´ w rzemieÊlnikach. Uwa˝a∏ ich za filarspo∏ecznoÊci i gwarant pomyÊlnego rozwoju paƒstwa. Dlatego te˝ zach´ca∏swoich s∏uchaczy do wspomagania rzemios∏a w utwierdzaniu jego w∏asnej god-noÊci przez co rzemieÊlnicy mogliby uzyskaç utraconà pozycj´ wÊród warstwÊrednich, stajàc si´ podstawà mieszczaƒstwa. Ponadto, zach´cajàc do idei za-k∏adania Katolickich Zwiàzków Czeladniczych, wskazywa∏ na niebezpiecznyproces przechodzenia rzemieÊlników do proletariatu i zasilania jego szere-gów37. Niezale˝nie od s∏usznoÊci tez postulatów ks. Nichta wroc∏awski KatolickiZwiàzek Centralny dostrzega∏ potrzeb´ jednoczenia rzemieÊlników i organizo-wania si´ ich w sprawnie dzia∏ajàcych stowarzyszeniach.

Diecezjalny Zwiàzek Czeladniczy w 1867 r. liczy∏ oko∏o 7000 cz∏onków, z cze-go 2400 stanowili cz∏onkowie honorowi. Jego majàtek w nieruchomoÊciach sza-cowano na 19000 talarów, a dzi´ki sk∏adkom donatorów i kasom oszcz´dno-Êciowym dysponowano 13200 talarami. Pieniàdze te w wi´kszoÊci by∏y przezna-czane na dofinansowanie potrzeb biednych rzemieÊlników, jak równie˝ wspo-maganie bezrobotnych i niezaradnych ˝yciowo czeladników. By∏y one tak˝eudzielane tym, którzy decydowali si´ na podró˝ celem znalezienia pracy38.

3. Towarzystwo Terminatorów we Wroc∏awiu

Oprócz Katolickiego Zwiàzku Czeladników od 1855 r. na Âlàsku dzia∏a∏otak˝e Towarzystwo Terminatorów, które powsta∏o dzi´ki inicjatywie wroc∏aw-skiego Towarzystwa Êw. Wincentego á Paulo39.

W ramach Konferencji opieki nad terminatorami zajmowano si´ ubogimich∏opcami dla których wyszukiwano chrzeÊcijaƒskich majstrów, zlecajàc impiecz´ nad m∏odymi terminatorami celem wyuczenia ich zawodu40. Obokumo˝liwienia m∏odemu cz∏owiekowi zdobycia podstawowych wiadomoÊcii umiej´tnoÊci zawodowych Towarzystwo Êw. Wincentego á Paulo czyni∏o stara-


35 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 96.36 Zob. T. B ∏ a s z c z y k, Józef Wawrzyniec Wick – Êlàski dzia∏acz spo∏eczny (1820-1903). Sa-

eculum Christianum. R. 10: 2003, nr 2, s. 217-228.37 M. P a t e r, Katolicki ruch polityczny..., s. 95.38 T. S o l s k i, ˚ycie i dzia∏alnoÊç..., s. 128.39 P. M a z u r a, Die Entwicklung des politischen katholizismus in Schlesien..., s. 43.40 Jahrbücher des Vereins vom heil. Vincenz von Paul im Bereiche des Bisthums Breslau (dalej

Jhb). Breslau 1859, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 10.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nia o zachowanie czystoÊci wiary i pog∏´bienie ˝ycia duchowego ch∏opców, któ-rzy byli powierzeni opiece Towarzystwa. Celem sta∏ego dozoru nad terminato-rem Konferencja wyznacza∏a spoÊród w∏asnego gremium jednego cz∏onka To-warzystwa, którego zadaniem by∏o sta∏e dozorowanie poczynaƒ ucznia oraz za-poznawanie si´ z jego potrzebami materialnymi. Potrzebom tym, które by∏yprzedk∏adane wszystkim cz∏onkom Konferencji na comiesi´cznych spotka-niach, starano si´ zaradzaç w miar´ mo˝liwoÊci finansowych Towarzystwa. Po-nadto ka˝dy terminator by∏ zaopatrywany przez Konferencj´ w ksià˝k´ dobre-go prowadzenia si´, w której kompetentni majstrowie dokonywali odpowied-nich wpisów przeznaczonych do powszechnej wiadomoÊci Konferencji. Odno-Êne uwagi majstrów zapisywane w ksià˝ce post´powania by∏y odczytywanei podawane do wiadomoÊci wszystkich cz∏onków Konferencji i uczniów, wobecktórych stosowano w zale˝noÊci od treÊci wpisu, bàdê pochwa∏´, bàdê nagan´.Celem usuni´cia z∏a odpowiedzialny za terminatora cz∏onek Konferencji by∏zobowiàzany do osobistego kontaktu z majstrem i wyjaÊnienia wszystkich oko-licznoÊci z∏ego post´powania ucznia41. Zdarza∏y si´ jednak przypadki wyst´po-wania majstrów na drog´ sàdowà celem ukarania terminatorów za sprzenie-wierzenia zawodowe. Ówczesny prezes Konferencji ks. Hauke wyra˝a∏ olbrzy-mie ubolewanie nad zaistnia∏à sytuacjà, sàdzàc, ˝e korzystniejszym dla ca∏ejsprawy by∏oby przedstawienie Konferencji zaistnia∏ej sytuacji i wymierzenieodpowiedniej kary, ani˝eli osadzanie terminatora w wi´zieniu, co jeszcze bar-dziej mog∏o mu w ˝yciu zaszkodziç ni˝ pomóc42.

Towarzystwo Êw. Wincentego á Paulo roztaczajàc opiek´ nad terminatoramidomaga∏o si´ od nich cotygodniowego uczestnictwa we Mszy Êw. oraz udzia∏uw ˝yciu sakramentalnym43. Opieka duchowa roztoczona nad termiantoramimia∏a byç gwarantem ochronienia ich przed upadkami moralnymi, w konse-kwencji zaÊ przed demoralizacjà, a walka z desakralizacjà ich ˝ycia mia∏a przy-czyniaç si´ do wzrostu duchowego powierzonych opiece terminatorów. Zda-rza∏o si´ jednak, ˝e wi´kszoÊç majstrów, oboj´tnych religijnie, utrudnia∏ouczniom uczestnictwo w niedzielnej Mszy Êw. W takim przypadku Konferencjaczyni∏a starania u majstra o umo˝liwienie uczniom wype∏niania praktyk religij-nych, a w razie braku poprawy sytuacji stara∏a si´ o umieszczenie terminatorau innego majstra, który wykazywa∏ godne czci zrozumienie dla potrzeb ducho-wych powierzonych mu uczniów44. Ta sytuacja wynika∏a niejednokrotnie z bra-ku koniecznej znajomoÊci mistrzów rzemieÊlniczych, a zw∏aszcza ich konfesyj-nej proweniencji45.


41 Jhb 1868, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 14.42 Jhb 1865, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 20.43 Jhb 1859, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 11.44 Jhb 1868, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 14.45 Jhb 1862, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 10.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Znalezienie odpowiedniego majstra, skorego do wspó∏pracy z Towarzy-stwem oraz ch´tnego do przyjćia na nauk´ przysz∏ego rzemieÊlnika nie by∏o∏atwym zadaniem cz∏onków Towarzystwa46. Niejednokrotnie prezes Konferen-cji ks. Hoffmann kierowa∏ do majstrów apel, proszàc ich o pomoc w otoczeniutroskà terminatorów i udzielenie im niezb´dnego wsparcia zarówno w utrzy-maniu, jak równie˝ w przyjćiu na nauk´47.

Towarzystwo Êw. Wincentego á Paulo obok zabezpieczenia odpowiedniejedukacji dla przysz∏ych rzemieÊlników czyni∏o starania o zaopatrzenie ter-minatorów w odpowiednià odzie˝ oraz zakup potrzebnych narz´dzi rze-mieÊlniczych. Ponadto op∏aca∏o koszta egzaminów czeladniczych. WÊródwydatków Konferencja zabezpiecza∏a tak˝e finanse, które potrzebne by∏y nadokonanie op∏at za mieszkanie48. Podstawowym wydatkiem finansowym by-∏o op∏acanie czesnego, które wraz z nap∏ywem terminatorów uszczupla∏okas´ Konferencji49.

Wychodzàc naprzeciw zapotrzebowaniom duchowym terminatorów, okazu-jàc tym samym trosk´ o uczestnictwo w ˝yciu sakramentalnym, prezes Towarzy-stwa Terminatorów ks. Hauke postanowi∏ wprowadziç od 1866 r. corocznà spo-wiedê i komuni´ Êw. dla uczniów. Inicjatywa ta mia∏a si´ odbywaç w koÊcieleÊw. Doroty w okresie wielkanocnym50. Celem uniknićia nat∏oku penitentówproponowa∏, by terminatorzy odbyli wczeÊniej spowiedê w dowolnym koÊciele.Od tego czasu Msza Êw. dla terminatorów poprzedzona sakramentem pokutyi pojednania odbywa∏a si´ w 6 niedziel´ wielkanocnà i by∏a przygotowaniem doÊwiàt Zes∏ania Ducha Êw.51 Mimo korzystnego dnia, jakim by∏a niedziela, niewszyscy terminatorzy mogli uczestniczyç w tym wa˝nym prze˝yciu duchowym,poniewa˝ wi´kszoÊç z nich nie otrzyma∏a, nawet od katolickich majstrów, ze-zwolenia na opuszczenie stanowiska pracy52.

Z jeszcze wi´kszym problemem boryka∏a si´ Konferencja w czasie epide-mii g∏odu, która nawiedzi∏a stolic´ Âlàska w po∏owie lat 60. XIX stulecia.Wi´kszoÊç rzemieÊlników nie tylko, ˝e nie chcia∏o przyjmowaç nowychuczniów, ale zdecydowani byli na zwalnianie dotychczasowych pracowników.W takiej sytuacji Konferencja czyni∏a wielkie starania celem utrzymania do-tychczasowych miejsc, a majstrów wspiera∏a dodatkowymi finansami53.W tym celu czyni∏a wielkie zabiegi w pozyskaniu dobrodziei. WÊród nichszczególnà rol´ odgrywa∏ ordynariusz wroc∏awski Henryk Förster, który cz´-


46 Jhb 1860, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 14.47 Jhb 1862, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 10.48 Jhb 1864, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 11.49 Jhb 1870, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 14. 50 Jhb 1865, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 20.51 Jhb 1867, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 14.52 Jhb 1867, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 14.53 T a m ˝ e, s. 13.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

sto wspiera∏ dzia∏alnoÊç Towarzystwa Terminatorów54. WÊród dobrodziei Kon-ferencji znaleêç mo˝na równie˝ nazwisko hr. Hoverdena55. Towarzystwo ko-rzysta∏o tak˝e z legatów testamentowych, które mimo wszystko rzadko wp∏y-wa∏y do kasy Konferencji56. Nik∏e zainteresowanie wsparciem finansowymTowarzystwa Terminatorów wykazywali rzemieÊlnicy, którym, jak si´ wydawa-∏o, najbardziej powinno zale˝eç na sprawnym funkcjonowaniu Konferencji57.Do wsparcia finansowego Towarzystwa Terminatorów zobowiàzane by∏y po-szczególne Konferencje, znajdujàce si´ na terenie Wroc∏awia58. Byç mo˝ewiàza∏o si´ to z faktem, ˝e cz∏onkami Towarzystwa Terminatorów by∏o przy-najmniej po dwóch przedstawicieli ka˝dej Konferencji parafialnej, którzyw imieniu rodzimych Konferencji wspierali je finansowo i czynnie anga˝owa-li si´ na rzecz uczniów cechowych59.

W 1858 r. Towarzystwo Terminatorów liczy∏o 22 czynnych i 30 honorowychcz∏onków60, a w 1865 r. dozna∏o znacznego spadku wykazujàc 15 czynnych i ty-le˝ samo honorowych cz∏onków61. W nast´pnych latach nast´powa∏ nieznacznyspadek czynnych cz∏onków z równoczesnym wzrostem cz∏onków honorowych.Sprawozdanie za rok 1870 wykazuje czynny udzia∏ 12 cz∏onków, którzy wspie-rani byli przez 85 honorowych cz∏onków Towarzystwa62.

Ta nieznaczna liczba cz∏onków, którzy zobowiàzani byli do czynnego udzia-∏u w pracach Konferencji ofiarnie poswi´ca∏a swój czas, roztaczajàc w 1858 r.opiek´ nad 50 terminatorami. Rok póêniej liczba ta wzros∏a do 70 uczniów.Przyj´tych w opiek´ uczniów kszta∏cono w zawodzie szewskim, fryzjerskim,krawieckim, blacharskim, dekarskim, kuÊnierskim, tapicerskim. Niektórychuczono sztuki kominiarskiej, a tak˝e przygotowywano ich na przysz∏ych mala-rzy pokojowych63. W 1861 r. liczba uczniów wspomaganych przez TowarzystwoTerminatorów po raz pierwszy przekroczy∏a setk´ i wynosi∏a razem 118 termi-natorów. SpoÊród nich 3, po zdaniu odpowiednich egzaminów u majstra, wy-zwoli∏o si´ i zosta∏o czeladnikami64. Cztery lata póêniej z powodu wielkiej p∏yn-noÊci uczniów, którzy wyuczyli si´ rzemios∏a i opuÊcili szeregi Towarzystwa,liczba ich spad∏a do 69 terminatorów65.


54 Jhb 1864, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 12.55 Jhb 1869, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 20.56 Jhb 1865, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 21.57 Jhb 1869, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 20.58 Jhb 1868, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 15.59 Jhb 1864, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 11.60 Jhb 1859, [przeglàd dochodów i wydatków za rok 1858], s. 79.61 Jhb 1866, [przeglàd dochodów i wydatków za rok 1865], s. 122.62 Jhb 1871, [przeglàd dochodów i wydatków za rok 1870], s. 129.63 Jhb 1860, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 13.64 Jhb 1862, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hoffmanna], s. 10.65 Jhb 1865, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 19.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Towarzystwo Terminatorów nie ustrzeg∏o si´ przed skutkami panujàcej epi-demii, jaka w 1866 r. panowa∏a we Wroc∏awiu. Na choler´ zmar∏o wówczas 2uczniów, którzy wkrótce mieli si´ wyzwoliç i tym samym zasiliç szeregi czelad-ników66.

Pomimo ogromu potrzeb i wielkiej liczby ch∏opców ch´tnych do skorzysta-nia z pomocy Towarzystwa Terminatorów tylko nieliczna ich cz´Êç mog∏a do-znaç troskliwej opieki, finansowego wsparcia i pomocy w wyuczeniu zawodu.Tylko 80 terminatorów mog∏o liczyç na pomoc Towarzystwa w 1868 r., którewszelkimi mo˝liwymi sposobami usi∏owa∏o pozyskaç Êrodki materialne celemfinansowego wsparcia potrzebujàcych uczniów67. Rok póêniej ich stan liczebnyponownie wzrós∏ do 100 osób68.

W 1870 r. powsta∏ plan za∏o˝enia dla terminatorów szko∏y niedzielnej celemdoskonalenia ich w pisaniu, czytaniu oraz liczeniu. Zarzàd Konferencji dostrze-ga∏ u terminatorów nik∏à umiej´tnoÊç podstawowych zasad edukacyjnych, a ce-lem ich rozwoju intelektualnego uwa˝a∏ za konieczne pomna˝anie dalszej wie-dzy, którà terminatorzy zakoƒczyli na szkole elementarnej. Uwa˝ano równie˝,˝e szko∏a powinna byç pomocna w przyswajaniu wiadomoÊci religijnych, którewydawa∏y si´ ra˝àco niewystarczajàce. Pierwszà grup´ uczniów, którzy korzysta-li z dalszej edukacji stanowi∏o 50 terminatorów69. Spotykali si´ oni w ka˝dà nie-dziel´ w parafialnym koÊciele Êw. Wincentego, gdzie w godzinach popo∏udnio-wych pobierali nauk´ religii, a w okresie zimowym miejscem ich spotkaƒ by∏aszko∏a Êw. Wincentego na terenie dawnego kompleksu poklasztornego pre-monstratensów70. Nauk´ religii udziela∏ im ks. Tatzel. Ponadto celem doskona-lenia zawodowego urzàdzono tak˝e lekcj´ rysunku technicznego, którà prowa-dzi∏ nauczyciel Neumann71. Szko∏a niedzielna oferowa∏a tak˝e terminatoromwype∏nienie wolnego czasu, organizujàc im tzw. radosne wieczory. W progra-mie przewidziane by∏o czytanie wierszy, zw∏aszcza literatury pi´knej, ale równo-czeÊnie zezwalano na zapoznawanie si´ z literaturà wspó∏czesnej awangardy ar-tystycznej. Terminatorzy brali tak˝e udzia∏ w wystawianiu ma∏ych scenek, którecz´sto sami przygotowywali oraz çwiczyli si´ w Êpiewie. Celem dozoru nad po-prawnym post´powaniem i ochrony przed moralnym zepsuciem nie zapomnia-no o organizowaniu im zabaw, w których terminatorzy brali ch´tny udzia∏72.

Dba∏oÊç o sprawne funkcjonowanie szko∏y, jak równie˝ ochrona przed de-moralizacjà i desakralizacjà ˝ycia le˝a∏a na sercu wszystkim cz∏onkom Towarzy-


66 Jhb 1867, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Hauke], s. 14.67 Jhb 1869, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 20.68 Jhb 1870, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 14.69 Jhb 1871, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 14.70 Jhb 1872, [sprawozdanie prezesa Konferencji, ks. Laschynsky’ego], s. 9.71 T a m ˝ e.72 T a m ˝ e.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

stwa Terminatorów, a przede wszystkim jego prezesom. Na przestrzeni lat1855-1871 prezesami Towarzystwa byli: ks. Hoffmann, ks. Hauke oraz ks. La-schynsky. W ciàgu 8 lat swojej dzia∏alnoÊci ks. Hoffmann wytyczy∏ programdzia∏ania Konferencji i pilnie zabiega∏ o jego realizacj´. Po jego odejÊciuw 1863 r. funkcj´ prezesa pe∏ni∏ ks. Hauke, wikariusz parafii Êw. Doroty weWroc∏awiu, który poszerzy∏ zakres dzia∏ania cz∏onków Konferencji o dozór du-chowy nad terminatorami. Specjalnie dla ich duchowych potrzeb organizowa∏w koÊciele Êw. Doroty wspólnà Msz´ Êw. i nabo˝eƒstwa, które poprzedzone by-∏y spowiedzià. Od 1867r. funkcj´ prezesa Towarzystwa Terminatorów pe∏ni∏ ks.Laschynsky, którego zas∏ugà by∏o za∏o˝enie szko∏y niedzielnej dla uczniów po-zostajàcych na terminie u majstrów.

Podsumowanie

Zmiany polityczne, które dokona∏y si´ po WioÊnie Ludów (1848) doprowa-dzi∏y do przebudowy systemu spo∏eczno-gospodarczego w Niemczech. Wrazz rozwijajàcà si´ gospodarkà system liberalnego kapitalizmu doprowadzi∏ dokryzysu rzemios∏a oraz do olbrzymiej biedy wÊród rzemieÊlników, przyczynia-jàc si´ tym samym do rozwarstwienia spo∏ecznego.

Tzw. problem spo∏eczny dotyka∏ nie tylko proletariat, ale równie˝ cechyrzemieÊlnicze. Wzrost bezrobocia oraz brak perspektyw na lepszà egzystencj´powodowa∏ cz´sto upadek moralny pewnych sektorów spo∏ecznych oraz desa-kralizacj´ ich ˝ycia duchowego. Naprzeciw tym problemom wychodzi∏y inicja-tywy KoÊcio∏a katolickiego, a zw∏aszcza jego wybitnych przedstawicieli. Jed-nym z nich by∏ ks. Adolf Kolping, który wykorzystujàc doÊwiadczenia w∏asnego˝ycia roztoczy∏ opiek´ nad rzemieÊlnikami, zak∏adajàc dla ich potrzeb KatolickiZwiàzek Czeladników. Zwiàzek ten, którego celem by∏a obrona m∏odzie˝y cze-ladniczej przed demoralizacjà poprzez obudzenie w nich wiary, rozwijanie za-wodowych kompetencji oraz szczere umi∏owanie ˝ycia rodzinnego z odniesiemdo podstawowych zasad moralnych, powsta∏ tak˝e na terenie Âlàska w 1851 r.Jego szybkie rozprzestrzenianie doprowadzi∏o do utworzenia we Wroc∏awiuDiecezjalnego Zwiàzku Czeladników, którego prezesem zosta∏ ks. Ernest Nicht.

W ramach dzia∏ajàcego we Wroc∏awiu od 1848 r. Towarzystwa Êw. Wincente-go á Paulo powsta∏o w 1855 r. Towarzystwo Terminatorów, którego zadaniemby∏a materialna i duchowa opieka nad uczniami rzemieÊlniczymi. Towarzystwoto zabezpiecza∏o przysz∏ym rzemieÊlnikom odpowiednià edukacj´ u majstrówi zaopatrywa∏o terminatorów w odpowiednià odzie˝, wyposa˝ajàc ich tak˝ew potrzebne narz´dzia rzemieÊlnicze. Ponadto op∏aca∏o koszta egzaminówczeladniczych.

Szeroka dzia∏alnoÊç Towarzystwa Terminatorów znalaz∏a przychylne uznanieopinii publicznej a wraz z Towarzystwem Czeladniczym przyczyni∏a si´ do zni-welowania kryzysu rzemios∏a i biedy wÊród rzemieÊlników.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

OBHUT DER VINZENZVEREIN IN BRESLAU ÜBER HANDWERKERLEHRLINGE (IM JAHREN 1855-1871)

Zusammenfassung

Politische Veränderungen nach der Völker-Frühling (1848) führten zum Umbaudes social-wirtschaftichen systems in Deutschland. Mit der industrialsation ist die Krisedes Handwerks entstanden und mit ihr auch große Elend der vielen Handwerker. Vielewaren Pleite.

In Rhamen der Vinzenzverein in Breslau (tätig seit 1848) ist auch im Jahr 1855eine Lehring-Konferenz entstanden. Ihre Aufgabe war materielle und geistige Sorgefür Lehrlingen. Die Vereine half den Lehrlingen ersuchend für si´ gute Meister,durch beschaffung des Werkzeugs und der Kleider. Außerdem bezahlte si´ auchPrüfungsgeld. Wirksamkeit dieser Vereine fand Beifall in der Öffentlichkeit und zusa-men mit der Gesellen Verein hat zur Milderung der Krise und des Not unter denHandwerker beigetragen.

Übersetz von Ryszard Paszek SDS


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. JÓZEF MANDZIUK

ARCYBISKUP BOLES¸AW KOMINEK Z WROÇAWIA –AUTOR LISTU BISKUPÓW POLSKICH DO NIEMIECKICH

Celem mojego wystàpienia1 jest ukazanie postaci arcybiskupa Boles∏awaKominka, jako autora s∏ynnego listu biskupów polskich do niemieckich, otwie-rajàcego drog´ do pojednania miedzy narodem niemieckim i polskim. Posta-ram si´ zwróciç uwag´ na kilka spraw, dotyczàcych najnowszej historii naszejOjczyzny i KoÊcio∏a polskiego w odniesieniu do Niemiec i tamtejszej spo∏ecz-noÊci katolików. Podsun´ pewne myÊli do dalszej dyskusji, a czyni´ to jako ka-p∏an wroc∏awski, który w 1965 r. by∏ neoprezbiterem i wikariuszem wroc∏aw-skim. Wyszed∏em wić ze szko∏y wybitnego hierarchy Êlàskiego, który by∏ dumàdla mieszkaƒców Wroc∏awia i ca∏ego Dolnego Âlàska. Szkoda, ˝e na naszàkonferencj´ naukowà nie móg∏ przybyç ks. infu∏at profesor Jan Krucina z Wro-c∏awia, najbli˝szy wspó∏pracownik rzàdcy archidiecezji wroc∏awskiej w czasachgomu∏kowskich.

W moim krótkim wystàpieniu, przygotowanym przez t´ noc, pragn´ zwróciçuwag´ Szanownych S∏uchaczy na nast´pujàce zagadnienia:

1. Geopolityczne po∏o˝enie Polski powodowa∏o, ˝e cz´sto realizowaliÊmyhas∏o: Za naszà i waszà wolnoÊç! W czasach staropolskich prowadziliÊmy licznewojny: najwićej z Turcjà, a najmniej z Niemcami, podzielonymi na malutkiepaƒstewka, tworzàce Rzesz´. Dopiero Prusy, wyros∏e na ∏onie Rzeczpospolitejpoprzez sekularyzacj´ Krzy˝aków, doprowadzi∏y m.in. do rozbiorów i upoko-rzenia Rzeczpospolitej Trojga Narodów. Potem przysz∏y trudne czasy „˝ela-znego kanclerza” Otto von Bismarcka i tragiczne lata okupacji hitlerowskiej,za która ponoszà odpowiedzialnoÊç Niemcy. Wojny koƒczy∏y si´ ró˝nymi trak-tatami pokojowymi, a w naszych czasach wprost powszechne sta∏o si´ dà˝eniedo pojednania. Po Soborze Watykaƒskim II nastàpi∏o pojednanie z Niemcami.Du˝o mówi si´ o pojednaniu z Ukraiƒcami. Marzeniem wielu jest pojednaniez Rosjà. Ostatnio ambasador Szwecji przeprosi∏ Polaków za ich atak na JasnàGór´ podczas szwedzkiego „potopu”. Nie oczekujemy pojednania z Turcjà, bo


1 Wyk∏ad wyg∏oszony na mi´dzynarodowej konferencji naukowej pt.: Od pojednania dowspó∏dzia∏ania. W 40. rocznice wymiany listów pomi´dzy biskupami polskimi a biskupami nie-mieckimi, odbytej w Warszawie w dniach 26-27 XI 2005 r.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

kraj ten nigdy nie uzna∏ rozbiorów Polski i to nam wystarcza. Z ca∏à mocà pod-kreÊlamy, ˝e pojednanie mi´dzy narodami w jednoczàcej si´ Europie mo˝e do-konaç si´ tylko na kanwie prawdy, z odrzuceniem k∏amstwa i niedomówieƒ. T́zasad´ przekaza∏ nam nasz papie˝ Jan Pawe∏ II Wielki, piszàc w swojej ksià˝ce:Wstaƒcie, chodêmy: „Istotnie nie wolno odwracaç si´ od prawdy, zaprzestaç jejg∏oszenia, ukrywaç, nawet jeÊli jest to prawda trudna, a jej wyjaÊnienie wià˝esi´ z wielkim bólem [...]. W tej sprawie nie ma kompromisów, ani oportuni-stycznego uciekania si´ do ludzkiej dyplomacji”2.

2. W idei pojednania ogromnà rol´ odegra∏ KoÊció∏ katolicki. W Polsce bo-wiem nie by∏o i nie ma innej si∏y moralnej, która zdo∏a∏aby zrealizowaç przyka-zanie „mi∏oÊci nieprzyjació∏”. W Republice Federalnej Niemiec ide´ pojedna-nia podjà∏ najpierw KoÊció∏ ewangelicki. Hierarchia katolicka bowiem w la-tach 60-tych ciàgle jeszcze odczuwa∏a pewne „rozgoryczenie” po tym, co si´sta∏o w 1945 r. Wprawdzie OpatrznoÊç Bo˝a sama rozwiàza∏a pewne problemypoprzez Êmierç w lipcu tego˝ roku kardyna∏a Adolfa Bertrama, postaci kontro-wersyjnej, a zarazem majàcej wielki autorytet w KoÊciele. Nawiasem mówiàcpo blisko 30 laty Polacy we Wroc∏awiu przygotowali tak wielki pogrzeb nie-mieckiemu biskupowi wroc∏awskiemu, ˝e sami Niemcy mogli o tym tylko po-marzyç3. OpatrznoÊç da∏a te˝ KoÊcio∏owi polskiemu wielkà postaç PrymasaAugusta kardyna∏a Hlonda, który z ogromnym wyczuciem potrafi∏ rozwiàzaçsprawy arcytrudne na tzw. Ziemia Odzyskanych. KoÊció∏ na Odrà i Wis∏a mia∏te˝ odpowiednich ludzi, którzy w dobie Soboru Watykaƒskiego odpowiednioprzygotowali Naród na obchody Milenium Chrztu Polski. WÊród nich by∏ Pry-mas Tysiàclecia – Stefan kardyna∏ Wyszyƒski i arcybiskup Boles∏aw Kominek –rzàdca archidiecezji wroc∏awskiej.

3. Stawiam tez´: w realizacji idei pojednania z Niemcami pierwsze skrzypcegra∏ arcybiskup Kominek. Kardyna∏ Wyszyƒski poczàtkowo nie mia∏ „czuciaNiemiec”. Dotykajàc problematyki tzw. Ziem Odzyskanych, jako cz∏owiekWschodu ciàgle si´ uczy∏ i du˝o modli∏, zw∏aszcza podczas stalinowskiego od-osobnienia4. Natomiast arcybiskup Kominek uchodzi∏ za najlepszego w ówcze-snym gronie polskich biskupów znawc´ historii, literatury, filozofii i sztuki nie-mieckiej5. Z mocà podkreÊlam, ˝e nie by∏ on germanofilem6, choç pochodzi∏z Górnego Âlàska, gdzie urodzi∏ si´ w Radlinie k. Rybnika, ucz´szcza∏ do szko-∏y niemieckiej, zna∏ doskonale j´zyk niemiecki i mia∏ wielu przyjació∏ wÊród


2 J a n P a w e ∏ II, Wstaƒcie, chodêmy!. Kraków 2004, s. 147.3 Zob. J. S w a s t e k, Âp. kardyna∏ dr Adolf Bertram ksià˝´- metropolita wroc∏awski. Nowe

˚ycie. R. 9: 1991, nr 22, s. 6-8.4 Zob. J. M a n d z i u k, Prymas Tysiàclecia a Kosció∏ nad Odrà w dobie stalinizmu. Wro-

c∏awski Przeglàd Teologiczny. R. 9: 2001, nr 1, s. 99-111.5 J. S w a s t e k, Kardyna∏ dr Boles∏aw Kominek jako prekursor integracji europejskiej. Dolny

Âlàsk. Nr 8: 2000, s. 123. 6 A. N o s s o l, ChrzeÊcijaƒstwo radykalne. Tygodnik Powszechny. R. 59: 2005, nr 46, s. 15.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Niemców, jak np. biskupa Hengsbacha z Essen, czy biskupa Schaffranaz Görlitz7. Dla niego liczy∏a si´ przede wszystkim „polska racja stanu” orazEwangelia ze s∏owami „Modlitwy Paƒskiej: „I odpuÊç nam nasze winy, jak i myodpuszczamy naszym winowajcom” (Mt 6, 12). Na Niemców patrzy∏ te˝ z wro-dzonym sobie realizmem. Pami´tam jego s∏owa, wypowiedziane do nas, klery-ków we wroc∏awskim Seminarium Duchownym, po przybyciu z Bawarii, gdzieprzebywa∏, jako jeden z pierwszych polskich hierarchów. Mówi∏ do nas (cytuj´z pamići): „Niemcom powodzi si´ bardzo dobrze. Brzuchami si´gajà do zie-mi. I sà to ci ludzie, którzy wojn´ przegrali...!” Ten ˝yciowy realizm by∏ cechàcharakterystycznà rzàdcy powojennego KoÊcio∏a wroc∏awskiego. Wszyscy da-rzyliÊmy go ogromnà sympatià i byliÊmy dymni, ˝e takiego mamy biskupa.

4. Arcybiskup Kominek mia∏ wizj´ zjednoczonej Europy jako kontynentuojczyzn i suwerennych paƒstw. Wzywa∏ do dialogu, budowania mostów, bra-terstwa, wybaczania, wykraczania poza granice w∏asnych paƒstw. To by∏ euro-pejski dyplomata w pe∏ni tego s∏owa znaczeniu. Kiedy mu zarzucano, ˝ew or´dziu jest za du˝o mowy o pojednaniu i przebaczeniu win (s∏ynne s∏owa:„przebaczamy i prosimy o przebaczenie”), odpowiada∏, ˝e nie ma takiejEwangelii, o którà mo˝na walczyç przez szerzenie nienawiÊci. Piszàc or´dzie,by∏ przekonany, ˝e nastàpi powolna zmiana mentalnoÊci Niemców i Polakóww kierunku zgody i harmonijnej wspó∏pracy zarówno w dziedzinie duchowej,jak i materialnej8. Bez wàtpienia by∏ jednym z prekursorów idei zjednoczeniaEuropy i stawia∏bym go obok wielkich: Roberta Schumanna9 i Konrada Ade-nauera. By∏ on przekonany, i˝ zanim nastàpi zjednoczenie poszczególnychpaƒstw europejskich pod wzgl´dem ekonomicznym, politycznym i spo∏ecz-nym, musi przyjÊç pojednanie duchowe z przebaczeniem win, zaniedbaƒ i ró˝-nych przejawów agresji.

5. Póêniejszy metropolita wroc∏awski w latach 60-tych odznacza∏ si´ wielkàodwagà. Wydaje mi si´, ˝e w s∏owach „prosimy o przebaczenie” wzià∏ poduwag´ nie tylko Polaków, ale i mo˝e przede wszystkim Sowietów, grasujàcychpo Âlàsku. Polacy bowiem, przybyli z ró˝nych stron Êwiata, a zw∏aszcza zzaBuga, byli zdezorientowani sytuacjà „dzikiego Zachodu”, zmćzeni d∏ugà tra-sà w towarowych wagonach i ogarnići t´sknotà za „swoimi stronami rodzin-nymi”. Oni po prostu nie wiedzieli za co majà przepraszaç, a jeszcze bardziejdziwili si´, i˝ majà prosiç o przebaczenie. Wielu wspó∏czu∏o Niemcom wyp´-dzanym z ich domów. Nawiàzywa∏y si´ nawet przyjaênie. Moja mama, którastraci∏a m´˝a w styczniu 1945 r. na froncie w Wadowicach, wprost zaprzyjaêni-∏a si´ z Niemkà, wdowà po ˝o∏nierzu Wehrmachtu, który zginà∏ w Belgii. Jesz-

ARCYBISKUP BOLES¸AW KOMINEK Z WROÇAWIA 135[3]

7 K. W i g u r a, „Wyciàgamy do Was rće...”. Tygodnik Powszechny. R. 59: 2005, nr 46, s. 10. 8 J. K r u c i n a, Kard. Boles∏aw Kominek – w dwudziesta rocznic´ Êmierci. Colloquium salu-

tis. T. 25: 1993, s. 17.9 Zob. J. K o w a l s k a, J. J a n u s z e w s k a, Aposto∏ Europy. Newsweek z 19 IX 2004, s. 48.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

cze po latach wspomina∏a, co si´ dzieje z mojà Helgà, która nie daje znaço sobie. Natomiast ˝o∏nierze Armii Czerwonej byli straszni. Czuli si´ zwyci´z-cami, a zagarni´te tereny uwa˝ali niemal za swoje. Zabijali, gwa∏cili, rabowalii wywozili wszystko co si´ da∏o, razem z obrazami, ksià˝kami i zegarkami,a nawet rowerami. I za nich – jestem przekonany – biskupi polscy te˝ przepro-sili, bo oni do przeprosin nie byli zdolni! Ta sprawa jest bardzo aktualna napoczàtku XXI stulecia, kiedy Rosjanie prowadzà pertraktacje z Niemcami po-za plecami Polaków.

Odwaga arcybiskupa Kominka uwidoczni∏a si´ te˝ w tym, ˝e móg∏ spodzie-waç si´, jakie b´dà skutki zredagowanego przez niego listu. WrogoÊç re˝imukomunistycznego odczu∏ ju˝ po przekroczeniu granicy w Zebrzydowicach, kie-dy wraca∏ z Rzymu. Potraktowano go wprost poni˝ajàco10. By∏ przygn´biony,ale nie za∏ama∏ si´. Pami´tam jego s∏ynne kazanie z 6 II 1966 r., wyg∏oszonew katedrze wroc∏awskiej. Po spontanicznym wypowiedzeniu s∏ów: „Kto zwal-cza pojednanie narodu polskiego z narodem niemieckim uderza w twarz pol-skà racj´ stanu”, rozleg∏a si´ po raz pierwszy burza aplauzu. KlaskaliÊmy d∏u-go, patrzàc z podziwem na polskiego biskupa, który by∏ naszym wroc∏awskimordynariuszem. Tymczasem montowano przeciwko niemu oskar˝enia i pomó-wienia. Za przyk∏ad niech nam pos∏u˝y fakt, ˝e na rynku w Jaworze postawio-no szubienic´ i powieszono kuk∏´ biskupa. Chcia∏bym, aby Niemcy wiedzieli,jak wysokà cen´ za pojednanie narodów musieli p∏aciç jego polscy realizato-rzy. ÓwczeÊni biskupi niemieccy z powÊciàgliwoÊcià wyciàgn´li r´k´ do pojed-nania, gdy tymczasem biskupi polscy mieli ÊwiadomoÊç, ˝e ich wyciàgni´ta r´-ka mo˝e byç odci´ta. Wszak premier Józef Cyrankiewicz w czerwcu 1956 r.przestrzega∏ robotników poznaƒskich, ˝e mogà utraciç r´ce, gdy je podniosàna w∏adz´ komunistycznà. Sàdz´, ˝e nadszed∏ ju˝ czas, aby powsta∏y opracowa-nia, ukazujàce reakcj´ Polaków na prorocze or´dzie biskupów w poszczegól-nych rejonach kraju. Moim zdaniem, Polacy nie byli przygotowani na realiza-cj´ ewangelicznej zasady dotyczàcej mi∏oÊci nieprzyjació∏, gdy˝ zbyt Êwie˝e by-∏y jeszcze rany strasznej drugiej wojny Êwiatowej. JeÊli jednak spo∏eczeƒstwopolskie wkrótce zrozumia∏o wielkà ide´ pojednania – to by∏ swoisty cud w na-szej najnowszej historii.

Koƒczàc moje wystàpienie pragn´ wyraziç nadziej´, ˝e w niedalekiej przy-sz∏oÊci powstanie wielka monografia poÊwi´cona jednemu z ojców jednoczàcejsi´ Europy. MyÊl´, ˝e zostanie odtajnione jego archiwum, przekazane do War-szawy na polecenie Prymasa tu˝ po Êmierci kardyna∏a przez ówczesnego rzàd-c´ archidiecezji wroc∏awskiego ks. biskupa profesora Wincentego Urbana, me-go nauczyciela, mecenasa i przyjaciela. OsobiÊcie myÊl´ ju˝ o t. 9 wielkiej „mo-nografii milenijnej” dziejów KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku, który b´dzie po-


10 J. M o r a w i e c k i, Metry Jana Kruciny. Tygodnik Powszechny. R. 59: 2005, nr 48, s. 12.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Êwi´cony „erze kardyna∏a Kominka”. Mam nadziej´, ˝e z tych materia∏ów b´-dà móg∏ w pe∏ni korzystaç.

Wybrana literatura:K a n i a J., KoÊcio∏y Polski i Niemiec na powojennych drogach pojednania

obu narodów. W: Mistrz i Przyjaciel. Ksi´ga pamiàtkowa ku czci Ksi´dza Profeso-ra Marka Tomasza Zahajkiewicza. Red. J. P a ∏ u c k i. Lublin 1997.

K i s i e l e w s k i S., Stosunki paƒstwo-KoÊció∏ w PRL. Warszawa 1981. K r u c i n a J., Kardyna∏ Boles∏aw Kominek – w dwudziestà rocznic´ Êmierci.

Colloquium salutis. T. 25: 1993, s. 5-18.M a n d z i u k J., S∏ownik ksi´˝y pisarzy archidiecezji wroc∏awskiej 1945-1993.

Warszawa 1997, s. 146-160.P a t e r J., Kominek Boles∏aw. W: S∏ownik biograficzny katolickiego ducho-

wieƒstwa Êlàskiego XIX i XX wieku. Red. M. P a t e r. Katowice 1996, s. 180-184.S w a s t e k J., Kardyna∏ Boles∏aw Kominek jako prekursor integracji europej-

skiej. Dolny Âlàsk. Nr 8: 2000, s. 116-125. S w a s t e k J., Kardyna∏ dr Boles∏aw Kominek jako rzàdca archidiecezji wro-

c∏awskiej 1956-1974. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe Diecezji Wroc∏aw-skiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 338-363.

S w a s t e k J., Pasterz naprawd´ wielki. Z ˝ycia i dzia∏alnoÊci ksi´dza kardy-na∏a dra Boles∏awa Kominka w latach 1956-1974. Dolny Âlàsk. Nr 2: 1996,s. 248-291.

S w a s t e k J., Rzàdcy archidiecezji wroc∏awskiej 1945-1995. Wroc∏aw 1998. S w a s t e k J., Troska arcybiskupa metropolity wroc∏awskiego o pojednanie

polsko-niemieckie. W: KoÊció∏ katolicki na Dolnym Âlàsku w powojennym 50-le-ciu. Red. I. D e c, K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1996, s. 100-119.

Wk∏adka: Ziarno pojednania. 1965-2005 Rocznica wymiany listów mi´dzypolskimi i niemieckimi biskupami. W: Tygodnik Powszechny. R. 59: 2005, nr 46,s. 9-16.

Z i e l i ƒ s k i Z., KoÊció∏ w Polsce 1944-2002. Radom 2003.

Erzbischof Boles∏aw Kominek aus Wroc∏aw – Autor des Briefes der polnischenBischöfe an die deutschen Bischöfe

Zusammenfassung

In dem während der internationalen wissenschaftlichen Konferenz am 26-27. 11.2005 in Warschau präsentierten Beitrag „Von der Versöhnung bis zur Zusammenarbe-it” (zum 40. Jahrestag des Briefwechsels zwischen den polnischen und deutschenBischöfen) wurden folgende Fragen berücksichtigt: Die Idee der Versöhnung im sichvereinigenden Europa und die Rolle Polens bei ihrer Verwirklichung; Die Bedeutungder polnischen Kirche für den Prozess der Versöhnung mit Deutschland; Der Erzbichof

ARCYBISKUP BOLES¸AW KOMINEK Z WROC¸AWIA 137[5]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Boles∏aw Kominek als der beste Kenner der deutschen Problematik im polnischen Epi-skopat in der Gomu∏ka – Ära; Die Vision eines geeinten Europas in der Tätigket vomErzbischof von Wroc∏aw; Der Ezbischof von Wroc∏aw Boles∏aw Kominek und sein Mutbei der Verwirklichung der polnisch – deutschen Versöhnung.

Übesetzt von Tadeusz KuÊmierowski


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. BOGDAN STANASZEK

INWIGILACJA DZIA¸ALNOÂCI KAZNODZIEJSKIEJKOÂCIO¸A PRZEZ W¸ADZE PA¡STWOWE

NA PRZYK¸ADZIE DIECEZJI SANDOMIERSKIEJ W LATACH 1945-1970

Ambona, która jest bardzo wa˝nym miejscem kontaktu duszpasterzyz wiernymi, od samego poczàtku budzi∏a niech´ç nowej w∏adzy komunistycz-nej. Zresztà niech´ç by∏a odwzajemniona przez ksi´˝y, którzy jak wi´kszoÊçspo∏eczeƒstwa postrzegali w nowej w∏adzy narzucony, obcy re˝im. Dawalizresztà temu wyraz krytykujàc podczas kazaƒ niektóre posuni´cia rzàdui sympatyzujàc z niepodleg∏oÊciowym podziemiem. Wypowiedzi te nieko-niecznie musia∏y mieç walor walki politycznej – cz´sto by∏y swoistà samo-obronà, a wynika∏y z poczucia zagro˝enia dla wiary i KoÊcio∏a. Wydaje si´, ˝epo zakoƒczeniu II wojny Êwiatowej duchowni doÊç odwa˝nie artyku∏owaliswoje poglàdy. Wskazujà na to zachowane materia∏y UB, w których od1946 r. stosunkowo cz´sto notowano „wrogie wobec obecnej rzeczywistoÊciwystàpienia” ksi´˝y. Odnalezione zapisy sà zapewne przys∏owiowym „wierz-cho∏kiem góry lodowej”. Trzeba przy tym pami´taç, ˝e bezpieka jako wrogieodbiera∏a wszelkie wypowiedzi, nawet te zawierajàce dwuznaczne aluzje lubnieÊmia∏e sugestie. Duchowieƒstwo na ogó∏ wykazywa∏o odwag´, nie spo-dziewajàc si´ zapewne ostrych reakcji w∏adz. Te zaÊ formu∏owa∏y oceny wr´czÊmieszne, przypisujàc ksi´˝om, zgodnie z ówczesnà retorykà, poglàdy faszy-stowskie, reakcyjne, oskar˝ajàc o sympatyzowanie z bandami... Materia∏yÊwiadczàce o „wrogiej” postawie duchowieƒstwa gromadzono od poczàtkuprzejmowania w∏adzy w Polsce; z czasem mia∏y one zostaç wykorzystane jakopretekst do stosowania represji, niekiedy do szanta˝u, by groêbami uwi´zie-nia zmusiç duchownego do wspó∏pracy z UB. Zadaniem niniejszego artyku∏ujest prezentacja ocen formu∏owanych przez w∏adze w odniesieniu do kazaƒg∏oszonych w koÊcio∏ach diecezji sandomierskiej i polityki realizowanejw tym wzgl´dzie. Zasadniczo skoncentrowano si´ na wystàpieniach ksi´˝yw czasie mszy Êw. niedzielnych i innych uroczystoÊci koÊcielnych, przy czympomini´to kazania g∏oszone podczas misji i rekolekcji parafialnych oraz wi-zytacji biskupich, gdy˝ zagadnienia te przedstawiono w odr´bnych artyku-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

∏ach1. Badaniami obj´to okres od zakoƒczenie drugiej wojny Êwiatowej do koƒ-ca lat szeÊçdziesiàtych. Baz´ êród∏owà stanowià materia∏y gromadzone g∏ów-nie przez s∏u˝b´ bezpieczeƒstwa, KW PZPR w Kielcach i administracj´ wyzna-niowà przechowywane dziÊ w Archiwum Paƒstwowym w Kielcach, ArchiwumAkt Nowych w Warszawie i Instytucie Pamići Narodowej w Warszawie.

Kazania

Jak ju˝ wspomniano „wrogie wypowiedzi” biskupów i ksi´˝y starano si´ doku-mentowaç od pierwszych chwil umacniania si´ nowej w∏adzy. Informacje o nichczerpano z doniesieƒ tajnych wspó∏pracowników i informatorów UB; niekiedypozyskiwali je sami funkcjonariusze bezpieki, milicji lub innych urz´dów delego-wani celem inwigilowania przebiegu uroczystoÊci koÊcielnych. Ju˝ w 1945 r.PUBP w Sandomierzu uzyska∏ informacje, ˝e bp Lorek poleci∏, by ksi´˝a na am-bonie krytykowali zarzàdzenia wydane przez rzàd w sprawie Êlubów cywilnych.W zwiàzku z tym we wrzeÊniu 1945 r. szef UB odby∏ rozmow´ z biskupem doma-gajàc si´ wycofania tych zarzàdzeƒ. Ten jednak odmówi∏, wskazujàc, ˝e wystàpie-nia ksi´˝y wynikajà z przykazaƒ Bo˝ych, a „katolik nie mo˝e braç innych Êlubówni˝ koÊcielne”. Wed∏ug relacji bezpieki biskup by∏ bardzo stanowczy – stwierdzi∏,˝e wystàpieƒ z ambony w obronie prawa Bo˝ego nikt nie mo˝e zabroniç ducho-wieƒstwu, „choçbyÊmy mieli byç wsadzeni do wi´zienia, albo nawet byç mćzen-nikami”. Kiedy kierownik PUBP ostrzega∏, ˝e krytykowanie rzàdu przez ksi´˝ymo˝e si´ êle skoƒczyç spotka∏ si´ z ripostà biskupa: „jak mi´dzy ludêmi nie maidealnych, tak w ka˝dym Rzàdzie nie ma idealnych zarzàdzeƒ”2. Bezpieka dys-ponowa∏a tak˝e odbieranymi jako „wrogie” fragmentami kazaƒ samego biskupa,które g∏osi∏ w katedrze sandomierskiej. We wrzeÊniu 1945 r. „w dniu uroczysto-Êci spó∏dzielczej” nawiàza∏ on do zerwania konkordatu wskazujàc, ˝e „takie paƒ-stwo, które zerwa∏o autorytet [sic! – informator nie rozumia∏ zapewne wypowie-dzi kaznodziei] nie daje ca∏kowitej wolnoÊci masom narodu”. JednoczeÊnie za-powiada∏, ˝e „nadchodzi czas rewolucji mi´dzynarodowej”, a w ludziach „pobu-dzi si´ wiara rzymskokatolicka i wtedy ka˝dy b´dzie mia∏ wolnoÊç, jaka by∏a daw-niej”. Biskup mia∏ tak˝e krytykowaç sposób zwalczania opozycji politycznej(„w takim kraju, w którym jest du˝o milicjantów, to tylko s∏ychaç huk granatówi zamieszanie mi´dzy narodem”). Kaznodzieja nawo∏ywa∏ katolików do zrzesza-

KS. BOGDAN STANASZEK [2]140

1 Por. B. S t a n a s z e k, Polityka w∏adz PRL wobec misji i rekolekcji parafialnych w diecezji san-domierskiej w czasach stalinowskich. W: Ksi´ga pamiàtkowa ku czci Ksi´dza Profesora Dra hab.Bonifacego Miàzka w 70. rocznic´ urodzin, red. K. A. Ku c z y ƒ s k i, P. O b r à c z k a. Londyn2005, s. 411-424; t e n ˝ e, Polityka w∏adz paƒstwowych w odniesieniu do wizytacji biskupich w die-cezji sandomierskiej w latach pi´çdziesiàtych XX w. „Resovia Sacra” 9/10 (2002/2003), s. 127-138.

2 Biuro Udost´pniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamići Narodowej w War-szawie (dalej cyt. BUiAD IPN), sygn. IPN 01283/663, J4D s. 191, Raport z 15 IX 1945.

3 Tam˝e, J4D s. 193, Raport z 30 IX 1945.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nia si´ w organizacjach koÊcielnych i nie uznawania Êlubów cywilnych3. Uwag´bezpieki zwróci∏o równie˝ kazanie wyg∏oszone przez biskupa na zakoƒczenie ro-ku – 31 XII 1945 r. Oceniano, ˝e sprawy religijne zosta∏y w nim umieszczone „natle politycznym”. Kaznodzieja oprócz wezwania do dzi´kczynienia Bogu za prze-trwanie „strasznej okupacji niemieckiej”4 zach´ca∏ do trzeêwej oceny „wypad-ków zachodzàcych w kraju”. Mówi∏ o zerwaniu przez rzàd konkordatu ze StolicàApostolskà5, a katolików zach´ca∏ do stworzenia jednolitego frontu i przeciwsta-wienia si´ „temu wszystkiemu”. Biskup nawiàzywa∏ do aktualnej sytuacji poli-tycznej. Jego s∏owa mia∏y mocny wydêwi´k: „jest piàte przykazanie: nie zabijaj,a u nas tak jak i podczas okupacji niemieckiej brat brata zabija niewinnie”.W kazaniu wspomnia∏ te˝ o naruszeniu szóstego przykazania i podwa˝aniu zna-czenia sakramentu ma∏˝eƒstwa. Wobec tych zakusów katolicy „powinni prowa-dziç si´ wed∏ug naszej wiary”6.

Macki bezpieki rozciàga∏y si´ szeroko, si´ga∏y tak˝e do ma∏ych parafii.W 1946 r. zanotowano np., ˝e ks. Stefan Zagner, proboszcz ze Skórkowic kry-tykowa∏ z ambony Êluby cywilne. Wed∏ug UB odznacza∏ si´ on nienawiÊcià doPRR i SL, a jego poglàdy mia∏y charakter „faszystowski”, choç jak oceniano„dobrze si´ maskuje”7. Z kolei ks. Su∏ecki, w Makowie, gmina Skaryszew w dn.22 IX 1946 r. mia∏ powiedzieç: „dzisiejsza demokracja jest takà, jakiej my nie˝àdamy”8. Odwa˝ne wypowiedzi z ambony by∏y powodem wezwania na prze-s∏uchanie do UB w dn. 4 X 1947 ks. Seweryna Kiersztejna, proboszcza z Pio-nek9. Zarzucano mu, ˝e podczas kazania w niedziel´ 28 IX 1947 publiczniestwierdzi∏ jakoby w Polsce istnia∏y szko∏y na wzór hitlerowski. Faktycznie od-czyta∏ wówczas list episkopatu, w którym znalaz∏o si´ sformu∏owanie: „powsta-∏y bowiem zak∏ady wychowawcze, które przyj´∏y za cel wychowanie tzw. cz∏o-wieka nowego, tj. cz∏owieka pozbawionego wiary, nie znajàcego ju˝ imieniaChrystusa, na mod∏´ os∏awionych szkó∏ hitlerowskich”. Oficer Êledczy za˝àda∏tak˝e wyt∏umaczenia wypowiedzi ksi´dza „o p´dzeniu ludzi do prac przymuso-wych w niedziele i Êwi´ta”, domagajàc si´ wskazania osób, które do tego zmu-szano. Proboszcz uzasadnia∏, ˝e w fabryce w Pionkach zdarzajà si´ takie wy-

INWIGILACJA DZIA¸ALNOÂCI KAZNODZIEJSKIEJ KOÂCIO¸A 141[3]

4 „WytrwaliÊmy na stanowisku i w tak krytycznych chwilach, kiedy na nasze miasto lecia∏ypociski artyleryjskie, my w tej Êwiàtyni byliÊmy skupieni razem, czekajàc zwyci´stwa”.

5 Poprzedzi∏ to komentarzem: „po odzyskaniu niepodleg∏oÊci mówi∏o si´, ˝e wiara katolic-ka zostanie nienaruszonà,... wróg naszej wiary umie prowadziç walk´, zaczynajàc od najwa˝-niejszych podstaw”.

6 Tam˝e, J4D s. 189-190.7 BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J15B3, J15B6. Zanotowano tak˝e: „lubi sobie popiç”,

co niewàtpliwie mia∏o s∏u˝yç skompromitowaniu duchownego. 8 Tam˝e, J14E10. W dn. 30 X 1946 r. zanotowano: „te wrogie wypowiedzi potwierdzajà si´.

Wykorzystaç do werbunku ks. Su∏eckiego”. Planów tych bezpiece nie uda∏o si´ zrealizowaç.9 B. S t a n a s z e k, Kiersztejn Seweryn. W: Leksykon duchowieƒstwa represjonowanego

w PRL w latach 1945-1989. T. 2. Red. J. M y s z o r, przy wspó∏udziale J. ˚ u r k a. Warszawa2003, s. 113-115.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

padki. W czasie przes∏uchania musia∏ si´ tak˝e t∏umaczyç ze stwierdzeniao ograniczaniu swobód obywatelskich w Polsce przez naciski i zmuszanie dowst´powania do partii. Przes∏uchujàcy go funkcjonariusz bezpieki domaga∏ si´podania konkretnych nazwisk. Ks. Kiersztejn odmówi∏, stwierdzajàc jedynie,˝e s∏ysza∏ o tym od parafian10.

Przypadków takich by∏o znacznie wi´cej. Na poczàtku 1948 r. w KomiteciePowiatowym PPR w Kozienicach sformu∏owano ocen´, ˝e „rozsadnikiemszkodliwej propagandy jest kler, który próbuje zjednaç sobie spo∏eczeƒstwoi wrogo nastawiç w stosunku do naszej partii, obecnej rzeczywistoÊci o ruchumarksistowskiego”11. O g∏oszenie „wrogich kazaƒ” oskar˝ano tak˝e w 1948 r.ks. Józefa Suligowskiego, prefekta z parafii Opatów12. Stopniowo akcja zastra-szania ksi´˝y i wszechobecna atmosfera terroru sk∏ania∏a duchownych dowi´kszej ostro˝noÊci. W czerwcu 1948 r. w sprawozdaniu KP PPR w Kozieni-cach oceniano, ˝e kler nie wyst´puje publicznie z atakami wobec ustroju,a ogranicza si´ do walki z bezbo˝nictwem. Starajà si´ przyciàgnàç m∏odzie˝i „cz´Êciowo to im si´ udaje”. W miesiàc póêniej potwierdzano wczeÊniejszàdiagnoz´ – w ogóle nie zaobserwowano wrogiej propagandy ze strony kleru:„jeÊli chodzi o ambony, to ksi´˝a starajà si´ nie u˝ywaç ˝adnych politycznychzwrotów... kler widocznie zmieni∏ taktyk´ post´powania w walce z rzàdemi przodujàcymi organizacjami politycznymi”. Obserwowano natomiast propa-gowanie ksià˝ek i broszur, „Rycerza Niepokalanej” i „innych piÊmide∏”.W niektórych parafiach sami ksi´˝a kolportowali je przed nabo˝eƒstwami13.

Bezpieka nadal jednak tropi∏a „wrogie wystàpienia”, a o zaliczenie danegokazania do tej kategorii wcale nie by∏o trudno. W charakterystyce ks. PiotraNowaka, proboszcza z Rzeczniowa z 28 VII 1949 r. zanotowano, ˝e „wrogowyst´puje na kazaniach”14. Z kolei raport posterunkowego z Bia∏obrzegów doKomitetu Powiatowego PZPR w Radomiu z 16 VIII 1949 r. zawiera∏ notatk´z kazania wyg∏oszonego na Êw. Rocha przez „obcego ksi´dza” w koÊciele para-fialnym. Kaznodzieja mówi∏: „Musicie stanàç frontem twardym do walkii ostatniej kropli krwi przed tym huraganowym ogniem, który nas ogarnia zestrony wschodniej...” Kazanie zawiera∏o aluzj´ do sytuacji w Grecji, gdzie nieuda∏o si´ wprowadziç „wichury wschodniej”. Przestrogà dla s∏uchaczy by∏y s∏o-wa: „po krótkim czasie przekonacie si´ wszyscy, ˝e my pod sztandarem ojcaÊw. równie˝ postaramy si´ nie dopuÊciç wprowadzenia w Paƒstwie Polskim do


10 BUiAD IPN, sygn. IPN 0418/335, Pionki, 4 X 1947, Protokó∏ przes∏uchania Êwiadka. Ks.Kiersztejn 15 IX 1948 r. zosta∏ aresztowany przez UB.

11 Archiwum Paƒstwowe w Kielcach (dalej cyt. APK), KW PPR w Kielcach, sygn. 191,s. 199, Sprawozdanie. KP PPR w Kozienicach za okres od 1 XI 1947 do 1 IV 1948.

12 BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J14E. O to samo oskar˝ano go w 1950 r. w Radomiu.13 APK, KW PPR w Kielcach, sygn. 191, s. 231, Kozienice, 8 VII 1948, Sprawozdanie KP

PPR w Kozienicach za czerwiec 1948; s. 240, Sprawozdanie za lipiec 1948.14 BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J13A11.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

tego, aby nasze domy i nasze koÊcio∏y zosta∏y nam zamkni´te, a w domach, ˝e-by budowali jakieÊ Êwietlice i kina, które sà naÊwietlone oderwania nas polsko-Êci i wiary” [zachowano oryginalny styl]. Wed∏ug relacji milicjanta: „nast´pnieww. ks. krytykowa∏ nasz rzàd, ˝e gówniarze strzelajà i burzà krzy˝e, które si´znajdujà blisko dróg i na wioskach”. Kaznodzieja mia∏ ca∏y czas krytykowaç„nasz ustrój demokratyczny”15.

Skutecznym narz´dziem umo˝liwiajàcym w∏adzom zwalczanie uznanych za„wrogie wypowiedzi ksi´˝y mia∏ byç dekret Rady Ministrów o ochronie wolno-Êci sumienia i wyznania z 5 sierpnia 1949 r. Teoretycznie mia∏ on zapewniçochron´ prawnà ludziom wierzàcym i niewierzàcym, w praktyce w∏adze wyko-rzystywa∏y go do represjonowania duchowieƒstwa (proboszczów wezwano narozmowy w celu „zakomunikowania” im nowego prawa, a faktycznie z zamia-rem sondowania nastrojów i zastraszania)16. W Powiatowych Urz´dach Bez-pieczeƒstwa sporzàdzono wykazy i charakterystyki ksi´˝y zaliczajàc ich doczterech grup: pozytywnych, biernych, wrogich i nierozpoznanych. Akcja tamia∏a s∏u˝yç dezintegracji duchowieƒstwa i budowaniu opozycji wobec biskupaordynariusza, którego oceniano jako zdecydowanego wroga „obecnej rzeczy-wistoÊci”. Wed∏ug ocen kieleckiej UB „akcja zapoznawania ksi´˝y z dekretemz 5 VIII 1949 r. o wolnoÊci sumienia i wyznania w pierwszym dniu wywo∏a∏awÊród ksi´˝y konsternacj´, obawiali si´ aresztowaƒ...”17.

Wydanie dekretu niewàtpliwie przyczyni∏o si´ do pacyfikacji nastrojów du-chowieƒstwa. I sekretarz KP PZPR w Kozienicach w sprawozdaniu kwartal-nym za listopad 1949 r. sformu∏owa∏ ocen´, ˝e kler nie wyst´pujà z takà propa-gandà jak to mia∏o miejsce przed dekretem. Obecnie zaÊ wi´kszy nacisk k∏ad∏na zwiàzanie spo∏eczeƒstwa z KoÊcio∏em, pog∏´bienie zasad wiary katolickiej,systematyczne ucz´szczanie do koÊcio∏a i spowiedzi. Sekretarz ocenia∏:„Grzmià przeciw rozluênieniu wiernych, rozpuÊcie [...]. Tak to mi´dzy innymimia∏o miejsce w Pionkach, gdzie tamtejszy ks. Kiersztejn przed „Barbórkà” ja-kà urzàdzi∏a Wytwórnia w ten sposób wyst´powa∏. Masa ludzi bra∏a udzia∏w mszy, a Barbórk´ obchodzono o 10.00. Przybyli z ˝onami na uroczystoÊç lecznie chcieli braç udzia∏u w taƒcach”. Podobnie sytuacja przedstawia∏a si´ w wio-skach – sam sekretarz dostrzega∏ wi´kszà gorliwoÊç religijnà spo∏eczeƒstwa.Ocenia∏ jednak, ˝e ludnoÊç wykazuje „biernoÊç i oczekiwanie”18.


15 APK, KW PZPR, sygn. 635, Sprawozdania, ankiety, oceny, uchwa∏y i raporty w sprawieuchwa∏y watykaƒskiej i oÊwiadczenia rzàdu 1949 r., s. 45.

16 J. ˚ a r y n, KoÊció∏ a w∏adza w Polsce (1945-1950). Warszawa 1997, s. 233; J. ˚ u r e k, Prze-st´pstwa natury politycznej okresu Polski Ludowej w prawie karnym. W: Leksykon duchowieƒstwarepresjonowanego w PRL w latach 1945-1989. T. 1. Red. J. M y s z o r. Warszawa 2002, s. 339.

17 BUiAD IPN, sygn. IPN0419/102, t. 5 (charakterystyki sporzàdzono w lipcu 1949 r.). Por.BUiAD IPN, sygn. IPN 0648/145, t. 2, Wyciàg z raportu okresowego 1-31VIII 1949 – Kielce.

18 APK, KW PZPR, sygn. 3306, s. 25, Kozienice, 9 XII 1949, Sprawozdanie kwartalne I se-kretarza KP PZPR za listopad 1949.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Mimo narastajàcego z ka˝dym rokiem terroru wcià˝ na ambonach dawa∏ysi´ s∏yszeç odwa˝niejsze wypowiedzi. Wed∏ug materia∏ów bezpieki w kazaniuna Êwi´ta Wielkanocne w 1950 r. ks. Jerzy Faliszewski w parafii Jedlnia, pow.Kozienice powiedzia∏, ˝e „wróg dzisiejszy walczy z religià i koÊcio∏em, wtedykiedy odbywajà si´ nabo˝eƒstwa, w tym samym czasie za p∏otem odbywajà si´zebrania, a wróg przez radio i pras´ mówi co innego, a co innego robi”19.W sprawozdanie sekcji V Wydzia∏u V WUBP w Kielcach za trzeci kwarta∏1950 r. zanotowano, ˝e w dn. 9 lipca „wrogie kazanie” wyg∏osi∏ ks. Czes∏aw Li-sak, wikariusz z Paw∏owa. Mia∏ on powiedzieç: „Ziemia i plony pochodzà odBoga, którà Bóg wydzier˝awi∏ jako jego w∏asnoÊç i nikt mu nie ma prawa ode-braç, a ten kto odbiera jest niesprawiedliwym napastnikiem i wyst´puje prze-ciwko siódmemu przykazaniu. Bóg odda∏ ziemi´ na w∏asnoÊç, aby ka˝dy naniej indywidualnie gospodarzy∏ jako na w∏asnej ziemi”. Wed∏ug zeznaƒ Êwiad-ków ludzie zrozumieli to jako zach´t´ do nie oddawania ziemi do tworzonejw∏aÊnie spó∏dzielni we wsi Warszówek, zaÊ sam ks. Czes∏aw Lisak trafi∏ do wi´-zienia20. UB zwróci∏o równie˝ uwag´ na kazanie ks. Stefana Su∏eckiego, wika-riusza ze Skaryszewa, który w dn. 8 lipca 1950 r. podczas wizytacji parafii przezbpa Lorka, zach´ca∏ parafian, by „nie dali si´ sk∏oniç szatanom do z∏ego”i oderwaç od wiary. Nawiàza∏ te˝ do aktualnej kwestii „cudów”, twierdzàc, ˝ete „by∏y i b´dà”. Wspomniany wikariusz usi∏owa∏ zaprosiç do koÊcio∏a „bioràcich za r´ce” dwóch funkcjonariuszy MO stojàcych obok bramy triumfalnejprzygotowanej na powitanie biskupa. Gdy milicjanci oparli si´ naleganiu,ksiàdz mia∏ skomentowaç ich zachowanie do ludzi: „a to bydlaki”. Zeznaniatrzech Êwiadków, którymi dysponowa∏o UB pozwoli∏y na skierowanie sprawydo prokuratora Sàdu Okr´gowego w Radomiu21. Z kolei na odpuÊcie w Sulis∏a-wicach w dn. 8 IX 1950 r. dopatrzono si´ „wrogich akcentów” w kazaniu wy-g∏oszonym przez ks. Króla z parafii Klimontów. Nawiàza∏ on do prowadzonejakcji zbierania podpisów pod Apelem Sztokholmskim. Kaznodzieja pyta∏:„Czy podpisy wstrzymajà wojn´? Czy b´dzie wojna? Czy prze˝yjemy?” Odpo-wiedê by∏a jednoznaczna: wojn´ mo˝e powstrzymaç tylko Chrystus22.

W I kwartale 1951 r. kierownik RdSW w Kielcach ocenia∏, ˝e wyg∏aszanie„wrogich” kazaƒ przez ksi´˝y „obecnie nale˝y do rzadkoÊci”23. Nieco innà dia-gnoz´ sformu∏owano w sprawozdaniu sekcji V Wydzia∏u V WUBP w Kielcachza II kwarta∏ 1951 r. Napisano tam, ˝e w kazaniach niektórych ksi´˝y nie bra-


19 BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J3D3.20 Tam˝e, J4A3.21 Tam˝e, J4A3. W sprawozdaniu za IV kwarta∏ 1950 r. planowano, by zakoƒczyç Êledztwo

przeciw ks. Su∏eckiemu za wrogie wystàpienia, które „systematycznie si´ powtarzajà” i wystà-piç z wnioskiem o nakaz aresztowania.

22 Tam˝e, J4A4.23 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej cyt. AAN), UdSW, sygn. 7/2, s. 132-148,

Sprawozdanie RdSW w Kielcach za I kwarta∏ 1951.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

kuje aluzji pod adresem ustroju Polski Ludowej, apelów do rodziców w spra-wie wychowania dzieci i m∏odzie˝y w duchu katolickim i wytrwania w wierze„w tak ci´˝kich czasach, jakimi sà rzekomo czasy obecne dla koÊcio∏a katolic-kiego”. Tak˝e podczas misji i rekolekcji zakonnicy „utwierdzali wiernych w fa-natyzmie religijnym”24. W trzecim kwartale 1951 r. oceniano, ˝e chocia˝ ofi-cjalnych wrogich wystàpieƒ jest znacznie mniej, to jednak kler wykorzystuje„przyk∏ady odpowiednio dostosowane, które treÊcià sà skierowane przeciwkoustrojowi i w∏adzy ludowej”25. Nie tylko poczucie zagro˝enia powstrzymywa∏oksi´˝y od dra˝nienia w∏adz. Przestrzega∏ przed tym tak˝e bp Lorek, który nakonferencji w dn. 10 X 1951 r. poleci∏ dziekanom, by przypomnieli duchowieƒ-stwu o koniecznoÊci przestrzegania wskazówek co do unikania na ambonie„aluzji politycznych i wycieczek osobistych”26. W grudniu 1951 r. wed∏ug ocenUB nie stwierdzono „wrogich wypowiedzi” z ambony, ksi´˝a natomiast zach´-cali wiernych do odbywania spowiedzi, ucz´szczania do koÊcio∏a, wychowaniam∏odzie˝y po katolicku, „g∏oszàc w tym duchu p∏omienne kazania”27. Funkcjo-nariusze UB przy pomocy „agentury, kontaktów poufnych i czynnika spo∏ecz-nego” przeprowadzili rozmowy z duchowieƒstwem w celu pozyskania go dopoparcia akcji planowego skupu zbo˝a. W wyniku tego „szereg ksi´˝y” zach´-ca∏o z ambon do wype∏niania tej powinnoÊci. Wp∏ynàç na ksi´˝y usi∏owa∏ tak˝ereferent wyznaniowy z Sandomierza i II sekretarz KP PZPR tow. W∏odarski.Wobec odmowy i powo∏ywania si´ proboszczów na zarzàdzenia ordynariuszadelegaci udali si´ do bpa Lorka, by wyda∏ nowe zalecania w tej sprawie. Jednakordynariusz okaza∏ stanowczoÊç, wskazujàc, ˝e zgodnie z porozumieniem mi´-dzy rzàdem a episkopatem ambona ma s∏u˝yç wy∏àcznie do nauk religijno-mo-ralnych i koÊcielnych. PUBP w Sandomierzu podkreÊla∏, ˝e akcja podj´taprzez urz´dników powiatowych nie zosta∏a z nim uzgodniona28.

Wiosnà 1952 r. w∏adze dostrzega∏y wyraêne ró˝nice miedzy postawà ksi´˝yw poszczególnych diecezjach nale˝àcych do województwa kieleckiego. Oce-niano, ˝e „w ogóle ksi´˝a diecezji kieleckiej nie wyst´pujà z ambony z wrogi-mi wypowiedziami, czego nie mo˝na powiedzieç o ksi´˝ach z diecezji sando-mierskiej, gdzie notowano sporo takich wypadków, zw∏aszcza w powiecie ko-zienickim”. Temat ten poruszono w rozmowie z bpem Lorkiem w PrezydiumWRN w Kielcach w dn. 20 V 1952 r. Sandomierskiemu ordynariuszowiprzedstawiono wówczas list´ ksi´˝y oskar˝anych o wrogie wystàpienia z am-bony. Znaleêli si´ na niej: ks. Roman ˚ywczyk, proboszcz ze Âwier˝y Gór-nych („publikowa∏ z ambony ucznia Liceum Pedagogicznego w Kozienicach,


24 BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J3D7.25 Tam˝e, J3E3.26 Tam˝e, J4A8.27 Tam˝e, J4A11.28 Tam˝e, J4B1, B3.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

˝e nie ucz´szcza na religi´”, przez co rodzice odmówili udzielania synowi po-mocy), ks. Jan Cha∏upczak, proboszcz z Brzeênicy („kiedy przyst´powano doorganizowania spó∏dzielni produkcyjnej w marcu 1952 r. chodzi∏ po kol´dziei wp∏ywa∏ ma miejscowà ludnoÊç, by nie przyst´powa∏a do spó∏dzielni”), ks.Micha∏ Kozio∏ z Radomia (na odpuÊcie w parafii Wysokie Kolo powiedzia∏,˝e „toczy si´ walka z religià, ˝e sà zrzucane krzy˝e”), ks. Stanis∏aw Nowakow-ski, proboszcz z Sieciechowa (w marcu „publikowa∏ cz∏onków PZPR, ˝e niechodzà do KoÊcio∏a i innych odwo∏ujà”), ks. Stefan Gliszczyƒski, proboszczz Kowali (mieszkaƒca swojej parafii z Ro˝ek, który „w rozmowie z ludêmiwyrazi∏ si´, ˝e cz∏owieka stworzy∏a przyroda nazwa∏ z ambony g∏upim”), ks.Jan Górka, proboszcz z Wrzeszczowa (wzywa∏ rodziców, których dzieci majàwyjechaç na studia do ZSRR i pyta∏ „dlaczego posy∏ajà tam dzieci na zatra-cenie”), ks. Kazimierz Pelc z Ba∏towa (sporzàdza∏ wykazy uczniów LiceumRolniczego, którzy nie chodzili na religi´ i przesy∏a∏ informacje do ich para-fii, proboszczowie zaÊ „publikujà tych uczni z ambony”). Takich wystàpieƒzdaniem w∏adz by∏o wićej, a stanowi∏o to wyraêne naruszenie dekretu o wol-noÊci sumienia i wyznania. Wiceprzewodniczàcy PWRN Stawecki poruszy∏tak˝e spraw´ skupu mleka, zbo˝a i ˝ywca. Oczekiwa∏, ˝e bp Lorek wyda za-rzàdzenie, by ksi´˝a „z ambony i w rozmowach zachćali do oddania paƒ-stwu zb´dnej im ˝ywnoÊci na wy˝ywienie robotników”. Ordynariusz sando-mierski odcià∏ si´ jednak od tego ˝àdania, stwierdzajàc, ˝e poruszenie tegotematu na ambonie jest niemo˝liwe, ale ksi´˝a mogà to zrobiç w indywidual-nych rozmowach29.

Wkrótce po tym spotkaniu bp Lorek sam narazi∏ si´ w∏adzom kazaniem nazakoƒczenie odpustu w Sulis∏awicach w dn. 1 VI 1952 r. Sprawozdania ubec-kie by∏y precyzyjne: zanotowano nawet, ˝e przemówienie zosta∏o wyg∏oszonez prowizorycznej ambony ustawionej na dziedziƒcu koÊcielnym. Ordynariuszzachća∏ do czuwania i odpowiedzialnoÊci, do kupowania „póki jeszcze mo˝-na” Biblii i ksià˝ek religijnych, na które „obecnie brakuje papieru”. Mówi∏:„Patrzàc na was tak licznie zebranych widz´, ˝e nie obce wam sà tradycje na-rodu polskiego i wiary katolickiej [...]. Módlmy si´ szczególnie w dzisiejszychczasach, kiedy tyle niewiary panuje, gdzie na ka˝dym kroku spotykacie si´z zaprzeczeniem istnienia Boga i ˝ycia pozagrobowego [...]. Módlcie si´ zaaresztowane duchowieƒstwo, aresztuje si´ w dzisiejszych czasach kap∏anów,biskupów, a nawet kardyna∏ów, wiernych katolików skazuje si´ na kar´ wi´-zienia”. Uwag´ UB zwróci∏a te˝ pieÊƒ – „Serdeczna Matko”, którà ordyna-riusz zaintonowa∏ na zakoƒczenie uroczystoÊci. W celu zgromadzenia doku-mentacji o „wrogim wystàpieniu” oficer Wydzia∏u Âledczego przes∏ucha∏Êwiadków, zaÊ PUBP w Sandomierzu mia∏ przez agentur´ zbadaç nastroje lu-


29 AAN, UdSW, sygn. 18/325, Sprawozdanie z rozmowy z bpem Lorkiem, s. 2-4; por. APK,KW PZPR, sygn. 3330, s. 36, Sprawozdanie z sytuacji wyznaniowej za okres wiosny 1952.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

dzi i komentarze zwiàzane z kazaniem biskupa30. W lipcu 1952 r. w materia-∏ach sprawozdawczych wysy∏anych do MBP sekcja V Wydzia∏u V WUBPw Kielcach odnotowa∏a wrogie wystàpienie ks. Wardzichowskiego z Che∏maLubelskiego, który podczas pobytu u rodziny w Koƒskich w koÊciele wskazy-wa∏ na zagro˝enia czyhajàce na m∏odzie˝ podczas studiów – pyta∏: „có˝ z tego,˝e b´dzie in˝ynierem, kiedy w duszy b´dzie zgnilizna?”. Oburzenie w∏adz wy-wo∏a∏o tak˝e kazanie wyg∏oszone przez ks. W∏adys∏awa Ràczkiewicza w czasie40-godzinnego nabo˝eƒstwa w Koƒskich (18 lipiec). Mówi∏ on wprost: „dziÊksi´˝om odbiera si´ prawo do nauki w szko∏ach, zarzuca si´ im, ˝e uczà dzieciszowinizmu”. Apelowa∏ do s∏uchaczy, by „nigdy nie odst´powali od koÊcio∏a,a na Êwiecie musi zapanowaç albo komunizm chrystusowy, który g∏osi mi∏oÊçbliêniego, albo taki komunizm, który g∏osi wszelkà zemst´, wzajemne wynisz-czenie i albo ludzie oddadzà dusze Panu Bogu, albo oddadzà jà w r´ce szata-na”. Z kolei ks. Tomasz Kucharczyk z parafii Krzy˝anowice w kazaniu pi´tno-wa∏ k∏amliwe twierdzenia jakoby papie˝ b∏ogos∏awi∏ Niemców w 1939 r. i, ˝e„nie dba o Polsk´”. Uzasadnia∏: „takà wersj´ puszczajà êli ludzie, co chcieliby,˝eby wiara katolicka nie istnia∏a [...]”. Natomiast ks. Marian Pa∏kiewicz, pro-boszcz z Solca nad Wis∏à w kazaniu powiedzia∏: „obecna demokracja chwalisi´ za∏o˝eniem szkó∏, przedszkoli, domów starców, bibliotek itp. Jest to nie-prawdà, bo uprzednio zak∏adali je papie˝e jak Pius XI, a obecny Pius XII wal-czy o utrzymanie ich [...]”. Wskazywa∏ te˝, ˝e „przed wojnà by∏o wolno cho-dziç do koÊcio∏a, a dziÊ mamy trudnoÊci”31.

Materia∏y na ksi´˝y gromadzi∏o g∏ównie UB, jednak swojà sieç wywiadow-czà w terenie posia∏a tak˝e partia. Informacje nap∏ywa∏y do komitetów powia-towych, a stàd przekazywano je do KW PZPR w Kielcach. Tam przy ich pomo-cy formu∏owano oceny aktualnej sytuacji, a niektóre kierowano z odpowiedni-mi wnioskami do UB. Przyk∏adowo w lipcu 1953 r. Referat Organizacji Maso-wych KW PZPR przes∏a∏ do WUBP w Kielcach oraz do RdSW w KoƒskichoÊwiadczenie Êwiadka w sprawie kazania ks. Piotra Szymaƒskiego z parafii Be-dlno, pow. Koƒskie. Wynika∏o zeƒ, ˝e w dn. 21 VI 1953 r. na sumie wspomnia-ny ksiàdz zaatakowa∏ ZMP i „budujàcà si´ spó∏dzielni´ produkcyjnà”. Mia∏wówczas powiedzieç: „M∏odzie˝ nasza zamiast przyjÊç do koÊcio∏a to zak∏adakó∏ka Stalina i tam czyta ksià˝ki przeciwko KoÊcio∏owi”. Proboszcz mia∏ rzeko-mo groziç og∏oszeniem nazwisk z ambony32.

Warto odnotowaç, ˝e w tym okresie wprowadzano zmiany przepisów litur-gicznych dotyczàcych miejsca wyg∏aszania kazaƒ, co tak˝e nie usz∏o uwagiw∏adz. Na konferencji dziekanów w Sandomierzu w dn. 27 X 1953 r. zalecano,by „z kazaƒ wyg∏aszanych z ambon przejÊç na przemówienia wyg∏aszane ze


30 BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/664, J4D4-5.31 Tam˝e, J4E11-13.32 APK, KW PZPR, sygn. 3658, s. 58-58.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

stopni o∏tarza”33. Zmiany jednak przyjmowa∏y si´ stopniowo, gdy˝ jeszczew maju 1954 r. w sprawozdaniu ROM odnotowano, ˝e „w niedziele i Êwi´ta ka-zania wyg∏aszano w wi´kszoÊci z ambon. By∏y te˝ wypadki, ˝e kazania wyg∏a-szano równie˝ ze stopni o∏tarza”. W maju 1954 r. w kazaniach du˝o miejscapoÊwićano „dogmatom Maryi”34.

Tematy religijne w 1954 r. dominowa∏y w przepowiadaniu kaznodziejskim.W∏adze ocenia∏y, ˝e wroga cz´Êç kleru „przesz∏a z oficjalnie wyg∏aszanych wro-gich kazaƒ na robot´ wićej zakonspirowanà, wykorzystujàc do tego rozmowyindywidualne, plebanie, spowiedzi i ró˝ne skombinowane nabo˝eƒstwa i uro-czystoÊci”35. W maju 1954 r. odnotowano „w kilku wypadkach wrogie wystàpie-nia ksi´˝y”. RdSW przy PWRN w Kielcach wystàpi∏ do Kurii Diecezjalnejw Sandomierzu z wnioskiem o udzielenie ostrze˝enia ks. Janowi Rzuczkow-skiemu i ks. Stefanowi Gliszczyƒskiemu. Ponadto kilku ksi´˝om udzielono ust-nego upomnienia. Zastrze˝enia do ks. Gliszczyƒskiego, proboszcza parafii Ko-wala w powiecie radomskim wiàza∏y si´ z tym, ˝e nak∏ania∏ ludnoÊç, by nie wy-sy∏a∏a dzieci na wy˝sze uczelnie, twierdzàc, ˝e sà tam wychowywane na „lucy-perów i wywrotowców”. Dodatkowo bez zgody w∏adz w kwietniu 1954 r. doko-na∏ „wyÊwićenia domu w Kowali na kaplic´”, a w Oroƒsku poczyni∏ staraniazmierzajàce do erygowania nowej parafii. Natomiast w przypadku ks. LeonaChojnackiego, proboszcza z Potworowa zarzuty dotyczy∏y kazania „na tematmoralnoÊci chrzeÊcijaƒskiej”, a zw∏aszcza wymagaƒ stawianych wobec rodzi-ców chrzestnych. Duchowny mówi∏ wówczas: „do koÊcio∏a nie chodzà, z ˝ona-mi Êlubnymi nie mieszkajà, ˝yjà z innymi kochankami, a do koÊcio∏a proszà goi chce byç chrzestnym, takiemu trzeba stanowczo odmówiç”. Wypowiedzià po-czu∏ si´ dotkni´ty jeden z uczestników nabo˝eƒstwa, gdy˝ zinterpretowa∏ jà ja-ko skierowanà do siebie. Ju˝ w koÊciele podjà∏ polemik´ z ksi´dzem, proszàco „bli˝sze wyjaÊnienia”, a nast´pnie uda∏ si´ na plebani´ i „wywo∏a∏ awantur´”.W sprawozdaniu Referatu Organizacji Masowych zanotowano, ˝e wobec ks.Chojnackiego nie wyciàgni´to ˝adnych wniosków, gdy˝ „jest on do zdjćia,a jego odwo∏anie le˝y w Urz´dzie do Spraw Wyznaƒ w Warszawie”. Za poÊred-nictwem Wydzia∏u Organizacji Masowych KC PZPR zabiegano o przyspiesze-nie za∏atwienia tej sprawy. Na marginesie sprawozdania do∏àczono notatk´:„do zdjćia jeszcze d∏u˝szy czas, ale wnioski trzeba wyciàgnàç”36.

Korzystajàc z atmosfery zastraszenia w∏adze stara∏y si´ tak˝e wywrzeç naciskna episkopat, aby biskupi wydali rozporzàdzenia nakazujàce ksi´˝om wyg∏asza-nie „pozytywnych kazaƒ na aktualne tematy gospodarcze”. Niewàtpliwie echemtakich zabiegów by∏a instrukcja w sprawie obchodów 10-lecia PRL podpisana


33 AAN, UdSW, sygn. 64/86, s. 11-12.34 APK, KW PZPR, sygn. 3661, s. 92, Sprawozdanie ROM za maj 1954.35 Tam˝e, s. 252, Informacje ROM za 1954 r.36 Tam˝e, s. 98-99, Sprawozdanie ROM za maj 1954.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

przez bpa Choromaƒskiego, nakazujàca wyg∏oszenie w dn. 22 VII 1954 r. kaza-nia o mi∏oÊci Ojczyzny37.

Kazania ksi´˝y w∏adze ocenia∏y nie tylko na podstawie tego, co rzeczywi-Êcie powiedzieli, ale doszukiwano si´ ró˝nego rodzaju sugestii i dwuznaczno-Êci. Widaç to wyraênie w ocenia kazania wyg∏oszonego przez zakonnika ks.Marcina Hulka z okazji odpustu w parafii Êw. Teresy w Radomiu (2-3X 1954 r.). W uroczystoÊci uczestniczy∏ bp Lorek, 15 ksi´˝y i oko∏o 3 tys. wier-nych. Kaznodzieja mówi∏ o przeÊladowaniach KoÊcio∏a w ciàgu wieków,a zw∏aszcza po rozbiorach Polski. Na zakoƒczenie „z∏o˝y∏ d∏onie, uniós∏ w gó-r´, zwróci∏ si´ do o∏tarza i podniesionym g∏osem powiedzia∏: „Matko, spuÊçnam promieƒ s∏oƒca””. W sprawozdaniu podkreÊlono: „Taki zwrot zastosowa∏kilka razy, a za ka˝dym razem zwrot ten oznacza∏ coraz groêniejsze po∏o˝enienarodu polskiego. Zakoƒczenie tego kazania klasyfikuje si´ jako jedna z za-maskowanych form wrogiego oddzia∏ywania na masy przeciw Polsce Ludowej.S∏uchacze zrozumieli to po prostu tak, jakoby powiedzia∏: Panie, ratuj, bo gi-niemy w obliczu nadchodzàcego komunizmu”. Irytacj´ partyjnych urz´dni-ków wzbudzi∏o te˝ drugie kazanie ks. Hulka. Wychwala∏ w nim Witosa za jegopostaw´ wobec w∏adz niemieckich w czasie II wojny Êwiatowej, kiedy nie przy-jà∏ proponowanego stanowiska w organizowanym przez okupanta rzàdzie pol-skim, wiedzàc, ˝e nara˝a si´ na aresztowanie i wywózk´ do obozu. Partyjniurz´dnicy tak˝e tu dopatrywano si´ sugestii: „w przebieg∏y sposób da∏ do zro-zumienia ludnoÊci, aby polscy katolicy nie przyjmowali od w∏adz ˝adnego sta-nowiska w obecnych czasach, gdy˝ uwa˝a, ˝e w dalszym ciàgu jest okupacjaw Polsce, lecz w innej formie”. Bp Lorek podczas obiadu podzi´kowa∏ mówcy„za tak podnios∏e nauki, którymi by∏ zachwycony”, przy czym chwali∏ jego„mimik´ twarzy, gr´ doboru zwrotów i s∏ów przy odpowiedniej gestykulacji”.W∏adze wojewódzkie natomiast zdecydowa∏y o wyciàgni´ciu wobec ks. Hulka„odpowiednich wniosków”38.

Takich zastrze˝eƒ nie budzi∏a jednak wi´kszoÊç kazaƒ, tak˝e tych wyg∏oszo-nych podczas Âwiàt Wielkanocnych w dn. 10-11 IV 1955 r. Nie stwierdzonowówczas „wrogich wystàpieƒ”, choç kler „mocno mobilizowa∏ wiernych dowiary w boga (sic!) i ˝ycie pozagrobowe”39. Podejrzanych wystàpieƒ na ambo-nie w 1955 r. w∏adze dopatrzy∏y si´ wi´cej. W czerwcu tajny wspó∏pracownik„B-7” donosi∏ o wrogiej wypowiedzi ks. Stefana Su∏eckiego z Przytyka, któryw koÊciele apelowa∏: „módlmy si´ do Boga o Polsk´ prawdziwà i wolnà, za któ-


37 AAN, UdSW, sygn. 44/453, s. 4-5. W dn. 7 VI 1954 r. Jarosz informowa∏ UdSW, ˝e pismobpa Choromaƒskiego z 5 VI 1954 r. powielano w kurii celem rozes∏ania go na parafie.

38 APK, KW PZPR, sygn. 3662, s. 13-14, Sprawozdanie ROM za styczeƒ 1955; por. AAN,UdSW, sygn. 64/86, s. 60. Poczàtkowo w∏adze nie zna∏y nazwiska kaznodziei, a okreÊlano gojako o. Marcina, bernardyna z Krakowa.

39 APK, KW PZPR, sygn. 3662, s. 43, Sprawozdanie ROM za kwiecieƒ 1955.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

rà tysiàce dobrych synów Polski t´skni w kraju i za granicà... Módlmy si´ o jaknajszybsze wyzwolenie naszej udrćzonej ziemi”. W zwiàzku z tym PUBPw Radomiu otrzyma∏ zadanie udokumentowania wypowiedzi i podjćie ewen-tualnych dzia∏aƒ40.

Niektóre kazania w∏adze usi∏owa∏y wykorzystaç jako pretekst do wywarciawi´kszej presji na bpa Lorka. Podczas rozmowy, jakà przeprowadzono z nimw dn. 2 VII 1955 r. przewodniczàcy Prezydium WRN w Kielcach wystàpi∏z oskar˝eniem przeciw ks. Boles∏awowi Skwarliƒskiemu, wikariuszowi ze Sta-szowa, ˝e narusza dekret o wolnoÊci sumienia i wyznania. Ks. Skwarliƒski zda-niem w∏adz w dniu 9 czerwca z ambony „rzuca∏ klàtwy na rodziców, ˝e pozwo-lili dzieciom wyjechaç poza miasto na imprez´ kulturalno-rozrywkowà, a niewzi´∏y udzia∏u w procesji”. Przewodniczàcy PWRN podkreÊla∏, ˝e „to sà rze-czy niedopuszczalne” i domaga∏ si´ udzielenia ostrze˝enia i odwo∏ania ze Sta-szowa niewygodnego wikariusza. ˚àdanie mia∏o nawet szerszy zakres: „Pro-sz´ zwróciç uwag´, by ksi´˝a nie naruszali dekretu o wolnoÊci sumienia”. Bi-skup usi∏owa∏ broniç si´ wskazujàc na naruszanie dekretu o wolnoÊci sumie-nia przez w∏adze paƒstwowe. Przyzna∏ przy tym, ˝e ks. Skwarliƒski „za mocnosi´ wyrazi∏, ale to nie by∏a klàtwa, bo on nie ma prawa karaç klàtwami”. Zade-klarowa∏, ˝e „zwróci mu uwag´”, zaÊ sprawa odejÊcia ks. Skwarliƒskiego zeStaszowa by∏a ju˝ przesàdzona – od 1 wrzeÊnia mia∏ rozpoczàç studia naKUL-u w Lublinie41.

W sprawozdaniu ROW KW PZPR w Kielcach za paêdziernik 1955 r. poja-wi∏y si´ zastrze˝enia do kazania ks. Stanis∏awa Resztaka, proboszcza z Bogorii,pow. staszowski. W dn. 2 paêdziernika wyg∏osi∏ on kazanie dotyczàce Êwi´to-wania niedzieli, krytykujàc zebrania organizowanie w tym dniu, które jego zda-niem mia∏y odciàgnàç wiernych od wiary. Kaznodzieja zapewne mia∏ na myÊlispotkanie kilku dru˝yn harcerskich, które odbywa∏o si´ w Bogorii. Ks. Resztakzdawa∏ si´ byç pewny swego i podkreÊla∏, ˝e „praktykowanie uczuç religijnychgwarantuje konstytucja Polski Ludowej”. Apelowa∏ do s∏uchaczy: „gdy b´dàsi´ zwracaç do was byÊcie szli na zebrania w niedziele, by tym odciàgnàç was odkoÊcio∏a, powiedêcie im, ˝e kto utrudnia praktykowanie marzeƒ religijnych[sic! – tak zanotowano w sprawozdaniu] podlega karze do pićiu lat wi´zie-nia”. Kaznodzieja mia∏ przy tym powiedzieç, ˝e zebrania niedzielne „uprzy-krzy∏y si´ nawet pracownikom Urz´du Bezpieczeƒstwa Publicznego”. W∏adzeocenia∏y, ˝e kazanie wp∏yn´∏o ujemnie na frekwencj´ podczas zebraƒ, którew tym dniu we wszystkich wioskach by∏y poÊwićone obowiàzkowym dosta-wom42. Niepokój funkcjonariuszy partyjnych budzi∏y tak˝e kazania ÊciÊle reli-gijne, w których znajdowa∏o si´ wezwanie do refleksji nad ˝yciem. Obawiano


40 BUiAD IPN, sygn. 01283/954, J3 D4, Sprawozdanie za czerwiec 1955.41 AAN, UdSW, sygn. 46/227, s. 1-8.42 APK, KW PZPR, sygn. 3662, s. 118-119, Sprawozdanie za paêdziernik 1955.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

si´ zapewne, ˝e mogà one przynieÊç skutek i sk∏oniç wiernych do radykalizacjipostaw. Zapewne z tych powodów zwrócono uwag´ na kazanie wyg∏oszonew dniu „Êwi´ta zmar∏ych” w 1955 r. w parafii Êw. Józefa w Skar˝ysku – Kamien-nej przez nieznanego ksi´dza. PodkreÊla∏ on, ˝e „ka˝dy musi pójÊç i z∏o˝yç swójrachunek przed bogiem (sic!) ze swego post´powania”. Stwierdzi∏, ˝e spo∏e-czeƒstwo mo˝na podzieliç na dwie grupy. Jedna „stoi nad pustkà i mówi, ˝ekoÊció∏ jest niepotrzebny, niepotrzebna jest spowiedê i uroczyste nabo˝eƒ-stwa”. Zwracajàc si´ do s∏uchaczy apelowa∏: „Zastanówcie si´, co robicie, bona was czeka sàd bo˝y”43. W kolejnym w sprawozdaniu ROW odnotowanowrogie wystàpienie ks. Romana Kotlarza, wikariusza z Szyd∏owca, który w Bo-˝e Narodzenie 1955 r. krytykowa∏ nauczycieli ze szkó∏ podstawowych „za ichprzekonania Êwiatopoglàdowe, nazywajàc ich m.in. ba∏wochwalcami”. Prezy-dium WRN w Kielcach za˝àda∏o, by kuria udzieli∏a mu ostrze˝enia. Ponadtouwag´ w∏adz przyciàgn´∏y nauki g∏oszone przez jezuitów w koÊciele Êw. Teresyw Radomiu „dla ludnoÊci ze wszystkich parafii” w dniach: 15, 22 i 19 stycznia1956 r.. Pierwszà z nich poÊwi´cono mi∏oÊci i ma∏˝eƒstwu, drugà przyjaêni.Jednak frekwencja podczas kazaƒ by∏a niewielka – w dn. 15 stycznia wynosi∏ajedynie 180 osób44.

Wystàpienia oceniane jako „wrogie” nale˝a∏y w tym czasie do rzadkoÊci.Kierownik Referatu Organizacji Wydzielonych KW PZPR w Kielcach charak-teryzujàc sytuacj´ w województwie kieleckim na Egzekutywie KW 28 II 1956 r.ocenia∏, ˝e w 1955 r. nastàpi∏a zmiana w dzia∏alnoÊci kleru w stosunku do rokupoprzedniego. Ksi´˝a unikali oficjalnych „wrogich wystàpieƒ”, a ca∏y wysi∏ekskierowali na kontakty indywidualne w konfesjonale, na plebanii, dà˝àc do„o˝ywienia ˝ycia rodzinnego”45.

Zmiany polityczne w Polsce 1956 r. poczucie mniejszego zagro˝enia doda-wa∏o duchowieƒstwu odwagi do bardziej stanowczych wystàpieƒ. Wniosek takinasuwa si´ po analizie materia∏ów i raportów SB z 1958 r. W jednym z nichz 12 VIII 1958 r. zanotowano, ˝e „najbardziej pospolità formà wrogiej dzia∏al-noÊci kleru jest wykorzystywanie ambon do wystàpieƒ szkalujàcych obecnyustrój, parti´ i w∏adz´ ludowa”. Tego rodzaju dzia∏alnoÊç w szczególnoÊciw Êrodowiskach wiejskich ksi´˝a prowadzili – w ocenie SB – pod os∏onà kultureligijnego46. Kolejny raport, który trafi∏ na biurko I sekretarza KW PZPRw Kielcach zawiera∏ streszczenie kazania ks. Stefana Zygmunta, wikariuszaz Kunic. Podczas odpustu w S∏awnie, pow. Opoczno mówi∏ on o zaostrzajàcejsi´ walce w∏adz paƒstwowych z religià i KoÊcio∏em oraz groêbà komunizmu


43 Tam˝e, s. 132, Sprawozdanie ROM za listopad 1955.44 APK, KW PZPPR, sygn. 3668, s. 17-18, 20, Sprawozdanie ROW za styczeƒ 1956.45 APK, KW PZPR, sygn. 205, s. 206.46 APK, KW PZPR, sygn. 503, s. 180, Charakterystyka kontrwywiadowcza kleru z 12

VIII 1958.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

w Polsce. Wiernych wzywa∏ do „wytrwa∏ej walki i ochrony wiary”. Bezpiekazwroty tego typu kwalifikowa∏a jako „akcenty antypaƒstwowe”. Podobnie oce-niono kazanie wyg∏oszone przez nieznanego ksi´dza na cmentarzu koÊcielnymw Wólce Klasztornej, powiat Kozienice („szkalowa∏ ustrój PRL”). Na dodatekkaznodzieja trzykrotnie wezwa∏ wiernych, by na kolanach z∏o˝yli przysi´g´, ˝eb´dà broniç wiary i KoÊcio∏a „przed zalewem komunizmu”. SB z Kozienicpodj´∏a dzia∏ania, by ustaliç personalia ksi´dza i Êwiadków „wrogich wystà-pieƒ”47. Natomiast w dn. 23 VIII 1958 r. kolejny raport SB przywo∏ywa∏ wypo-wiedzi ksi´˝y, którzy komentowali „wypadki cz´stochowskie” (rewizj´ i konfi-skat´ ksià˝ek przeprowadzonà przez w∏adze w biurach Instytutu Prymasow-skiego na Jasnej Górze w dn. 21 VII 1958 r.)48. Oceniano, ˝e by∏o to przedmio-tem „wielu wypowiedzi” godzàcych w „interes paƒstwa”. Tez´ t´ mia∏o po-twierdzaç kazanie wyg∏oszone przez ks. Leona Rafalskiego w Szewnej, którypowiedzia∏, ˝e „Szwedzi i Tatarzy napadali na klasztor, a teraz zrobi∏a to mili-cja”. Z kolei ks. W∏adys∏aw Godzwan z Mominy w powiecie opatowskim og∏o-si∏ z ambony, ˝e organizuje pielgrzymk´ do Cz´stochowy w celu „przeb∏aganiaNajÊwi´tszej Panienki za to, co uczynili jej ludzie”. G∏os w tej sprawie zabra∏tak˝e bp Lorek, który w dn. 13 VIII 1958 r. skierowa∏ pismo do wszystkich pro-boszczów w sprawie zorganizowania modlitw „zadoÊçczyniàcych NMP”. Sambp Piotr Go∏´biowski zaleca∏ ksi´˝om, by „w umiej´tny sposób, „nie dra˝niàcdrugiej strony” uÊwiadamiali wiernych o istocie tego zagadnienia”. Chodzi∏oo wynagrodzenie za zniewag´, jakiej dopuÊci∏y si´ w∏adze na Jasnej Górze,„obra˝ajàc uczucia religijne i narodowe Polaków”49.

Kolejnà akcjà w∏adz zmierzajàcà do wzrostu napi´cia w relacjach z KoÊcio-∏em by∏o usuwanie krzy˝y ze szkó∏ (prze∏om sierpnia i wrzeÊnia 1958 r.). Sk∏o-ni∏o to niektórych ksi´˝y do wyg∏aszania kazaƒ w obronie krzy˝y. Okazjà do te-go by∏o przypadajàce 14 wrzeÊnia 1958 r. Êwi´to Podwy˝szenia Krzy˝a Âwi´te-go. Szczególne oburzenie w∏adz wywo∏a∏y wypowiedzi ks. Stefana Su∏eckiego,proboszcza w Przytyku, który w dniu 14 IX 1958 r. godz. 9.00 podczas mszy Êw.w koÊciele parafialnym wyg∏osi∏ p∏omiennà mow´ nawiàzujàcà do bie˝àcychwypadków. „ÂciÊle tajny” raport ze stenogram kazania przekazano I sekreta-rzowi KW PZPR. Ks. Su∏ecki nawiàza∏ do poni˝ania krzy˝a, które dokonywa∏osi´ na „naszych oczach”. Ocenia∏, ˝e „dzisiejsze czasy pe∏ne [sà] perfidii i pod-∏oÊci” oraz ataków na ksi´˝y, „na sukni´ kap∏aƒskà, choç ona czarna, a patrzy


47 Tam˝e, s. 172, Meldunek doraêny SB z 16 VIII 1958.48 Por. A. D u d e k, Paƒstwo i KoÊció∏ w Polsce 1945-1970. Kraków 1995, s. 68-71. Na po-

czàtku sierpnia wydarzenia te by∏y przedmiotem dyskusji wÊród ksi´˝y, którzy jednak do cza-su otrzymania oficjalnych. instrukcji z kurii powstrzymywali si´ z publicznym wypowiadaniemswoich opinii. Por. APK, KW PZPR, sygn. 503, s. 188-189, Informacje SB dla I sekretarza z 5VIII 1958.

49 APK, KW PZPR, sygn. 503, s. 166, Informacje SB z 23 VIII 1958.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

si´ [na nià] nieraz z furià jakiegoÊ rozjuszonego zwierza z czerwonà p∏achtà”50.Zapewne to ostatnie sformu∏owanie rozsierdzi∏o komunistów, którzy domaga-li si´ od w∏adz koÊcielnych usunićia ks. Su∏eckiego z Przytyka. Sprawa ta sta∏asi´ przedmiotem powa˝nego kryzysu w stosunkach mi´dzy sandomierskà kuriàa w∏adzami wyznaniowymi w 1959 r.

Stopniowo jednak napi´ta sytuacja wycisza∏a si´. Sprawozdanie WdSWw Kielcach za IV kwarta∏ 1958 r. zawiera∏o uspokajajàcà diagnoz´: „wrogie wy-powiedzi z ambon pod adresem w∏adz paƒstwowych i ustroju w okresie spra-wozdawczym nieco zmala∏y”51. Bezpieka ocenia∏a, ˝e wp∏yw na t´ sytuacj´ mia∏bp Lorek, który po powrocie z konferencji episkopatu zaleci∏ ksi´˝om swojejdiecezji, aby „nie zajmowali si´ politykà w czasie g∏oszonych kazaƒ itp., gdy˝w∏adze paƒstwowe na to zwracajà uwag´ i w konsekwencji czynione sà zarzutyze strony tych w∏adz Episkopatowi, co utrudnia dzia∏alnoÊç hierarchii koÊciel-nej”. Ordynariusz sandomierski dzieli∏ si´ tak˝e obawami, ˝e po III zjeêdziePZPR sytuacja KoÊcio∏a ulegnie znacznemu pogorszeniu, gdy˝ walka prowa-dzona z religià przybiera coraz ostrzejsze formy. W podobnym duchu wypo-wiada∏ si´ do ksi´˝y na pogrzebie dziekana dekanatu szyd∏owieckiego bp PiotrGo∏´biowski52. Stopniowo w∏adze zwraca∏y coraz baczniejszà uwag´ na prze-mówienia tego hierarchy. W kazaniu poÊwićonym Maryi wyg∏oszonym 9V 1959 r. w S∏upicy sandomierski sufragan wspomnia∏ o uwi´zieniu papie˝aPiusa VII przez Napoleona. Pos∏u˝y∏o mu to do refleksji, ˝e w dziejach KoÊcio-∏a zdarzajà si´ ró˝ne okresy – sà radoÊci, ale te˝ przeszkody. Wypowiedê t´w∏àczono do „Biuletynu Informacyjnego KW PZPR w Kielcach” nr 2z VI 1959, gdzie opublikowano tak˝e materia∏y kurialne z tematami kazaƒ nie-dzielnych w trzecim roku Wielkiej Nowenny53. Wypowiedzi biskupa zaczerp-ni´to zapewne z meldunków bezpieki; jednak partia dysponowa∏a tak˝e mate-ria∏ami zgromadzonymi przez komitety powiatowe. Przyk∏adowo w lipcu1958 r. z KP PZPR w Staszowie przekazano do KW w Kielcach informacjó wystàpieniu bpa Go∏´biowskiego w parafii WiÊniowa. W kazaniu adresowa-nym do matek zachća∏, by swoje dzieci od najm∏odszych lat uczy∏y wiaryw Boga i KoÊció∏, gdy˝ jedynie wtedy „mogà byç póêniej naprawd´ dobrymii uczciwymi Polakami”. Biskup wypowiedzia∏ si´ tak˝e w sprawie przerywaniacià˝y, nazywajàc ten czyn barbarzyƒstwem54. Z kolei z raportu I sekretarza KPPZPR w Sandomierzu pochodzi∏y informacje, z których wynika∏o, ˝e, w celuuaktywnienia pracy duszpasterskiej i kontrolowania jej, zosta∏a powo∏ana gru-pa ksi´˝y tzw. kaznodziejów przy kurii biskupiej, której zadaniem b´dzie wy-


50 Tam˝e, s. 88-93.51 APK, KW PZPR, sygn. 511, s. 204, Sprawozdanie WdSW za IV kwarta∏ 1958.52 Tam˝e, s. 192-193, Informacje SB z 16 I 1959.53 APK, KW PZPR, sygn. 883, s. 83-84, s. 94-95.54 APK, KW PZPR, sygn. 510, s. 136, Informacja dotyczàca reakcyjnego kleru z 27 I 1959.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

g∏aszanie kazaƒ z okazji ró˝nych uroczystoÊci koÊcielnych w poszczególnychparafiach oraz opracowanie tematów kazaƒ dla ksi´˝y. Do grupy tej biskup po-wo∏a∏ „najbardziej reakcyjnych” ksi´˝y np. Stanis∏awa Grudziƒskiego, JanaKoceniaka, Lucjana Wojciechowskiego, Micha∏a Koz∏a, W∏adys∏awa Korpikie-wicza i innych55.

Mimo tych niepokojàcych sygna∏ów kielecki WdSW ocenia∏, ˝e w 1959 r.nastàpi∏o pewne uspokojenie sytuacji. Obserwowano mniej „dzia∏aƒ kleruprzeciw w∏adzom”, co wynika∏o z obawy przed konsekwencjami. Nie notowanote˝ „wrogich akcentów” w kazaniach56. Podobnà ocen´ sformu∏owano w nume-rze specjalnym „Biuletynu KW” z lutego 1960 r. („W czasie kazaƒ ogl´dniej si´wypowiadajà”)57.

Kazania by∏y jednak nadal analizowane, gdy˝ traktowano je jako êród∏o po-tencjalnego zagro˝enia. Sekretarz KP PZPR w Sandomierzu donosi∏ np. o wy-powiedziach bpa Go∏´biowskiego na odbywajàcym si´ w ramach Wielkiej No-wenny katedralnym nabo˝eƒstwie dla ojców (8 V 1960 r.). Zamieszczono tak˝erelacje z kazaƒ w poszczególnych parafiach, m.in. przywo∏ano wypowiedê bpaGo∏´biowskiego z wizytacji w Klimontowie („Rodzice: ˝àdajcie nauki religii”)58.

Informacje o krytycznych wobec w∏adz kazaniach pojawi∏y si´ w sprawozda-niu SB przes∏anym do Wydzia∏u Administracyjnego KW PZPR w Kielcach.Wynika∏o z niego, ˝e w grudniu 1960 r. „po d∏u˝szej przerwie” na ambonachznów by∏a mowa o zagro˝eniach dla KoÊcio∏a. Obserwowano te˝ „oddzia∏ywa-nie kleru” na ró˝ne warstwy spo∏eczne: inteligencj´, m∏odzie˝, personel s∏u˝byzdrowia, ko∏a literackie59. W maju 1961 r. KP PZPR w Bia∏obrzegach alarmo-wa∏, ˝e podczas pogrzebu w parafii Stromiec kaznodzieja utyskiwa∏, ˝e w Pol-sce jest zbyt ma∏a troska o ludzi starszych60. O ponownym wzroÊcie krytycznychwystàpieƒ z ambony informowa∏ prze∏o˝onych z MSW zast´pca naczelnikaWydzia∏u III MO do Spraw Bezpieczeƒstwa w Kielcach mjr J. Jaskólski (10I 1962 r.). Z raportu wynika∏o, ˝e w okresie Êwiàt Bo˝ego Narodzenia „iloÊçwrogich wystàpieƒ i wypowiedzi kleru katolickiego znacznie wzros∏a”, a nie-które z nich uznano za „wichrzycielskie i prowokacyjne”. By∏y one skierowane


55 APK, KW PZPR, sygn. 892, s. 1-4, Sandomierz, 1 IX 1959, Informacje I sekretarza KPPZPR do KW.

56 APK, KW PZPR, sygn. 890, s. 8, Informacja WdSW o dzia∏alnoÊci kleru w wojewódz-twie 1959. Por. sygn. 511, s. 38, Informacje WdSW z 25 IV 1959 r.: „z chwila ostrzejszych po-czynaƒ w∏adz paƒstwowych, wyraênie maleje iloÊç wrogich kazaƒ, a natomiast – jeszcze nie-Êmia∏o, ale zaczynajà ju˝ mieç miejsce pozytywne kazania [...]. W okresie od 1956 do 1959 r.w ogóle ich nie by∏o”.

57 APK, KW PZPR, sygn. 921, „Biuletyn Specjalny KW” nr 2 z lutego 1960, s. 48.58 APK, KW PZPR, sygn. 922, s. 151-156, Informacja z KP z Sandomierza z 20 V 1960.59 APK, KW PZPR, sygn. 3366, s. 1-23, Kielce, 3 V 1961, Informacja Komendy MO Woje-

wództwa Kieleckiego o pracy s∏u˝by bezpieczeƒstwa na terenie województwa 1960/61.60 APK, KW PZPR, sygn. 1145, s. 7-8, Meldunek z 30 V 1961.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

przeciw: w∏adzom paƒstwowym i ich poczynaniom, laickiemu wychowanium∏odzie˝y, polityce paƒstwa w stosunku do kleru, Zwiàzkowi Radzieckiemu.W raporcie odnotowano wypowiedzi ksi´˝y wyg∏oszone podczas pasterki i Bo-˝ego Narodzenia. Przyk∏adowo ks. Jan Blicharz, wikariusz z parafii Odrowà˝krytykowa∏ radio, telewizj´ i pras´ za koncentrowanie si´ na sprawach Êwiec-kich, a pomijanie religijnych („nie ma miejsca dla Boga”); ks. Stanis∏aw Stu-dziƒski w koÊciele Êw. Jana w Radomiu pociesza∏ wiernych, ˝e „˝adna si∏a sza-taƒska nie jest w stanie naszych ludzi oderwaç od Boga, nawet si∏à ludzi, którzystojà na najwy˝szych stanowiskach paƒstwowych”, ks. Jan Bania, proboszczz Ostrowca Âwi´tokrzyskiego (Pisaki) stwierdzi∏: „kiedyÊ kazano nam wierzyçw Hitlera, póêniej w Stalina i okaza∏o si´, ˝e by∏ to fa∏sz, gdy˝ osoby te zosta∏yskompromitowane... a tylko wiara katolicka jest prawdziwa i trwa∏a”, ks. Bro-nis∏aw Godzisz, proboszcz z ˚arnowa mówi∏ o napi´tej „jak nigdy dotàd” sytu-acji mi´dzynarodowej i istniejàcym na Êwiecie podziale na „dwie wielkie pot´-gi”, zaÊ ks. Stefan Su∏ecki ze Skrzynna zachća∏ do g∏oszenia i realizowaniaw ˝yciu has∏a: „ja obywatel wiary katolickiej”. Niektórzy spoÊród kaznodziejówporuszyli problem donosicielstwa. Ks. Krzysztof Knes, wikariusz z Denowka,którego kazanie by∏o poÊwićone wyrzuceniu religii ze szkó∏ i utrudnianiu ka-techizacji w koÊciele, zwróci∏ si´ do s∏uchaczy: „myÊl´, ˝e tutaj wÊród was niema Judasza, który by mnie sprzeda∏ za srebrniki”. Co do tego nie mia∏ z∏udzeƒks. Jan Wancerz, wikariusz z Chlewisk, który „rozwodzi∏ si´” nad przeÊladowa-niami KoÊcio∏a na przestrzeni wieków, a w koƒcu stwierdzi∏: „wiele jest ludzi,którzy do koÊcio∏a przychodzà tylko po to, aby notowaç wypowiedzi kap∏anai przekazywaç je w odpowiednie rće, ˝àdajàc za przekazane informacje wyna-grodzenia”. Kaznodzieja porówna∏ ich do Judasza61.

Diagnoza wydawa∏a si´ trafna, choç wspó∏pracowników SB trudno by∏o na-zwaç ludêmi wierzàcymi. Do koÊcio∏a przychodzili jedynie po to, by szpiego-waç wypowiedzi ksi´˝y. W sprawozdaniu SB z 12 II 1962 r. zanotowano, ˝e da-ne do raportu uzyskano od osób, które „celowo wys∏ano z naszej strony do ko-Êcio∏ów, dla wys∏uchania kazaƒ”. Ogó∏em w ciàgu szeÊciu tygodni odnotowano10 wrogich wystàpieƒ, a najostrzejszym z nich by∏o kazanie franciszkanina o.Bogumi∏a Talarka w Skar˝ysku w dn. 28 I 1962 r. Krytykowa∏ on opublikowanew „Przekroju” wspomnienia ks. Âwiderskiego (w istocie by∏ to re˝yserowany


61 BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/956, J1A2-8; APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 131-137, In-formacja dla I sekretarza KW PZPR. Ponadto odnotowano „wrogie” wypowiedzi ksi´˝y: Sta-nis∏awa Marka, gwardiana oo. bernardynów z Opatowa, Bogumi∏a Talarka, gwardiana zeSkar˝yska-Kamiennej, Henryka Bienia, wikariusza parafii ¸oniów, Ludwika Skroka, z parafiiOpieki NMP, ks. Mariana Kempistego, wikariusza z B∏otnicy). W sprawozdaniu znalaz∏a siúwaga o kilku „pozytywnych” wypowiedziach z ambony „chwalàcych nasze osiàgnićia na od-cinku gospodarczym oraz ˝yczenia pod adresem miejscowych w∏adz paƒstwowych i instytu-cji”. W sprawozdaniach na zakoƒczenie roku ksi´˝a skar˝yli si´ na wysokie obcià˝enia podat-kowe i w zwiàzku z tym prosili wiernych o wi´kszà ofiarnoÊç.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

przez SB atak na bpa kieleckiego Czes∏awa Kaczmarka). O. Talarek stwierdzi∏,˝e walka z KoÊcio∏em zaostrza si´, ale „walki tej nikt nie wygra, bo koÊció∏ustanowi∏ Chrystus, a nie cz∏owiek”. Zach´ca∏ te˝ wiernych do jednoÊci, byskuteczniej stawiç czo∏a atakom. Na podstawie informacji przekazanych przezSB kierownik WdSW w Kielcach przeprowadzi∏ 10 rozmów ostrzegawczychz ksi´˝mi, a jednemu wr´czy∏ ostrze˝enie na piÊmie. Przeciw o. Talarkowi zeSkar˝yska wdro˝ono post´powanie administracyjne62. W miesiàc póêniejw sprawozdaniu bezpieki znów by∏a mowa o „aktywnych przejawach wrogiejdzia∏alnoÊci ze strony kleru”. Zaliczono do nich krytycznà wypowiedê ks. Sta-nis∏awa Ciejki, wikariusza z Opoczna w sprawie „Wspomnieƒ” ks. Âwiderskie-go. Zarzuca∏ on radiu i prasie rozpowszechnianie oszczerstw przeciw ksi´˝omi KoÊcio∏owi. Z ambony pyta∏: „co paƒstwo chce co nas? Przecie˝ my jesteÊmyrównie˝ obywatelami, p∏acimy najwy˝sze podatki, nie jeêdzimy paƒstwowymisamochodami, nie urzàdzamy bankietów za paƒstwowe pieniàdze i nie naucza-my z∏ego, nie siejemy zgorszenia”. Natomiast o. Czes∏aw Sudo∏, cysters z Wà-chocka przestrzega∏ rodziców, by nie wysy∏ali dzieci na gorszàce filmy („Szer-szeƒ” i „Matka Joanna od Anio∏ów”), gdy˝ one demoralizujà m∏odzie˝. Ks.Stanis∏aw Madej, wikariusz z åmielowa na kazaniu mówi∏, ˝e „obecnie nie po-zwala si´ chodziç do koÊcio∏a dyrektorom i ludziom na wysokich stanowi-skach”. Ksi´˝a starali si´ tak˝e wywieraç nacisk z ambony i w rozmowach pry-watnych na ma∏˝eƒstwa ˝yjàce bez Êlubu koÊcielnego, aby go zawar∏y63.

W sprawozdanie SB z 14 IV 1962 r. znów odnotowano kilka negatywnychwystàpieƒ, które „podobnie jak w ubieg∏ym miesiàcu przewa˝nie mówi∏yo trudnoÊciach kleru na odcinku nauczania dzieci religii, podatków i trudno-Êciach koÊcio∏a (sic!) w ogóle, a tym samym skierowane by∏y przeciwko w∏a-dzom paƒstwowym”. M.in. ks. Marian Gul, proboszcz parafii S∏awno mówi∏o szybkim rozwoju radia i telewizji, przy czym przestrzega∏ rodziców, by niepozwalali dzieciom na oglàdanie niektórych programów, bo sà demoralizujàce.Natomiast ks. Stefan Su∏ecki ze Skrzyƒska „napi´tnowa∏” wszystkich ojców, ˝egdy w∏adze usuwa∏y krzy˝e ze szkó∏, to tylko niektóre matki wystàpi∏y przeciwtym „pod∏ym zarzàdzeniom”, natomiast ojcowie „schowali ∏by w piasek”. Na-zwa∏ przy tym w∏adze „grupà obcych wiarà, a nawet i narodowoÊcià”64.

W czerwcu 1962 r. bezpieka odnotowa∏a kilka wrogich wypowiedzi w czasiekazaƒ na Bo˝e Cia∏o. Wezwano tak˝e na rozmow´ do SB w Ostrowcu Âwi´to-krzyskim o. Stanis∏awa Marka, prze∏o˝onego oo. bernardynów w Opatowie,któremu zarzucano „wrogie wystàpienia podczas kazaƒ”. Ten jednak nie zg∏o-


62 APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 178-179, Informacje SB dla I sekretarza z 12 II 1962; por.BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/956, Kielce, 12 II 1962, Raport do p∏k. Morawskiego, wicedy-rektora Departamentu III MSW.

63 APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 199-201, Informacje SB dla I sekretarza z 13 III 1962.64 Tam˝e, s. 219-221, Informacje SB dla I sekretarza z 14 IV 1962.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

si∏ si´, informujàc listownie, ˝e wezwanie nie posiada podstaw prawnych. Wo-bec tego bezpieka wszcz´∏a przeciw niemu dochodzenie65.

O ponownym „wyciszaniu nastrojów” Êwiadczy∏y informacje ze sprawozda-nia SB z sierpnia 1962 r. Znalaz∏o si´ w nim stwierdzenie, ˝e w stosunku dowczeÊniejszych miesi´cy aktywnoÊç kleru i „wrogie oficjalne wystàpienia” zma-la∏y, ale wiàza∏o si´ to z okresem urlopowym66. Na prze∏omie sierpnia i wrze-Ênia wychwycono tylko nieliczne przypadki „wrogich kazaƒ”. Zaliczono donich wypowiedê ks. Mariana Ok∏y, wikariusz parafii NSJ w Radomiu, którystwierdzi∏, ˝e radio, prasa i organizacje ateistyczne walczà z religià, a przecie˝to ona powoduje, ˝e na Êwiecie istnieje pokój i moralnie wychowuje si´ spo∏e-czeƒstwo. Oburzenie wywo∏a∏o tak˝e krótkie stwierdzenie ks. Zygmunta Nity,wikariusza parafii Êw. Teresy w Radomiu, ˝e „Polska b´dzie chrzeÊcijaƒska al-bo ˝adna”. Podobne recenzje zyska∏o kazanie wyg∏oszone przez ks. KazimierzaAdamca, wikariusza parafii Studzianna, który 16 sierpnia stwierdzi∏, ˝e „bez-bo˝nicy w ró˝ny sposób podcinajà korzenie wiary w naszym narodzie, a tym ce-lu wydajà miliony z∏otych na szerzenie propagandy i bluênierstwa przeciw Bo-gu”. Paradoksalnie jednak w sytuacji ciàg∏ego zagro˝enia KoÊció∏ w Polsceumacnia∏ si´. Wspó∏pracownicy bezpieki odnotowali tak˝e wypowiedê ks. Ka-rola LeÊniewskiego, rezydujàcego przy kaplicy w Jankowicach, w powiecieopoczyƒskim, który w sàsiednim S∏awnie przestrzega∏ wiernych, by strzegli si´przed „fa∏szywymi prorokami”, którzy siejà niewiar´ w Boga”67. W sprawozda-niu bezpieki z 14 grudnia 1962 r. stwierdzono, ˝e zdarza∏y si´ jedynie „poje-dyncze wrogie wypowiedzi”68. Jak wi´c widaç ksi´˝a starali si´ nie dra˝niçw∏adz i niepotrzebnie nie stwarzaç nowych pól konfliktu. Z drugiej stronytrudno oprzeç si´ oczywistemu stwierdzeniu, ˝e wypowiedzi traktowane przezw∏adze jako „wrogie” w istocie trafnie charakteryzowa∏y ówczesne realia pol-skiej rzeczywistoÊci. Z dzisiejszego punktu widzenie trudno traktowaç je jako„polityczne”. By∏a to raczej próba samoobrony i umacniania spo∏eczeƒstwa,którego nastawienie do w∏adz by∏o coraz bardziej krytyczne.

Szczególnà uwag´ bezpieka przywiàzywa∏a do kazaƒ biskupów. Mo˝na za-ryzykowaç twierdzenie, ˝e w ich przypadku prawie ka˝da wypowiedê publicznapodlega∏a inwigilacji. Z czasem zaÊ, wraz z rozwojem techniki, kazania by∏yw ca∏oÊci nagrywane. Sta∏o si´ to obowiàzujàcà zasadà w trakcie obchodów mi-lenium w 1966 r. Kazania wyg∏aszane przez biskupów na uroczystoÊciach


65 Tam˝e, s. 1-2, Sprawozdanie SB do I sekretarza KW z 13 VII 1962.66 Tam˝e, s. 16, Informacja SB dla I sekretarza z 13 VIII 1962.67 Tam˝e, s. 52-53.68 Tam˝e, s. 119-120. Wymieniono ks. Jana Drewniaka, filipina ze Studzienny, który

w dn. 8 XII 1962 r. powiedzia∏: „smutna i ci´˝ka jest obecnie dola kap∏ana, albowiem cochwila pan z urz´du pocztowego przynosi im nakaz p∏atniczy i kiedy nie wywià˝à si´ z na∏o-˝onego podatku, zabiorà, co majà w swoim posiadaniu, o ile nie znajdà zrozumienia u swo-ich parafian”.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

o charakterze diecezjalnym by∏y nagrywane i przechowywane w archiwach bez-pieki69. Dobrze ilustruje t´ praktyk´ dokumentowanie przez SB wystàpieƒ bpaPiotra Go∏´biowskiego. W Kielcach gromadzone stenogramy jego kazaƒ, któ-re oznaczano klauzulà: „tajne specjalnego znaczenia” (teczka z lat 1966-70 za-wierajàca stenogramy kazaƒ, informacje dotyczàce biskupa, komentarze tere-nowe i prasowe liczy∏a 230 stron). Ka˝dy stenogram zawiera∏ dane pracowni-ków sekcji I Wydzia∏u T, którzy opracowywali je oraz informacje o liczbie osób,które wys∏ucha∏y kazania. Przyk∏adowo stenogram kazania bpa Go∏´biowskie-go wyg∏oszonego 9 IV 1966 o godz. 18 z okazji rozpocz´cia tygodnia tysiàcle-cia, oprac. RP. [st. oficer techn. oper. ppor R. Perzych], a podpisa∏ kierownikSekcji I Wydzia∏u T kpt. T. Pa∏ka. Kazania wys∏ucha∏o 900 osób. Kazanie wy-g∏oszone w parafii Gózd z okazji konsekracji dzwonów 1 V 1966 r. utrwali∏ppor. Jan Pietrowski, oficer operacyjny SB w Bia∏obrzegach. Natomiast kaza-nie wyg∏oszone 15 V 1966 r. o godz. 10.30 w katedrze nagra∏ tw. „Stary”, a od-tworzy∏ RP. [st. oficer techn. oper. ppor. R. Perzych]70.

Listy episkopatu

Jednà z form komunikowania si´ biskupów z wiernymi by∏y listy pasterskie.W kurii odbijano je na powielaczu i rozsy∏ano do poszczególnych parafii, za-zwyczaj za poÊrednictwem dziekanów. Dotyczy∏o to tak˝e listów episkopatuzatwierdzanych na konferencjach Episkopatu Polski. O odczytaniu ich w ko-Êcio∏ach parafialnych w diecezji decydowa∏ ordynariusz. Trudno oceniç sku-tecznoÊç tej formy oddzia∏ywania na wiernych. Niektóre listy by∏y pisane trud-nym j´zykiem, a ich d∏ugoÊç musia∏a powodowaç znu˝enie s∏uchaczy. Niemniejznaczenie listów pasterskich, zw∏aszcza dotyczàcych bie˝àcej sytuacji w stosun-kach mi´dzy paƒstwem a KoÊcio∏em, dostrzega∏y w∏adze komunistyczne. Dla-tego bacznà uwag´ zwracano na ich treÊç, a funkcjonariusze bezpieki starali si´poznaç jà przed odczytaniem w koÊcio∏ach korzystajàc z us∏ug tajnych wspó∏-pracowników. Dawa∏o to w∏adzom czas na podj´cie kontrakcji. Zazwyczaj sta-rano si´ zastraszyç, a tym samym zmusiç proboszczów do nie odczytywania li-stu wiernym. Wyjàtkiem by∏a sytuacja zaistnia∏a po aresztowaniu prymasa, gdyepiskopat pod naciskiem w∏adz zaakceptowa∏ tekst komunikatu, w którym po-


69 BUiAD IPN, sygn. MSW II 31523. Znajdujà si´ tu stenogramy kazaƒ wyg∏oszonychw katedrze sandomierskiej podczas obchodów milenium w Sandomierzu (1. Bp Go∏´biowski– 1 VII 1966 godz. 19.20; 2. Bp Go∏ebiowski – 3 VII 1966 godz. 10.45; 3. Bp Bare∏a, ordyna-riusz cz´stochowski – 2 VII 1966, godz. 20.00; 4. kard. Wojty∏y – 3 VII 1966 godz. 9.00; 5.Kard. Wyszyƒski – 2 VII 1966 godz. 19.30, 6. Kard. Wyszyƒski – 3 VII 1966, godz. 12.00; 7. BpWójcik – 1 VII 1966, godz. 19.50).

70 BUiAD IPN, sygn. IPN 01011/6, bp Piotr Go∏´biowski 1966-1970, s. s. 1-5, 13-17, 18-23,30-34, 44-49; kazanie w Niemirowie 16 V 1966 o godz. 8.30 zosta∏o wyg∏oszone w obecnoÊci660 osób, zaÊ kazania w koÊciele Êw. Jana w Radomiu 19 V 1966 r. wys∏ucha∏o 2500 wiernych.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

t´piono biskupa Kieleckiego Czes∏awa Kaczmarka. W tym konkretnym przy-padku w∏adzom zale˝a∏o na odczytaniu listu we wszystkich koÊcio∏ach diecezji.Jednak zosta∏ on ch∏odno i z dystansem przyj´ty przez znacznà cz´Êç ducho-wieƒstwa. Bezpieka monitorowa∏a rozwój sytuacji, notujàc ka˝dy przypadekodmowy odczytania listu lub pomini´cia jego fragmentów. Spraw´ t´ poruszo-no w rozmowie z wikariuszem generalnym diecezji sandomierskiej ks. pra∏.Edwardem Górskim w Prezydium WRN w Kielcach w dn. 8 X 1953 r.. Jednoz pytaƒ skierowanych do ks. Górskiego dotyczy∏o komunikatu episkopatu.W∏adze domaga∏y si´ Êcis∏ej odpowiedzi czy zosta∏ on odczytany we wszystkichkoÊcio∏ach diecezji w dn. 4 paêdziernika. Ks. Górski uchyli∏ si´ od niej, stwier-dzajàc, ˝e kuria przes∏a∏a komunikat ksi´˝om. Nie zadowoli∏o to przewodni-czàcego PWRN, który precyzyjnie wylicza∏: „By∏y wypadki, ˝e nie czytali, czy-tali sprzed o∏tarzy cicho, niezrozumiale, niektórzy dawali komentarze wrogie,a byli i tacy, ˝e po odczytaniu, nie podajàc na jakà intencj´ zarzàdzili odmówie-nie 3 razy ZdrowaÊ, jedno wierz´ i Chwa∏a Ojcu”, co ludzie odebrali jako mo-dlitw´ za skazanego bpa Kaczmarka. Ponadto w powiecie starachowickim ko-munikatu nie czyta∏o 9 ksi´˝y, w opatowskim 13, a ks. W∏adys∏aw W∏odarskiz Tar∏owa „powiedzia∏, ˝e nie b´dzie czyta∏ i nie czyta∏”. Pra∏at Górski, chcàcu∏agodziç swojego rozmówc´, poprosi∏ o nades∏anie do kurii szczegó∏owegowykazu ksi´˝y, którzy nie odczytali listu i zapowiedzia∏, ˝e wtedy „ustosunkujesi´ do nich”. Przewodniczàcy oczekiwa∏ jednak czegoÊ innego: ˝e kuria samarozezna sytuacj´ i wyciàgnàç wnioski wobec opornych duchownych („Macieswojà administracj´ mo˝ecie wiedzieç o tym”)71.

Zazwyczaj jednak sytuacja by∏a odwrotna: w∏adzom zale˝a∏o, by ksi´˝a nieodczytywali listów episkopatu, na których treÊç patrzono krytycznie. Dotyczy∏oto np. listu episkopatu z 1949 r. o sakramencie ma∏˝eƒstwa, który mia∏ byç od-czytywany w koÊcio∏ach co roku. W sprawozdaniu RdSW w Kielcach podanodok∏adnie, którzy ksi´˝a odczytali list i komentowali jego treÊç w dn. 10 stycz-nia 1954 r. (uroczystoÊç Âwi´tej Rodziny). Zasadniczo komentarze pi´tnowa∏ytych, którzy zawierali zwiàzki ma∏˝eƒskie tylko w urz´dzie stanu cywilnego.W diecezji sandomierskiej bp Lorek przypomnia∏ specjalnym okólnikiem o od-czytaniu listu. Jednak „w tym roku mniej [ksi´˝y] odczyta∏o [go] i mniej groêne[by∏y] komentarze”72. Nieco pe∏niejsze informacje znalaz∏y si´ w sprawozdaniuwys∏anym z KW PZPR w Kielcach do Wydzia∏ Organizacji Masowych KCPZPR. Wynika∏o z nich, ˝e w diecezji sandomierskiej list zosta∏ odczytany„w wi´kszoÊci parafii”, zaÊ w kieleckiej tylko „w niewielu”. Do wojewódzkiegoRdSW wezwano ksi´˝y, którzy „mieli wrogie komentarze”73.


71 AAN, UdSW, sygn. 64/86, s. 7-10, Notatka z rozmowy z wikariuszem gen. ks. pra∏.Edwardem Górskim 8 X 1953.

72 AAN, UdSW, sygn. 44/199a, Sprawozdanie RdSW w Kielcach za I kwarta∏ 1954 r., s. 18-20. 73 APK, KW PZPR, sygn. 3660, s. 59-61.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

W czasach stalinowskich, po aresztowaniu prymasa Wyszyƒskiego w∏adzenie mia∏y wi´kszych k∏opotów z episkopatem, który zastraszony nie podejmo-wa∏ nowych akcji. Sytuacja uleg∏a zmianie po 1956 r., a zw∏aszcza w latachszeÊçdziesiàtych. Mia∏o to zwiàzek z zaognieniem stosunków mi´dzy paƒ-stwem i KoÊcio∏em. Wobec zwi´kszajàcej si´ presji i planowo realizowanej la-icyzacji listy episkopatu obna˝a∏y dzia∏ania w∏adz, ukazujàc ich antyreligijnycharakter. W niektórych sprawach o wymiarze lokalnym g∏os zabiera∏ biskupsandomierski wydajàc listy pasterskie lub krótkie komunikaty do odczytaniaw ramach og∏oszeƒ parafialnych. Bezpieka, jak ju˝ wspomniano, stara∏a si´przechwyciç listy biskupów jeszcze przed ich odczytaniem. Oceniajàc sytuacj´w 1959 r. kierownik kieleckiego WdSW by∏ wyraênie rozczarowany, ˝e listy bi-skupów nie podlegajà cenzurze. W∏adze skupia∏y wówczas uwag´ na wystàpie-niach biskupa kieleckiego Czes∏awa Kaczmarka, natomiast w listach bpa Lor-ka nie zauwa˝ono nic szczególnego74.

Na poczàtku maja 1962 r. zast´pca wojewódzkiego komendanta MO ds.Bezpieczeƒstwa pp∏k S. Stanis∏awski przekaza∏ I sekretarzowi KW PZPRw Kielcach komunikat kurii sandomierskiej przeznaczony do odczytania pokazaniu w dn. 13 maja. Komunikat dotyczy∏ ataków prasowych na ksi´˝y diece-zji sandomierskiej. Informowano w nim, ˝e majà one charakter oszczerczy, copotwierdzi∏a konfrontacja ze Êwiadkami wydarzeƒ. Oceniano, ˝e opisy „rzeko-mych nadu˝yç kap∏anów” majà charakter sensacyjny, zawierajà „wiele nieÊci-s∏oÊci, plotek i ci´˝kich oszczerstw”. Oceniano, ˝e celem tych wystàpieƒ jestznies∏awienie ca∏ego stanu duchownego, poderwanie zaufania i szacunkuwzgl´dem kap∏anów, a w konsekwencji oddalenie katolików od KoÊcio∏a i Pa-na Boga. Kuria wyra˝a∏a swoje ubolewanie wobec nieodpowiedzialnego zacho-wania prasy i przestrzega∏a wiernych przed uleganiem wrogiej propagandzie.Co prawda, przyznawano, ˝e „kap∏an z ludzi wzi´ty podlega s∏aboÊciom, mo˝eupaÊç, a nawet niekiedy odstàpiç od KoÊcio∏a Êw. i stanàç do walki przeciwkoniemu przy boku wrogów imienia Bo˝ego”, jednak sytuacje takie by∏y wyjàtko-we. Wiernych zach´cano do okazywania szacunku kap∏anom i modlitwy w ichintencji. Komunikat, na co zwróci∏a uwag´ bezpieka, nie zosta∏ opatrzony pod-pisem, a jedynie okràg∏à piecz´cià kurii75.

Du˝o wysi∏ku w∏o˝y∏y w∏adze, by uniemo˝liwiç odczytanie listu episkopatuprzeciw laicyzacji i ateizmowi z 15 IV 1962 r. Jednak, mimo wydawanych zaka-zów, odczytano go w dn. 3 czerwcu 1962 r. prawie we wszystkich parafiach die-cezji sandomierskiej i kieleckiej76. Dok∏adna statystyka sporzàdzone przez bez-piek´ wskazywa∏a, ˝e list odczytano w 328 koÊcio∏ach obu diecezji, w tym w 307


74 APK, KW PZPR, sygn. 890, Informacja WdSW PWRN o dzia∏alnoÊci kleru w woje-wództwie 1959, s. 1-2.

75 APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 254-256. List kurii nosi∏ dat´ 24 IV 1962.76 Tam˝e, s. 1, Sprawozdanie SB do I sekretarza KW z 13 VII 1962.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

bez komentarzy i w 21 z wrogimi komentarzami, zaÊ w 88 koÊcio∏ach nie by∏czytany. Dane te nie obejmowa∏y wszystkich koÊcio∏ów gdy˝ „obs∏u˝ono opera-cyjnie” 416 na ogólnà liczb´ 436 parafialnych i 50 rektoralnych. W raporciepodkreÊlano, ˝e ksi´˝a znani z „negatywnej postawy wobec PRL” list czytali„powoli, z du˝à dosadnoÊcià, podkreÊlajàc akcentem jego g∏ówne myÊli”. Na-tomiast duchowni „oboj´tni i lojalni” odczytali list niedbale i niezrozumiale.Ró˝ne by∏y przyczyny nie odczytania listu – do niektórych parafii po prostu niedotar∏ ze wzgl´du na trudne warunki komunikacyjne. Cz´Êç ksi´˝y wstrzyma∏asi´ z odczytaniem oczekujàc na reakcj´ w∏adz – funkcjonariusze bezpieki prze-widywali, ˝e odczytajà go w kolejnà niedziel´. WÊród wrogich komentarzyprzytoczono wypowiedê ks. Stanis∏awa Zbroi, proboszcza z Po∏aƒca, który poprzeczytaniu listu powiedzia∏, ˝e w Po∏aƒcu wybudowano nowà szko∏´, któratylko w 50% jest wykorzystywana, parafia zaÊ dysponuje tylko jednà salkà kate-chetycznà, do której ucz´szcza 400 dzieci. Doda∏ te˝ z ironià, ˝e „takie organi-zacje jak TPD i TSS osiàgn´∏y w Po∏aƒcu pe∏ny sukces”. Za wrogi komentarzuznano tak˝e wypowiedê proboszcza z Olbierzowic, który mówi∏ o braku ka-p∏anów i „goràco zach´ca∏, by parafia... wysy∏a∏a swoich przedstawicieli do se-minarium”. Sam list zdaniem funkcjonariuszy bezpieki nie wzbudzi∏ wi´kszegozainteresowania wÊród wiernych77. W niektórych parafiach poparto go specjal-nymi modlitwami w dn. 7 i 17 czerwca78.

W∏adze chyba rzeczywiÊcie najbardziej irytowa∏y si´ komentarzami wypo-wiadanymi przez ksi´˝y, które zazwyczaj ∏atwiej trafia∏y do s∏uchaczy ni˝ ob-szerne listy episkopatu. Przyk∏adowo do jednego ze sprawozdaƒ bezpieki trafi∏ks. Stefan Su∏ecki, proboszcz ze Skrzynna (inwigilowany systematycznie zewzgl´du na odwa˝ne wypowiedzi), który, po odczytaniu w dn. 25 XI 1962 r. li-stu bpa Lorka o sytuacji w Wierzbicy, powiedzia∏: „Pan Jezus mia∏ dwunastuaposto∏ów, a mi´dzy nimi by∏ te˝ zdrajca Judasz. Takim samym jest ksiàdz Kos,który majàc wygórowane ambicje zlekcewa˝y∏ biskupa”. Ks. Su∏ecki podkreÊli∏,˝e ca∏a sprawa powsta∏a z inspiracji „elementów wrogich” KoÊcio∏owi, którepos∏ugiwa∏y si´ prasà i stwarza∏y zam´t w spo∏eczeƒstwie79.

Du˝o wysi∏ku w∏o˝y∏a bezpieka, by sk∏oniç ksi´˝y do nie odczytywania listuepiskopatu w czerwcu 1964 r. Dobrze ilustruje to przyk∏ad z powiatu Lipsko,w którym w dn. 13 VI 1964 r. na polecenie przewodniczàcego Prezydium PRNprzeprowadzono rozmowy ostrzegawcze z proboszczami wszystkich parafii(16). Dziekan naciskany przez w∏adze obieca∏ pominàç „momenty dra˝liwe”,ale wyjecha∏ w niedziel´, a wikarzy odczyta∏ ca∏y list. Naciskany przez urz´dni-


77 BUiAD IPN, sygn. IPN 01283/956, J2B7, Meldunek z 4 VI 1962; sygn. MSW II 630,Sprawozdanie SB za II kwarta∏ 1962, s. 7; APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 269-271, InformacjaSB dla I sekretarza KW z 5 VI 1962.

78 APK, KW PZPR, sygn. 529, s. 5.79 Tam˝e, s. 119-120.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ków ks. Jan Rzuczkowski z Zemborzyna t∏umaczy∏ si´, ˝e „odczytaç musi, boboi si´ kurii”, obieca∏ jednak czytaç tak, by „wierni nie zrozumieli” (w spra-wozdaniu odnotowano: „rzeczywiÊcie czyta∏ cicho”). W Tar∏owie proboszcz nieczyta∏ listu, bo „zas∏oni∏ si´ Komunià dzieci”; wyg∏osi∏ jedynie krótki komen-tarz. Z kolei w P´tkowicach ks. Stanis∏aw Tuszyƒski odczyta∏ tylko pierwszàcz´Êç listu. W∏adze obserwowa∏y tak˝e „uniki” ze strony proboszczów, którzysami nie czytali listu, wyznaczajàc do tego wikariuszy. Uznawany za „pozytyw-nego” ks. Czes∏aw Lisak z Ciepielowa oÊwiadczy∏, ˝e odczyta list po dokonaniuskrótów fragmentów, które godzà w interes paƒstwa. T∏umaczy∏ si´, ˝e musicz´Êç przeczytaç, bo obawia si´ wikariusza, by nie doniós∏ na niego do kurii. Li-stu nie odczyta∏ tak˝e ks. Stefan Mroczek z Chotczy – zamiast tego przeczyta∏z „Kroniki Diecezji Sandomierskiej” odezw´ pasterskà z okazji 25-lecia Êwi´-ceƒ bpa Wójcika. Natomiast z pe∏nym przekonaniem i dosadnie oczytali list:ks. Tadeusz Podkowa, proboszcz z Gozdawy i ks. Szymon Kucewicz, wikariuszz Paw∏owic, którzy wprost powiedzieli w∏adzom, ˝e treÊç listu jest prawdziwai b´dzie on czytany80. O naciskach wywieranych na ksi´˝y doskonale wiedzia∏yw∏adze koÊcielne. Dlatego bp Lorek na zjeêdzie dziekanów w dn. 11 wrzeÊnia1964 r. podkreÊla∏, ˝e listy pasterskie muszà byç czytane w ca∏oÊci. Ordynariu-sza sk∏oni∏ do tego fakt, ˝e niektórzy ksi´˝a czytajàc listy opuszczali najbardziejistotne fragmenty81.

Zakoƒczenie

Kontrola roztaczana przez w∏adze nad kaznodziejskà dzia∏alnoÊcià KoÊcio-∏a w systemie komunistycznym by∏a czymÊ naturalnym. Wadze nie mog∏y pogo-dziç si´ z faktem, ˝e nie mogà mieç wp∏ywu na publiczne wypowiedzi trafiajàcedo szerokiego kr´gu odbiorców zgromadzonych w koÊcio∏ach. Kazania cz´stoniweczy∏y wysi∏ki komunistycznej propagandy i dawa∏y spo∏eczeƒstwu poczuciewolnoÊci. Nic wi´c dziwnego, ˝e w∏adze inwigilowa∏y treÊç koÊcielnego przepo-wiadania i gromadzi∏y materia∏y, które zamierzano wykorzystaç przeciw „nie-wygodnym” duchownym. W latach pi´çdziesiàtych uda∏o si´ im dzi´ki wszech-obecnej atmosferze terroru (zdarza∏y si´ przypadki aresztowania ksi´˝y podzarzutem siania wrogiej propagandy) zd∏awiç swobod´ wypowiadania z ambo-ny na tematy spo∏eczne. Jednak, z wyjàtkiem nielicznych wypadków, komuni-Êci nie uzyskali wp∏ywu na dzia∏alnoÊç kaznodziejskà (jedynie tzw. ksi´˝a pa-trioci wyg∏aszali z ambony pochwalne „oracje” pod adresem w∏adz). Po upad-ku systemu stalinowskiego i „odwil˝y” paêdziernikowej 1956 r. ambona znówsta∏a si´ miejscem odwa˝nych wypowiedzi, s∏u˝àcym do obrony praw KoÊcio∏a.


80 APK, KW PZPR, sygn. 1314, s. 7-9.81 BUiAD IPN, sygn. 00611/1844, t. 4, Teczka pracy „Wàkop”, s. 255-257, doniesienie z 24

IX 1964.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa i w∏adze wyznaniowe usi∏owa∏y wywieraç naciski naksi´˝y i przy pomocy represji zmusiç ich do zaprzestania „wrogich wystàpieƒ”(do tej kategorii zaliczano wypowiedzi o przeÊladowaniach KoÊcio∏a w Polsce).Inwigilacji podlega∏y te˝ kazania biskupów (sporzàdzano ich stenogramy) i li-sty pasterskie. W tym ostatnim przypadku usi∏owano wp∏ywaç na ksi´˝y, byopuszczali dra˝liwe momenty lub w ogóle rezygnowali z odczytania listu. Mo˝-na zaryzykowaç stwierdzenie, ˝e w ju˝ w okresie rzàdów W∏adys∏awa Gomu∏kistronà zwyci´skà w konfrontacji zwiàzanej z „ambonà” by∏ KoÊció∏.

LA SORVEGLIANZA DELL’ATTIVITÀ PREDICATIVA DELLA CHIESA DA PARTE DELLE AUTORITÀ STATALI. L’ESEMPIO DELLA DIOCESI

DI SANDOMIERZ NEGLI ANNI 1945-1970

Riassunto

Il controllo da parte delle autorit∫ statali dell’attivit∫ predicativa della Chiesa fu evi-dente nel sistema comunista. Le autorit∫ non sopportavano il fatto che avevano influssosulle informazioni che le masse della genta ascoltavano nelle chiese. Le prediche moltospesso erano indirizzate contro la propaganda comunista e davano alla societ∫ polaccauna sensazione di libert∫. Non meraviglia perciò che le autorit∫ sorvegliavano il conte-nuto della predicazione della Chiesa e raccoglievano il materiale che avrebbe potuto es-sere nel momento opportuno utilizzato contro alcuni sacerdoti. Negli anni cinquantagrazie ad un’atmosfera del terrore i comunisti riuscirono a soffocare la libert∫ di unapredicazione che toccava i temi sociali. Sono noti ad esempio casi che alcuni sacerdotivennero arrestati sotto l’accusa di nuocere allo stato comunista con le loro prediche.Però salvo alcuni pochi casi i comunisti non riuscirono a sorvegliare l’attivit∫ predicati-va (ci sono alcuni casi dei cosiddetti preti-patrioti che collaboravano con i comunistie durante le prediche lodavano le autorit∫ ufficiali). Dopo la caduta del sistema stalinia-no e del disgelo dell’ottobre del 1956 il pulpito divenne di nuovo un luogo delle predi-che molto coraggiose, nelle quali i sacerdoti difendevano le leggi della Chiesa. La poli-zia e le autorit∫ tentavano di fare tutto il possibile per ostacolare i sacerdoti nella loropredicazione. Anche le prediche e le lettere pastorali dei vescovi si sottomettevano allasorveglianza. Le autorit∫ cercavano di vietare la lettura delle lettere pastorali dei vesco-vi nelle chiese parrocchiali, oppure di ommettere almeno le parti che ritenevano perico-lose per il governo. Si può arrischiare la tesi che sotto il governo di W∏adys∏aw Gomu∏kala parte che ha vinto nello scontro contro „il pulpito” fu la Chiesa.

Traduzione: Krzysztof Tyburowski


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




ks. Ryszard Rumianek

PROROCY OKRESU NIEWOLI BABILO¡SKIEJ




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. JERZY KOPEREK

SPÓR O PA¡STWO W ÂWIETLE WSPÓ¸CZESNYCH DOKTRYN POLITYCZNYCH

Dywersyfikacj´ koncepcji paƒstwa w Êwietle wspó∏czesnych doktryn poli-tycznych mo˝na umieÊciç w kontekÊcie kulturowych uwarunkowaƒ poszczegól-nych spo∏ecznoÊci paƒstwowych. Majà one swoje êród∏o zarówno w koncep-cjach instytucji liberalnych, marksistowskich, jak i chrzeÊcijaƒskich.

1. Europejskie doÊwiadczenie konfliktu ideologicznego: marksizm i liberalizm

Ró˝ne spojrzenia Zachodniej i Wschodniej Europy na konflikt ideologicznymi´dzy materialistyczno-marksistowskà a racjonalistyczno-liberalnà opcjà roz-woju paƒstw i spo∏eczeƒstw zale˝y – jak mo˝na sàdziç – od sposobu postrzega-nia tych˝e ideologii przez obywateli europejskich krajów zachodnich i Êrodko-wo-wschodnich. O tych ró˝nicach decydujà niewàtpliwie zarówno rozwój kul-turowy, jak te˝ osobiste doÊwiadczenia. W imi´ tych doÊwiadczeƒ podejmowa-ne sà konkretne decyzje i wybory spo∏eczne. Dotyczà one przede wszystkimkonkretnego stanowiska wobec aktualnej sytuacji spo∏eczno-politycznej w Eu-ropie po upadku komunizmu.

Jeden ze wspó∏czesnych filozofów interpretujàcych europejskie doÊwiad-czenia ideologiczne i kulturowe, Rocco Buttiglione, stwierdza, ˝e podstawo-wym problemem kultury wspó∏czesnej, od którego zale˝à wszelkie inne kwe-stie dotyczàce koncepcji paƒstwa i spo∏eczeƒstwa, jest refleksja nad znacze-niem i kulturowym rozmiarem upadku komunizmu1. Odwo∏uje si´ on do po-dobnych refleksji kard. J. Ratzingera2.

Tego typu twierdzenie jest negowane przez tych wszystkich, którzy próbujàukryç problem utrzymujàc, ˝e komunizm by∏ jedynie problemem krajówwschodnich i azjatyckich, a wi´c z natury swojej obcym kulturze europejskiej.Tymczasem nale˝y pami´taç i nieustannie przypominaç ukryty fa∏sz tego twier-dzenia. Marksizm powsta∏ w Niemczech, a rozwinà∏ si´ mi´dzy Pary˝em i Lon-


1 R. B u t t i g l i o n e, Wprowadzenie, t∏um. J. M e r l e c k i. W: T. S t y c z e ƒ, SolidarnoÊç wy-zwala. Lublin 1993, s. 16.

2 Por. J. R a t z i n g e r, Wendezeit für Europa, wyd. 2. Einsiedeln/Freiburg 1992, s. 60 i nast.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

dynem. Ponadto wiadomo, ˝e Marks myÊla∏ w j´zyku Goethego, a jego filozo-fia wyros∏a z wielkiej tradycji oÊwieceniowego materializmu francuskiego i nie-mieckiego idealizmu.

Próba zafa∏szowania historii jest próbà uwolnienia si´ od odpowiedzialnoÊciza rozwój kultury europejskiej oraz uniknićia problemów, które pojawiajà si´po upadku komunizmu. Z tych racji jako nowà kultur´ Europy propaguje si´filozofi´ przedmarksistowskà, którà marksizm jedynie zasymilowa∏ i nast´pniejà zniós∏ w myÊl heglowskich za∏o˝eƒ. Wykluczenie marksizmu z historii filozo-fii i kultury europejskiej prowadzi do zafa∏szowania historii Europy, a tym sa-mym do ukrycia prawdy, ˝e wielka cz´Êç kulturalnej tradycji ostatnich dwóchstuleci jest uwik∏ana w obecny upadek komunizmu. Z tego wić wzgl´du tacz´Êç wspó∏czesnej kultury europejskiej nie mo˝e byç ju˝ d∏u˝ej podtrzymywa-na. Próba uniknićia odpowiedzialnoÊci jest powodem, dla którego wbrewoczywistoÊci odmawia si´ marksizmowi wielkiego filozoficznego znaczenia.Wygodniejsze jest natomiast przedstawienie Marksa w nowy i zarazem zafa∏-szowany sposób, tak, aby mo˝na by∏o nie nazywajàc rzeczy po imieniu nadal dojego filozofii wróciç.

Nowe podejÊcie do marksizmu proponuje odejÊcie od jego rewolucyjnegocharakteru, zachowujàc jednoczeÊnie jego materialistyczny wymiar wrazz doktrynà ideologicznà. Materializm marksistowski objawia si´ w takim ak-centowaniu prymatu momentu ekonomicznego, który powoduje radykalnepodporzàdkowanie ekonomii wszystkich sfer ˝ycia spo∏ecznego i paƒstwo-wego. Marksistowska doktryna ideologii uznaje racjonalizacj´ konkretnychinteresów okreÊlonych klas lub grup za wa˝niejsze od poszukiwania prawdyobiektywnej. W rozumieniu tej ideologii obiektywizacja myÊli nie zale˝y odjej zale˝noÊci od prawdy, która jako taka nie istnieje. Rol´ prawdy w prakty-ce przejmujà interesy poszczególnych klas i grup spo∏ecznych funkcjonujà-cych w paƒstwie. Wprowadzenie poj´ç i ˝argonu antropologii kulturowejjest – zdaniem R. Buttiglione – jednym ze sposobów maskowania si´ mark-sistowskiej doktryny o ideologiach, dominujàcej dzisiaj w Europie. Wynikaz tego, ˝e nawet sami marksiÊci próbowali ocaliç marksizm przed takà dok-trynà ideologii i dlatego stosowali doÊç skomplikowany zespó∏ pojćiowychkonstrukcji.

Po tego rodzaju zabiegach samych marksistów i filozofów upatrujàcychw marksizmie w∏aÊciwy Êrodek analizy spo∏ecznej odnowiony marksizm nadalpozostaje mocno zakorzeniony w kulturze europejskiej. Po oczyszczeniu goz idei rewolucji oraz po upadku idei prawdy, która w zdeformowanej wersjizachowa∏a si´ jednak w rewolucyjnym marksizmie, nadal marksizm pe∏ni ro-l´ pot´˝nego instrumentu w obronie obecnego uk∏adu si∏ spo∏ecznych w Eu-ropie. G∏ówna obawa Zachodu przed marksizmem polega∏a nie tyle na wy-strzeganiu si´ jego ideologii czy doktryny, ile przede wszystkim na obawieprzed jego rewolucyjnym potencja∏em. Mamy wić tu do czynienia ze szcze-

KS. JERZY KOPEREK [2]166

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

gólnym rodzajem antymarksizmu, okreÊlanego mianem antymarksizmu za-chodniego3.

Zupe∏nie inne doÊwiadczenie ideologii marksistowskiej przedstawiajà kraje,które by∏y poddane panowaniu komunizmu. W tym przypadku protest spo-∏eczny przeciw marksizmowi nie wynika ze strachu przed marksistowskà rewo-lucjà. Jest raczej protestem przeciw marksizmowi u w∏adzy, który jako systeminsytucjonalnie popiera∏ ideologi´ niesprawiedliwoÊci i k∏amstwa. W doÊwiad-czeniu paƒstw Europy Ârodkowo-Wschodniej mo˝na dostrzec zwiàzek krytykikomunizmu z krytykà wszelkiej opresyjnej w∏adzy, a tym samym i wszelkiejideologii, inspirujàcej elity rzàdzàce w paƒstwie4.

Interesujàcy wniosek wynika ze zrozumienia powsta∏ej sytuacji, w której no-wy okcydentalizm czy marksizm bez rewolucji przedstawia si´ jako absolutnieantyideologiczny. Oznacza to w praktyce, ˝e marksistowska doktryna o ideolo-giach staje si´ ze swej istoty krytykà wszelkich ideologii. W podtekÊcie jednakzaznacza si´ pewna ideologia ju˝ istniejàca i zobiektywizowana w obecnym po-rzàdku Êwiata. Nie podaje si´ ona jednak za ideologi´, lecz za rzeczywistoÊç.Krytyka wszelkich wartoÊci oszcz´dza jedynie wartoÊci witalne, czyli najbar-dziej elementarne. Jednak˝e propagowanie tych wartoÊci przyjmuje form´ naj-bardziej zdegenerowanà. WartoÊci te wyst´pujà wi´c w stanie dekadencji i od-noszà si´ do u˝ycia, rozwiàz∏oÊci i w∏adzy.

Na t´ wizj´ rzeczywistoÊci nak∏ada si´ doÊwiadczenie paƒstw EuropyÂrodkowo-Wschodniej. Zdaniem Jana Paw∏a II Êwiat i Europa potrzebujàdziÊ teologii wyzwolenia wyrastajàcej z doÊwiadczenia cierpienia i m´czeƒ-stwa Êwiadków wolnoÊci i prawdy na tym etapie rozwoju kultury europej-skiej. Takimi Êwiadkami prawdy i wolnoÊci w dobie wspó∏czesnej sà osobywalczàce o obron´ ˝ycia ludzkiego5. Sprawa aborcji jest probierzem ca∏ejkultury ludzkiej, jako ˝e stanowi fundament zrozumienia duchowej sytuacjinaszego czasu. RównoczeÊnie jest ona miarà demokratycznych warunkóww paƒstwie, a szczególnie w krajach porzucajàcych totalitarny system poli-tyczny i gospodarczy.

Majàc na uwadze powy˝sze zale˝noÊci filozofii zachodniej oraz uwarun-kowaƒ, w jakich dzia∏ajà paƒstwa Europy Ârodkowo-Wschodniej, nale˝yskonstatowaç, ˝e wspó∏praca i wymiana doÊwiadczeƒ na poziomie myÊli spo-∏eczno-politycznej mo˝e staç si´ êród∏em o˝ywienia dyskusji na tematy kul-tury europejskiej i osadzenia jej na trwa∏ych fundamentach praw godnoÊcio-

SPÓR O PA¡STWO W ÂWIETLE DOKTRYN POLITYCZNYCH 167[3]

3 R. B u t t i g l i o n e , Wprowadzenie, s. 17; A. d e l N o c e, Il suicidio della rivoluzione. Mi-lano 1978.

4 Por. R. Pa l o u s, L’amico di famiglia e l’uomo ridicolo. Riflessioni sulla filosofia contempo-ranea, w: Le vie del pensiero. I nuovi filosofi di Praga. Bologna 1980; J. T i s c h n e r, Âwiat ludz-kiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966-1975. Kraków 1994.

5 Por. Nienarodzony miarà demokracji, Red. T. Styczeƒ. Lublin 1991.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wych osoby ludzkiej jako niezb´dnego warunku prawid∏owo rozwijajàcej si´demokracji.

2. Obrona praw cz∏owieka podstawà przymierza KoÊcio∏a z kulturà

Katolicka nauka spo∏eczna podkreÊla wyraênie, ˝e chrzeÊcijaƒstwo dzi´kiswemu uniwersalnemu charakterowi jest zdolne przemieniç ka˝dego cz∏owie-ka niezale˝nie od jego kulturowych uwarunkowaƒ. Tym samym wp∏ywa onorównie˝ na zmiany dokonujàce si´ w samej kulturze ludzkiej jako wytworu du-chowej dzia∏alnoÊci cz∏owieka. Przymierze KoÊcio∏a z kulturà wyra˝a si´ naj-g∏´biej w obronie godnoÊci cz∏owieka.

Transformacje systemowe krajów wschodnio-europejskich biorà swój poczà-tek ze zmiany ÊwiadomoÊci w stosunku do marksistowskiej analizy spo∏ecznej,która w rezultacie negujàc przymierze KoÊcio∏a z kulturà neguje transcendentnycharakter osoby ludzkiej. Nowe przymierze mi´dzy KoÊcio∏em a kulturà w kon-tekÊcie obrony transcendentnego charakteru osoby ludzkiej sta∏o si´ tematemspotkania Jana Paw∏a II z przedstawicielami Êwiata kultury i nauki w Wilnie6.

Kontekst odradzajàcej si´ paƒstwowoÊci Litwy jest szczególnym powodemposzukiwaƒ zwiàzku KoÊcio∏a z kulturà europejskà. Podj´ty przez Papie˝a dia-log z twórcami kultury i nauki na Uniwersytecie w Wilnie sta∏ si´ próbà dialo-gu ze wspó∏czesnymi uwarunkowaniami rozwoju tego kraju, który w swojej hi-storii dawa∏ przyk∏ad otwarcia si´ na wartoÊci chrzeÊcijaƒskie i zwiàzek z Ko-Êcio∏em katolickim. Ten wàtek dialogu z aktualnymi realiami Litwy by∏ domi-nujàcy w wypowiedziach Papie˝a skierowanych do Litwinów7.

Wspomniany dialog dotyczy samego cz∏owieka, czyli jego miejsca w rzeczy-wistoÊci. W latach panowania systemu marksistowskiego, powsta∏ego pod ha-s∏em wyzwolenia cz∏owieka, cz∏owiek zosta∏ najbardziej zniewolony. Oznaczato, ˝e materialistyczna koncepcja historii, radykalnie konfliktowa wizja spo∏e-czeƒstwa, „mesjaƒska” rola przypisywana jedynej partii rzàdzàcej paƒstwem,∏àcznie z wojujàcym ateizmem uw∏aczajàcym cz∏owiekowi, negujàc religijnycharakter godnoÊci ludzkiej, sta∏y si´ narz´dziem ideologii i systemu marksi-stowskiego w walce z samym cz∏owiekiem. Na przeciwnym biegunie re˝imów„prawicowych” w imi´ narodu i tradycji powsta∏y systemy nazistowskie niszczà-ce godnoÊç ludzkà, którà jest obdarzony ka˝dy cz∏owiek niezale˝nie od rasy,przekonaƒ i cech indywidualnych8.


6 J a n Pa w e ∏ I I, Nowe przymierze mi´dzy KoÊcio∏em a kulturà. Spotkanie z przedstawi-cielami Êwiata kultury i nauki. 5 wrzeÊnia – Wilno, L’Osservatore Romano, wyd. polskie, 12(1993), 16-19.

7 Por. tam˝e; por. F. A d a m s k i, Sekularyzacja kultury, w: MoralnoÊç chrzeÊcijaƒska, Kolek-cja «Communio» nr 2, Poznaƒ-Warszawa 1987, 273-285.

8 J a n Pa w e ∏ I I, Nowe przymierze mi´dzy KoÊcio∏em a kulturà, s. 17.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Zagro˝enie godnoÊci ludzkiej istnieje – zdaniem Papie˝a – równie˝ we-wnàtrz „demokracji” zorganizowanych wed∏ug formu∏y paƒstwa prawa. Dowo-dem na to sà jaskrawe sprzecznoÊci, istniejàce mi´dzy formalnym uznaniemswobód i praw ludzkich a licznymi przejawami niesprawiedliwoÊci i dyskrymi-nacji spo∏ecznej, tolerowanymi przez te systemy. Wynika to z proponowaniatakich modeli spo∏ecznych, w których postulat wolnoÊci nie jest poparty postu-latem odpowiedzialnoÊci etycznej9.

Papie˝ akcentuje, ˝e szczególnie nowe ustroje demokratyczne sà nara˝onena ryzyko niedostatecznego wyakcentowania wartoÊci etycznych podkreÊlajà-cych godnoÊç cz∏owieka. Regu∏y i zasady post´powania w ramach demokracji,pozbawione w mniejszym czy wi´kszym stopniu wartoÊci etycznych, w rezulta-cie obracajà si´ przeciwko samemu cz∏owiekowi. Z tej racji zasady te powinnybyç zakorzenione w wartoÊciach niezbywalnych, które wyrastajà z samej istotycz∏owieka. Na nich wi´c nale˝y oprzeç podstawy wspó∏˝ycia spo∏ecznego.W ramach demokracji zorganizowanych wed∏ug formu∏y paƒstwa prawa wybórwi´kszoÊciowy mo˝e zadecydowaç o uniewa˝nieniu wartoÊci etycznych. Papie˝Jan Pawe∏ II przestrzega przed tego typu decyzjami spo∏ecznymi, jako ˝e ˝adenwybór wi´kszoÊciowy nie mo˝e ich uniewa˝niç bez szkody dla samego cz∏owie-ka i spo∏eczeƒstwa. WartoÊci te sà bowiem wpisane w natur´ cz∏owieka. Wyst´-powanie przeciwko nim jest w rezultacie negacjà godnoÊci osoby ludzkiej10.

Przeciwstawne sobie totalitaryzmy oraz chore demokracje zaowocowa∏yw historii Europy i Êwiata deptaniem godnoÊci cz∏owieka i w rezultacie dopro-wadzi∏y do wielkich wstrzàsów spo∏ecznych. Do ich êróde∏ mo˝na zaliczyç ate-istycznà kultur´, która próbowa∏a usunàç Boga z widnokr´gu cz∏owieka. Dà˝e-nie do Boga jest jednak naturalnym prawem istnienia i ˝aden system nigdy niejest w stanie go st∏umiç. Obowiàzkiem szczególnym ludzi kultury i nauki jestposzukiwanie prawdy o cz∏owieku. Poprzez dzia∏alnoÊç intelektu cz∏owiek do-Êwiadcza w∏asnej ograniczonoÊci i uÊwiadamia sobie, ˝e on sam nie jest praw-dà. Istnieje wi´c w nim pragnienie i potrzeba absolutu. Na drodze g∏´bokiegomyÊlenia, zachowujàc dyscyplin´ rozumu i uczciwoÊç serca, cz∏owiek mo˝espotkaç Boga11.

Jednak˝e myÊlenie, b´dàc procesem dokonujàcym si´ w mózgu, jest równo-czeÊnie g∏´boko zwiàzane z egzystencjalnym doÊwiadczeniem cz∏owieka. TodoÊwiadczenie mog∏o zadecydowaç o tym, ˝e wielu myÊlicieli da∏o poczàtek


9 Por. tam˝e; H. K u h n, Sumienie pomi´dzy wolnoÊcià a prawem, t∏um. F. M i c k i e w i c z.W: MoralnoÊç chrzeÊcijaƒska, Kolekcja «Communio» nr 2, Poznaƒ-Warszawa 1987. s. 60-70;J. Z a k r z e w s k a – M. S o b o l e w s k i, WolnoÊç sumienia i wyznania. Warszawa 1963; M. S o -b o l e w s k i, Partie i systemy partyjne Êwiata kapitalistycznego. Warszawa 1974; t e n ˝ e, Z badaƒnad kulturà politycznà, Warszawa 1977.

10 J a n Pa w e ∏ I I, Nowe przymierze mi´dzy KoÊcio∏em a kulturà, s. 17.11 Tam˝e, s. 17-18.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

najbardziej systematycznym i radykalnym negacjom Boga. W∏aÊciwe kultywo-wanie etyki myÊlenia powinno prowadziç nie tylko do logicznej jego popraw-noÊci myÊlenia, ale równie˝ w∏àczaç czynnoÊci umys∏u w klimat uczciwoÊcii otwarcia si´ na Tajemnic´. Ta etyka myÊlenia wspomaga trud poszukiwaniaprawdy, otwierajàc umys∏ na Transcendencj´, jako ˝e prowadzàc umys∏ na dro-gach „verum” i „bonum”, nadaje mu w∏aÊciwy kierunek. W Bogu bowiemprawda i dobro sà to˝same z samym jego istnieniem12.

Na podstawie tych sformu∏owaƒ Jana Paw∏a II, dotykajàcych g∏´bi etyki my-Êlenia, mo˝na wnioskowaç o sta∏ej sk∏onnoÊci cz∏owieka zarówno do prawdyjak i fa∏szu, a tym samym do cnoty jako sta∏ej sprawnoÊci do czynienia dobrze,jak i do pog∏´biania wady, czyli sta∏ego wyboru okreÊlonego z∏a prowadzàcegodo zatwardzia∏oÊci serca. Takie okreÊlenie wyboru dobra albo z∏a dotyka prak-tycznych konsekwencji wyrastajàcych z poszczególnych wyborów etycznych.

Wybór taki jest czymÊ wićej, ani˝eli jedynie taka czy inny decyzja, kojarzà-ca si´ najcz´Êciej nie tyle z wyborem dobra bàdê z∏a, ale – w zakresie posiada-nych informacji o indywidualnych czy spo∏ecznych skutkach poszczególnychczynów – z konkretnym cz∏owiekiem, który decyduje si´ wybraç mi´dzy tym cos∏uszne, a tym co jest nies∏uszne13.

W rozwiàzaniu tego dylematu Jan Pawe∏ II k∏adzie akcent na rozwój takiejetyki myÊlenia, która b´dzie prowadziç nie tylko do logicznej poprawnoÊci sa-mego myÊlenia, ale równoczeÊnie do rozwinićia cnoty uczciwoÊci intelektui jego otwarcia si´ na Tajemnic´. UczciwoÊç tego rodzaju pozwala na ustaleniew∏aÊciwych relacji pomi´dzy intelektem, wolà i powinnoÊcià moralnà. Wszyst-ko zale˝y wić od w∏aÊciwej formacji sumienia moralnego cz∏owieka, gdzie do-konujà si´ najg∏´bsze wybory etyczne w oparciu o prawd´ i obiektywny porzà-dek moralny zawarty w naturze cz∏owieka.

Akceptacja obiektywnego porzàdku moralnego prowadzi do osiàgnićiai zagwarantowania autentycznej wolnoÊci osoby. Jedynie na fundamencieprawdy obiektywnej mo˝na budowaç odnowione spo∏eczeƒstwo, a tym samymprzezwyci´˝yç ró˝ne formy i przejawy totalitaryzmu, tkwiàce w strukturachspo∏ecznych i uk∏adach mi´dzyludzkich. Spo∏eczeƒstwa dotkni´te wczeÊniej fi-lozofià marksistowskà, dzi´ki dzisiejszemu oparciu swego ˝ycia na prawdzie,majà najwi´ksze szanse na rozwiàzanie najbardziej z∏o˝onych problemów.

Papie˝ Jan Pawe∏ II, nawiàzuje do tego zagadnienia w encyklice Centesi-mus Annus, podkreÊla fundamentalne znaczenie akceptacji transcendentnegowymiaru osoby ludzkiej w ˝yciu spo∏ecznym: «Totalitaryzm rodzi si´ z negacjiobiektywnej prawdy: je˝eli nie istnieje prawda transcendentna, przez pos∏u-szeƒstwo której cz∏owiek zdobywa pe∏nà to˝samoÊç, to nie istnieje te˝ ˝adna


12 Tam˝e, s. 18.13 Por. W. S a d u r s k i, Moral Pluralism and Legal Neutrality. Dordrecht 1990, s. 89-131.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

pewna zasada, gwarantujàca sprawiedliwe stosunki pomi´dzy ludêmi. Istot-nie, ich klasowe, grupowe i narodowe korzyÊci nieuchronnie przeciwstawiajàjednych drugim. JeÊli si´ nie uznaje prawdy transcendentnej, triumfuje si∏aw∏adzy i ka˝dy dà˝y do maksymalnego wykorzystania dost´pnych mu Êrod-ków, do narzucenia w∏asnej korzyÊci czy w∏asnych poglàdów, nie baczàc naprawa innych»14.

Oparcie wi´c ˝ycia indywidualnego i spo∏ecznego na prawdzie transcen-dentnej nadaje szczególny sens dzia∏aniom politycznym. Wed∏ug katolickiejnauki spo∏ecznej ka˝de paƒstwo, które buduje demokratyczny ustrój spo∏ecz-no-polityczny i stawia sobie za cel obron´ godnoÊci ludzkiej winno jasno okre-Êliç swój stosunek do prawdy transcendentnej w ˝yciu paƒstwowym. Od tej od-powiedzi zale˝y, czy jego przysz∏oÊç zwià˝e si´ na sta∏e z zasadà wolnoÊci oby-watelskiej, bàdê b´dzie ewoluowaç w kierunku totalitarnych ograniczeƒ spo-∏eczno-politycznych. Nauczanie spo∏eczne Jana Paw∏a II okreÊla precyzyjniecharakterystycznà cech´ ró˝nego rodzaju totalitaryzmów, nawet tych, któreprzez wi´kszoÊciowe g∏osowanie jawià si´ na zewnàtrz jako demokratycznysposób rzàdzenia: «Tak wi´c nowoczesny totalitaryzm wyrasta z negacji trans-cendentnej godnoÊci osoby ludzkiej, b´dàcej widzialnym obrazem Boga niewi-dzialnego i w∏aÊnie dlatego z samej swej natury podmiotem praw, których niktnie mo˝e naruszaç: ani jednostka czy grupa, ani te˝ klasa, naród lub paƒstwo.Nie mo˝e tego czyniç nawet wi´kszoÊç danego spo∏eczeƒstwa, zwracajàc si´przeciwko mniejszoÊci, spychajàc jà na margines, uciskajàc, wyzyskujàc czy usi-∏ujàc unicestwiç»15.

PozornoÊç zamierzeƒ demokratyzacji ˝ycia publicznego w warunkach wi´k-szoÊciowego charakteru podejmowania decyzji, mo˝e w niektórych sytuacjachdoprowadziç równie˝ do totalitarnych wynaturzeƒ. Taka sytuacja wyst´pujewówczas, gdy ˝ycie spo∏eczne nie jest oparte na podstawowych prawach oby-wateli do prawdy. W ramach tego prawa elity w∏adzy majà obowiàzek zapew-niç wszystkim dost´p do prawdziwych informacji, na podstawie których budujesi´ rzeczywistà solidarnoÊç mi´dzy poszczególnymi grupami spo∏ecznymi.

Rozwa˝ajàc zagadnienia natury spo∏ecznej i analizujàc stosunek KoÊcio∏ado nich, nale˝y pami´taç o sformu∏owaniu przez Jana Paw∏a II zakresu powin-noÊci, pozostajàcych w polu zainteresowaƒ nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a: «Naukaspo∏eczna KoÊcio∏a nie jest jakàÊ „trzecià drogà” mi´dzy liberalnym kapitali-zmem i marksistowskim kolektywizmem, ani jakàÊ mo˝liwà alternatywà in-nych, nie tak radykalnie przeciwstawnych wobec siebie rozwiàzaƒ: stanowi ona


14 J a n Pa w e ∏ I I, Encyklika „Centesimus Annus” w setnà rocznic´ encykliki „Rerum Nova-rum” (1991), n. 44, Tekst polski, L’Osservatore Romano 4 (1991), s. 23-24; t e n ˝ e, Encyklika„Veritatis Splendor” o niektórych podstawowych problemach nauczania moralnego KoÊcio∏a(1993), n. 99, Tekst polski, L’Osservatore Romano 10 (1993), s. 39.

15 Tam˝e.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

kategori´ niezale˝nà. Nie jest tak˝e ideologià, lecz dok∏adnym sformu∏owa-niem wyników pog∏´bionej refleksji nad z∏o˝onà rzeczywistoÊcià ludzkiej egzy-stencji w spo∏eczeƒstwie i w kontekÊcie mi´dzynarodowym, przeprowadzonejw Êwietle wiary i tradycji koÊcielnej»16.

OkreÊlenie zakresu zainteresowaƒ, którymi nauka spo∏eczna KoÊcio∏a zaj-muje si´, jest mo˝liwe ze wzgl´du na jej skoncentrowanie na problematyce an-tropologicznej, ze szczególnym uwzgl´dnieniem godnoÊci osoby ludzkiej, sta-nowiàcej podstaw´ wszelkich praw osobowych. Ten centralny punkt okreÊlarównoczeÊnie zakres problematyki, jak i odpowiednià do niego metodologińaukowà u˝ytà w analizie zjawisk spo∏ecznych, postrzeganych z chrzeÊcijaƒ-skiego punktu widzenia.

Jan Pawe∏ II, okreÊlajàc zadania stojàce przed naukà spo∏ecznà KoÊcio∏a,przyjmuje za podstawowe jej za∏o˝enie ochron´ transcendentnego charakte-ru osoby ludzkiej w warunkach ˝ycia spo∏ecznego. Jest w tym równie˝ wi-doczny, charakterystyczny dla chrzeÊcijaƒstwa, sposób wyra˝ania ludzkiegozaanga˝owania na rzecz spraw paƒstwowych i narodowych. Cz∏owiek i jegorola w spo∏eczeƒstwie zyskujà w tym transcendentnym wymiarze pe∏niejszycharakter humanistyczny, a zarazem szczególne miejsce poÊród zadaƒ poli-tycznych i ekonomicznych, które nie mogà sprowadziç cz∏owieka jedynie doroli automatu czy elementu w ca∏ym mechanizmie ˝ycia paƒstwowego i na-rodowego.

Z powy˝szych uzasadnieƒ nie nale˝y jednak˝e wnioskowaç, ˝e nauka spo-∏eczna KoÊcio∏a jest naukà, która podaje jedynie ogólne normy post´powaniaspo∏ecznego. Prezentujàc przykazania rzàdzàce ˝yciem spo∏eczno-politycznymi spo∏eczno-ekonomicznym, ma tak˝e na uwadze normy kategorialne w odnie-sieniu do okreÊlonych sposobów post´powania i konkretnych czynów. Na tejpodstawie nale˝y wnioskowaç, ˝e nauka spo∏eczna KoÊcio∏a jest naukà norma-tywnà, zastosowanà do analizy faktów spo∏ecznych na p∏aszczyênie etycznej.Ten moralny jej zakres i wymiar prowadzi w konsekwencji do akceptacji trans-cendentnego charakteru osoby ludzkiej.

Majàc na uwadze z∏o˝ony charakter wp∏ywu kultury na post´powanie mo-ralne osób i spo∏eczeƒstw, mo˝na wnioskowaç w Êwietle nauki spo∏ecznej Ko-Êcio∏a, ˝e w∏aÊciwe odczytanie zadaƒ kultury w ˝yciu indywidualnym i spo∏ecz-nym w poszczególnych rejonach globu ziemskiego, prowadzi do przyjćia, bàdêodrzucenia wolnoÊciowo-demokratycznych zachowaƒ na korzyÊç lub przeciwpostawom totalitarnym. Istotne znaczenie posiada tu przyjćie bàdê zanego-wanie transcendentnej i obiektywnej prawdy o cz∏owieku.

Kultura ludzka ma moc kszta∏towania zachowaƒ i postaw spo∏eczno-moral-


16 J a n Pa w e ∏ I I, Encyklika „Sollicitudo Rei Socialis” (1987), n. 41, Tekst polski. Rzym1987, s. 62.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nych i jako taka spe∏nia zadania formacyjne wobec jednostek i ca∏ych spo∏e-czeƒstw. Dynamiczne procesy przemian kulturowych wp∏ywajà w zdecydowanysposób na postawy osób w nich uczestniczàcych. Tym niemniej w ujćiu naukispo∏ecznej KoÊcio∏a nie mo˝e to w ˝aden sposób oznaczaç rezygnacji z podsta-wowej prawdy o cz∏owieku, wyra˝ajàcej si´ w jego godnoÊci, która jest zakorze-niona w stwórczym i wszechmocnym dzia∏aniu Boga.

3. Katolicka nauka spo∏eczna wobec przejÊcia z totalitaryzmu do demokracji

Podstawowà normà moralnà, gwarantujàcà wszechstronny i integralny roz-wój cz∏owieka, jest obiektywna prawda o nim samym. Stosujàc si´ do niej na-uka spo∏eczna KoÊcio∏a pomaga w rozwiàzywaniu spo∏ecznych kwestii etycz-nych. Negacja prawdy bàdê jej redukcja jest postrzegana przez t´ nauk´ jakozamach na godnoÊç osoby ludzkiej. Jan Pawe∏ II przebywajàc na ¸otwie, na-kreÊli∏ w czasie spotkania na Uniwersytecie w Rydze ze Êwiatem nauki i kultu-ry – podobnie jak uczyni∏ to w Wilnie – granice i zakres zainteresowaƒ spo∏ecz-nej nauki KoÊcio∏a.

W prawdzie o godnoÊci cz∏owieka dostrzega Papie˝ drog´ do rozwiàzywanianabrzmia∏ych spraw spo∏ecznych w warunkach przechodzenia z totalitaryzmudo demokracji. Komunistyczna rzeczywistoÊç okaza∏a si´ destrukcyjna dlacz∏owieka i jego Êrodowiska. Cz∏owiek na nowo odnajdujàc swojà godnoÊç,mo˝e we w∏aÊciwy sposób spojrzeç na w∏asnà przysz∏oÊç. Katolicka nauka spo-∏eczna przyjmuje wić na siebie takà perspektyw´ zainteresowaƒ, które s∏u˝y-∏yby dobru cz∏owieka, ale równoczeÊnie nie jest ona przeznaczona do tworze-nia technicznych rozwiàzaƒ systemowych. Przedstawia natomiast okreÊlone za-sady wspó∏˝ycia spo∏ecznego oparte na prawdzie o cz∏owieku. Zadaniem zaÊnauk ekonomicznych i technicznych jest podjćie trudu budowy nowego syste-mu spo∏ecznego w oparciu o zasad´ godnoÊci osoby ludzkiej, propagowanàusilnie przez spo∏eczne nauczanie KoÊcio∏a17.

Nauka spo∏eczna KoÊcio∏a b´dàc – zdaniem Papie˝a – teologicznà refleksjànad cz∏owiekiem jest potrzebna do w∏aÊciwej oceny jego zobowiàzaƒ wobecspo∏ecznoÊci polityczno-ekonomicznej. Szczególnie istotne dla chrzeÊcijaƒskiejanalizy ˝ycia spo∏ecznego jest takie pog∏´bienie nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a, abynie zrozumieç jej w kategoriach trzeciej drogi mi´dzy kapitalizmem a komuni-zmem. Stanowi ona jedynie moralnà podstaw´ wszelkich spo∏ecznych dzia∏aƒ:«Nauka spo∏eczna KoÊcio∏a nie jest trzecià drogà mi´dzy kapitalizmem a ko-munizmem. Jest bowiem zasadniczo „teologià” (…), a wić refleksjà nad Bo-˝ym zamys∏em wobec cz∏owieka i dlatego podejmuje problemy ekonomii i po-


17 J a n Pa w e ∏ I I, Cz∏owiek w centrum spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a. Spotkanie z przedstawi-cielami Êwiata nauki i kultury, 9 wrzeÊnia 1993 rok – Ryga, L’Osservatore Romano, wyd. pol-skie, 12 (1993), s. 36-38.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

lityki nie po to, aby analizowaç jej aspekty techniczne i organizacyjne, ale byukazywaç ich nieuniknione konsekwencje etyczne»18.

Majàc na uwadze etyczny wymiar nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a, Jan Pawe∏II dostrzega jej zadanie w kategoriach zgodnoÊci wszelkich poczynaƒ systemówekonomicznych i politycznych z prawem moralnym oraz z podstawowà zasadàgodnoÊci osoby ludzkiej, która decyduje o moralnym aspekcie dzia∏aƒ cz∏owie-ka: «Jej zadaniem nie jest tworzenie „systemu”, ale wyznaczanie nieprzekra-czalnych granic i wskazywanie jak nale˝y post´powaç, aby ró˝ne projekty poli-tyczne i ekonomiczne, formu∏owane w konkretnej historii narodów na podsta-wie nieskoƒczonej liczby zmiennych danych, by∏y godne cz∏owieka i zgodnez prawem moralnym»19.

WyjaÊnienia Jana Paw∏a II dotyczy∏y w istocie rzeczy zagadnieƒ podstawo-wych dla zrozumienia nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a; widzia∏y w niej autono-micznà nauk´, która choç rozwija si´ w konfrontacji z dziedzinà ˝ycia paƒ-stwowego, to jednak daje dowody i wyra˝a autonomicznoÊç dzia∏alnoÊci spo-∏ecznej KoÊcio∏a. Jan Pawe∏ II, wyjaÊniajàc czym nauka spo∏eczna KoÊcio∏anie jest i byç nie chce, stwierdza: «Przede wszystkim nie jest doktrynà poli-tycznà ani tym mniej ekonomicznà. KoÊció∏ uwa˝a bowiem, ˝e chocia˝ istnie-jà punkty styczne mi´dzy sferà religijnà a polityczno-ekonomicznà obie tedziedziny odznaczajà si´ w∏aÊciwà sobie autonomià, którà nale˝y respekto-waç i umacniaç. Ewangeliczne zalecenie w tej materii jest jednoznaczne:„Oddajcie wi´c Cezarowi to, co nale˝y do Cezara, a Bogu to, co nale˝y doBoga” (Mt 22, 21)»20.

Rozgraniczajàc zadania paƒstwa i KoÊcio∏a, Jan Pawe∏ II dostrzega równo-czeÊnie koniecznoÊç ich wzajemnej wspó∏pracy na korzyÊç osoby ludzkiej. Takawspó∏praca jest ich moralnà powinnoÊcià: «KoÊció∏ nie czuje si´ powo∏any, byw dziedzinie spo∏ecznej formu∏owaç propozycje „techniczne”, nale˝y to bo-wiem do kompetencji paƒstwa lub uprawnionych instytucji spo∏ecznych. Po-dobnie paƒstwo powinno uszanowaç specyficznà misj´ KoÊcio∏a, polegajàcà nag∏oszeniu Ewangelii i formowaniu sumieƒ. Jednak˝e KoÊció∏ i paƒstwo, ponie-wa˝ s∏u˝à tym samym ludziom, sà moralnie zobowiàzane do dialogu i wzajem-nej wspó∏pracy»21.

Powy˝sze sformu∏owania Papie˝a wyra˝ajà podstawowe metodologicznepodejÊcie do zagadnienia sporu etyki personalistycznej z liberalnym syste-mem wartoÊci. Spór ten bowiem wynika w istocie swojej ze skrzy˝owania si´


18 Por. tam˝e, s. 37; t e n ˝ e, Sollicitudo Rei Socialis, n. 41, s. 82.19 Por. J a n Pa w e ∏ I I, Cz∏owiek w centrum spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a, s. 37; P. G ó r a l -

c z y k, Teologiczna wizja cz∏owieka jako podstawa nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a. W: Kosmos i cz∏o-wiek, Kolekcja «Communio» nr 4, Poznaƒ – Warszawa 1989, s. 343-355.

20 J a n Pa w e ∏ I I, Cz∏owiek w centrum spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a, s. 36.21 Tam˝e.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

prerogatyw i zadaƒ obu stron. Koncentrujà si´ one jednak w cz∏owieku i dla-tego w jego perspektywie jako istocie cielesno-duchowej znajdujemy rozwià-zanie konfliktu. Wydaje si´, ˝e najlepszym sposobem dialogu personalistówz libera∏ami jest przede wszystkim zaakceptowanie autonomicznoÊci ich za-interesowaƒ.

Tym niemniej jest sprawà istotnà, aby odpowiedzialnoÊç chrzeÊcijan nieogranicza∏a si´ jedynie do wymiaru duchowego ich ˝ycia, pozostawiajàc rów-noczeÊnie ideologii liberalnej kszta∏towanie rzeczywistoÊci spo∏eczno-politycz-no-ekonomicznej. Z tej racji Jan Pawe∏ II konstatuje, ˝e: «Spo∏eczna naukaKoÊcio∏a nie jest tak˝e surogatem ideologii kapitalizmu. W rzeczywistoÊci Ko-Êció∏, choç zdecydowanie pot´pia „socjalizm”, ju˝ od czasu og∏oszenia przezLeona XIII encykliki Rerum novarum dystansuje si´ od ideologii kapitalistycz-nej, przypisujàc jej odpowiedzialnoÊç za przejawy jaskrawej niesprawiedliwoÊcispo∏ecznej […]. Z kolei Pius XI w Quadragesimo anno bardzo jednoznaczniei zdecydowanie pot´pia mi´dzynarodowy imperializm pieniàdza […]»22.

Historyczny upadek komunizmu sta∏ si´ powodem do pog∏´bienia refleksjiKoÊcio∏a, jak równie˝ wszystkich obywateli, nie tylko paƒstw bezpoÊrednio do-tkni´tych dzia∏aniem komunizmu, ale tak˝e i tych, które wprowadzi∏y liberalnàgospodark´ rynkowà. Krytyk´ kapitalistycznych uk∏adów spo∏eczno-politycz-no-ekonomicznych kontynuowa∏ tak˝e Jan Pawe∏ II nawiàzujàc do swoich po-przedników: «T́ lini´ kontynuuje tak˝e nowsze nauczanie KoÊcio∏a, zaÊ ja sampo historycznym upadku komunizmu nie waha∏em si´ wyraziç powa˝nych za-strze˝eƒ, jakie budzi kapitalizm, gdy jest rozumiany nie tyle jako „gospodarkarynkowa”, ale jako system, „w którym wolnoÊç gospodarcza nie jest uj´ta w ra-my systemu prawnego, wprz´gajàcego jà w s∏u˝b´ integralnej wolnoÊci ludz-kiej” (…)»23.

4. Dialog chrzeÊcijaƒsko-liberalny wobec koncepcji spo∏eczeƒstwa i paƒstwa

Liberalny system wartoÊci oparty na racjonalistyczno-indywidualistycznejkoncepcji cz∏owieka, z której wyrasta odpowiedni sposób rozumienia spo∏e-czeƒstwa i paƒstwa, jest w istocie swojej negacjà spo∏ecznej natury osoby ludz-kiej. Nie znajdujàc miejsca na spo∏ecznà natur´ cz∏owieka, neguje tak˝e spo∏e-czeƒstwo, którego istnienie jest wynikiem relacji mi´dzyosobowych. W kon-


22 Por. tam˝e, s. 36; Leon XIII, Encyklika „Rerum Novarum” (1891), n. 2, Tekst polski.W: Dokumenty Nauki Spo∏ecznej KoÊcio∏a, cz. 1, Rzym-Lublin 1987, s. 43-44; P i u s X I, Ency-klika „Quadragesimo Anno” (1931), n. 109, Tekst polski. W: Dokumenty Nauki Spo∏ecznej Ko-Êcio∏a, cz. 1. Rzym-Lublin 1987, s. 91.

23 Por. J a n Pa w e ∏ I I, Cz∏owiek w centrum spo∏ecznej nauki KoÊcio∏a, s. 37; t e n ˝ e,Centesimus Annus, n. 42, s. 22-23; Karl H. Pe s c h k e, Wirtschaft aus christlicher sicht, Edi-tion Ordo Socialis, Trier 1992; A. D y l u s, Gospodarka, moralnoÊç, chrzeÊcijaƒstwo. Warsza-wa 1995.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

cepcji liberalnej wyst´puje jedynie relacja zale˝noÊci mi´dzy paƒstwem jakow∏adzà a pojedynczym obywatelem. Paƒstwo jest rozumiane jako twór opartyna umowie spo∏ecznej. Zosta∏o ono powo∏ane jedynie do obrony interesówjednostki i jej wolnoÊci obywatelskich. Na tej podstawie mo˝na powiedzieç, ˝ew liberalizmie koncepcja spo∏eczeƒstwa jest sprowadzona do atomistycznegojego wymiaru24.

Wynika z powy˝szego, ˝e teoria umowy spo∏ecznej nie jest wi´c w istocieswojej prawdziwà teorià spo∏eczeƒstwa. WyjaÊnia to fakt, ˝e w wyniku umowyspo∏ecznej nie powstaje spo∏eczeƒstwo, lecz system prawny, wed∏ug któregojest ono zorganizowane. W tym miejscu nale˝a∏oby raczej mówiç o powstaniuw∏adzy paƒstwowej, która nie jest i nie mo˝e byç identyfikowana ze spo∏eczeƒ-stwem, nawet gdyby takiego terminu liberalizm u˝ywa∏25.

Znaczenie koncepcji liberalnej, jako filozoficznego zaprzeczenia spo∏eczeƒ-stwa, wynika z faktu, ˝e w historii teorii filozoficzno-spo∏ecznych indywidu-alizm i zbudowany na nim liberalizm wywar∏y ogromny wp∏yw na sposób my-Êlenia o zagadnieniach spo∏ecznych. Podobnà w∏aÊciwoÊcià charakteryzowa∏asi´ przyrodnicza koncepcja rzeczywistoÊci spo∏ecznej, która by∏a u poczàtkumyÊlenia indywidualistów i libera∏ów. Stwierdziç nale˝y, ˝e równie˝ i ta kon-cepcja, choç z istoty swojej negujàca spo∏eczny charakter osoby ludzkiej, a tymsamym b´dàca negacjà teorii spo∏eczeƒstwa, zajmuje wa˝ne miejsce wÊród in-nych systemów filozoficzno-spo∏ecznych. Wynika to z faktu, ˝e swoim wp∏y-wem obj´∏a szerokie rzesze intelektualistów dokonujàcych interpretacji zja-wisk spo∏ecznych26.

Uk∏ady i zale˝noÊci konkretnych pràdów myÊli ludzkiej odbijajà si´ na men-talnoÊci i sposobie myÊlenia obywateli. Jest to przyk∏ad wp∏ywu teoretycznychrozwa˝aƒ o cz∏owieku i spo∏eczeƒstwie na funkcjonowanie konkretnych ide-ologii spo∏ecznych, wÊród których wa˝ne miejsce zajmuje ideologia liberali-zmu. Katolicka nauka spo∏eczna jako etyka personalistyczna w ramach dialoguz liberalnym systemem wartoÊci równie˝ i na tej p∏aszczyênie musi rozwa˝açmo˝liwoÊci pog∏´bienia w∏asnego zrozumienia zagadnieƒ le˝àcych u podstawliberalnej myÊli w odniesieniu do cz∏owieka, paƒstwa i spo∏eczeƒstwa. Ta po-g∏´biona analiza doprowadza do bardziej obiektywnych poglàdów obu stronwobec siebie.

Poszukiwania wspólnych rozwiàzaƒ wspó∏czesnych spraw spo∏ecznych,w perspektywie transformacji systemowych dokonujàcych si´ w Europie Ârod-kowo-Wschodniej, mogà byç oparte jedynie o rzetelnà analiz´ obydwu syste-


24 J. M a j k a, Katolicka Nauka Spo∏eczna. Studium historyczno-doktrynalne. Rzym 1986,s. 184.

25 Te n ˝ e, Filozofia spo∏eczna. Wroc∏aw 1982, s. 53.26 Por. tam˝e, s. 53-54.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

mów spo∏eczno-moralnych z uwzgl´dnieniem aktualnych i konkretnych uwa-runkowaƒ spo∏eczno-polityczno-ekonomiczno-kulturowych krajów zaintereso-wanych tym dialogiem.

Dokonywanie takich teoretycznych prób, na przyk∏adzie Polski i innych kra-jów Ârodkowo-Wschodniej Europy, mo˝e okazaç si´ wzorem rozwiàzywaniapodobnych kwestii w innych rejonach Europy bàdê Êwiata. Niewàtpliwie jest todialog trudny, jako ˝e dotyczy dwóch ró˝nych filozoficznych sposobów myÊle-nia, opartych na odmiennych koncepcjach osoby ludzkiej. EwentualnoÊç takie-go dialogu dostrzegamy raczej w perspektywie praktycznego dzia∏ania i obronypraw cz∏owieka, na p∏aszczyênie spo∏eczno-polityczno-ekonomiczno-kulturo-wej. Trzeba jednak pami´taç, ˝e w ca∏okszta∏cie praw cz∏owieka wyszczególniasi´ trzy ich generacje, tzn. prawa wolnoÊciowe, spo∏eczne i solidarnoÊciowe.Ca∏y proces budowania podstaw dialogu, z metodologicznego punktu widze-nia, jest nara˝ony na wiele niejasnoÊci. Musi wi´c on funkcjonowaç przy okre-Êlonych za∏o˝eniach.

Wydaje si´, ˝e jego trwa∏y fundament mo˝na zbudowaç jedynie w oparciuo prawid∏owà koncepcj´ wolnoÊci cz∏owieka. Wynika to m.in. z faktu, ˝ewszystkie prawa cz∏owieka majà swój wymiar wolnoÊciowy: «Konkretna bo-wiem wolnoÊç urzeczywistnia si´ wraz ze sprawiedliwoÊcià i solidarnoÊcià, tzn.z mo˝liwoÊcià korzystania z okreÊlonych dóbr w p∏aszczyênie spo∏eczno-gospo-darczo-kulturowej, na stra˝y których stojà bez wàtpienia prawa spo∏eczne i so-lidarnoÊciowe. Wydaje si´ zatem, ˝e wszystkie prawa cz∏owieka majà swój wol-noÊciowy wymiar»27.

WolnoÊç, która jest istotnym czynnikiem dynamizujàcym ˝ycie spo∏eczne,mo˝e ten proces skierowaç na praktyczny wymiar dzia∏ania poszczególnychobywateli kraju. Szczególnym polem dzia∏ania winna byç obrona wolnoÊci reli-gijnej, stanowiàcej podstaw´ wszystkich praw godnoÊciowych osoby ludzkiej28.

Sens prawa do wolnoÊci przedstawia we w∏aÊciwych wymiarach Instrukcjao chrzeÊcijaƒskiej wolnoÊci i wyzwoleniu, która stwierdza, ˝e: «WolnoÊç wymagawarunków w porzàdku ekonomicznym, politycznym i kulturalnym, umo˝liwia-jàcych jej pe∏nà realizacj´»29. Nale˝y równie˝ braç pod uwag´, ˝e wolnoÊç wewspó∏czesnych spo∏eczeƒstwach jest w rozmaity sposób negowana, ogranicza-na i deformowana. Tym bardziej jest to zjawisko niepokojàce, z punktu widze-nia istniejàcych niesprawiedliwoÊci, gdy zauwa˝y si´ fakt, ˝e wolnoÊç jest nie


27 H. S k o r o w s k i, Prawa cz∏owieka w s∏u˝bie wolnoÊci. Collectanea Theologica 58 (1988),fasc. IV, s. 34; F. J. Mazurek, Nauczanie KoÊcio∏a o prawach cz∏owieka. ChrzeÊcijanin w Âwie-cie 18 (1986), z. 150, s. 6-7.

28 Por. H. S k o r o w s k i, WolnoÊç religijna a prawa cz∏owieka. Communio. Mi´dzynarodowyPrzeglàd Teologiczny 4 (1986), s. 100-112.

29 Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o chrzeÊcijaƒskiej wolnoÊci i wyzwoleniu, n. 1, Tekstpolski. Wroc∏aw 1986, s. 45.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

tylko wartoÊcià cz∏owieka, ale stanowi istotny element jego natury. PodkreÊlato Jan Pawe∏ II mówiàc: «Istota wolnoÊci tkwi we wn´trzu cz∏owieka, nale˝y donatury osoby ludzkiej i jest jej znakiem rozpoznawczym»30. Powy˝sze stwier-dzenie Papie˝a oznacza w konsekwencji, ˝e wolnoÊç b´dàc wynikiem zagwa-rantowania w spo∏eczeƒstwie podstawowych praw osoby ludzkiej, musi nie-ustannie odwo∏ywaç si´ do wartoÊci duchowych, które stanowià gwarancj´ jejautentycznoÊci i chronià jà przed deformacjà w warunkach nacisków ró˝nychideologii politycznych czy ekonomicznych31.

ÂwiadomoÊç wolnoÊci, widoczna we wspó∏czesnym Êwiecie na poziomie nietylko konkretnych osób, ale tak˝e w wymiarze paƒstwowym i mi´dzynarodo-wym, idzie wi´c w parze, jak podkreÊla Instrukcja o chrzeÊcijaƒskiej wolnoÊcii wyzwoleniu, z uznaniem niezbywalnych praw osoby ludzkiej32.

Zosta∏y one równie˝ uznane na forum wielu organizacji mi´dzynarodowychjako powszechnie wa˝ne i obowiàzujàce za∏o˝enia wszelkiej polityki spo∏ecz-nej. We wspó∏czesnym Êwiecie postrzega si´ w ich Êwietle znaczenie godnoÊciosoby ludzkiej w spo∏ecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturowychuwarunkowaniach. Faktem jest, ˝e dzi´ki licznym deklaracjom prawnym o za-si´gu mi´dzynarodowym osobiste i wewn´trzne przekonanie osób zyska∏o po-wszechnà aprobat´. Dzi´ki temu powszechnemu Êwiadectwu KoÊcio∏a oraz or-ganizacji paƒstwowych i mi´dzynarodowych godnoÊç cz∏owieka zyskuje uzna-nie w najszerszych kr´gach spo∏ecznych. Stanowi to niewàtpliwie wielki kroknaprzód w realizacji cywilizacji mi∏oÊci w dzisiejszym Êwiecie, który jednakw swojej aktualnej historii ma wiele jeszcze punktów zagra˝ajàcych prawomcz∏owieka33.

Âwiadectwa KoÊcio∏a i organizacji mi´dzynarodowych, w kontekÊcie istnie-jàcych problemów i konfliktów ideologicznych w Êwiecie wspó∏czesnym, stano-


30 J a n Pa w e ∏ I I, Chcesz s∏u˝yç sprawie pokoju – szanuj wolnoÊç. Or´dzie na mi´dzyna-rodowy Dzieƒ Pokoju 1981. W: J a n Pa w e ∏ I I , Nauczanie spo∏eczne, t. IV, Warszawa1984, s. 11.

31 Por. H. S k o r o w s k i, Prawa cz∏owieka w s∏u˝bie wolnoÊci, s. 27-38; P. G ó r a l c z y k, Wy-zwolenie z niewoli do wolnoÊci w Chrystusie. Communio. Mi´dzynarodowy Przeglàd Teologicz-ny 5 (1993), s. 30-42; J. M. S w o m l e y Jr, Liberation Ethics, New York 1972; por. J. T i s c h -n e r, Spowiedê rewolucjonisty. Czytajàc fenomenologi´ ducha Hegla. Kraków 1993.

32 Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o chrzeÊcijaƒskiej wolnoÊci i wyzwoleniu, n. 1, dz.cyt., s. 45; por. J. M. S w o m l e y Jr, Liberation Ethics. New York 1972.

33 Por. dokumenty organizacji mi´dzynarodowych podnoszàcych kwesti´ praw cz∏owie-ka, m.in: Powszechna Deklaracja Praw Cz∏owieka oraz podstawowe dokumenty KoÊcio∏a naten temat, ze szczególnym uwzgl´dnieniem encyklik papieskich od czasów Leona XIII doJana Paw∏a II. Por. tak˝e: Papieska Komisja „Iustitia Et Pax”, Dokument „KoÊció∏ i prawacz∏owieka”, Wi´ê 3 (1978), s. 7-31; Mi´dzynarodowa Komisja Teologiczna, GodnoÊç i prawaosoby ludzkiej. ChrzeÊcijanin w Âwiecie 11 (1985), s. 80-96; K. Pa p c i a k, Stolica Apostolskawobec rodziny narodów. Status i zasady zaanga˝owania. Saeculum Christianum. 1(1994), nr1, s. 205-217.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wià element jednoczàcy ludzi dobrej woli. Zbli˝enie stanowisk organizacji paƒ-stwowych i koÊcielnych jest wynikiem wspó∏czesnego spojrzenia na cz∏owiekai jego godnoÊç w perspektywie niezbywalnych praw ludzkich, którym odpowia-dajà równie˝ w∏aÊciwe obowiàzki. Prawa cz∏owieka i jego spo∏eczno-moralnezobowiàzania zyskujà wi´c w oczach wspó∏czesnych ludzi i organizacji corazwi´ksze zrozumienie i aprobat´, szczególnie w Êwietle koniecznoÊci prawnegozagwarantowania sprawiedliwoÊci spo∏ecznej.

Powszechna akceptacja godnoÊci i praw cz∏owieka, wyra˝ana w licznych do-kumentach, deklaracjach i wypowiedziach organizacji paƒstwowych i koÊciel-nych, mo˝e byç fundamentem bardziej sprawiedliwej przysz∏oÊci dla wielu spo-∏eczeƒstw. Ten optymistyczny charakter wypowiedzi w stosunku do otaczajàcejnas rzeczywistoÊci spo∏eczno-politycznej, ujawnia si´ m.in. w samym dzia∏aniuJana Paw∏a II, który z g∏oszenia praw godnoÊciowych osoby ludzkiej uczyni∏program naprawy sytuacji mi´dzynarodowej w dobie wspó∏czesnej.

Zakoƒczenie

Budowanie demokratycznego ustroju paƒstwowego, szczególnie w paƒ-stwach Europy Ârodkowo-Wschodniej, które od niedawna wesz∏y na drog´ de-mokratycznych przemian, jest zwiàzane z ideologicznymi sporami przedstawi-cieli ró˝nych opcji politycznych. Kulturowe uwarunkowania poszczególnychpaƒstw i spo∏eczeƒstw majà ogromne znaczenie w tym sporze.

W przedstawionym studium spór o paƒstwo zosta∏ uwzgl´dniony w koncep-cjach trzech doktryn: nauki spo∏ecznej KoÊcio∏a, doktryny liberalnej i marksi-stowskiej. Spór o paƒstwo ujawnia si´ z ca∏à wyrazistoÊcià w Êwietle dyskusjipomi´dzy nimi, choç niewàtpliwie perspektywa dyskusji jest o wiele szersza, codaje nadziej´ na dalsze opracowania.

Jednym z istotnych zagadnieƒ pojawiajàcym si´ w tym sporze jest skompli-kowana problematyka podstaw aksjologicznych i ustrojowych paƒstwa jako or-ganizacji politycznej, ale równoczeÊnie tak˝e podstaw kulturowych ca∏ej spo-∏ecznoÊci paƒstwowej. Wydaje si´, ˝e stopieƒ uczestnictwa obywateli w ˝yciupaƒstwowym jest w du˝ym wymiarze Êwiadectwem stosunku w∏adzy do obywa-teli paƒstwa. Poszanowanie praw cz∏owieka oraz partycypacja obywateli w ˝y-ciu publicznym stanowià warunek sine qua non budowania demokratycznychfundamentów paƒstwa prawnego.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

LA CONTROVERSIA SULLO STATO ALLA LUCE DELLE DOTTRINE POLITICHE MODERNE

Riassunto

La diversit∫ dei concetti dello stato alla luce delle dottrine politiche moderne si puòconsiderare nel contesto dei condizionamenti culturali delle concrete societ∫ statali.

Questi condizionamenti hanno la loro fonte sia nei concetti delle istituzioni liberali,marxisti, come pure cristiani.

Nello studio presente si cerca di presentare la controversia sullo stato alla luce di so-praddette dottrine politiche.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. MAREK T. CHMIELEWSKI SDB

W TROSCE O WYCHOWANIE PATRIOTYCZNE M¸ODZIE˚Y. REFLEKSJE NA KANWIE SYSTEMU WYCHOWAWCZEGO ÂW. JANA BOSKO (1815-1888)

1. Kryzys postaw patriotycznych wÊród wspó∏czesnej m∏odzie˝y polskiej

W maju 1939 r. Hitler paktowa∏ ze Stalinem w sprawie zaboru i podzia∏uPolski. G∏oÊno ˝àda∏ Gdaƒska i „pruskiego korytarza”, w przeciwnym raziegrozi∏ Polsce wojnà. W Polsce czu∏o si´ wtedy ogromne podniecenie. Wsz´-dzie zbierano pieniàdze na Fundusz Obrony Narodowej. Na festynach miej-skich i wiejskich deklamowano Mickiewicza, S∏owackiego i Norwida. W kli-macie tego zrywu narodowego Stanis∏aw Bo˝yczko, 37-letni robotnik war-szawskiej betoniarni wraz ze swymi dwoma szwagrami napisa∏ list, którypóêniej opublikowa∏ Ilustrowany Kurier Codzienny. „Chcemy daç Hitlerowiodpowiedê na jego ˝àdania. Otó˝ ja i dwaj moi szwagrowie – pisa∏ Bo˝yczko– wzywamy wszystkich tych Polaków, co chcà niezw∏ocznie oddaç ˝ycie zaOjczyzn´, jednak nie w szeregach armii razem ze wszystkimi, lecz w charak-terze ˝ywych torped z ∏odzi podwodnych, ˝ywych bomb z samolotów, w cha-rakterze ˝ywych min przeciwpancernych i przeciwczo∏gowych. Ka˝da zmar-nowana torpeda, bomba i mina kosztuje du˝o pieni´dzy, których nadmiarunie mamy. Ka˝dy okr´t nieprzyjacielski, czo∏g, pancerka mo˝e i tak koszto-waç ˝ycie kilkunastu ˝o∏nierzy, zaÊ jeden cz∏owiek zdecydowany mo˝e od-daç tylko jedno swoje ˝ycie, jako ˝ywy pocisk, czy to w torpedzie bombow-ca, czy minie. Cz∏owiek w torpedzie zawsze znajdzie ten cel, w który zechcetrafiç i tem samem zaoszcz´dzi ˝ycie innym ˝o∏nierzom, zniszczy zaÊ wieluwrogów”.

Pod koniec maja do redakcji Ilustrowanego Kuriera Codziennego dotar∏o po-nad 1300 zg∏oszeƒ ˝ywych torped. Podobne zg∏oszenia przyjmowa∏o Minister-stwo Spraw Wojskowych i redakcje innych gazet. Ocenia si´ ich na ok. trzy ty-siàce, w tym 150 kobiet. WÊród zg∏oszonych byli Polacy z kraju i z emigracji,m∏odzie˝, robotnicy, inteligencja i emeryci.

Stanis∏aw Chrzanowski, dziÊ ponad osiemdziesi´cioletni starzec, a w 1939 r.jeden z kandydatów na ˝ywà torped´, opowiada dziennikarzowi o swojej decy-zji: Widzia∏em, ˝e Polska potrzebuje mojej próby. Nie mog∏em inaczej postàpiç.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Wtedy, w maju 1939 r., by∏ Êwie˝o po maturze, mia∏ Êwietnà prac´, by∏ bliskiÊlubu i chcia∏ podjàç studia1.

Patriotyzm... postawa obywatelska. Z czym to si´ nam dzisiaj – szeÊçdziesiàtlat od tamtych wydarzeƒ – kojarzy? Czym dla nas jest Ojczyzna? Czy mieÊci si´w kanonie wyznawanych wartoÊci? Co dziÊ jesteÊmy dla niej gotowi uczyniç?Z czego zrezygnowaç, o co zabiegaç? Jak te sprawy postrzega m∏ode pokoleniePolaków? Czy powszechnie doÊwiadczany i demaskowany kryzys wychowaniawp∏ywa tak˝e na ich postaw´ patriotycznà i obywatelskà?

Dosyç powszechnie uwa˝a si´ dzisiaj, ˝e patriotyzm m∏odzie˝y wystawionyna powa˝ne próby – szczegó∏owo powiemy o nich nieco póêniej – prze˝ywag∏´boki kryzys. Pewien katecheta warszawski po opublikowaniu w 1996 r. AktII Sympozjum Europejskiego Duszpasterstwa M∏odzie˝y (Loreto 12-16 wrze-Ênia 1995) podjà∏ ze swoimi uczniami z LO im. Frycza-Modrzewskiego dysku-sj´, mi´dzy innymi na temat patriotyzmu m∏odego pokolenia. Us∏ysza∏ wtedy,˝e patriotyzm kojarzy im si´ np. z m∏odym Chorwatem poznanym w Anglii,który mimo wojny w Jugos∏awii, nie chcia∏ na sta∏e opuÊciç w∏asnej ojczyzny.Przez niektórych uczniów patriotyzm uto˝samiany by∏ ze swoistà odmianà na-rodowego socjalizmu, reprezentowanego przez ogolonych skinów z sàsiednie-go podwórka. Co bardziej Êwiadomi z poczuciem pewnego dyskomfortu przy-pominali, jak to w ich szkole podstawowej nauczyciel muzyki, realizujàc pro-gram autorski, uczy∏ ich pieÊni patriotycznych. Z tego powodu by∏ powszechnieuwa˝any za nieszkodliwego dziwaka. Ich rodzice natomiast zbierali dobrowol-nie pieniàdze, aby dop∏acaç nauczycielowi niemieckiego. Byli przekonani, ˝elektor j´zyków, który daje ich dzieciom klucze do Êwiata, musi byç dobrze wy-nagradzany2.

Kryzys postaw patriotycznych wÊród m∏odzie˝y obserwowany przez wycho-wawców i nauczycieli znajduje swoje potwierdzenie w wynikach badaƒ socjolo-gicznych poÊwi´conych wartoÊciom wyznawanym przez wspó∏czesnà m∏odzie˝polskà. I choç ich wyników nie mo˝na bezpoÊrednio przek∏adaç na wszystkichm∏odych Polaków, to ilustrujà one dobrze pewne tendencje obecne w tej gru-pie wiekowej. Ze studium przeprowadzonego na prze∏omie lat 1988/89 przezZak∏ad Socjologii Religii Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego w Warsza-wie na grupie 800 uczniów szkó∏ Êrednich i 400 studentów z ró˝nych miast Pol-ski wynika, ˝e naczelne miejsce wÊród wskazywanych przez nich wa˝nych w ˝y-ciu wartoÊci na pierwszym miejscu znajduje si´ szcz´Êliwe ˝ycie rodzinne (77%badanych). Kolejnymi wysoko cenionymi wartoÊciami sà wiara religijna(59,2%), odwzajemniona mi∏oÊç (47,3%), szacunek ludzi (37,3%), ciekawapraca (30%). Poni˝ej granicy 30% znalaz∏y si´ wartoÊci takie jak: grono przyja-

KS. MAREK T. CHMIELEWSKI [2]182

1 Por. M. W y r w i c h, Misja polskich kamikadze. ˚ycie. Magazyn z 20-21 X 2001, s. 16-17.2 K. P o l a k, Patriotyzm m∏odzie˝y. Kurier Synodalny. R. 1996 nr 11, 4.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ció∏, spokój w narodzie, i dobrobyt; poni˝ej granicy 20% wykszta∏cenie, silnycharakter du˝o przygód, pomoc innym ludziom i – interesujàca dla naszychrozwa˝aƒ – pomyÊlnoÊç ojczyzny. Ni˝ej w m∏odzie˝owej hierarchii wartoÊciznajdujà si´ tylko s∏awa i w∏adza (poni˝ej 10%).

Ci sami respondenci pytani, która z wyznawanych przez nich wartoÊci stano-wi cel ostateczny ich dà˝eƒ, czyli co stawiajà na szczycie hierarchii wartoÊci, od-powiadali, ˝e jest to szcz´Êcie rodzinne (62,5%). W nast´pnej kolejnoÊci znala-z∏y si´: zachowanie wiary w Boga (45,1%), osiàgnićie zbawienia (44,2%),umiej´tnoÊç nadawania sensu w∏asnemu ˝yciu (41%), poszanowanie godnoÊcii praw cz∏owieka (29,3%), praca i poÊwićenie si´ dla dzieci (26,7%), pozosta-wienie czegoÊ po sobie (24,1%), sprawiedliwoÊç i równoÊç na Êwiecie (23,5%),màdroÊç (20,3%), prze˝ycie jak najwićej (16,4%), braterstwo mi´dzy naroda-mi (19,9%), doskona∏oÊç duchowa (13,4%), osiàgnićie dobrobytu (11,6%).Poni˝ej granicy 10% znalaz∏y si´ triumf KoÊcio∏a w Êwiecie (7,7%) – interesujà-ce dla nas – poÊwićenie dla dobra ojczyzny (6,2%), uwolnienie ludzi od przesà-dów religijnych (3,5%), ofiarna praca dla dobra spo∏eczeƒstwa (2,8%), uzyska-nie s∏awy (2,5%), zwyci´stwo socjalizmu (1,4%). Innymi s∏owy ma si´ wra˝enie,˝e patriotyzm znalaz∏ si´ tutaj w towarzystwie postaw tak dziÊ niepopularnych,jak fundamentalizm religijny, szowinizm, egoizm gwarantujàcy karier´ zawszelkà cen´ i powszechnie pi´tnowany realny socjalizm, dobiegajàcy – w∏aÊniepod koniec lat osiemdziesiàtych ubieg∏ego wieku – swego ˝ywota.

Widaç tak˝e wyraênie, ˝e badana m∏odzie˝, wybierajàc cel ostateczny, bar-dziej koncentrowa∏a si´ na wartoÊciach indywidualano-rodzinnych, zwanychte˝ codziennymi, ni˝ na wartoÊciach religijnych i jeszcze w mniejszym stopniuna wartoÊciach podstawowych, do których nale˝y poÊwićenie si´ dla dobraojczyzny3.

Z badaƒ przeprowadzonych na prze∏omie lat 1993/94 przez Ann´ Przec∏aw-skà i Leszka Rowickiego na grupie z∏o˝onej z blisko 700 m∏odych Polakóww wieku 17-29 lat wynika, ˝e 7,6% badanych uwa˝a patriotyzm za pojćie prze-starza∏e, a 29,8% wyra˝a wàtpliwoÊç co do jego wspó∏czesnej aktualnoÊci.W odpowiedzi na pytanie o powinnoÊç ryzykowania ˝ycia w obronie ojczyzny:zdecydowanie tak odpowiedzia∏o 34,7%, raczej tak 45,2%, raczej nie 11,8%,zdecydowanie nie 3,6% pytanych m∏odych ludzi. Wed∏ug autorów badaƒ w po-glàdach m∏odzie˝y funkcjonuje pewien okreÊlony model patriotyzmu, ale cz´-Êciej opowiada si´ ona za obowiàzkiem podjćia okreÊlonych dzia∏aƒ (np.obrona ojczyzny), ni˝ nazywanie tego s∏owem patriotyzm4.

W TROSCE O WYCHOWANIE PATRIOTYCZNE M¸ODZIE˚Y 183[3]

3 Por. WartoÊci religijne i moralne m∏odych Polaków. Red. J. M a r i a ƒ s k i, W. Z d a-n o w i c z. Warszawa 1991, s. 85-101.

4 A. P r z e c ∏ a w s k a, Bóg, Ojczyzna, przeobra˝enia ustrojowe – w kr´gu wartoÊci trady-cyjnych i wspó∏czesnych problemów. W: M∏odzi Polacy u progu nadchodzàcego wieku. Red.A. P r z e c ∏ a w s k a, L. R o w i c k i. Warszawa 1997, s. 121-122.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

O wiele korzystniej, ni˝ w przytoczonych powy˝ej studiach, wypad∏ nato-miast stosunek m∏odzie˝y do ojczyzny w badaniach, jakie ks. Krzysztof Pawlinaprzeprowadzi∏ w 1997 r. na grupie blisko 2500 uczniów szkó∏ Êrednich z terenuca∏ej Polski. M∏odzie˝ pytana o to kiedy nale˝y si´ nara˝aç odpowiada∏a, ˝etrzeba to uczyniç w obronie nies∏usznie obrzuconego obelgami cz∏owieka(44,9%), ucznia nies∏usznie usuwanego ze szko∏y (72,9%), obcego cz∏owiekaprzed napadem chuliganów (46,7%), poglàdu uwa˝anego za s∏uszny (53,3%),przekonaƒ politycznych (25,6%), przekonaƒ religijnych (53,9%), dobregoimienia w∏asnej rodziny (93,2%), przyjació∏ (90,3%), ojczyzny (70 %). Przyczym, przeciwnym obronie przekonaƒ politycznych by∏o 42,1%, religijnych18,9%, ojczyzny 8,4%, a przyjació∏ tylko 0,9%, rodziny zaÊ 1,1%. Trzeba te˝ za-znaczyç, ˝e ponad 20% badanych uzale˝nia∏o potrzeb´ obrony ojczyzny od sy-tuacji w jakiej si´ znajdà.

Autor badaƒ konkluduje, ˝e zdecydowanie na pierwszym miejscu wÊródwartoÊci wyznawanych przez jego respondentów znajduje si´ obrona dobregoimienia rodziny, przyjació∏, nast´pnie ojczyzny, potem religii zaÊ na szarymkoƒcu obrona poglàdów politycznych5. I choç wyniki badaƒ Pawliny napawaçmogà pewnym optymizmem, to i tak pokazujà, ˝e patriotyzm nie jest postawàpowszechnà wÊród wspó∏czesnych m∏odych Polaków. W tym sensie daleko imdo ich rówieÊników czasu ostatniej wojny.

2. Przyczyny kryzysu postaw patriotycznych wspó∏czesnego m∏odego pokolenia Polaków

Jednà z przyczyn kryzysu postaw patriotycznych m∏odych Polaków jest z ca-∏à pewnoÊcià ich stosunek do wolnoÊci. Po roku 1989 m∏odzie˝ po raz pierwszyod bez ma∏a dwustu lat historii Polski nie musi ju˝ ani walczyç, ani spieraç sió swojà wolnoÊç. Oni wolnoÊç po prostu zastali. To pierwsza generacja, dla któ-rej wolnoÊç ojczyzny, wolnoÊç ich decyzji, wolnoÊç wyboru jest dana raz na za-wsze i traktowana jako najbardziej naturalny stan rzeczy. Kto urodzi∏ si´w PRL-u móg∏ jedynie marzyç o wolnoÊci, o kolorowym ˝yciu na styl zachodni,o pe∏nych sklepach i takich portfelach. Od 1989 r., czyli od kiedy nastàpi∏ygwa∏towne zmiany, dawnym mieszkaƒcom PRL-u ˝yje si´ lepiej, ale – choçpewnie z bardzo utylitarnych racji nie zawsze chcà to potwierdziç – majà w pa-mići poprzednie czasy, mogà porównywaç teraêniejsze z przesz∏ym. Wiedzà,˝e to co majà teraz bardzo kosztowa∏o, bardziej lub mniej majà w pamići na-rodowe spory o wolnoÊç i niepodleg∏oÊç.

Dzisiejsza m∏odzie˝ takich sporów nie musi prowadziç. Czasy dzieciƒstwaprzebytego w okresie komunizmu nazywajà specyficznym okresem, w którym


5 K. P a w l i n a, Polska m∏odzie˝ prze∏omu wieków. Warszawa 1998, s. 114-120.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wszystko by∏o inne. Nie rozumiejà polityków, którzy prowadzà dyskusje ideolo-giczne. Rodzàce si´ w ich kontekÊcie kategorie tego co w∏aÊciwe, a co z∏e sà dlanich niezrozumia∏e. TeraêniejszoÊç ich mćzy, dlatego ch´tnie wybierajà przy-sz∏oÊç, bo ona jest jasna. Bardziej ni˝ Polakami, obcià˝onymi nieznanym i nie-zrozumianym dziedzictwem narodowym, chcà byç Europejczykami, obywate-lami Êwiata wolnymi od mćzàcych wi´zów narodowych. Âwiat, jaki zastali jestdla nich naturalny. Có˝ majà w nim zmieniaç? O co si´ spieraç? Dlatego doce-niajà np. zas∏ugi Wa∏´sy, ale wg nich on ju˝ swoje zrobi∏. Teraz czas na specjali-stów. Dlatego tak wielu g∏osowa∏o na Aleksandra KwaÊniewskiego, choç ch´t-niej wybraliby Kuronia czy Kuratowskà. Dlaczego? Bo nie lubià radyka∏ów.Radyka∏owie zmuszajà do polaryzacji poglàdów, a m∏odzi przecie˝ nie intere-sujà si´ politykà6.

Si∏à rzeczy m∏odzi Polacy nie widzà koniecznoÊci troszczenia si´ o Polsk´,nie zastanawiajà si´ specjalnie nad jej historià, nie cenià wartoÊci narodowych.Wielu z nich nie odnajduje si´ ju˝ w wartoÊciach tradycji lub historii i pamići,które stanowià podstaw´ istnienia narodu, z którego si´ wywodzà. Zagra˝awić im niebezpieczeƒstwo utarty pamići o podstawowych etapach historiinarodu, które np. doprowadzi∏y do demokracji. Chodzi tu o kluczowe przejÊciaw ˝yciu. W konsekwencji wygas∏ w nich znacznie duch patriotyczny. Mo˝e toz kolei doprowadziç do wykorzenienia spo∏ecznego i kulturalnego7.

Kryzys postaw patriotycznych wÊród m∏odych Polaków jest spowodowanytak˝e wp∏ywem coraz bardziej zakorzenionego w we wspó∏czesnej kulturze in-dywidualizmu liberalnego i materializmu egzystencjalnego. W klimacie wolnoÊci,jakim cieszymy si´ od koƒca lat osiemdziesiàtych ubieg∏ego stulecia, ludzie sta-li si´ bardziej ni˝ we wczeÊniejszym okresie Êwiadomi siebie samych, dojrzelijako obywatele i zacz´li braç swój los we w∏asne rće. W ten sposób spo∏eczeƒ-stwo polskie sta∏o bardziej demokratyczne, egalitarne, czyli masowe, z∏o˝onez podobnych do siebie równych osób. To jest objaw z gruntu pozytywny8.

Jednak nie mo˝na nie zauwa˝yç, ˝e pod wp∏ywem tych zjawisk wielu sàdzi– cz´sto zupe∏nie podÊwiadomie – ˝e majà dosyç si∏y, by iÊç w∏asnymi droga-mi i wed∏ug w∏asnych pomys∏ów uk∏adaç sobie ˝ycie. W konsekwencji powolitracà oni zaufanie do innych, widzàc w nich cz´sto wrogów i zagro˝enie w∏a-snej wolnoÊci. W sobie samych znajdujà ostateczne uzasadnienie swych opi-nii i zachowaƒ. Si∏à rzeczy dà˝à tendencyjnie do odrzucenia wszelkich zobo-wiàzaƒ i do rozluênienia wi´zi mi´dzyludzkich. Istotne sà dla nich wy∏àczniecele widzialne, bliskie, dajàce si´ skalkulowaç, a nie, jak bywa∏o np. w okresiemi´dzywojennym czy w epoce PRL-u, idee i wartoÊci duchowe. W ten spo-


6 M. M e l l e r, J. F l a n k o w s k a, Pokolenie Frugo. Polityka. R. 1998, nr 14, s. 6.7 J. J a r c o, KoÊció∏ i m∏odzie˝. Kurier Synodalny. R. 1996, nr 6, s. 5-6.8 K. J. S c h i p p e r g e s, Spo∏eczeƒstwo egalitarne i zwiàzane z nim zagro˝enia. W: Naród.

WolnoÊç-liberalizm. Red. L. B a l t e r. Poznaƒ 1994, s. 257-262.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

sób, w dzisiejszym spo∏eczeƒstwie polskim coraz bardziej dochodzà do g∏osuindywidualizm i materializm egzystencjalny, zjawiska typowe dla spo∏eczeƒ-stwa liberalnego9.

To w∏aÊnie, mi´dzy innymi, taki mechanizm stoi u podstaw coraz bardziejanonimowych relacji sàsiedzkich, oboj´tnoÊci na los drugiego cz∏owieka, czycz´sto niezrozumia∏ych sporów polityków jadàcych na przys∏owiowym „tymsamym wózku partyjnym lub programowym”. Indywidualizm liberalny spra-wia, ˝e spo∏eczeƒstwo jest mocno rozproszkowane, zatomizowane, ˝e ka˝dy –bez najmniejszych wyrzutów sumienia z powodu niewra˝liwoÊci na dobrowspólne – realizuje bliskie sobie interesy. Nie trzeba si´ wić dziwiç, ˝e wÊródm∏odych dominuje dzisiaj postawa mieç nad byç, ˝e stawiajà wolnoÊç przedobowiàzkiem, ˝e w swym ˝yciu tak bardzo uwarunkowani sà od potrzeby przy-jemnoÊci. Si∏à rzeczy ludzie m∏odzi sà oboj´tni wobec wielu istotnych sprawspo∏ecznych; egzystujà bez buntu tak bardzo typowego dla ich poprzedników.Oni – jak to spuentowa∏ pewien dziennikarz z Der Spiegel – nie cierpià i niewspó∏czujà10. Ich dewizà jest cz´sto powiedzenie: nie ufaj nikomu11. Nic wićdziwnego, ˝e coraz ni˝ej upadajà wÊród nich tradycyjne autorytety, a miejsceprzywo∏ywanych kiedyÊ ch´tnie w wychowaniu bohaterów narodowych, zaj-mujà modni przez chwil´ piosenkarze, aktorzy, sportowcy, komputerowcy,a nawet hackerzy12.

Serca m∏odych Polaków – jeÊli wolno nam pos∏u˝yç si´ takà figurà retorycz-nà – sà ju˝ wić wype∏nione i trudno znaleêç w nich miejsce na wartoÊci takie,jak dobro wspólne, naród, ojczyzna i patriotyzm. W rezultacie „dzisiejszy Po-lak – jak konstatuje prof. Ryszard Legutko – to cz∏owiek, który dobrze myÊlio Polsce Gierka, a Jaruzelskiego uwa˝a za patriot´. Nie przeszkadza mu aniLepper piastujàcy funkcj´ wicemarsza∏ka Sejmu, ani Pastusiak w roli marsza∏-ka Senatu, ani Miller jako premier”13.

Powodem kryzysu postaw patriotycznych wÊród m∏odych Polaków zdajesi´ byç tak˝e obecna sytuacja braku zagro˝enia naszej ojczyzny ze strony ze-wn´trznego wroga. I choç po napadzie terrorystycznym na World Trade Cen-ter sytuacja nieco si´ zmieni∏a, to internacjonalny charakter zagro˝enie ter-rorystycznego, które faktycznie nie ma dobrze zdefiniowanej twarzy, powo-duje, ˝e nie budzà si´ w nas spontaniczne patriotyczne odruchy walki o nie-zawis∏oÊç naszej ojczyzny. Zasadniczo wić wydawaç by si´ mog∏o, ˝e nicnam nie grozi. Nie ma poczucia zagro˝enia, które w przesz∏oÊci pomna˝a∏o


9 Ta m ˝ e, s. 262-265.10 M. M e l l e r, J. F l a n k o w s k a, Pokolenie Frugo, s. 4-6.11 K. K o s e ∏ a, Pokolenie okresu transformacji. Przeglàd Powszechny. R. 1996, nr 2, s. 110.12 K. P a w l i n a, Polska m∏odzie˝..., s. 102-105; M. M e l l e r, J. F l a n k o w s k a, Pokole-

nie Frugo, s. 5.13 R. L e g u t k o, Ruch politycznego wahad∏a. ˚ycie z 2 XI 2001, s. 22.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wol´ poÊwi´cania si´ dla Polski. Stàd patriotyzm jest niewidoczny, albo cz´-sto nieobecny14.

Os∏abieniu postaw patriotycznych m∏odych Polaków sprzyja tak˝e szerokopostrzegany proces przygotowania Polski do przystàpienie do struktur Zjednoczo-nej Europy. Bardziej radykalni przeciwnicy wejÊcia Polski do Unii straszà pe∏-nym uzale˝nieniem politycznym, gospodarczym i finansowym naszej ojczyznyod Europy. Politycy odpowiedzialni za negocjacje zjednoczeniowe zapewniajà,˝e to nie nastàpi.

W tym kontekÊcie odpowiedzialni za wychowanie m∏odzie˝y powinni zdaçsobie spraw´, ˝e choç wÊród polityków jeszcze trwajà spory, to m∏odzie˝ ju˝w znacznym stopniu przyj´∏a bezkrytycznie pewne europejskie wzorce kultu-rowe. Choç nikt ich jeszcze nie zmusi∏ do pracy dla obcokrajowców, to prze-cie˝ sami ubrali si´ ju˝ w zagraniczne ubrania, wielu z nich oglàda w zasadzietylko amerykaƒskie filmy, s∏ucha obcej muzyki, ch´tniej ni˝ rodzime jogurty,ogórki kiszone, czy oscypki spo˝ywa produkty z Mc Donalda, pije col´ i zagry-za chipsy, a poprzez internet sta∏o si´ bardziej obywatelami globalnej wioski,ni˝ dzieçmi najbli˝szego Êrodowiska i w∏asnej ojczyzny15. Oni cz´sto wiedzàwi´cej o problemach Êwiata, ni˝ w∏asnej dzielnicy. Czasem zdawaç by si´ mo-g∏o, ˝e sà bardziej Europejczykami ni˝ Polakami. Wydaje si´, ˝e du˝a cz´Êçpolskiej m∏odzie˝y, przynajmniej w sferze mentalnoÊci i wyznawanych warto-Êci, jest ju˝ w Unii Europejskiej od dawna16. Problem jest tym g∏´bszy, ˝e od-nosi si´ wra˝enie, jakoby wychowanie szkolne nie by∏o w stanie pomóc m∏o-dym w dokonaniu konfrontacji pomi´dzy wartoÊciami rodzimej kultury,a propozycjami przychodzàcymi z zewnàtrz. Szko∏a w znacznym stopniu ogra-nicza si´ do nauczania, a swoje sukcesy mierzy paskami na Êwiadectwach. Wy-


14 K. P o l a k, Patriotyzm m∏odzie˝y, s. 4.15 Por. P. K o s s o w s k i, Telepokolenie – miejsce telewizji w ˝yciu dzieci i m∏odzie˝y. W:

Nastolatki i kultura w drugiej po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych, Red. A. P r z e c l a w s k a,L. R o w i c k i. Warszawa 2000, s. 65-78, oraz tego samego autora, Wideo – niespe∏niona t´-sknota za odmasowieniem kultury. W: T a m ˝ e, s. 97-100, a tak˝e M. K o p c z y ƒ s k a,Z popu król – muzyka nastolatków. W: T a m ˝ e, s. 177-180.

16 Z badaƒ przeprowadzonych przez Przec∏awskà tylko 5% jej respondentów czuje si´przede wszystkim Europejczykami i Europ´ uwa˝a∏o za swojà ojczyzn´. 40% posiada poczu-cie to˝samoÊci europejskiej, ale w wyraênym kontekÊcie przynale˝noÊci do tradycji, kulturyi narodu polskiego. 37% prezentuje opcj´ narodowà twierdzàc, ˝e tylko polska tradycjai kultura powinny decydowaç o kszta∏cie ˝ycia spo∏ecznego i gospodarczego Polski. 17,2%chcia∏oby byç pe∏noprawnym obywatelem ca∏ego Êwiata i móc urzàdziç sobie ˝ycie tam gdzieb´dzie lepiej. Charakterystyczne jest te˝ to, ze pod koniec roku 1993, wtedy gdy tak po-wszechna w ˝yciu publicznym sta∏a si´ idea zjednoczenia z Europa tylko 5% m∏odzie˝y zde-klarowa∏o swoje poczucie to˝samoÊci europejskiej jako podstawowà p∏aszczyzn´ odniesie-nia. Stosunkowo du˝a jest natomiast grupa tych, którzy jako najbardziej s∏uszny punkt wi-dzenia na problemy gospodarki i ˝ycia spo∏ecznego przyjmujà perspektywe wy∏àcznie naro-dowà. Por. A. P r z e c ∏ a w s k a, Bóg, Ojczyzna.., s. 126-127.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

chowawcy nieprzygotowani do podjćia problemu, jakim jest dziÊ dialog kul-tur, cz´sto uciekajà od problemu, bagatelizujà go, krytykujà rodzimà tradycjí obyczaje, posuwajà si´ wrćz do ukazywania bezsensu powstaƒ i zrywów na-rodowych. Tymczasem wi´kszoÊç ich wychowanków ch∏onie bezkrytycznie ob-ce kulturowo modele zachowaƒ, a co bardziej Êwiadomi z nich, bolejàc ˝e niepotrafià byç bardziej kosmopolityczni, popadajà w kompleksy wobec Europy,albo funkcjonujà w spo∏eczeƒstwie jako dziwacy17.

Nie bez znaczenia na stan patriotyzmu m∏odych Polaków pozostaje tak˝e de-monstrowana przez nich oboj´tnoÊç religijna. W epoce PRL-u KoÊció∏ funkcjo-nowa∏ nie tylko na polu duszpasterstwa, ale – pozostajàc niezale˝ny od w∏adz –funkcjonowa∏ jako Êrodowisko, w którym ludzie czuli si´ wolni oraz stanowi∏swoisty azyl dla opozycji antyre˝imowej. Po roku 1989 zmieni∏o si´ znaczeniespo∏eczne KoÊcio∏a. Z jednej strony, on sam do∏o˝y∏ staraƒ, aby uwolniç si´ odzwiàzków z politykà. Z drugiej, Êrodowiska postrzegajàce go, jako zagro˝eniedla realizacji swych w∏asnych programów politycznych i ekonomicznych podj´∏yjego bardzo ostrà, cz´sto nieprzebierajàcà w Êrodkach, krytyk´. W oczach wieluludzi doprowadzi∏o to do upadku zaufania spo∏ecznego KoÊcio∏a. Tym samymw ÊwiadomoÊci wielu ludzi boleÊnie rozesz∏y si´ drogi KoÊcio∏a i Polski, a wieko-we zawo∏anie Polak – katolik, nagle straci∏o na znaczeniu18.

Ta dyskredytacja spo∏eczna KoÊcio∏a wraz z duchem indywidualizmu libe-ralnego oraz – czego nie wolno nam ukrywaç – gorszàce b∏´dy i grzechy cz∏on-ków samego KoÊcio∏a sprawi∏y, ˝e zw∏aszcza w m∏odym pokoleniu obserwujesi´ wzrastajàce zaniedbywanie regularnych praktyk religijnych, brak identyfi-kacji si´ z instytucjà KoÊcio∏a, indyferentyzm i ignorancj´ religijnà. To wszyst-ko sprawia, ˝e wielu m∏odym coraz jest coraz bardziej nie po drodze z KoÊcio-∏em, a nawet z wiarà. Tym samym mniejsze znaczenie w ich ˝yciu majà Ewan-gelia, Dekalog, etyka i moralnoÊç chrzeÊcijaƒska, które promujà postawyotwartoÊci na ludzi, trosk´ o dobro wspólne, poÊwićenie si´ dla innych czydla sprawy oraz szacunek dla tradycji; jednym s∏owem: wartoÊci istotnych dlaw∏aÊciwego funkcjonowania narodu i paƒstwa19. Potwierdzajà to cytowaneuprzednio badania socjologiczne ks. Pawliny, wed∏ug których gotowoÊç po-Êwićenia si´ dla ojczyzny, jest bardziej powszechna wÊród m∏odych deklaru-jàcych si´ jako osoby wierzàce, ni˝ wÊród niewierzàcych20. Jak wić widaç,os∏abienie wiary m∏odych Polaków, ma bezpoÊrednie prze∏o˝enie na jakoÊçich postaw patriotycznych.


17 K. P o l a k, Patriotyzm i m∏odzie˝, s. 4.18 J. M a r i a ƒ s k i, Religia i KoÊció∏ w spo∏eczeƒstwie pluralistycznym. Polska lat dziewi´ç-

dziesiàtych. Lublin 1993, s. 221-232.19 A. P r z e c ∏ a w s k a, Bóg, Ojczyzna..., s. 116-120. 20 Do obrony ojczyzny gotowych by∏o 45,6% respondentów niewierzàcych i 70,0% wierzà-

cych. Por. K. P a w l i n a, Polska m∏odzie˝, s. 120-123.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

3. Wychowanie obywatelskie i patriotyczne w systemie prewencyjnym Êw. Jana Bosko

Nawet ci, którzy tylko przypadkowo zetkn´li si´ z ks. Janem Bosko21 i jegosystemem wychowawczym wiedzà, ˝e pragnà∏ wychowaç swoich ch∏opców na„dobrych chrzeÊcijan i uczciwych obywateli”22. Niewielu jednak zdaje sobie spra-w´ z genialnoÊci tej lapidarnej formu∏y, która w∏aÊciwie odczytana mo˝ewnieÊç sporo wa˝nych inspiracji w dzie∏o wychowania patriotycznego wspó∏-czesnej m∏odzie˝y. Aby lepiej zrozumieç zawarte w niej treÊci, trzeba najpierwzdaç sobie spraw´ z kontekstu historycznego w jakim powsta∏a.

Kiedy narodzi∏ si´ Jan Bosko, w Europie co prawda s∏ychaç by∏o jeszczeostatnie wystrza∏y armat napoleoƒskich, ale coraz wyraêniej dawa∏ o sobieznaç nowy porzàdek zatwierdzony przez Kongres Wiedeƒski. W myÊl jegoustaleƒ w Europie rozpoczà∏ si´ proces Restauracji. Na trony powrócili przed-stawiciele dynastii pozbawionych w∏adzy przez Rewolucj´ Francuskà lub Na-poleona. Religi´ – mi´dzy innymi z racji propagowanej przez nià moralnoÊcii trwa∏oÊci jej tradycyjnych instytucji – uznano za czynnik porzàdkujàcy ˝yciespo∏eczeƒstw, gwarantujàcy stabilizacj´ i pokój. Na Pó∏wyspie Apeniƒskim Re-stauracja co prawda przynios∏a poczàtkowo upragniony ∏ad i porzàdek,wzmocni∏a pozycje KoÊcio∏a i zabezpieczy∏a wp∏yw religii na ˝ycie spo∏eczne,ale pod wzgl´dem politycznym usankcjonowa∏a dawny porzàdek. Region tenpozosta∏ podzielony na kilka wi´kszych królestw i mniejszych ksi´stw, którepozostawa∏y wprost pod okupacjà austriackà, lub poprzez koligacje pomi´dzyrzàdzàcymi dynastiami, by∏y poÊrednio zale˝ne od Wiednia23.

Ju˝ przed 1848 r. da∏y o sobie znaç niepokoje spo∏eczeƒstwa rozczarowane-go nieudolnymi i ucià˝liwymi rzàdami w∏adców przywróconych do w∏adzy


21 Jan Bosko ur. si´ 15.08.1815 r. w Becchi k. Turynu, zosta∏ wyÊwi´cony na kap∏ana5.06.1841 r., kszta∏ci∏ si´ w Convitto Ecclesiastico w Turynie (1841-1844). Zorganizowa∏ dzie∏ooratoriów dla opuszczonej m∏odzie˝y turyƒskiej. Sercem jego dzia∏alnoÊci wychowawczej by∏dom w turyƒskiej dzielnicy Valdocco, gdzie mieÊci∏y si´ warsztaty dla rzemieÊlników, szko∏aÊrednia, internat, oratorium Êwiàteczne, drukarnia, dom dla kleryków, koÊció∏ Êw. FranciszkaSalezego i bazylika Maryi Wspomo˝ycielki Wiernych. W 1859 r. za∏o˝y∏ Zgromadzenie Sale-zjaƒskie, w 1872 Zgromadzenie Córek Maryi Wspomo˝ycielki (salezjanki), a w 1876 r. zaini-cjowa∏ Pobo˝ny Zwiàzek Pomocników Salezjaƒskich (Êwieccy). W latach 1867-1878 ks. Boskoby∏ poÊrednikiem w rokowaniach pomi´dzy Stolicà Apostolskà i antyklerykalnym rzàdem w∏o-skim. W Turynie i w Rzymie zbudowa∏ 4 du˝e Êwiàtynie. Rozwinà∏ te˝ szerokà dzia∏alnoÊç wy-dawniczà. Jego doÊwiadczenie pedagogiczno-duchowe, które nazwa∏ Systemem Prewencyjnym,choç nigdy przez niego samego nie zosta∏o systematycznie opisane, na sta∏e wpisa∏o si´ dodziedzictwa myÊli pedagogicznej. Zmar∏ w Turynie 31.01.1888 r. W 1935 Pius XI og∏osi∏ goÊwi´tym. Zob. S. W i l k, Jan Bosco. W: Encyklopedia Katolicka. T. 7. Lublin 1997, szp. 760-762.

22 Zagadnienie to zosta∏o szeroko przedstawione przez Pietro Braido w ksià˝ce Prevenirenon reprimere. Il sistema educativo di don Bosco, (=Istituto Storico Salesiano – Roma, Studi,11), LAS, Rzym 1999, s. 229-250.

23 Por. M. B a n a s z a k, Historia KoÊcio∏a Katolickiego. T. 3, cz. 1. Warszawa 1991, s. 63-84.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

przez Kongres Wiedeƒski. Dodatkowym motywem niezadowolenia by∏a ciàg∏aobecnoÊç okupanta austriackiego, a z czasem – zw∏aszcza w Êrodowisku bur˝u-azji liberalnej – tak˝e sytuacja s∏aboÊci narodowej i ekonomicznej W∏ochów,wynikajàcej z faktu rozbicia dzielnicowego spo∏eczeƒstwa w∏oskiego. Wed∏ugniektórych kr´gów politycznych – zwanych neogwelfami – rozwiàzaniem pro-blemu mia∏o byç pokonanie okupanta austriackiego i zjednoczenie W∏och podegidà papie˝a Piusa IX. RzeczywiÊcie w 1848 r., wykorzystujàc ogólne porusze-nie w Europie, niektóre paƒstwa w∏oskie, w tym tak˝e Paƒstwo KoÊcielne,wzi´∏y udzia∏ w wojnie przeciw Austrii. Piusa IX okrzykni´to bohaterem i pa-triotà. Euforia trwa∏a jednak bardzo krótko. Papie˝ uznajàc, ˝e jako g∏owa Ko-Êcio∏a katolickiego, nie mo˝e prowadziç walki z katolickà Austrià, nakaza∏ wy-cofanie swych wojsk z frontu. To wystarczy∏o, aby nie tylko upad∏a idea neo-gwelfizmu, ale aby papie˝a i KoÊció∏ obwo∏aç wrogami sprawy niezawis∏oÊcii zjednoczenia W∏och. Od tego momentu na czele procesu jednoczenia si´paƒstwa w∏oskiego -Risorgimento – stan´li libera∏owie z Piemontu. Poprzezumiej´tne wykorzystanie zewn´trznej sytuacji politycznej oraz seri´ odpowied-nich sojuszy uzyskali poparcie mi´dzynarodowe, które po pewnym czasie po-zwoli∏o im uwolniç si´ spod okupacji austriackiej. W polityce wewn´trznej li-bera∏owie bardzo konsekwentnie starali si´ ukazywaç KoÊció∏ i papie˝a, jakowrogów zjednoczenia W∏och i oÊrodek reakcji wobec Risorgimento24. Dzi´ki te-mu zdo∏ali przeprowadziç ograniczenie prawa KoÊcio∏a, pozbawili go majàt-ków, szkó∏, zamkn´li klasztory, wzniecili przeÊladowanie, a nawet dopuÊcili si´zabójstw duchownych. Kulminacjà tego procesu by∏o zaj´cie przez W∏ochówRzymu w 1870 r. i uczynienie z niego w 1871 r. stolicy zjednoczonego w pe∏niKrólestwa W∏och. Pius IX zamknà∏ si´ wtedy dobrowolnie w Watykanie i zaka-za∏ katolikom uczestnictwa w ˝yciu politycznym kraju25.

Proces jednoczenia paƒstwa w∏oskiego przyczyni∏ si´ do bardzo powa˝nychzmian w ÊwiadomoÊci samych W∏ochów. Risorgimento postawi∏o wi´kszoÊçz nich przed bardzo bolesnym dylematem: opowiedzieç si´ za Papie˝em i Ko-Êcio∏em, czy raczej za libera∏ami i zjednoczonymi W∏ochami; popieraç religi´i wiar´, czy raczej stawiaç na patriotyzm? Kryzys ÊwiadomoÊci Risorgimento,tak g∏´boko podzieli∏ spo∏eczeƒstwo, ˝e nie by∏y w stanie oprzeç si´ mu nawetnajg∏´bsze wi´zi rodzinne26. Wbrew pozorom nie zakoƒczy∏ si´ on z chwilà za-


24 Tego typu ataki nasili∏y si´ po og∏oszeniu przez Piusa IX w 1864 r. encykliki Quanta curai do∏àczonego do niej wykazu 80 b∏´dów zwanego Syllabusem, w którym papie˝ pi´tnowa∏mi´dzy innymi poglàdy liberalne: Por. Z. Z i e l i ƒ s k i, Papiestwo i papie˝e dwóch ostatnichwieków 1775-1978. Warszawa 1983, s. 235-236.

25 Por. t a m ˝ e, s. 196-210, 222-256.26 Jak mia∏o to miejsce choçby w wypadku braci Kamila i Gustawa Cavour. Pierwszy z nich

stanà∏ na czele liberalnego rzàdu piemonckiego i ca∏e swoje zaanga˝owanie odda∏ sprawie Ri-sorgimento. Gustaw zwiàza∏ si´ ze stowarzyszeniami katolickimi propagujàcymi odnow´ kato-

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

j´cia Rzymu, czy nawet podpisania przez Benito Mussoliniego w 1929 r. kon-kordatu z Watykanem27. Âlady kryzysu ÊwiadomoÊci Risorgimento sà obecnew mentalnoÊci w∏oskiej do dnia dzisiejszego.

Dopiero w tym kontekÊcie w∏aÊciwego znaczenia nabiera idea∏ wychowaw-czy ks. Bosko. Jak widzieliÊmy, w podejÊciu do Risorgimento zachowania ludziby∏y bardzo ró˝ne. Niektórzy uwa˝ali, ˝e KoÊció∏ ostatecznie przegra∏ batali´z antykleryka∏ami i bezkrytycznie otwierali si´ na wszystkie propozycje, jakieniós∏ ze sobà zwyci´ski liberalizm. Inni, wr´cz przeciwnie, twierdzili, ˝e Ko-Êció∏ przetrwa czas trudnej próby, jeÊli odizoluje si´ od Êwiata i bezkompromi-sowo b´dzie broni∏ tradycyjnych wartoÊci28.

Tymczasem ks. Bosko zdo∏a∏ si´ wznieÊç ponad te podzia∏y. Jako chrzeÊci-janin i kap∏an stara∏ si´ za wszelkà cen´ broniç odwiecznych, niezmiennychprawd wiary. Jednak w przemianach, jakie niós∏ nowy porzàdek, obok zagro-˝eƒ, dostrzega∏ tak˝e pewne pozytywy. Fascynowa∏ go post´p technicznyi rozwój Êrodków komunikacji, bliska jego zainteresowaniom by∏a zwi´kszo-nà troska o wychowanie i kszta∏cenie m∏odzie˝y. Zdawa∏ sobie spraw´, ˝ezmiany, jakie pod wp∏ywem Risorgimento zasz∏y w ludzkiej mentalnoÊci sà za-sadniczo nieodwracalne. I choç by∏ krytyczny wobec swoich czasów, to do-brze wiedzia∏, ˝e jego wychowankowie b´dà musieli ˝yç w∏aÊnie w ich kon-tekÊcie. Dlatego uwa˝a∏, ˝e trzeba ich do tego przygotowaç. Doszed∏ downiosku, ˝e w swym dzia∏aniu wychowawczym i duszpasterskim musi pozo-staç wierny tradycyjnym wartoÊciom i jednoczeÊnie byç otwarty na ducha cza-su. Dzi´ki takiemu spojrzeniu zdo∏a∏ dokonaç syntezy konserwatyzmu z po-st´pem, wiary ze Êwiatem, Ewangelii z duchem czasu. Tak w∏aÊnie narodzi∏asi´ formu∏a: Pragn´ wychowywaç dobrych chrzeÊcijan i uczciwych obywateli,czyli idea∏ wychowawczy w∏aÊciwy potrzebom chwili: cz∏owiek tradycyjniewierzàcy i otwarty na znaki czasu29.

Tradycyjnie wierzàcy, czyli chrzeÊcijanin zatroskany przede wszystkimo w∏asne zbawienie, gotowy s∏u˝yç Bogu, Êwiadomie – zgodnie z wymogamiw∏asnego powo∏ania – obecny w KoÊciele, zaanga˝owany w praktycznà s∏u˝b´bliêniemu, zawsze optymista. Ale ks. Bosko nie by∏ religijnym fundamentalistà,szowinistà czy dziewi´tnastowiecznym integrystà. Jego dobry chrzeÊcijanin –z samego faktu bycia takim – s∏u˝y∏ dobru paƒstwa. Dlaczego? Bo wed∏ug ks.


licyzmu i na zawsze pozosta∏ wierny KoÊcio∏owi. Kryzys Risorgimento podzieli∏ tak˝e braciMaksyma i Alojzego D’Azeglio, Emila i Franciszka Fa∫ di Bruno, oraz Jana, Jakuba i Mar-kantoniego Durando: Por. Dicastero per la Formazione, Sussidi per lo studio di don Boscoe della sua opera, t 1: Il tempo di don Bosco. Frascati 1986, s. 52.

27 Chodzi o Pakta Lateraneƒskie, koƒczàce tzw. Kwesti´ Rzymskà, podpisane 11 lutego 1929na Lateranie w Rzymie. Por. Z. Z i e l i ƒ s k i, Papiestwo i papie˝e ostatnich dwóch wieków1775-1978, s. 447-452.

28 Dicastero per la Formazione, Sussidi per lo studio di don Bosco e della sua opera, s. 43-44.29 Por. P. B r a i d o, Prevenire non reprimere, s. 229-237.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Bosko nie mo˝e istnieç prawdziwa cywilizacja, dobre paƒstwo, jeÊli nie maw nim autentycznej moralnoÊci. Ta zaÊ mo˝liwa jest tylko wtedy, gdy w paƒ-stwie jest obecna prawdziwa religia, a tà jest katolicyzm. W przekonaniu wi´cks. Bosko, nie mo˝e istnieç dobre paƒstwo, autentyczna cywilizacja, poza wp∏y-wami katolicyzmu30. I w∏aÊnie dlatego, w∏aÊnie przez konsekwentne bycie tymkim sà, jego dobrzy chrzeÊcijanie s∏u˝à dobru paƒstwa. Oni sà patriotami, boprzecie˝ nie mo˝na mieç wàtpliwoÊci co do tego, ˝e wierzàc, szukajà dobraswej ojczyzny. Co wi´cej, czynià to bez zajmowania pozycji stricte politycznychi wst´powania do partii.

Dojrza∏y wychowanek ks. Bosko jest jednoczeÊnie otwarty na znaki czasu,to znaczy jest obywatelem w∏àczonym w spo∏ecznoÊç Êwieckà, ju˝ nie tylko z ra-cji wyznawanej i wcielanej w ˝ycie wiary, ale poprzez swà prac´ zawodowà,osobisty przyk∏ad i trosk´ o swà rodzin´. Jednym s∏owem, jest to cz∏owiekÊwiadomy swych ról w spo∏eczeƒstwie i do ich pe∏nienia przygotowany. Jestobywatelem uczciwym, bo w taki w∏aÊnie sposób pracuje, zdobywa chleb co-dzienny, wychowuje swoje dzieci i buduje dobrobyt oraz jasnà przysz∏oÊç w∏a-snego kraju31. Jego mi∏oÊç do ojczyzny, jego patriotyzm, przek∏ada si´ na ˝yciecodzienne i powinna byç mierzona jakoÊcià jego zaanga˝owania si´ w spe∏nia-nie najprostszych obowiàzków i powinnoÊci. Jak widaç, tak˝e w tym wymiarze,aby byç patriotà, nie potrzeba bezpoÊredniego zaanga˝owania si´ w dzia∏al-noÊç partii politycznej.

Te prawdy dobrze rozumieli wspó∏czeÊni ks. Bosko politycy liberalni. Po-zwalali mu dzia∏aç i byç kap∏anem zaanga˝owanym na rzecz wychowania za-niedbanej m∏odzie˝y. Byli pewni, ˝e mimo istniejàcych pomi´dzy nimi a ks.Bosko ró˝nic Êwiatopoglàdowych w postrzeganiu Risorgimento, w oratoriachsalezjaƒskich b´dà dorasta∏y pokolenia, które bardzo przys∏u˝à si´ w∏aÊnie copowsta∏emu Królestwu W∏och32.

4. Wobec wyzwaƒ

U koƒca naszych rozwa˝aƒ wypada postawiç sobie pytanie czy ks. Boskojest jeszcze w stanie inspirowaç rodziców, wychowawców i duszpasterzy, którzymimo kryzysu ÊwiadomoÊci patriotycznej m∏odego pokolenia pragnà kszta∏to-


30 F. D e s r a m a u t, Il pensiero missionario di don Bosco. Dagli scritti e discorsi del 1870-1855). W: Missioni salesiane 1875-1975. Studi in occassione del Centenario. Red. P. S c o t t i.Rzym 1977, s. 56.

31 P. B r a i d o, L’esperienza pedagogica di don Bosco. Roma 1988, s. 120-122.32 Z tych w∏aÊnie racji liberalny minister Urban Ratazzi, likwidujàcy klasztory, osobiÊcie

namawia∏ ks. Bosko do za∏o˝enia Zgromadzenia Salezjaƒskiego, a prowadzone przez Âwi´te-go w latach 1867-1878 negocjacje pomi´dzy paƒstwem a KoÊcio∏em w sprawie obsadzenia po-zbawionych pasterzy stolic biskupich, zakoƒczy∏y si´ pe∏nym powodzeniem. Por. M. W i r t h,Da don Bosco ai nostri giorni. Tra storia e nuove sfide 1815-2000. Rzym 2000, s. 121-122.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

waç kochajàcych Polsk´ m∏odych Polaków. Z ca∏à pewnoÊcià nie mo˝emy za-akceptowaç jego koncepcji „prawdziwej cywilizacji”. Jest ona zrozumia∏a tylkow kontekÊcie eklezjologii wspó∏czesnej ks. Bosko. Dosyç dobrze wyra˝a∏o jàadagium poza KoÊcio∏em katolickim nie ma zbawienia33. Po Soborze Watykaƒ-skim II, zw∏aszcza po Konstytucji Dogmatycznej o Gaudium et spes, relacjaKoÊcio∏a do Êwiata jest postrzegana w zupe∏nie inny sposób. KoÊció∏ Êwiadomyswej roli chce braç odpowiedzialnoÊç za Êwiat i odwa˝nie podejmuje dialogz kulturà34. I tu w∏aÊnie jest miejsce na inspiracj´ salezjaƒskà w wychowaniu pa-triotycznym m∏odego pokolenia. Pomys∏ ks. Bosko na wychowanie dobregochrzeÊcijanina i uczciwego obywatela zak∏ada – jak ju˝ wspomnieliÊmy – umie-j´tnoÊç pozytywnego ∏àcznie tradycyjnego z nowym. Na nasz u˝ytek powiemy:zak∏ada umiej´tnoÊç prowadzenia konstruktywnego dialogu pomi´dzy Ewan-gelià, tradycjami narodowymi, patriotycznymi, a tendencjami, które dominujàwe wspó∏czesnej kulturze.

SkutecznoÊç takiego dialogu, w pierwszym rz´dzie, domaga si´ wychowaniaintegralnego. To znaczy, ˝e nie mo˝emy sprowadziç go np. tylko do przygotowa-nia zawodowego. Nawet najlepsza szko∏a czy uczelnia, jeÊli poprzestanie tylkona wdra˝aniu w prac´ przy tokarce, czy w biurze projektowym, nie przygotujeludzi gotowych do odpowiedzialnego objćia przez nich wszystkich ról spo∏ecz-nych. Przecie˝ ludzie nie sà tylko tokarzami, fryzjerkami, czy architektami.Przychodzi czas, ˝e z uczniów czy studentów stajà si´ rodzicami, wychowawca-mi, prze∏o˝onymi, wyborcami, samorzàdowcami, czy spo∏ecznikami. Pe∏nieniezaÊ tych ról jest niemo˝liwe bez ciàg∏ego odwo∏ywania si´ do wartoÊci. IchobecnoÊç w ˝yciu doros∏ego cz∏owieka zapewniç mo˝e tylko dane mu m∏odoÊciwychowanie integralne.

Wychowanie patrioty jest dziÊ zadaniem bardzo trudnym. Nie polega bo-wiem na – jakby si´ to wielu wydawa∏o – wywieszaniu flag, zak∏adaniu mundu-rów, na organizowaniu okolicznoÊciowych akademii, paleniu ognisk, czy zapa-laniu zniczy na grobach. Problem le˝y g∏´biej: w promowaniu, co dzisiaj znaczytak˝e, w spieraniu si´ o wartoÊci. U ks. Bosko, zwa˝ywszy na jego czasy, spóro wartoÊci wpisany by∏ w termin dobry chrzeÊcijanin. Wydaje si´, ˝e mimowszelkich wspó∏czesnych podejrzeƒ, nieufnoÊci czy niechći niektórych kr´gówwobec tego okreÊlenia, pozostaje ono wcià˝ aktualne. Dlaczego?

Mi´dzy innymi dlatego, ˝e wychowawca na drodze do uformowania m∏ode-go patrioty musi stawiç czo∏a nie tyle kryzysowi postaw patriotycznych, co ra-czej jego przyczynom. Mamy dziÊ k∏opoty z zagospodarowaniem wolnoÊci orazz indywidualizmem liberalnym i materializmem egzystencjalnym. Przera˝a nasi zniechća ca∏a gama skutków tych zjawisk. Lekarstwem na poprawienie tegostanu rzeczy napewno jest po∏o˝enie w wychowaniu nacisku na odpowiedzial-


33 Por. F. D e s r a m a u t, Il pensiero missionario di don Bosco, s. 52-54.34 Por. nr 22-32, 40-45, 53-62, 82-90.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

noÊç, która jest koniecznym korelatem wolnoÊci. Niezb´dnym te˝ wydaje si´byç kszta∏towanie wra˝liwoÊci na drugiego cz∏owieka i na jego potrzeby35.W tym kontekÊcie wychowanie patriotyczne jawi si´, nie jako np. przypomina-nie o uczczeniu narodowej rocznicy czy spór o celowoÊç otwierania sklepów 11listopada, ale jako bardzo rzetelna praca nad cz∏owiekiem.

Wspomniane powy˝ej postulaty tkwià swymi korzeniami w Ewangelii, w mo-ralnoÊci chrzeÊcijaƒskiej, dekalogu, wielowiekowym nauczaniu i tradycji Ko-Êcio∏a. Z tego wzgl´du, wychowawcy muszà zdaç sobie spraw´, ˝e wychowaniepatriotyczne zale˝y w du˝ej mierze od tego czy b´dziemy umieli konsekwentniestawiç czo∏a rosnàcej oboj´tnoÊci religijnej m∏odego pokolenia36. W tym sensieKoÊció∏ i religia tak˝e dziÊ sà sprzymierzeƒcami patriotyzmu. Mi´dzy innymidlatego katecheza jest od pewnego czasu znów obecna w szkole.

Umiej´tnoÊç ∏àczenia tradycyjnego z nowym, na której zasadza si´ salezjaƒ-ska inspiracja wychowania patriotycznego, zak∏ada tak˝e dialog pomi´dzy tra-dycjà narodowà a wyzwaniami ze strony wspó∏czesnej kultury. W tym wzgl´-dzie wychowawcy muszà mi´dzy innymi sprostaç brakowi pami´ci historycznejm∏odego pokolenia, jego zapatrzeniu w przysz∏oÊç, zatraceniu znaczenia auto-rytetu bohaterów narodowych i kompleksowi zacofanego kulturowo petenta,który puka do drzwi Unii Europejskiej. Kto chce tak˝e w tym wzgl´dzie inspi-rowaç si´ na ks. Bosko, musi zdaç sobie spraw´ z tego, ˝e kiedy on sam propo-nowa∏ tradycyjne, to nie chodzi∏o mu tylko o powtarzanie obyczajów, ale raczejo rozbudzenie w wychowankach pewnego stanu ducha. Aby by∏o jaÊniej: Êwià-teczne jedzenie na bo˝onarodzeniowym stole, nie by∏o tylko kawa∏kiem bia∏e-go chleba, czy ciastkiem z rodzynkami, a wprowadzeniem ch∏opców w klimatdomu rodzinnego, który dla wielu z nich, biednych sierot i pó∏sierot, by∏ jedy-nie dalekim wspomnieniem37.

Kiedy dziÊ proponujemy m∏odym to co polskie, tradycyjne, narodowe, to –aby wychowanie patriotyczne by∏o faktycznie skuteczne – musimy przywo∏açnie tyle daty, rocznice, obyczaje, miejsca i ludzi, co raczej ducha, który temu


35 Ks. Bosko mia∏ w tym wzgl´dzie bardzo praktyczne pomys∏y: np. powo∏ywa∏ do ˝ycie to-warzystwa – czyli stowarzyszenia, których cz∏onkowie uczyli si´ wra˝liwoÊci na siebie, wspó∏-odpowiedzialnoÊci za wspólny dom, solidarnoÊci i wra˝liwoÊci. Kszta∏towa∏ w wychowankachcnoty spo∏eczne: mi∏oÊç, pos∏uszeƒstwo i pracowitoÊç. Odwo∏ywa∏ si´ do pedagogii obowiàz-ku, zwracajàc ch∏opcom uwag´, jak bardzo wa˝ne jest wype∏nianie najprostszych powinno-Êci. Przez kierownictwo duchowe i spowiedê kszta∏towa∏ sumienia swych wychowanków. Por.P. B r a i d o, L’esperienza pedagogica di don Bosco, s. 128-130.

36 Tak˝e w tym wzgl´dzie mo˝emy odwo∏aç si´ do Ks. Bosko, któremu bardzo zale˝a∏o natym, aby jego wychowankowie wzrastali w klimacie bojaêni i s∏u˝by Bo˝ej, by nabywali w∏aÊci-wego zmys∏u KoÊcio∏a. Ârodkami do osiàgni´cia tego celu by∏y sakramenty Eucharystii,a zw∏aszcza pojednania i pokuty, regularna katecheza, dni skupienia zwanie „çwiczeniami do-brej Êmierci”, konferencje, rekolekcje i tzw. „s∏ówka wieczorne”, czyli krótkie pouczenieprze∏o˝onego domu, wyg∏aszane przed spoczynkiem. Por. T a m ˝ e, s. 125-127.

37 T a m ˝ e, s. 147-148.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wszystkiemu towarzyszy∏. Bo jeÊli m∏ody cz∏owiek ma podjàç dialog z otaczajà-cà go kulturà, to nie b´dzie w stanie tego uczyniç machajàc flagà, albo recytu-jàc daty bitew i wojen wygranych przez swych przodków38. Âwiadomi tego po-winniÊmy si´ pytaç, czy lekcje historii majà prawo byç nudne? Czy historia niemo˝e byç ∏atwa, mi∏a i przyjemna? I to nie tylko w szkole, ale tak˝e w domu,w rodzinie? Czy lekcje polskiego, to tylko ortografia i gramatyka? A duch za-kl´ty w utwory literackie, a odkrywanie sensu dziejów ukrytego w poezji,a uczenie si´ filozofii dziejów, szukanie wartoÊci wspólnych pokoleniom?A godziny wychowawcze? Czy majà s∏u˝yç jedynie sprawdzaniu frekwencjiz tygodnia i dyskusjom o seksie? I trzeba iÊç dalej i pytaç o lokalne stowarzy-szenia popierajàce rodzimà gwar´, kuchni´, stroje, Êpiewy, taƒce, obyczaje. Tosprawa ma∏ej ojczyzny, ukochania spraw najbli˝szych. To tak˝e samorzàdnoÊçi spo∏ecznikostwo, praca na rzecz najbli˝szego otoczenia. I jeszcze dalej: czynie trzeba, aby wÊród nas by∏o wi´cej harcerzy? Nie po to aby zak∏adaç mundu-rek i biegaç po lesie, ale zg∏´biaç histori´, geografi´, poznawaç tradycje, uczyçsi´ Polski i mi∏oÊci do niej, nabyç odpowiedniej ÊwiadomoÊci39.

Kto zasmakuje w tradycji, nie b´dzie mia∏ kompleksu petenta wobec Euro-py, nie b´dzie si´ wstydzi∏. Powinien raczej czuç si´ jak partner, który ma coÊdo zaproponowania. Bycie Polakiem powinno byç powodem do zadowolenia,a nie êród∏em frustracji. Taka prawdopodobnie jest droga do dojrza∏ego dia-logu kulturowego w ramach zjednoczonej Europy. Warto zdaç sobie spraw´z tego, ˝e brak przygotowania do tego dialogu, stanowi rzeczywiste zagro˝e-nie dla naszej to˝samoÊci w nadchodzàcej wielkimi krokami poszerzonej UniiEuropejskiej40.

Istnieje jeszcze jeden bardzo wa˝ny aspekt salezjaƒskiej inspiracji dla wycho-wania patriotycznego, którego tutaj nie mo˝emy pominàç. Jak pokazuje histo-ria dzie∏a salezjaƒskiego system prewencyjny ks. Bosko od ponad 150 lat dobrzeadaptuje si´ do wcià˝ nowych warunków i jest w stanie sprostaç ciàgle nowymwyzwaniom. Dzieje si´ tak mi´dzy innymi dlatego, ˝e salezjanie, tak jak ks. Bo-


35 Ks. Bosko mia∏ w tym wzgl´dzie bardzo praktyczne pomys∏y: np. powo∏ywa∏ do ˝ycie to-warzystwa – czyli stowarzyszenia, których cz∏onkowie uczyli si´ wra˝liwoÊci na siebie, wspó∏-odpowiedzialnoÊci za wspólny dom, solidarnoÊci i wra˝liwoÊci. Kszta∏towa∏ w wychowankachcnoty spo∏eczne: mi∏oÊç, pos∏uszeƒstwo i pracowitoÊç. Odwo∏ywa∏ si´ do pedagogii obowiàz-ku, zwracajàc ch∏opcom uwag´, jak bardzo wa˝ne jest wype∏nianie najprostszych powinno-Êci. Przez kierownictwo duchowe i spowiedê kszta∏towa∏ sumienia swych wychowanków. Por.P. B r a i d o, L’esperienza pedagogica di don Bosco, s. 128-130.

36 Tak˝e w tym wzgl´dzie mo˝emy odwo∏aç si´ do Ks. Bosko, któremu bardzo zale˝a∏o natym, aby jego wychowankowie wzrastali w klimacie bojaêni i s∏u˝by Bo˝ej, by nabywali w∏aÊci-wego zmys∏u KoÊcio∏a. Ârodkami do osiàgni´cia tego celu by∏y sakramenty Eucharystii,a zw∏aszcza pojednania i pokuty, regularna katecheza, dni skupienia zwanie „çwiczeniami do-brej Êmierci”, konferencje, rekolekcje i tzw. „s∏ówka wieczorne”, czyli krótkie pouczenieprze∏o˝onego domu, wyg∏aszane przed spoczynkiem. Por. T a m ˝ e, s. 125-127.

37 T a m ˝ e, s. 147-148.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

sko, wierzà w m∏odzie˝ i w tkwiàce w niej mo˝liwoÊci. To dlatego w systemieprewencyjnym zadanie wychowawcy jest bardzo proste: przypominaç wycho-wankowi, ˝e ma wszystkie Êrodki niezb´dne do tego by staç si´ prawdziwymcz∏owiekiem. W centrum relacji wychowawca-wychowanek nie stoi wychowa-nie, ale wychowanek. Zadaniem wychowawcy nie jest wychowywaç, ale pomócm∏odemu cz∏owiekowi staç si´ tym kim naprawd´ jest. Celem procesu wycho-wawczego nie jest m∏ody cz∏owiek, jako wychowanek, ale dobry chrzeÊcijanini uczciwy obywatel. To dwie ró˝ne rzeczywistoÊci. Tak wić wychowawca nie jestsprzedawcà produktów i Êrodków wychowawczych, a jest raczej sprzedawcàmo˝liwoÊci wzrostu i dojrzewania m∏odego cz∏owieka. Jego si∏a tkwi w niew tym, ˝e potrafi zabezpieczyç stabilnoÊç systemu wychowawczego, ale w tym,˝e jest w stanie doprowadziç do zmiany w wychowanku i potrafi wspieraç gow rozwoju.41 Dotyczy to tak˝e jego dorastania w mi∏oÊci do ojczyzny.

Te tez´ bardzo dobrze ilustruje historia polskiej ga∏´zi dzie∏a Ks. Bosko.Mimo, ˝e Zgromadzenie Salezjaƒskie powsta∏o we W∏oszech, to przynale˝à-cych do niego Polaków, zawsze cechowa∏a wysoka ÊwiadomoÊç narodowa,a powierzonych im wychowanków potrafili wychowywaç w duchu patriotycz-nym. Mi´dzy innymi na prze∏omie XIX i XX wieku otwarli w pó∏nocnychW∏oszech szko∏y dla m∏odzie˝y m´skiej, która ucieka∏a spod zaborów, abyuczyç si´ w polskim Êrodowisku. Zaproponowane tam wychowanie, na wskroÊpatriotyczne, przynios∏o wspania∏e owoce w postaci ludzi przygotowanych dowzićia w 1918 r. odpowiedzialnoÊci za odrodzonà ojczyzn´42. Podobnie rzeczsi´ mia∏a z powsta∏ym w 1898 r. kompleksem szkó∏ i internatem w OÊwići-miu. Wychowanie patriotyczne by∏o tam tak ewidentne, ˝e Prusacy ze z∏oÊciàatakowali salezjanów, piszàc w gazetach, ˝e stworzyli w OÊwićimiu bastionducha polskiego43. Nie inaczej sta∏o si´ w przypadku szkó∏ salezjaƒskich po-wsta∏ych po 1918 r. w Ró˝anymstoku na terenie Kresów, w Aleksandrowie naKujawach i w Làdzie w Wielkopolsce. Wysz∏y z nich kadry przygotowane dopracy i dobrzy patrioci44. Najpowa˝niejszy sprawdzian patriotyzmu zdali jed-nak m∏odzi wychowankowie Oratorium Salezjaƒskiego z Poznania, którzy zas∏u˝b´ na rzecz Polski w 1942 r. ponieÊli Êmierç hitlerowskim wi´zieniu


41 Por. S. P a l u m b i e r i, Formare cittadini responsabili e solidali. Turyn 2000, s. 106-109;oraz tego samego autora: Don Bosco e l’uomo nell’orrizzonte del personalismo. Turyn 1987,s. 49-60, 107-138.

42 Por. M. T. C h m i e l e w s k i, Kszta∏cenie i wychowanie religijno-patriotyczne m∏odzie˝yÊlàskiej w szko∏ach Zgromadzenia Salezjaƒskiego we W∏oszech w latach 1890-1902I. Studia Âlà-skie. R. 58: 1999, s. 243-265.

43 Por. S. Z i m n i a k, Salesiani nella Mitteleuropa. Preistoria e storia della provincia Austro--Ungarica della Societ∫ di S. Francesco di Sales (1868 ca. – 1919). Rzym 1997, s. 110-114.

44 S. W i l k, Sto lat apostolstwa salezjaƒskiego w Polsce (1898-1998). Warszawa-Lublin 1998,s. 14-16.

45 J. K r a w i e c, Âwiadkowie Chrystusa. Kraków 2000, s. 314.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

w Dreênie45. Z tej te˝ racji mogà dzisiaj dla wielu m∏odych staç si´ przyk∏ademukochania Boga i ojczyzny.

LE ISPIRAZIONI SALESIANE PER L’EDUCAZIONE CIVILE E PATRIOTICA DEI GIOVANI

Riassunto

Nell’Ottocento Don Bosco voleva educare dei buoni cristiani e onesti cittadini. Pren-dendo spunto dall’ideale educativo donboschiano l’autore di questo contributo cerca dirispondere se il sistema preventivo di don Bosco puó costituire ancora oggi un’ispirazio-ne per l’educazione civile e patriottica dei giovani polacchi. All’inizio mette in evidenzail problema della crisi del patriottismo tra i giovani in Polonia. Dopo dimostra le causedi questa crisi. In seguito spiega il significato dell’ideale educativo di don Bosco, inclusonel detto buon cristiano e onesto cittadino. Alla fine dimostra come la proposta educati-va di don Bosco ¯ in grado di aiutare gli educatori che vogliono oggi con successo af-frontare il problema dell’educazione civile e patriottica dei giovani polacchi.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




BIBLIOGRAFIA MA¸˚E¡STWA I RODZINY1945-1989

Bp prof. dr hab. Edward Ozorowski




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. S¸AWOMIR H. ZAR¢BA SAC

RELIGIJNOÂå POLAKÓW W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

Fakt przystàpienia Polski do struktur unijnych sprawia, ˝e coraz cz´Êciej sta-wiane sà pytania o przysz∏oÊç KoÊcio∏a w naszym kraju oraz o religijnoÊç Pola-ków w zjednoczonej Europie. Pytania takie wydajà si´ o tyle zasadne, i˝ jakwiemy postawy religijne mieszkaƒców paƒstw unijnych, które wesz∏y w struktu-ry zjednoczonej Europy, uleg∏y zdecydowanym przeobra˝eniom i to raczej ne-gatywnym, czego przyk∏adem mo˝e byç Irlandia1. Niemniej 1 maja 2004 rokuPolska po wieloletnim i skomplikowanym procesie dostosowawczym, zosta∏aw∏àczona w struktury unijne. Wydarzenie to, jak wiemy, mia∏o charakter nietylko polityczno-spo∏eczny ale i religijny bo zwiàzany z apelem hierarchów pol-skiego KoÊcio∏a do wiernych. A zatem, z jakà kondycjà religijnà wkraczajà Po-lacy do zjednoczonej Europy? Aby odpowiedzieç na tak sformu∏owane pyta-nie, wczeÊniej bo ju˝ w roku 2002, na zlecenie Konferencji Episkopatu Polski,OÊrodek Sonda˝y Spo∏ecznych OPINIA przy Instytucie Statystyki KoÊcio∏aKatolickiego podjà∏ trud socjologicznych badaƒ pt. „KoÊció∏ w ÊwiadomoÊciPolaków”. Badaniem obj´to doros∏à populacj´ osób Êwieckich2.

G∏ównym celem niniejszego opracowania jest syntetyczne ukazanie aktual-nych postaw religijnych polskich katolików Êwieckich w Êwietle przeprowa-dzonego badania. Ju˝ w trakcie konceptualizacji procesu badawczego zdawa-no sobie spraw´, ˝e w tym obszarze mogà dokonywaç si´ pewne przeobra˝e-nia, które wskazywa∏yby na dynamik´ oraz z∏o˝onoÊç tego zjawiska. Czy rze-czywiÊcie jednak tak si´ dzieje? A˝eby odpowiedzieç na to pytanie w trakcienaszej analizy b´dziemy odwo∏ywaç si´ do wyników badaƒ ogólnopolskichz roku 1991 i powtórzonych w 1998, przeprowadzonych przez wspomnianyOÊrodek badawczy. Za konstrukcj´ metodologicznà niniejszego opracowaniapos∏u˝y nam zestaw parametrów religijnoÊci zaproponowany przez znanegopolskiego socjologa religii W. Piwowarskiego. Dzi´ki takiemu zabiegowi spró-


1 Zob. D. S u l l i v a n, Sekularyzacja w Irlandii szansà dla KoÊcio∏a. WiadomoÊci Kai R.2001, nr 48, s. 18-20.

2 Badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie badawczej liczàcej 1499 doros∏ychPolaków, w której Êwieccy katolicy stanowili 96% ogó∏u badanych.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

bujemy ukazaç postawy religijne Polaków i udowodniç, ˝e religijnoÊç jest zja-wiskiem na tyle z∏o˝onym, i˝ nie da si´ jej opisaç przy pomocy pojedynczychi prostych pytaƒ.

* * *

Badania socjologiczne nad religijnoÊcià ukazujà rozleg∏e pole badawczei szeroki zakres zainteresowaƒ badaczy z tego kr´gu. Tym samym wieloletnidorobek badaƒ jest niezwykle bogaty, i wcià˝ si´ powi´ksza, a w zwiàzku z tymdostarcza wypracowanego oraz precyzyjnego aparatu metodologicznego, przypomocy którego mo˝emy badaç religijnoÊç wszystkich niemal zbiorowoÊci.OczywiÊcie, mamy ÊwiadomoÊç, i˝ jest on wcià˝ nie doskona∏y, zw∏aszcza ˝erzeczywistoÊç spo∏eczna ulega dynamicznym przeobra˝eniom i stàd wymagadalszych uÊciÊleƒ i zabiegów badawczych. Zw∏aszcza coraz cz´Êciej wysuwanesà postulaty prowadzenia badaƒ jakoÊciowych i odchodzenia od badaƒ typuiloÊciowego. Postulaty o tyle s∏uszne co i nieco trudniejsze do spe∏nienia. Nie-mniej istniejàce opracowania naukowe dostarczajà, sprawdzonych ju˝ w prak-tyce, propozycji operacjonalizacji poj´cia „religijnoÊç”. Wystarczy, ˝e przywo-∏amy w tym miejscu tylko niektórych przedstawicieli socjologii religii, podej-mujàcych trud tego˝ zabiegu. Rodney Stark i Charles Y. Glock proponowalibadaç religijnoÊç wykorzystujàc takie parametry, jak: wymiar ideologiczny,praktyki religijne, doÊwiadczenie religijne, wymiar intelektualny, wymiar kon-sekwencji zaanga˝owania religijnego3. Z kolei L. Dingemans proponowa∏uwzgl´dniaç parametr „globalnych wyznaƒ wiary” jako pytania wst´pnegoi w pewnym sensie filtrujàcego4. Inny socjolog, a mianowicie Y. Fukuyama wy-odr´bni∏ cztery wymiary religijnoÊci: poznawczy, kultowy, wierzeniowy i dewo-cyjny5. Wg J. Mariaƒskiego na religijnoÊç jednostki sk∏adajà si´: ca∏oÊciowystosunek do wiary, aspekt intelektualno-poznawczy, aspekt ideologiczno-wie-rzeniowy, aspekt konsekwencji ˝yciowych, aspekt rytualno-kultowy i aspekt in-stytucjonalno-wspólnotowy6.

Na gruncie polskiej socjologii religii, jak ju˝ wspomniano, na dobre utrwali-∏a si´ propozycja W. Piwowarskiego, który operacjonalizujàc poj´cie religijno-Êci proponuje w tym celu wykorzystywaç siedem dymensji, a w ich obr´bie wie-le wskaêników, które wykorzystywane ∏àcznie pozwalajà precyzyjnie okreÊliç

KS. S¸AWOMIR H. ZAR¢BA SAC [2]200

3 Por. R. S t a r k, Ch. Y. G l o c k, Wymiary zaanga˝owania religijnego. W: Socjologia religii –Antologia tekstów. Red. W. P i w o w a r s k i, s. 182-187.

4 L. D i n g e m a n s, J. Re m y, Kryteria ˝ywotnoÊci katolicyzmu. T∏um: z franc. H. Z a -w a d z k a. W: Ludzie-wiara-koÊció∏. Warszawa 1966, s. 117.

5 Zob. I. S z l a c h c i c o w a, ReligijnoÊç czy wiara religijna. W: Religia-Przekonania-To˝sa-moÊç. Red. I. S z l a c h c i c o w a. Wroc∏aw 1998, s. 16.

6 Por. J. M a r i a ƒ s k i, ReligijnoÊç w procesie przemian. Warszawa 1991, s. 19-25.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

i opisaç interesujàce nas zjawisko. Sà to: globalny stosunek do wiary, wiedzareligijna, ideologia religijna, doÊwiadczenie religijne, praktyki religijne, wspól-nota religijna, moralnoÊç religijna7. Warto wspomnieç, i˝ najcz´Êciej wszystkieone sà uwzgl´dniane w podejmowanych badaniach empirycznych realizowa-nych przez oÊrodek badawczy, mieszczàcy si´ przy ISKK.

Sobór Watykaƒski II zabierajàc g∏os w sprawie katolików Êwieckich stwier-dzi∏, ˝e sà oni wszyscy wiernymi nie b´dàcymi cz∏onkami stanu duchownegolub zakonnego, prawnie ustanowionego w KoÊciele, ale którzy uczestniczàw kap∏aƒskiej, prorockiej i królewskiej misji Chrystusa, wykonujàc w∏aÊciwesobie zadania w celu uÊwi´cania Êwiata8. A zatem, sà to ci wszyscy Êwieccy któ-rzy wskazujà na swój zwiàzek z KoÊcio∏em rzymskokatolickim realizujàcy swo-je powo∏anie w rozmaitych obszarach ˝ycia KoÊcio∏a. Sà to osoby ochrzczonei praktykujàce i one te˝ sk∏adajà si´ na zbiorowoÊç b´dàcà przedmiotem na-szej analizy.

Z przeprowadzonego badania wynika, ˝e ta kategoria badanych deklaru-je powszechne przywiàzanie do wiary religijnej. I tak, g∏´boko wierzàcy sta-nowià blisko 20% a wierzàcy a˝ 72% badanej populacji. Pozostali to niezde-cydowani, oboj´tni i niewierzàcy, których wskaêniki procentowe kszta∏tujàsi´ odpowiednio na poziomie: 4,3%; 2,5%; 1%. A zatem obecnie 92% doro-s∏ych Polaków (∏àczny wskaênik g∏´boko wierzàcych i wierzàcych) deklarujeprzywiàzanie do wiary religijnej okreÊlajàc si´ jako osoby wierzàce bàdê g∏´-boko wierzàce. JeÊli potraktujemy niezdecydowanych jako osoby przywiàza-ne do wiary religijnej oka˝e si´, ˝e 96,3% Polaków deklaruje pozytywny sto-sunek do wiary religijnej, Pami´taç jednak nale˝y, ˝e w spo∏eczeƒstwie pol-skim parametr globalnych wyznaƒ wiary, a o taki tu chodzi, zawiera nie tyl-ko identyfikacj´ wyznaniowà, ale i okreÊlenie ogólnego stosunku do religiii jej spo∏ecznych êróde∏. Jest to równie˝, jak to zaznaczono, parametr bar-dzo ogólny.

Porównujàc otrzymany materia∏ empiryczny z wynikami badaƒ z roku1991 i 1998 widzimy, ˝e w stosunku do lat ubieg∏ych wskaêniki autodeklaracjiwiary niewiele si´ zmieni∏y (∏àczny wskaênik g∏´boko wierzàcych i wierzàcych)bo wynosi∏y wówczas odpowiednio: 90% i 86%. Wi´cej, obecnie wzros∏a liczbaosób deklarujàcych g∏´bsze przywiàzanie do wiary religijnej. Widzimy zatem,˝e w Polsce, gdzie trudno nie zauwa˝yç tempa przeobra˝eƒ w kierunku spo∏e-czeƒstwa nowoczesnego, ze wszystkimi zwiàzanymi z tym procesem konse-kwencjami, równie˝ i religijno-moralnymi, nadal jeszcze utrzymuje si´ w wielu

RELIGIJNOÂå POLAKÓW W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ 201[3]

7 W. P i w o w a r s k i, Socjologia religii. Lublin 1996, s. 65. W dalszej cz´Êci opracowania zo-stanie omówionych szeÊç parametrów z wyjàtkiem doÊwiadczenia religijnego, która to dy-mensja nie zosta∏a uwzgl´dniona w omawianym badaniu.

8 Konstytucja dogmatyczna o KoÊciele. W: Sobór Watykaƒski II. Konstytucje, Dekrety, Dekla-racje. Pallottinum-Poznaƒ 2002, s. 135.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Êrodowiskach lokalnych tradycyjny typ religijnoÊci charakteryzujàcy si´ du˝ymprzywiàzaniem do wiary religijnej. Utrzymujàcy si´ wysoki wskaênik deklaracjiwiary pozwala sformu∏owaç tez´: Zdecydowana wi´kszoÊç Polaków identyfiku-je si´ z wiarà religijnà co wskazuje na utrzymujàce si´ zapotrzebowanie na sa-crum w ˝yciu codziennym. Wiara religijna jest tu odbierana jako po˝àdanawartoÊç, nadajàca sens ludzkiemu ˝yciu zw∏aszcza w sytuacji zagro˝enia i nie-pewnoÊci. Trzeba jednak w tym miejscu zaznaczyç, i˝ jej poziom jest ró˝nico-wany ze wzgl´du na cechy demograficzno-spo∏eczne. Wi´kszà akceptacj´ wiaryreligijnej postrzega si´ wÊród kobiet, mieszkaƒców wsi, osób z niskim wykszta∏-ceniem i wÊród osób starszych.

Drugim istotnym parametrem religijnoÊci jest wiedza religijna postrzeganajako integralny element religijnoÊci, gdy˝ stanowi wst´pny warunek identyfika-cji z KoÊcio∏em i g∏oszonym przezeƒ systemem prawd9. Socjologowie religii,zgodnie twierdzà, ˝e wprawdzie w sk∏ad ka˝dego aktu religijnego wchodzà ele-menty intelektualno-poznawcze, to nie muszà one automatycznie wp∏ywaç nastruktur´ prze˝ycia i dzia∏ania religijnego. Niski poziom wiedzy na tematy reli-gijne nie wyklucza jednak g∏´bokiej w prze˝ycia wiary religijnej10. Podobne masi´ rzecz z polskà religijnoÊcià. Mimo ˝e nie zawsze respondenci potrafili wy-kazaç si´ elementarnà wiedzà religijnà oraz znajomoÊcià struktur personal-nych KoÊcio∏a to nie przeszkadza∏o im deklarowaç g∏´bokiego przywiàzania doreligii i KoÊcio∏a. Postawy takie nale˝à jednak do rzadkoÊci. Ponadto trzeba te˝pami´taç, ˝e wiedza religijna posiada swoje uwarunkowania, do których nale-˝à: permanentna socjalizacja religijna, praktyki religijne, katechizacja, czytaniePisma Êwi´tego, czytelnictwo ksià˝ek i prasy religijnej.

W badaniach nad religijnoÊcià stawiane sà najcz´Êciej pytania sprawdzajà-ce znajomoÊç podstawowych prawd wiary, rozumienie ich treÊci i zakres ichakceptacji. I tym razem, podobnie jak w badaniach polskich diecezji, jednoz pytaƒ dotyczy∏o znajomoÊci osób Trójcy Âwi´tej. Okaza∏o si´, ˝e 83% bada-nych wymieni∏o wszystkie trzy Osoby Trójcy Âwi´tej. Podobnie by∏o ze znajo-moÊcià sakramentów, których znajomoÊç by∏a równie˝ na doÊç wysokim po-ziomie. Gdy chodzi o czytelnictwo ksià˝ek i prasy religijnej, jako warunku po-g∏´biania w∏asnej wiedzy religijnej, uzyskano ju˝ ni˝sze wyniki. Tylko 38% ba-danych przyzna∏o si´ do czytelnictwa ksià˝ek o treÊci religijnej. By∏y to cz´-Êciej kobiety, osoby w wieku emerytalnym, respondenci z wykszta∏ceniemwy˝szym i ci, którzy deklarujà g∏´bokà wiar´ religijnà. Po pras´ religijnà si´garównie˝ 38% katolików Êwieckich o tych samych cechach demograficzno-spo-∏ecznych. Widzimy zatem, ˝e wysokiemu wskaênikowi deklaracji wiary towa-


9 J. M a r i a ƒ s k i, Wiedza i wierzenia religijne Polaków. W: KoÊció∏ katolicki na poczàtkutrzeciego tysiàclecia w opinii Polaków. Red. W. Z d a n i e w i c z i S. H. Z a r ´ b a. Warszawa2004, s. 35-36.

10 Ten˝e, ReligijnoÊç..., s. 73-74.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

rzyszy równie wysoki wskaênik wiedzy religijnej. Mo˝na domniemywaç, i˝ tyl-ko u niektórych jej istotnym êród∏em b´dà ksià˝ki, gazety i czasopisma o cha-rakterze religijnym.

R. Stark i Ch. Y. Glock podajà, ˝e „wymiar ideologiczny wià˝e si´ ÊciÊlez oczekiwaniem, i˝ osoba religijna b´dzie posiada∏a okreÊlony Êwiatopoglàdteologiczny i uznawa∏a prawdziwoÊç dogmatów swojej religii. Ka˝da religiautrzymuje bowiem pewien zespó∏ wierzeƒ, które jej wyznawcy powinni przy-jàç za w∏asne. Jednak treÊç i zakres wierzeƒ sà ró˝ne nie tylko w odmiennychreligiach, lecz tak˝e w obr´bie tej samej tradycji religijnej”11. Indeks pytaƒ,z zakresu parametru ideologicznego mo˝e byç bardzo obszerny. Tym razemdotyczy∏ tylko wybranych zagadnieƒ, a wi´c takich, jak obecnoÊç JezusaChrystusa w KoÊciele, wiary w KoÊció∏, wiary w nagrod´ lub kar´ po Êmierci,okreÊleƒ Boga i okreÊleƒ Jezusa Chrystusa, znaczenia sakramentów Êwi´-tych, prawdziwoÊci Biblii.

Niemal powszechnie, bo a˝ 87% ogó∏u badanych, uznawano ˝e Jezus Chry-stus jest obecny w swoim KoÊciele. Tylko 6% respondentów by∏o przeciwnegozdania i blisko tyle samo, bo 7% mia∏o trudnoÊci z udzieleniem odpowiedzi.Ze wzgl´du na zmienne demograficzno-spo∏eczne cz´Êciej takie przekonaniewyra˝a∏y kobiety (88%) ni˝ m´˝czyêni (85%), respondenci z podstawowym wy-kszta∏ceniem (88%) ni˝ legitymujàcy si´ dyplomem uczelni wy˝szej (81%), rol-nicy (97%) ni˝ inteligencja (84%) oraz mieszkaƒcy wsi (93%) ni˝ du˝ych miast(81%). ÂwiadomoÊç obecnoÊci Jezusa Chrystusa w KoÊciele wskazywa∏aby napostrzeganie KoÊcio∏a nie tylko w wymiarze instytucjonalnym ale, co jest bar-dzo wa˝ne, w wymiarze nadprzyrodzonym.

„Od poczàtku KoÊció∏ apostolski wyra˝a∏ i przekazywa∏ swojà wiar´ w krót-kich i normatywnych dla wszystkich formu∏ach. Takie syntezy wiary nazywamywyznaniem wiary lub symbolem wiary”12. Artyku∏ wiary o KoÊciele ca∏kowiciezale˝y od artyku∏ów dotyczàcych Boga Ojca, Jezusa Chrystusa i Ducha Âwi´te-go13. Akceptacja Credo – podaje J. Mariaƒski – jest tak wa˝na dla religii, ˝e tyl-ko ta jednostka, która zaakceptowa∏a wszystkie jego elementy, mo˝e byç uzna-na w pe∏ni za osob´ wierzàcà14. A zatem, czy respondenci wierzyli w KoÊció∏w wymiarze widzialnym i nadprzyrodzonym a nast´pnie tak, jak okreÊlony jestw wyznaniu Nicejsko-Konstantynopolitaƒskim odmawianym podczas ka˝dejuroczystej mszy Êwi´tej. Wi´kszoÊç badanych wypowiedzia∏a si´ i˝ wierzy, ˝eKoÊció∏ zosta∏ ustanowiony przez Jezusa Chrystusa (79%), zosta∏ za∏o˝onyw Dzieƒ Zes∏ania Ducha Âwi´tego (72%), ˝e jest Cia∏em, którego G∏owà jestChrystus (77%), ˝e wszyscy wierzàcy tworzà jeden KoÊció∏ (77%), jest zgroma-


11 R. S t a r k, Ch. Y. G l o c k, Wymiary zaanga˝owania..., s. 184.12 Katechizm KoÊcio∏a Katolickiego, Poznaƒ 1994, s. 55.13 Por., tam˝e, s. 187.14 J. M a r i a ƒ s k i, Wiedza i wierzenia..., s. 33.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

dzeniem widzialnym, wspólnotà duchowà i Mistycznym Cia∏em Chrystusa(77%), jest wspólnotà wiernych, którzy pielgrzymujà na ziemi oraz zmar∏ych,a wić tych którzy si´ jeszcze oczyszczajà i tych którzy sà w niebie (74%). Rów-nie˝ w to, ˝e istnieje wstawiennictwo Êwi´tych (73%).

„Wiara, ˝e KoÊció∏ jest Êwi´ty i powszechny oraz ˝e jest jeden i apostolskijest nieod∏àczna od wiary w Boga Ojca, Syna i Ducha Âwi´tego”15 podaje Kate-chizm KoÊcio∏a Katolickiego. Deklaracja wiary w taki oto KoÊció∏ przedstawia-∏a si´ nast´pujàco: jest jeden (80%), Êwi´ty (82%), powszechny (83%) i apo-stolski (82%). I tym razem ok. 7% badanych wyra˝a∏o pewne wàtpliwoÊci wo-bec wymienionych atrybutów KoÊcio∏a. Tylko niewielki odsetek badanych de-klarowa∏ brak wiary w taki KoÊció∏ bàdê uchyla∏ si´ od odpowiedzi.

Kolejne pytanie, z zakresu ideologii religijnej, dotyczy∏o wiary w to, ˝e poÊmierci oczekuje cz∏owieka wieczna nagroda lub kara. Okazuje si´, ˝e wierzà-cych w ten dogmat eschatologiczny by∏o 71% ogó∏u badanych. Co dziesiàtaosoba (9%) nie wierzy∏a w odpowiedzialnoÊç za czyny pope∏nione w czasie ˝y-cia ziemskiego zaÊ co piàta (19%) nie potrafi∏a udzieliç zdecydowanej odpo-wiedzi. W porównaniu z latami ubieg∏ymi wiar´ w ten dogmat deklarowa∏o63% w roku 1991 i 73% w roku 1998. Mo˝na wić powiedzieç, i˝ po pewnymwzroÊcie liczby osób wierzàcych w t´ prawd´ wiary, w stosunku do roku 1991,mamy do czynienia ze stabilizacjà poglàdów w tym zakresie. Niepokój mo˝ebudziç fakt, i˝ powszechnemu przywiàzaniu do wiary towarzyszy równoczeÊniesceptycyzm wobec niektórych jej dogmatów, które „sà Êwiat∏em na drodze na-szej wiary, oÊwiecajà jà i nadajà jej pewnoÊç”16.

W trakcie badania próbowano tak˝e rozpoznaç kim dla wi´kszoÊci wierzà-cych jest Bóg i kim jest Jezus Chrystus. A oto najcz´Êciej podawane odpowie-dzi: Bóg jest Stwórcà (27%), Ojcem wszystkich ludzi (23%), Najwy˝szà Istotà(12%), Wszystkim (8%) Mi∏oÊcià (2%). Jezusa Chrystusa zaÊ okreÊlano naj-cz´Êciej Synem Bo˝ym (32%), Zbawicielem (16%), Bogiem (12%), Êwi´tài najwa˝niejszà Istotà (5%), Odkupicielem (4%).

W zakres parametru ideologicznego wchodzà równie˝ poglàdy na tematznaczenia sakramentów Êwi´tych. Wi´kszoÊç badanych zgadza∏o si´, i˝ sà onebardzo wa˝ne dla osób wierzàcych. Indagowani o ocen´ poszczególnych sakra-mentów korzystali z pićiostopniowej skali, a wić od „bardzo du˝e” do „niema znaczenia”. Okazuje si´, ˝e najwi´ksze znaczenie dla badanych (∏àcznaocena „bardzo du˝e” i „du˝e”) mia∏y Chrzest (92%) i Eucharystia (90%) alemniejsze ju˝ znaczenie Namaszczenie chorych (83%) oraz Kap∏aƒstwo (79%).Pozosta∏e sakramenty, a wić Bierzmowanie, Spowiedê i Ma∏˝eƒstwo otrzyma-∏y Êrednie oceny z zaproponowanej skali. Najwyraêniej, w ÊwiadomoÊci katoli-


15 Katechizm..., s. 187.16 Tam˝e, s. 35.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ków Êwieckich utrzymuje si´ przekonanie, ˝e Chrzest i Eucharystia sà sakra-mentami ocenianymi jako Êrodek konieczny do zbawienia.

Specyfika maryjnoÊci polskich katolików nie doczeka∏a si´ jak dotychczaspog∏´bionego zbadania tego zjawiska, mimo ˝e kult NajÊwi´tszej Maryi Pannyjest silnie rozwini´ty i bogaty w polskiej tradycji religijnej. Potwierdza to rok li-turgiczny, podczas którego katolicy majà okazj´ prze˝ywaç wiele uroczystoÊci,Êwiàt i wspomnieƒ ku czci Matki Bo˝ej. Ruch pielgrzymkowy do znanych sank-tuariów maryjnych takich, jak Cz´stochowa, Licheƒ czy Niepokalanów orazmaryjne nabo˝eƒstwa okresowe dostarczajà dodatkowych okazji do pog∏´bie-nia religijnoÊci o cechach maryjnych. Stàd te˝ w przeprowadzonym badaniuspytano respondentów i o t´ sfer´ polskiej religijnoÊci.

Na pytanie, dlaczego czcimy najÊwi´tszà Maryj´ Pann´, respondenci formu-∏owali ró˝ne odpowiedzi. G∏ównie (54%) twierdzono, ˝e czeÊç jakà jest otacza-na Maryja wynika z bo˝ego macierzyƒstwa, ˝e jest matkà Jezusa. Takie przeko-nanie wyra˝ali cz´Êciej respondenci p∏ci ˝eƒskiej (56%) ni˝ m´skiej (52%),osoby z wy˝szym wykszta∏ceniem (56%) ni˝ podstawowym (49%), inteligencja(56%) ni˝ rolnicy (47%). WÊród pozosta∏ych odpowiedzi na uwag´ zas∏ugujàtakie, jak: „jest Matkà Boga” (14%), „jest Matkà wszystkich ludzi” (7%), „jestnieskalana, czysta, bez grzechu” (6%), „wstawia si´ za nami u swego Syna”(4%), „jest Królowà Polski” (3%).

W ramach parametru ideologicznego, jak wspomniano, stawiane jest pyta-nie o Bibli´. Wed∏ug nauki KoÊcio∏a jest ona wraz z tradycjà êród∏em wiarychrzeÊcijaƒskiej. Zawiera treÊci zapisane przez ludzi pozostajàcych pod szcze-gólnym dzia∏aniem Boga17. Na pytanie o ocen´ Pisma Êwi´tego a˝ 74%, czylitrzy czwarte badanych, uznaje Bibli´ za ksi´g´, która zawiera s∏owo Bo˝e dlacz∏owieka. Pozostali okreÊlali jà jako ksi´g´ opisujàcà wydarzenia z historii(10%) a nast´pnie za ksi´g´ màdroÊci (9%).

Kolejnym, wa˝nym z metodologicznego punktu widzenia, parametrem reli-gijnoÊci sà praktyki religijne (obowiàzkowe i pobo˝noÊciowe). Dlaczego?Otó˝, dlatego ˝e sà one najbardziej zewn´trznym i widocznym przejawem reli-gijnoÊci choç, jak wiadomo nie wyczerpujà wszystkich zewn´trznych objawówreligii ani tym bardziej jej istoty. Niemniej, ich brak – co warto zaznaczyç –Êwiadczy o zanikaniu ˝ywotnoÊci religijnej. Stàd te˝ pomiar intensywnoÊci za-anga˝owaƒ kultowych wcià˝ nale˝y do najpopularniejszych i powszechnieuznanych metod oceny poziomu religijnoÊci jednostek i grup spo∏ecznych18.

Okazuje si´, ˝e w roku 2002 a˝ 83% ogó∏u badanych okreÊla∏o si´ jakopraktykujàcy, w tym ponad po∏owa to systematycznie (58%), co czwarty niesys-tematycznie (25%), a tylko blisko co dziesiàty praktykujàcy rzadko (11%).


17 M. Pe t e r, Biblia. W: Katolicyzm A-Z. Red. Z. Pa w l a k. ¸ódê 1989, s. 24.18 J. M a r i a ƒ s k i, ReligijnoÊç..., s. 55-56.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Równie˝ tylko 6% badanych okreÊli∏o si´ jako osoby nie anga˝ujàce si´ w jakà-kolwiek praktyk´ religijnà. Ju˝ na podstawie tych ogólnych wyników mo˝emypowiedzieç, ˝e zdecydowana wi´kszoÊç Polaków to osoby wype∏niajàce religij-ne praktyki obowiàzkowe i pobo˝noÊciowe. Dla porównania, praktykujàcychsystematycznie i niesystematycznie w roku 1991 by∏o 87% zaÊ w 1998 roku81% ogó∏u badanych. Widzimy zatem, ˝e wskaênik deklarujàcych udzia∏w czynnoÊciach religijnych w ostatnich latach nie uleg∏ wyraênej zmianie.(¸àczny wskaênik wszystkich praktykujàcych wraz z praktykujàcymi rzadkowynosi 94% ogó∏u badanych).

Szczegó∏owe pytania nt. wybranych praktyk religijnych dostarczajà dalszychinteresujàcych spostrze˝eƒ. I tak, dwie trzecie Polaków (65%) deklaruje regu-larne i prawie regularne uczestnictwo w niedzielnej mszy Êw. Sà to cz´Êciej ko-biety, mieszkaƒcy wsi, emeryci oraz osoby silnie identyfikujàce si´ z wiarà reli-gijnà. WÊród wypowiedzi nt. mszy Êw. dominuje opinia, ˝e jest ona „spotka-niem z Bogiem” wskazujàc równoczeÊnie na jej aspekt sakralny i prze˝yciowy.Przynajmniej raz w roku spowiada si´ 82% Polaków i sà to równie˝ najcz´Êciejkobiety, osoby w wieku emerytalnym, respondenci z niskim wykszta∏ceniemoraz mieszkaƒcy wsi. W odbiorze spo∏ecznym spowiedê jest odbierana jakorozgrzeszenie i oczyszczenie duszy. Niemal tyle˝ samo, co korzystajàcych z sa-kramentu pokuty, jest przyst´pujàcych do komunii Êw., a wi´c sà to ci, którzyprzyjmujà jà przynajmniej raz w roku (84%). Tu równie˝ spotykaç mo˝na oso-by o podobnych cechach demograficzno-spo∏ecznych co przyst´pujàctch dospowiedzi. Komunia Êw., uwa˝ana jest najcz´Êciej za „wa˝ne prze˝ycie dla ka-tolika” i rozumiana jako „przyj´cie Boga do swojego serca”.

Wa˝nà rol´ w ˝yciu Polaków odgrywajà praktyki pobo˝noÊciowe takie, jakmodlitwa indywidualna a w jej ramach modlitwa ró˝aƒcowa. Blisko 83% spo-Êród badanych przyznaje si´ do codziennej lub prawie codziennej modlitwy in-dywidualnej. I tu równie˝ cz´Êciej modlà si´ kobiety, respondenci w wiekuemerytalnym, osoby posiadajàce niskie wykszta∏cenie, mieszkaƒców wsi orazosoby deklarujàce przywiàzanie do wiary religijnej. Najcz´Êciej modlitwa indy-widualna uto˝samiana jest z pacierzem. Niemniej wyst´puje ona równie˝w formie dialogu z Bogiem, ale w takiej postaci raczej jest praktykowana przezosoby ze Êrednim wykszta∏ceniem i legitymujàce si´ dyplomem uczelni wy˝szej.Natomiast do cz´stego odmawiania modlitwy ró˝aƒcowej – mogàcej byç jednàz form modlitwy prywatnej – przyznaje si´ ju˝ niewielki odsetek badanych. Bli-sko co trzeci badany (27%) odmawia jà kilka razy w ciàgu roku. W miar´ prze-chodzenia od osób z wykszta∏ceniem wy˝szym w kierunku osób z wykszta∏ce-niem podstawowym wzrasta cz´stotliwoÊç odmawiania ró˝aƒca.

Przejawem religijnoÊci i akceptacji nauki KoÊcio∏a jest stosunek do postóworaz zamawianie intencji mszalnych. Z badania wynika, ˝e powszechnej dekla-racji wiary oraz du˝emu zaanga˝owaniu kultowemu towarzyszy akceptacja dlawstrzemi´êliwoÊci od spo˝ywania pokarmów mi´snych w piàtki i przestrzega-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nie postów nakazanych. Post Êcis∏y w Popielec i Wielki Piàtek przestrzeganyjest przez 93% Polaków. Gdy chodzi o zamawianie intencji mszalnych, na któ-ry to aspekt warto zwróciç uwag´, to nadal blisko co drugi Polak (42%) przy-znaje si´ do sk∏adania ofiary za odprawienie Mszy Êw. WÊród tych osób cz´-Êciej spotkaç mo˝na kobiety, mieszkaƒców wsi, osoby starsze, osoby przywiàza-ne do wiary i praktyk religijnych. Jednak w porównaniu z latami ubieg∏ymi do-strzega si´ tu nieznaczny spadek, wynoszàcy kilka punktów procentowych.(w roku 1991-47% zaÊ w roku 1998-50%).

Kolejnym wymiarem religijnoÊci jest identyfikacja z w∏asnà parafià i kon-takt z pracujàcymi w niej duszpasterzami. Parametr ten, okreÊlany jako wspól-nota religijna, obejmuje kilka wskaêników, min. poczucie przynale˝noÊci doparafii, przynale˝noÊç do wspólnot religijnych, zainteresowanie sprawami pa-rafii, wspó∏praca z duszpasterzami miejsca, odczuwanie potrzeby ksi´dza w ro-dzinie, potrzeb´ kontaktów z ksi´dzem oraz wady i zalety ksi´dza parafialne-go. W naszej analizie odniesiemy si´ tylko do niektórych z wymienionychwskaêników.

Identyfikacje spo∏eczne wyra˝ajà si´ w postaci wi´zi z miejscem zamieszka-nia, miejscem pracy oraz osobami i grupami spo∏ecznymi np. sàsiadami. Po-czucie takie bywa nieraz niezwykle silne i zabarwione emocjonalnie. Nierzad-ko przynale˝noÊç lokalna nak∏ada si´ na przynale˝noÊç parafialnà. Jednakprzynale˝noÊç do okreÊlonej parafii nie musi oznaczaç identyfikacji z nià i par-tycypacji w rozwiàzywaniu jej problemów. Jedno z postawionych pytaƒ w bada-niu dotyczy∏o w∏aÊnie autoidentyfikacji z w∏asnà parafià. Ponad po∏owa bada-nych (55%) stwierdzi∏a, ˝e czuje si´ z nià zwiàzana, jedna trzecia (29%), ˝e tyl-ko w pewnym stopniu zaÊ pozostali (15%), ˝e nie czujà takiego zwiàzku. Zewzgl´du na cechy demograficzno-spo∏eczne zdecydowanà identyfikacj´ z w∏a-snà parafià deklarujà cz´Êciej osoby w wieku emerytalnym (77%) ni˝ np.w wieku 18-24 lata (30%), respondenci z podstawowym wykszta∏ceniem (60%)ni˝ wy˝szym (51%), mieszkaƒcy wsi (67%) ni˝ du˝ych miast (48%), rolnicy(79%) ni˝ robotnicy (59%) i inteligencja (46%), g∏´boko wierzàcy (81%) ni˝oboj´tni religijnie (16%).

Zwiàzek z w∏asnà parafià przejawia si´ w ró˝nych postaciach. Na przyk∏adw realizacji praktyk religijnych w tym, a nie innym KoÊciele, anga˝owaniu si´w miejscowych ruchach religijnych, wspieraniu materialnym miejscowych dzie∏apostolskich. Zrealizowane badanie pokazuje, ˝e dla wi´kszoÊci badanychzwiàzek z w∏asnà parafià polega na realizacji praktyk religijnych (80%), na-st´pnie na sk∏adaniu ofiary na tac´ podczas mszy Êwi´tej (77%) oraz partycy-pacji w kosztach remontu czy budowy KoÊcio∏a (70%). Rzadziej ju˝ taki zwià-zek kojarzony jest z osobistym zaanga˝owaniu w potrzebach KoÊcio∏a (40%)i w dzia∏alnoÊci charytatywnej (35%). Zwiàzek z w∏asnà parafià polega równie˝na przynale˝noÊci do wspólnot religijnych i dobroczynnych, ale w tym zakresieudzia∏ respondentów jest ju˝ bardzo niewielki (8%).


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Innym wymiarem identyfikacji z parafià miejsca jest sk∏adanie ofiary pie-ni´˝nej. Wed∏ug E. Firlit ofiara na tzw. „tac´”, sk∏adana podczas mszy Êw., re-alizowana jest g∏ównie przez takie kategorie osób, jak: sympatycy Ligi PolskichRodzin (95%), rolnicy (92%), praktykujàcy systematycznie (91%), osobyw wieku 65 i wićej lat (89%), wdowy i wdowcy (89%), emeryci (89%), g∏´bo-ko wierzàcy (88%), mieszkaƒcy wsi (86%) i renciÊci (86%)19.

Sobór Watykaƒski II stwierdzi∏, ˝e parafia jest przyk∏adem wspólnotowegoapostolstwa, gromadzàc w jedno wszelkà i ró˝norakà aktywnoÊç ludzkà w ra-mach powszechnoÊci KoÊcio∏a. Âwieccy wspó∏dzia∏ajàc ze swoimi kap∏anamipodejmujà problemy w∏asne i Êwiata oraz sprawy dotyczàce zbawienia. Ponad-to powinni, w miar´ mo˝liwoÊci, braç udzia∏ we wszelkich inicjatywach apostol-skich i misyjnych swojej koÊcielnej rodziny20.

W tym kontekÊcie postawiono pytanie o wp∏yw osób Êwieckich na decyzje doty-czàce parafii, jako wspólnoty wiernych. Z odpowiedzi uzyskanych na tak sformu∏o-wane pytanie wynika, ˝e tylko 8% ogó∏u badanych na tyle anga˝owa∏o si´ w ˝ycieparafii, i˝ mia∏o wp∏yw na jej rozwój. Do cz´Êciowego zaanga˝owania przyznawa∏osi´ nieco wićej respondentów bo 14% zaÊ pozostali, a jest ich a˝ 77% twierdzili, i˝nie majà ˝adnego wp∏ywu na podejmowane decyzje dotyczàce ich parafii. Nasuwasi´ wić taki oto wniosek: Katolicy Êwieccy powszechnie przyznajà si´, ˝e sà wie-rzàcy i praktykujàcy ale stronià od osobistego anga˝owania si´ w sprawy w∏asnejparafii. Nie mo˝na równie˝ wykluczyç zniechćajàcych postaw duchowieƒstwapragnàcego dzia∏aç arbitralnie w kwestiach parafii, którymi zarzàdzajà.

Czy duchowieƒstwo ch´tnie kontaktuje si´ z parafianami? Otó˝ blisko dwietrzecie badanych (61%) udzieli∏o odpowiedzi twierdzàcej zaÊ co dziesiàty(11%) negatywnej. Co czwarty badany (27%) nie potrafi∏ udzieliç jednoznacz-nej odpowiedzi. Cz´stotliwoÊç takich kontaktów interpersonalnych nierzadkozale˝y od wielu czynników np. osobowoÊci duchownych ich cech i postaw orazpostaw osób Êwieckich. Spotkaç si´ mo˝na dziÊ z opinià, ˝e postawa ksi´dzamo˝e zniechćiç do koÊcio∏a, wp∏ynàç na postawy religijne i doprowadziç dounikania osobistych kontaktów. Interakcje zachodzàce pomi´dzy osobami du-chownymi a Êwieckimi wskazuje równie˝ na zaanga˝owanie religijne. Jednakz przeprowadzonego badania wynika, ˝e negatywne postawy duchownych niemajà bezpoÊredniego wp∏ywu na wiar´ Polaków. Blisko 40% respondentów –podaje W. Âwiàtkiewicz – nie ∏àczy swojej wiary z negatywnà postawà duchow-nych a co czwarty badany (26%) stwierdzi∏, ˝e raczej nie ∏àczy∏by ich21.


19 Por. E. F i r l i t, Parafia w spo∏ecznej ÊwiadomoÊci. W: KoÊció∏ katolicki na poczàtku trzeciegotysiàclecia w opinii Polaków. Red. W. Z d a n i e w i c z i S. H. Z a r ´ b a. Warszawa 2004, s. 154-155.

20 S o b ó r Wa t y k a ƒ s k i I I, Dekret o apostolstwie Êwieckich. W: Sobór Watykaƒski II –Konstytucje, Dekrety, Deklaracje. Poznaƒ 2002, s. 386.

21 W. Âwiàtkiewicz, Portret ksi´dza. W: KoÊció∏ katolicki na poczàtku trzeciego tysiàcleciaw opinii Polaków. Red. W. Z d a n i e w i c z i S. H. Z a r ´ b a. Warszawa 2004, s. 117.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Wed∏ug subiektywnej oceny respondentów wizerunek ksi´˝y kreÊlà zarównozalety, jak i wady. WÊród cech pozytywnych i cenionych u duchownych, jakiewymieniano, odnaleêç mo˝na: otwartoÊç i umiej´tnoÊç s∏uchania, zrozumienie(34%), uczciwoÊç, zaufanie, sprawiedliwoÊç (18%), ˝yczliwoÊç, dobroç, przy-jaêƒ (17%), oddanie sprawom parafii i parafianom (13%) oraz religijnoÊç(12%). Natomiast materializm, skàpstwo i wyzysk (17%) oraz pycha, zarozu-mia∏oÊç i egoizm (11%) to wady, które dostrzegane sà przez osoby Êwieckie,cz´sto krytykowane i zniech´cajàce do bli˝szych kontaktów.

Ostatnim parametrem operacjonalizujàcym religijnoÊç polskich katolikówÊwieckich jest parametr postaw moralnych, który jest o tyle wa˝ny, ˝e w nimw sposób szczególnie widoczny odbija si´ ˝ycie codzienne chrzeÊcijanina wrazze wszystkimi konsekwencjami praktycznymi wiary religijnej. Dlatego para-metr ten bywa te˝ cz´sto nazywany konsekwencyjnym bo ukazuje zjawiskospójnoÊci bàdê niespójnoÊci z deklaracjà wiary22. Owa konsekwencja czyli na-st´pstwo wczeÊniejszej deklaracji na przyk∏ad przywiàzania do wiary religijnejma swoje odbicie w relacji do moralnoÊci katolickiej.

Zagadnienie wzajemnej zale˝noÊci religii i moralnoÊci znalaz∏o swoje miej-sce w pytaniach zawartych w kwestionariuszu wywiadu. Na pytanie, jaki poglàdmajà respondenci na relacje religii do moralnoÊci, uzyskano nast´pujàcy roz-k∏ad odpowiedzi: przekonanych, ˝e tylko religia mo˝e uzasadniç s∏uszne naka-zy moralne by∏o 34% ogó∏u badanych; ˝e religia uzasadnia regu∏y moralne, alemo˝na je uzasadniç i bez niej by∏o nieco wi´cej bo 38% badanych; przekona-nych o tym, ˝e do uzasadnienia wystarczy w∏asne sumienie ju˝ tylko 21%.

Drugie pytanie dotyczy∏o odniesienia do zasad moralnych religii katolickiej.Zasadniczo badana populacja podzieli∏a si´ na trzy grupy. W pierwszej grupieco trzecia osoba (30%) wyra˝a∏a przekonanie, ˝e zasady moralne religii kato-lickiej sà wystarczajàcà moralnoÊcià, drugà grup´ badanych, nieco liczniejszà(37%), tworzy∏y osoby uznajàce powy˝sze przekonanie, ale dopuszczajàcemo˝liwoÊç uzupe∏nienia ich innymi zasadami. Wreszcie trzecia grupa (24%)z∏o˝ona by∏a z osób przekonanych, i˝ istniejàce zasady moralne religii katolic-kiej nale˝y poszerzyç, gdy˝ nie wystarczajà wspó∏czesnemu cz∏owiekowi.

Problem postaw wobec zasad moralnych religii katolickiej, pokazuje jak Po-lacy postrzegajà wzajemne relacje religii i moralnoÊci, jak oceniajà np. normyetyczne ˝ycia ma∏˝eƒskiego i rodzinnego oraz jak odnoszà si´ do kwestii legali-zacji zwiàzku ma∏˝eƒskiego. W obszarze analizowanych zagadnieƒ znalaz∏ si´równie˝ problem uwarunkowaƒ decyzji podejmowanych przez katolików.W badaniu respondenci proszeni byli o ocen´ takich zachowaƒ, jak: wolna mi-∏oÊç, seks bez ograniczeƒ; trwa∏e po˝ycie z jednym partnerem w tzw. wolnymzwiàzku; wspó∏˝ycie seksualne przed Êlubem koÊcielnym; zdrada ma∏˝eƒska;


22 Por. J. M a r i a ƒ s k i, ReligijnoÊç..., s. 97 i 98.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

rozwód; stosowanie Êrodków antykoncepcyjnych, aborcja; eutanazja. I tu rów-nie˝ odniesiemy si´ tylko do niektórych.

Okazuje si´, ˝e w stosunku do ostatniego ogólnopolskiego badania postaw re-ligijnych i moralnych z roku 1998 nie wzros∏o przyzwolenie spo∏eczne dla wspó∏-˝ycia seksualnego przed Êlubem koÊcielnym (1998-41%; 2002-41%) oraz rozwo-du (1998-23%; 2002-23%). Jak widzimy od roku 1998 wskaêniki procentowe ak-ceptacji dla tych zachowaƒ utrzymujà si´ na takim samym poziomie, co pozwalanam mówiç o utrwalaniu si´ tendencji do akceptacji spo∏ecznej wobec tych˝e za-chowaƒ. A zatem, norma czystoÊci przedma∏˝eƒskiej i norma nierozerwalnoÊcima∏˝eƒskiej, od kilku ju˝ lat, nie znajdujà powszechnego uznania spo∏ecznego,równie˝ wÊród osób deklarujàcych przywiàzanie do wiary religijnej. Od poczàtkulat dziewi´çdziesiàtych utrzymuje si´ wysoki stopieƒ akceptacji dla stosowaniaÊrodków antykoncepcyjnych. W stosunku do przywo∏ywanych tu badaƒ co drugiPolak opowiada∏ si´ za ich stosowaniem (1991-48%; 1998-46%; 2002-48%)).Pewnym optymizmem mo˝e natomiast napawaç fakt, ˝e nie wzrasta wskaênikosób aprobujàcych przerywanie cià˝y (1991-19%; 1998-9%; 2002-11%).

Analiza parametru postaw moralnych pokazuje, i˝ mamy do czynienia z uni-kaniem w ˝yciu konsekwencji wyp∏ywajàcych z pierwotnych deklaracji. ¸atwiejjest mówiç o przywiàzaniu do wiary religijnej ni˝ stosowaç si´ do jej etycznychwymogów. Mamy wi´c do czynienia z niebezpieczeƒstwem wkradania si´ w ˝y-cie katolików Êwieckich relatywizmu etycznego i ch´ci subiektywnej oceny. Naj-bardziej widoczne jest to w zakresie etyki ˝ycia ma∏˝eƒskiego i rodzinnego.

Widzimy zatem, ˝e wyniki badaƒ empirycznych i ich teoretyczno-praktycznekonsekwencje pokazujà, i˝ religijne procesy dokonujàce si´ we wspó∏czesnymspo∏eczeƒstwie polskim winny byç opisywane w szerszej perspektywie. Religij-noÊci nie da si´ analizowaç przy pomocy jednego parametru, jak to czynià nie-które laickie oÊrodki badawcze. Jest to rzeczywistoÊç zbyt z∏o˝ona by mo˝na jàby∏o traktowaç wybiórczo i pobie˝nie. Wykorzystane powy˝ej parametry po-twierdzajà ten˝e charakter z∏o˝onoÊci.

Zakoƒczenie

Zdajemy sobie spraw´, i˝ od chwili przystàpienia Polski do Unii Europej-skiej religijnoÊç Polaków nie zacznie radykalnie si´ zmieniaç i ewoluowaçw kierunku laickoÊci. W tym obszarze ludzkiej ÊwiadomoÊci zmiany takie, jeÊlimajà si´ pojawiç, b´dà mia∏y raczej charakter d∏ugotrwa∏ych procesów. Prze-prowadzone dotychczas badania socjologiczne wskazujà na stabilizacj´ postawreligijnych, wÊród doros∏ych katolików Êwieckich w Polsce. Potwierdzajà to wy-niki badaƒ utrzymujàce si´ od lat na zbli˝onym i to wysokim poziomie. Opty-mizmem napawa zw∏aszcza fakt wzrostu – w stosunku do lat ubieg∏ych –wskaênika osób deklarujàcych g∏´bokà wiar´ religijnà. Potwierdza∏oby to te˝przekonanie o wolniejszych przeobra˝eniach w p∏aszczyênie religijnej w po-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

równaniu z p∏aszczyznà zachowaƒ moralnych. Zgodziç si´ musimy, i˝ transfor-macja spo∏eczno-obyczajowa, trwajàca od kilkunastu lat, zmienia postawy Po-laków zw∏aszcza wobec norm religijno-moralnych. Przejawem tego jest indywi-dualistyczne postrzeganie wzajemnej zale˝noÊci religii i moralnoÊci. W tym ob-szarze mo˝na spodziewaç si´ dalszych i to nie zawsze pozytywnych przeobra-˝eƒ. Przyk∏adem jest stosunek do norm ˝ycia ma∏˝eƒskiego i rodzinnego.

W Êwietle przytoczonych, najnowszych wyników badaƒ socjologicznych ry-zykowne jest stawianie hipotezy mówiàcej o tym, ˝e polskie spo∏eczeƒstwo po-dzieli los wspomnianej na wst´pie Irlandii i b´dziemy stawaç si´ spo∏eczeƒ-stwem odchodzàcym od wiary religijnej. Kondycja religijna katolików Êwiec-kich w Polsce, co udowodniliÊmy, wydaje si´ byç dobra. Mo˝e lepiej by∏oby za-stanowiç si´ ju˝ dziÊ nad modelem przysz∏ej religijnoÊci, zw∏aszcza ˝e istniejedu˝e prawdopodobieƒstwo, i˝ b´dzie on pod nieuchronnym wp∏ywem prze-mieszczajàcych si´ tendencji zmierzajàcych do unifikacyjnych zachowaƒ reli-gijnych w Europie. Stàd niezwykle wa˝ne jest wzmocnienie intensyfikacjiwszystkich osób i instytucji, a zw∏aszcza KoÊcio∏a, na polu pastoralnym i wy-chowawczym w celu utrzymania i kszta∏towania religijnoÊci odpowiadajàcejnauczaniu papie˝a i oczekiwaniom wszystkich ludzi wierzàcych w Polsce, nale-˝àcej ju˝ do Europy bez granic. Przysz∏oÊç poka˝e, na ile spo∏eczeƒstwo pol-skie potrafi∏o zachowaç w∏asnà to˝samoÊç religijnà.

RELIGIOUSNESS OF THE POLES IN THE PROCESS OF EUROPEAN INTEGRATION

Summary

The basis for this study were results of the sociologic research commissioned by theConference of Polish Episcopate to the OPINIA Social Survey Centre, affiliated to Sta-tistical Institute of the Catholic Church SAC. The survey: „The Church in the conscio-usness of the Poles” was conducted in 2002. The „Religiousness of the Poles in the pro-cess of European integration” shows the religious condition of Polish lay Catholics im-mediately before Poland's accession to the European Union. Parameter of religiousnesssuggested by W. Piwowarski, an eminent Polish sociologist of religion, form a methodo-logical construction which gives a full view of the complex phenomena of religiousness.The study is then an advanced analysis of results appropriate to such parameters of reli-giousness as: overall attitude to faith; religious knowledge; religious ideology; religiousobservances; religious community and religious morality. On the basis of the analysis itis possible to assume that the Polish people (the sample allows for extending the obta-ined results onto the whole population) enter European structures with a strongly deve-loped religious identity. This is confirmed particularly by high ratios of acceptance of fa-ith and declarations of religious observances. However, the forming of moral attitudesin isolation from religion may give justified cause for concern.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




Maria MiÊkiewicz

ZARYS KULTURY I ARCHEOLOGII EUROPYW OKRESIE WCZESNEGO ÂREDNIOWIECZA




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

BEATA SZLUZ

PROBLEM PRACY OSÓB NIEPE¸NOSPRAWNYCH

Wst´p

Praca jest zjawiskiem szczególnym dla cz∏owieka. Wynika to z jej charakte-ru, znaczenia pracy dla cz∏owieka oraz jego otoczenia przyrodniczego i spo-∏ecznego. J. Koral twierdzi, ˝e „Praca jest doÊwiadczeniem czysto i wy∏àcznieludzkim, gdy˝ tylko cz∏owiek potrafi jà wykonaç. [...] Praca jest ˝yciowà powin-noÊcià, bowiem rozwija nie tylko samà osob´ ludzkà, lecz tak˝e ca∏y Êwiat. Jawisi´ ona tak˝e jako dobro cz∏owieka, gdy˝ przez nià realizuje on siebie samegoi zaspokaja swoje podstawowe potrzeby. Ze wzgl´du na swój podmiotowy cha-rakter praca jest dobrem godziwym, czyli takim, które odpowiada ludzkiejgodnoÊci, wyra˝a jà i pomna˝a. Jest Êwiadomà i wolnà dzia∏alnoÊcià cz∏owiekadyktowanà ˝yciowà koniecznoÊcià ludzkiej egzystencji. Praca osoby ludzkiejjest sta∏ym komponentem ˝ycia spo∏ecznego, dlatego staje si´ centralnym pro-blemem, a zarazem najistotniejszym kluczem do wyjaÊniania i rozwiàzywaniazagadnieƒ spo∏ecznych”1. Praca stanowi podstawowà p∏aszczyzn´ spo∏ecznejintegracji. Ludzie pozbawieni pracy tworzà g∏ównà grup´ zagro˝onà spo∏ecz-nym wykluczeniem.

Zatrudnianie i rehabilitacja zawodowa odgrywa kluczowà rol´ w ca∏ymprocesie rehabilitacji spo∏ecznej osób niepe∏nosprawnych. Inne istotne czyn-niki to odpowiednie warunki ˝ycia i warunki pracy, dochody – w tym odpo-wiednia p∏aca, poczucie stabilnoÊci i mo˝liwoÊci indywidualnego rozwoju.Wsparcie osób niepe∏nosprawnych w Polsce zorientowane jest bardziej nazabezpieczenie dochodów, ni˝ na aktywizacj´. Zmiana tej polityki z biernejna aktywnà wymagaç b´dzie od instytucji przede wszystkim zmiany modeluwsparcia. Polityka spo∏eczna, w ramach której rozwiàzuje si´ problemy osóbniepe∏nosprawnych, sta∏a si´ trudnym problemem procesu integracji euro-pejskiej. Poczàtek integracji europejskiej to przede wszystkim wspólnota in-teresów ekonomicznych. Zagadnienia socjalne pojawi∏y si´ jako wtórne wo-bec ekonomicznych. Sfer´ socjalnà zostawiono w gestii krajów cz∏onkow-


1 J. K o r a l, Etyczno – spo∏eczne aspekty bezrobocia w Êwietle doÊwiadczeƒ polskich. Warsza-wa 2004, s. 11.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

skich, które w tym obszarze pozostawa∏y przy w∏asnych, krajowych uregulo-waniach prawnych.

Pojawi∏o si´ nowe podejÊcie do tej grupy osób. Zacz´to traktowaç osobyniepe∏nosprawne jako niewykorzystany potencja∏. By∏o to zwiàzane z du˝ymobcià˝eniem bud˝etów Paƒstw Cz∏onkowskich Unii Europejskiej Êwiadczenia-mi na rzecz osób niepe∏nosprawnych, z drugiej wyrasta∏o z ruchu na rzecz prawcz∏owieka i definiowania niepe∏nosprawnoÊci jako kategorii praw cz∏owieka.W ujćiu H. Skorowskiego, „[...] przys∏ugujàce osobie uprawnienia sà nienaru-szalne i niezbywalne, i przys∏ugujà bez wyjàtku wszystkim, a ich najg∏´bszymusprawiedliwieniem jest godnoÊç osoby ludzkiej. Pojćie absolutnoÊci stanowipierwszy zasadniczy rys chrzeÊcijaƒskiej koncepcji praw osoby b´dàcy wyni-kiem jej godnoÊci. Mówiàc o chrzeÊcijaƒskiej interpretacji praw cz∏owieka, na-le˝y podkreÊliç, ˝e godnoÊç osoby jest tak˝e bezpoÊrednim wyznacznikiemkoncepcji integralnych praw. [...] IntegralnoÊç oznacza nierozerwalnà jednoÊçwszystkich nale˝nych osobie praw”2. Osoby niepe∏nosprawne majà zatem te sa-me fundamentalne prawa co wszyscy inni obywatele. Spo∏eczeƒstwa powinnyzatem szanowaç odmiennoÊç, zmierzaç w kierunku zapewnienia osobom nie-pe∏nosprawnym pe∏ni praw cz∏owieka: cywilnych, politycznych, spo∏ecznych,ekonomicznych i kulturalnych. Tutaj nasuwa si´ zasadnicze pytanie: czy osobyniepe∏nosprawne sà biorcami pomocy spo∏ecznej i ci´˝arem dla spo∏eczeƒ-stwa, czy te˝ stanà si´ pe∏noprawnymi, aktywnymi obywatelami? Odpowiedêna to pytanie jest zagadnieniem kluczowym i wymaga refleksji. Przyjćie bo-wiem okreÊlonego punktu widzenia skutkuje konkretnymi propozycjami roz-wiàzaƒ na rzecz tej grupy osób.

1. Wspó∏czesne modele niepe∏nosprawnoÊci

Próby wyjaÊniania odmiennoÊci po∏o˝enia spo∏ecznego kategorii osób nie-pe∏nosprawnych mo˝na sprowadziç do dwóch modeli analitycznych: indywi-dualnego i spo∏ecznego modelu niepe∏nosprawnoÊci3. Pierwszy z nich usi∏ujewyjaÊniç problemy, jakie niesie niepe∏nosprawnoÊç na poziomie indywidual-nym, drugi natomiast na poziomie spo∏ecznym. W modelu indywidualnymproblemy na jakie napotykajà osoby niepe∏nosprawne traktowane sà jakobezpoÊrednia konsekwencja ich choroby. Celem praktycznych dzia∏aƒ stajàsi´ czynniki sprzyjajàce jak najlepszemu przystosowaniu osoby niepe∏no-sprawnej do warunków, w jakich ˝yjà inni. W modelu tym nacisk po∏o˝ony jestna motywacj´ jednostki do podejmowania wysi∏ku na rzecz dzia∏aƒ uspraw-niajàcych i przybli˝ajàcych do funkcjonowania spo∏ecznego zgodnego z panu-

BEATA SZLUZ [2]214

2 H. S k o r o w s k i, Problematyka praw cz∏owieka. Warszawa 1999, s. 27-28.3 Por. A. O s t r o w s k a, J. S i k o r s k a, Syndrom niepe∏nosprawnoÊci w Polsce. Bariery in-

tegracji. Warszawa 1996, s. 17-25.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

jàcymi wzorami i normami. Wed∏ug za∏o˝eƒ modelu spo∏ecznego problem le-˝y w ograniczeniach Êrodowiska, które stwarza bariery. Istota podejmowa-nych dzia∏aƒ praktycznych polega na dostosowywaniu przez spo∏eczeƒstwoposiadanych wzorów zachowaƒ i oczekiwaƒ do mo˝liwoÊci osób niepe∏no-sprawnych. We wspó∏czesnej koncepcji opieki nad osobami niepe∏nosprawny-mi widoczny jest zarówno model indywidualny, jak i spo∏eczny /rozszerzonyo pomoc na rzecz Êrodowiska i rodziny/, lecz wyst´puje wyraêne sk∏anianie si´ku modelowi spo∏ecznemu.

Analiza oddzia∏ywaƒ podejmowanych na rzecz poprawy sytuacji osób nie-pe∏nosprawnych w spo∏ecznoÊciach sugeruje z∏o˝onoÊç zarówno modelu dzia-∏aƒ, jak i samego zjawiska integracji rozpatrywanego w skali makrospo∏eczneji mikrospo∏ecznej. Niejednolite jest pojmowanie zasad spo∏ecznej integracji.Mo˝na tu wskazaç dwa modele: asymilacji i emergentny4. W pierwszym z nichosoby niepe∏nosprawne przystosowujà si´ do funkcjonowania w Êrodowisku lu-dzi pe∏nosprawnych, od których nie oczekuje si´ dzia∏aƒ dostosowawczych.W modelu emergentnym integracja powiàzana jest z równoprawnoÊcià, part-nerstwem i zmianami post´powania obu stron. Konsekwencj´ tego stanowi no-wa jakoÊç, którà jest zbiorowoÊç spo∏eczna akceptujàca zró˝nicowanie stylu ˝y-cia, sposobu funkcjonowania i wyglàdu swych cz∏onków oraz stwarzajàca rów-ne szanse zaspokajania potrzeb i samorealizacji.

W literaturze przedmiotu znajdujemy równie˝ klasyfikacj´, obejmujàcà dwaprzeciwstawne modele niepe∏nosprawnoÊci: medyczny i spo∏eczny5. Pierwszyz nich postrzega niepe∏nosprawnoÊç jako problem jednostkowy, osobisty, wy-magajàcy opieki medycznej. Drugi zaÊ ujmuje jà jako problem spo∏eczny, sku-pia uwag´ na jego aspektach psychospo∏ecznych oraz domaga si´ dzia∏aƒ spo-∏ecznych wchodzàcych w zakres zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej odpo-wiedzialnoÊci. Modele te pozostajà w stosunku do siebie w swoistej opozycji.Prób´ zintegrowania obu modeli podj´to w klasyfikacji ICIDH. Zajmuje si´ona trzema p∏aszczyznami funkcjonowania: uszkodzeniem organizmu, aktyw-noÊcià jednostki oraz uczestnictwem w ˝yciu spo∏ecznym6. W rezultacie stwo-rzono uniwersalny model niepe∏nosprawnoÊci, w którym stwierdzono, ˝e„zdrowie jest podstawowym prawem cz∏owieka; nikt nie powinien byç dyskry-minowany z powodu swego stanu zdrowia i poziomu funkcjonowania; wi´k-szoÊç ludzi ma takà czy innà «niepe∏nosprawnoÊç»; niepe∏nosprawnoÊç jestcz´Êcià ˝ycia; funkcjonowanie mo˝e ulec zmianie na poziomie: organizmu –jednostki – spo∏ecznym i trzeba znaleêç rozwiàzania na ka˝dym z tych pozio-

PROBLEM PRACY OSÓB NIEPE¸NOSPRAWNYCH 215[3]

4 K. B ∏ e s z y ƒ s k a, Niepe∏nosprawnoÊç a struktura identyfikacji spo∏ecznych. Warszawa2001, s. 133.

5 T. B e d i r h a n – Ü s t ü n, Mi´dzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeƒ, AktywnoÊci i Uczest-nictwa ICIDH-2. Warszawa 1998, s. 15-16.

6 T a m ˝ e, s. 9.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

mów”7. Nowe podejÊcie zaprezentowane w klasyfikacji ICIDH nie postrzeganiepe∏nosprawnoÊci jako zjawiska dzielàcego ludzi. Definiuje niepe∏nospraw-noÊç i funkcjonowanie cz∏owieka jako zjawisko wielowymiarowe. Takie ujćiezak∏ada równoÊç i sprawiedliwoÊç w ró˝nych sferach niepe∏nosprawnoÊci. No-wa klasyfikacja mo˝e pe∏niç wa˝nà rol´ w planowaniu struktury opieki me-dycznej, sposobu zapewnienia jej us∏ug oraz potrzeb ludzi – zaspokojenia za-potrzebowania na pomoc spo∏ecznà i zwiàzanych z tym kosztów.

Odmienna klasyfikacja modeli niepe∏nosprawnoÊci wprowadzona zosta∏aprzez przedstawicieli Ruchu Osób Niepe∏nosprawnych8. Wyró˝niono trzy mo-dele niepe∏nosprawnoÊci: medyczny, spo∏eczny i praw cz∏owieka9. W medycz-nym modelu, niepe∏nosprawnoÊç jest rozumiana jako bezpoÊredni rezultat in-dywidualnego odchylenia od przyj´tej normy. ProfesjonaliÊci podejmujà dzia-∏ania dostosowujàce osob´ niepe∏nosprawnà do ˝ycia w spo∏eczeƒstwie. W mo-delu spo∏ecznym niepe∏nosprawnoÊç traktowana jest jako kategoria admini-stracyjna, która okreÊla uprawnienia i przywileje pewnej grupy osób. Skojarzo-na jest z ubóstwem i nieproduktywnoÊcià, zale˝noÊcià i biernà postawà. Pro-blem niepe∏nosprawnoÊci wià˝e si´ z pomocà spo∏ecznà i dobroczynnoÊcià.Cz∏owiek niepe∏nosprawny pojawia si´ w roli petenta i proszàcego. W obydwutych ujćiach êród∏o niepe∏nosprawnoÊci znajduje si´ w cz∏owieku. W modelupraw cz∏owieka niepe∏nosprawnoÊç postrzegana jest jako normalny aspekt ˝y-cia cz∏owieka i jest ona definiowana w kontekÊcie praw cz∏owieka. Jest ona uj-mowana dynamicznie, jako interakcja pomi´dzy Êrodowiskiem a cz∏owiekiemniepe∏nosprawnym. èród∏o niepe∏nosprawnoÊci znajduje si´ poza cz∏owie-kiem. Centralnym pojćiem tego modelu jest idea wyrównywania szans. Stwo-rzenie Êrodowiska przyjaznego i pozbawionego barier jest kluczem do pe∏negoi twórczego udzia∏u osób niepe∏nosprawnych w ˝yciu spo∏ecznym i zawodo-wym. Wokó∏ tego pojćia tworzy si´ rozwiàzania indywidualne i spo∏eczne.

2. Osoby niepe∏nosprawne na rynku pracy

Ostatnie dziesićiolecia przynios∏y istotne zmiany w sposobie postrzeganiapraw osób niepe∏nosprawnych. O prawach tej grupy osób zacz´to mówiçw kontekÊcie praw cz∏owieka. W rzeczywistoÊci napotykajà oni zbyt wiele prze-szkód, by w pe∏ni mogli z przys∏ugujàcych praw korzystaç. Zagwarantowanieosobom niepe∏nosprawnym praw cz∏owieka wymaga przeciwdzia∏ania ich dys-kryminacji, stworzenia mechanizmów wyrównywania szans i zapewnienia wa-

BEATA SZLUZ [4]216

7 T a m ˝ e, s. 20.8 Ruch Osób Niepe∏nosprawnych /ang. Disability Movement/ zrodzi∏ si´ w latach szeÊçdzie-

siàtych w Stanach Zjednoczonych.9 Osoby niepe∏nosprawne w Unii Europejskiej, w: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Euro-

pejskiej. Szanse i zagro˝enia. Red. M. P i a s e c k i, M. S t ´ p n i a k. Lublin 2003, s. 10-11.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

runków umo˝liwiajàcych korzystanie z przys∏ugujàcych praw. Specyficzne po-trzeby osób niepe∏nosprawnych uwzgl´dnione zosta∏y w dziesiàtkach przepi-sów prawa dotyczàcych niemal wszystkich aspektów organizacji i funkcjonowa-nia spo∏eczeƒstwa, w tym w przepisach z zakresu: ochrony zdrowia, pomocyspo∏ecznej, edukacji, budownictwa, transportu, komunikacji, ∏àcznoÊci, kulturyfizycznej. Odr´bne ustawodawstwo dotyczy sfery zawodowej i spo∏ecznej reha-bilitacji oraz zatrudniania osób niepe∏nosprawnych10. Priorytetowym celem no-wej strategii Unii Europejskiej wobec osób niepe∏nosprawnych jest tworzeniespo∏eczeƒstwa otwartego oraz dost´pnego dla wszystkich. Warto mieç na uwa-dze te zmiany w myÊleniu o niepe∏nosprawnoÊci, gdy rozpatruje si´ niezwykletrudny problem obecnoÊci osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy, gdzie oso-by niepe∏nosprawne zaczynajà powoli znajdowaç swoje miejsce.

Tradycyjne podejÊcie do niepe∏nosprawnoÊci opiera si´ na przekonaniu, ˝ejest ona odchyleniem od normy. Przyjmujàc takie za∏o˝enie, centralnym poj´-ciem polityki spo∏ecznej staje si´ rehabilitacja. Jej celem jest pomoc w kom-pensacji odchylenia i zachćeniu osób z niepe∏nosprawnoÊcià do funkcjonowa-nia zgodnie z normami spo∏ecznymi w takim stopniu, jak to jest mo˝liwe. Trud-no jest zdefiniowaç pojćie niepe∏nosprawnoÊci i wià˝àce si´ z nià pojćie nor-my11. Pod wp∏ywem samych osób niepe∏nosprawnych, coraz powszechniejszestaje si´ twierdzenie, ˝e indywidualne ró˝nice pomi´dzy ludêmi sà zjawiskiemnaturalnym. Natomiast ograniczeƒ doÊwiadczanych przez osoby z niepe∏no-


10 Do wa˝niejszych mi´dzynarodowych standardów prawnych ostatnich lat, dotyczàcychosób niepe∏nosprawnych, nale˝à w poszczególnych latach: „Standardowe Zasady Wyrównywa-nia Szans Osób Niepe∏nosprawnych” przyj´te przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjedno-czonych w 1993 r.; Zrewidowana „Europejska Karta Spo∏eczna” przyj´ta przez Rad´ Europyw 1996 r. (Polska jej nie ratyfikowa∏a); Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie równychszans osób niepe∏nosprawnych „Nowa strategia Wspólnoty Europejskiej w odniesieniu do osóbniepe∏nosprawnych” z 1996 r.; „Traktat Amsterdamski” – zapis o zakazie dyskryminacji z powo-du niepe∏nosprawnoÊci, który wszed∏ w ˝ycie 1 maja 1999 r.; Komunikat „Ku Europie bez ba-rier dla osób niepe∏nosprawnych” z 2000 r.; „Dyrektywa w sprawie ustanowienia ogólnych ramdla równego traktowania w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu” przyj´ta przez Rad´ Unii Eu-ropejskiej w 2000 r.; „Deklaracja Madrycka” przyj´ta w 2002 r.

11 W literaturze przedmiotu spotykamy wiele definicji niepe∏nosprawnoÊci. W 1980 r.Âwiatowa Organizacja Zdrowia pod przewodnictwem P. Wooda sformu∏owa∏a oficjalnà defi-nicj´ niepe∏nosprawnoÊci („International Classification of Impairment, Disability and Handi-cap” – ICIDH). Wprowadzone zosta∏o rozró˝nienie pomi´dzy uszkodzeniem (impairment)powodujàcym „nienormalne” funkcjonowanie narzàdu lub cz´Êci cia∏a, ograniczeniem (disa-bility) oznaczajàcym ograniczenie codziennej sprawnoÊci psychicznej lub fizycznej cz∏owiekajako rezultat uszkodzenia narzàdu lub cz´Êci cia∏a i upoÊledzeniem (handicap) jako skutekuszkodzenia bàdê niepe∏nosprawnoÊci, ograniczenie pe∏nienia okreÊlonych ról spo∏ecznych.Ta typologia zak∏ada istnienie fizycznej i psychicznej „normalnoÊci”, niepe∏nosprawnoÊç jesttutaj odst´pstwem od obowiàzujàcych norm dotyczàcych fizycznego i psychicznego funkcjo-nowania cz∏owieka. Por. J. M a r t i n, H. M e l t z e r, D. E l l i o t, The prevalence of disabilityamong adults. London 1988, s. 7.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

sprawnoÊcià nie nale˝y ∏àczyç z niepe∏nosprawnoÊcià jako takà, ale nale˝y jeskojarzyç z niezdolnoÊcià spo∏eczeƒstwa do stworzenia równych szans dlawszystkich obywateli. Istotne w tym kontekÊcie jest konsekwentne rozwijaniemodelu praw cz∏owieka, a nie jak dotychczas traktowanie pracy osób niepe∏no-sprawnych g∏ównie w aspekcie rehabilitacyjno – opiekuƒczym.

Antropologicznà podstaw´ rehabilitacji stworzy∏y personalistyczna koncep-cja cz∏owieka i zasada normalizacji dzia∏aƒ rehabilitacyjnych. Personalizm ak-centujàc godnoÊç i podmiotowoÊç osoby, g∏osi ˝e wszyscy Êwiadczàcy us∏ugi re-habilitacyjne, medyczne, edukacyjne czy socjalne powinni w ka˝dym momencieswojego kontaktu z osobà niepe∏nosprawnà pami´taç o tym, ˝e jest to osoba,bez wzgl´du na to, jak bardzo niepe∏nosprawna czy ograniczona w swej Êwiado-moÊci tego, co si´ wokó∏ niej dzieje12. H. C. Gunzburg wyjaÊniajàc zasad´ nor-malizacji, zwraca uwag´ na fakt, ˝e ˝ycie osoby niepe∏nosprawnej powinno byçmo˝liwie jak najbli˝sze standardom spo∏ecznoÊci, w której ona ˝yje13.

Rehabilitacja zawodowa, wed∏ug Mi´dzynarodowej Organizacji Pracy, jestcz´Êcià ogólnego procesu rehabilitacji i obejmuje oddzia∏ywania, które majàna celu u∏atwienie osobie niepe∏nosprawnej uzyskania oraz utrzymania odpo-wiedniego poziomu zatrudnienia i awansu zawodowego. Odbywa si´ to po-przez umo˝liwienie korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawo-dowego i poÊrednictwa pracy. Podstawowym aktem prawnym dotyczàcym re-habilitacji zawodowej jest w naszym kraju Ustawa o rehabilitacji zawodoweji spo∏ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe∏nosprawnych z 27 sierpnia 1997 ro-ku, w której wymieniono sposoby realizacji tak sformu∏owanego celu. Nale˝àdo nich:

1 dokonanie oceny zdolnoÊci do pracy poprzez, przeprowadzenie badaƒ le-karskich i psychologicznych w celu okreÊlenia fizycznej, psychicznej i umys∏o-wej sprawnoÊci do wykonywania zawodu i oceny mo˝liwoÊci zwi´kszenia tejsprawnoÊci oraz ustalenie kwalifikacji, doÊwiadczeƒ zawodowych, uzdolnieƒi zainteresowaƒ osoby niepe∏nosprawnej;

2 prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzgl´dniajàcego ocen´ zdolno-Êci do pracy oraz umo˝liwiajàcego wybór zawodu lub szkolenia;

3 przygotowanie zawodowe uwzgl´dniajàce perspektywy zatrudnienia oso-by niepe∏nosprawnej;

4 dobór i wyposa˝enie odpowiedniego miejsca pracy;5 okreÊlenie Êrodków technicznych umo˝liwiajàcych lub u∏atwiajàcych wy-

konywanie pracy14.

BEATA SZLUZ [6]218

12 W. O t r ´ b s k i, Koncepcja cz∏owieka punktem wyjÊcia w planowaniu dzia∏aƒ wobec osóbniepe∏nosprawnych. Problemy Rehabilitacji Spo∏ecznej i Zawodowej. R. 3: 1997, s. 61-66.

13 Por. H. C. G u n z b u r g, PAC Manual, vol. 1, Strafford upon Avon 1977.14 Por. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i spo∏ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe∏nospraw-

nych z dnia 27 sierpnia 1997 r., Dz. U. 1997r., nr 123, poz. 776.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Prowadzenie rehabilitacji zawodowej osoby niepe∏nosprawnej jest jednymz warunków zachowania jej aktywnoÊci. Podjćie pracy jest miarà efektywnoÊciprocesu rehabilitacji, natomiast jej niepodjćie negatywnie wp∏ywa na biegdalszego ˝ycia, ze wszystkimi wynikajàcymi z tego konsekwencjami somatycz-nymi i psychologicznymi.

Przeprowadzone badania statystyczne dowodzà, ˝e osoby niepe∏nosprawnesà gorzej wykszta∏cone, ponadto oferuje si´ im nauk´ zawodów wymagajàcychnajcz´Êciej pracy fizycznej, mimo ˝e ze wzgl´du na rodzaj dysfunkcji wskaza-na by∏aby niejednokrotnie praca umys∏owa15. Dysharmonia pomi´dzy rodza-jem umiej´tnoÊci, a wymaganiami rynku pracy zosta∏a zidentyfikowana i jestto jeden z kluczowych problemów w znalezieniu i utrzymaniu pracy. W przy-padku osób niepe∏nosprawnych stanowi to najwi´ksze wyzwanie, poniewa˝w przesz∏oÊci zdecydowanie dominowa∏o szkolenie w zawodach, które obec-nie najszybciej zanikajà. Jest to istotne, gdy˝ grupa jest wysoce heterogenicz-na, obejmuje osoby z trudnoÊciami w uczeniu si´. Ni˝szy poziom wykszta∏ce-nia osób niepe∏nosprawnych w porównaniu z ogó∏em ludnoÊci obserwowanyjest we wszystkich grupach wiekowych. AktywnoÊç zawodowa zale˝y od pozio-mu wykszta∏cenia. Im wy˝szy poziom wykszta∏cenia posiadajà osoby niepe∏no-sprawne, tym cz´Êciej podejmujà zatrudnienie. Najcz´Êciej czas nauki tej gru-py osób jest krótszy ni˝ osób pe∏nosprawnych, chocia˝ wiadomo, ˝e potrzebu-jà one wićej czasu i wk∏adu pracy, by uzyskaç podobne rezultaty. W zdobyciuzatrudnienia pomagajà szkolenia, które majà na celu zdobycie odpowiednich,a zarazem atrakcyjnych dla pracodawców kwalifikacji. Konieczne jest szcze-gólnie staranne ich przygotowanie, dostosowanie do mo˝liwoÊci, poniewa˝wià˝e si´ z dodatkowymi obcià˝eniami i nadziejami, które mogà zostaç nie-spe∏nione. Nie wszystkie osoby niepe∏nosprawne mogà pracowaç w zwyk∏ychwarunkach. Cz´Êç z nich wymaga stworzenia specjalnych warunków w zak∏a-dach pracy chronionej oraz zak∏adach aktywizacji zawodowej16. Zadania w za-kresie przygotowania i adaptacji zawodowej spe∏niajà tak˝e warsztaty terapiizajćiowej17. Warto jednoczeÊnie odnotowaç trend stopniowego odchodzeniaod tradycyjnych instrumentów, które polega∏y na tworzeniu odr´bnych struk-tur, zaspokajajàcych specyficzne potrzeby osób niepe∏nosprawnych. Trend ten


15 M. G a r b a t, M. A. P a s z k o w i c z, Wspó∏czesne determinanty jakoÊci ˝ycia osób nie-pe∏nosprawnych. W: Doros∏oÊç, niepe∏nosprawnoÊç, czas wspó∏czesny. Na pograniczach pedago-giki specjalnej. Red. K. D. R z e d z i c k a, A. K o b y l a ƒ s k a. Kraków 2003, s. 199.

16 K. M r u g a l s k a, Zak∏ady aktywnoÊci zawodowej. W: Osoby niepe∏nosprawne w Êrodowi-sku lokalnym. Wyrównywanie szans. Red. B. S z c z e p a n k o w s k a, J. M i k u l s k i. Warsza-wa 1999, s. 189-192.

17 T. ˚ ó ∏ k o w s k a, Warsztat terapii zajćiowej jako ogniwo rehabilitacji spo∏eczno – zawo-dowej osób z upoÊledzeniem umys∏owym. W: Rewalidacja spo∏eczna i zawodowa osób niepe∏no-sprawnych. Red. H. ¸ a Ê. Szczecin 1996, s. 69-76; A. J u r o s, Warsztaty terapii zajćiowejw spo∏ecznoÊci lokalnej. W: Mi´dzy nami. Red. W. O t r ´ b s k i. Lublin 1997, s. 145-153.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

dotyczy∏ przede wszystkim dziedziny edukacji i zatrudniania (szko∏y specjal-ne, warsztaty terapii zajćiowej). Sà one w pewnym stopniu wypierane przezinicjatywy promujàce w mo˝liwie szerokim zakresie edukacj´ w szko∏ach po-wszechnych, prac´ na otwartym lub chronionym rynku pracy. Znalezieniepracy w obr´bie chronionego rynku pracy jest jednak ostatecznoÊcià, to zna-czy mo˝e si´ tutaj znaleêç osoba, która nie ma szans na znalezienie pracy naotwartym rynku pracy.

Wskaênik aktywnoÊci zawodowej znacznie ró˝ni si´ w zale˝noÊci od rodzajuniepe∏nosprawnoÊci18. W najtrudniejszej sytuacji znajdujà si´ osoby z upoÊle-dzeniem umys∏owym, z zaburzeniami w uczeniu si´ oraz z chorobami psychicz-nymi. Zw∏aszcza w stosunku do tej grupy osób konieczne jest podejmowaniespecyficznych i przemyÊlanych dzia∏aƒ, aby znalaz∏y one swoje miejsce na ryn-ku pracy. Osoby niepe∏nosprawne sà na ogó∏ mniej wykszta∏cone oraz otrzy-mujà mniejsze wynagrodzenie za t´ samà prac´. Konsekwencjà tego jest znaj-dowanie si´ osób niepe∏nosprawnych w niekorzystnej sytuacji, co mo˝na okre-Êliç pojćiem „podwójnego zmarginalizowania” tej grupy osób. O jakoÊci ˝yciaosób niepe∏nosprawnych w znacznym stopniu decyduje ich sytuacja ekono-miczna, uzale˝niona od wysokoÊci wynagrodzenia pobieranego za prac´ lub odwysokoÊci renty inwalidzkiej. Obiektywnym wyznacznikiem jakoÊci ˝ycia mo˝ebyç stopieƒ ubóstwa, odsetek osób ˝yjàcych poni˝ej minimum socjalnego czyminimum egzystencji19. Rzutuje to na wszystkie sfery ˝ycia osób niepe∏no-sprawnych, jednoczeÊnie osoby te stajà si´ klientami pomocy spo∏ecznej.

3. Wyzwania w polityce zatrudniania na rzecz osób niepe∏nosprawnych

Kwestia zatrudniania oraz braku odpowiedniej iloÊci miejsc pracy nie jesttylko problemem w Polsce. Rada Europejska uzna∏a, ˝e sprawa bezrobocia wy-maga szczególnej uwagi. W Traktacie Amsterdamskim zapisano ca∏y artyku∏poÊwićony polityce zatrudniania, który formu∏uje Europejskà Strategi´ Za-trudniania. Zapoczàtkowano tzw. proces luksemburski – tworzenie wytycznychpolityki zatrudniania, narodowych planów dzia∏ania oraz wspólnego raportuna temat zatrudnienia. Stanowi to instrument zarzàdzania przez Komisj´ Eu-ropejskà i paƒstwa cz∏onkowskie trendami i zmianami na europejskim rynkupracy. Przyjćie Traktatu Amsterdamskiego i Agendy 2000 da∏o podstawy orazimpuls do wzmocnienia polityki wobec osób niepe∏nosprawnych w Unii Euro-

BEATA SZLUZ [8]220

18 Mo˝na mówiç o trzech grupach (kategoriach) osób niepe∏nosprawnych, bioràc pod uwa-g´ rodzaj niepe∏nosprawnoÊci: fizycznà, sensorycznà, umys∏owà i psychicznà. Por. W. O t r ´ b-s k i, Skala zjawiska, definicje, kategorie niepe∏nosprawnoÊci. W: System wsparcia aktywnoÊci za-wodowej osób niepe∏nosprawnych. Red. W. O t r ´ b s k i. Lublin 1999, s. 15-24.

19 Por. Z. K a w c z y ƒ s k a – B u t r y m, Choroba i niepe∏nosprawnoÊç – piàte oblicze ubó-stwa. Roczniki Teologiczne KUL. T. 51: 2004, z. 10, s. 165-177.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

pejskiej. Stosuje si´ kompleksowe i skoordynowane podejÊcie do niepe∏no-sprawnoÊci, aby uchwyciç z∏o˝onoÊç problematyki. Powodzenie w polityce za-trudniania nie zale˝y wy∏àcznie od inicjatyw pro-zatrudnieniowych i szkolenio-wych, ale tak˝e od dost´pnoÊci osobistej asystencji, elastycznego i wspieranegopowrotu do pracy w programach Êwiadczeƒ, dost´pnoÊci ofert pracy, postawsamych pracodawców, transportu, spraw mieszkaniowych20. Szansà dla osóbniepe∏nosprawnych jest Europejska Strategia Zatrudniania. Sk∏ada si´ onaz czterech filarów: „zwi´kszania zdolnoÊci zawodowych (ang. employability),wsparcia przedsi´biorczoÊci (ang. entrepreneurship), modernizacji i adaptacjigospodarki (ang. adaptability), wdra˝ania polityki równych szans (ang. equalopportunities)”21. W ka˝dym z filarów widoczne jest miejsce dla dzia∏aƒ narzecz osób niepe∏nosprawnych, szczególnie jest ono widoczne w ramach ostat-niego filaru, który dotyczy polityki równych szans.

Ze wzgl´du na skal´ zjawiska niepe∏nosprawnoÊci na poziomie Unii Euro-pejskiej zainteresowano si´ problematykà zawodowej reintegracji osób niepe∏-nosprawnych22. Istotnym powodem podj´cia tej problematyki jest du˝e obcià-˝enie bud˝etów paƒstw cz∏onkowskich Êwiadczeniami na rzecz tej grupy osób.Kolejnym motywem jest legislacja antydyskryminacyjna, zawarta w Artykule13 Traktatu Amsterdamskiego, która daje podstaw´ szeregu dzia∏aƒ w zakresieprzeciwdzia∏ania mechanizmom wykluczenia spo∏ecznego i dyskryminacji23.Prognozowany niedobór si∏y roboczej kieruje uwag´ na osoby niepe∏nospraw-ne jako na potencjalnych pracowników, stajà si´ oni niewykorzystanym poten-cja∏em na rynku pracy. Dyrekcja Generalna ds. Zatrudniania i Spraw Spo∏ecz-nych Komisji Europejskiej powo∏a∏a w 2001 roku Europejskà Grup´ Eksper-tów ds. Zatrudniania Osób Niepe∏nosprawnych24. Do g∏ównych zadaƒ Grupynale˝y analiza sytuacji osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy, gromadzenie


20 Por. Upowszechnianie Niepe∏nosprawnoÊci we Wspólnotowej Polityce Spo∏ecznej i Zatrud-niania (Mainstreaming Disability within EU Employment and Social Policy). W: Osoby z niepe∏-nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej. Szanse i zagro˝enia, s. 165-166.

21 Europejski Fundusz Spo∏eczny – EFS. W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europej-skiej. Szanse i zagro˝enia, s. 24-25.

22 Szacuje si´, ˝e liczba osób dotkni´tych niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej stano-wi oko∏o 10% ogólnej populacji, co odpowiada oko∏o 37 milionom osób. Nie jest to grupa ho-mogeniczna, w zwiàzku z tym istnieje szeroki zakres niepe∏nosprawnoÊci i zwiàzanej z niàproblematyki. Na ten temat szerzej zob. Wytyczne w sprawie osiàgni´cia zasady równych szansdla osób z niepe∏nosprawnoÊcià. W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej. Szansei zagro˝enia, s. 135.

23 Szerzej na ten temat zob. L. W a d d i n g t o n, Wprowadzenie do polityki Wspólnoty Eu-ropejskiej na rzecz osób niepe∏nosprawnych. Polityka zatrudnienia. W: Niepe∏nosprawni na rynkupracy. „Biuletyn OÊrodka Informacji i Dokumentacji Rady Europy”. R. 4: 1997, s. 19-29.

24 Szerzej na temat Europejskiej Grupy Ekspertów ds. Zatrudniania Osób Niepe∏nospraw-nych zob. witryna internetowa zamieszczona pod adresem: http://www.employment-disa-bled.net – 2005-04-25.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

wiedzy, która ma stanowiç podstaw´ w kreowaniu pro-zatrudnieniowej polity-ki oraz gromadzenie danych statystycznych dotyczàcych tej grupy osób.

Podjćie zatrudnienia przez osoby niepe∏nosprawne jest procesem z∏o˝o-nym. Pierwszy etap dotyczy decyzji o wejÊciu na rynek pracy, natomiast drugito podjćie pracy. Nale˝y stwierdziç, ˝e niepe∏nosprawnoÊç bardziej wp∏ywa nawskaênik aktywnoÊci zawodowej, ni˝ na wskaênik bezrobocia25. Oko∏o 52,2%osób niepe∏nosprawnych jest nieaktywnych ekonomicznie w porównaniuz 28,1% w populacji osób sprawnych. Osoby niepe∏nosprawne aktywne zawo-dowo sà tylko nieznacznie cz´Êciej bezrobotne, ni˝ osoby sprawne aktywne za-wodowo (12% w porównaniu z 10%). W przypadku osób niepe∏nosprawnychwi´kszym problemem jest wejÊcie na rynek pracy, ni˝ problem dost´pu do pra-cy. W Polsce wskaênik aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych jestdwa razy ni˝szy ni˝ w krajach Unii Europejskiej. Z danych zgromadzonychw Badaniach AktywnoÊci Ekonomicznej LudnoÊci (BAEL) i G∏ównego Urz´-du Statystycznego z 2000 roku wynika, ˝e zaledwie oko∏o 20,1% osób niepe∏-nosprawnych jest aktywnych zawodowa. Na 10 osób niepe∏nosprawnych zdol-nych do podjćia pracy, tylko dwie podejmujà prac´. Podobnie jak w Unii Eu-ropejskiej, stopa bezrobocia w tej grupie osób si´ga 14% i jest ni˝sza ni˝ w po-pulacji osób sprawnych. Wed∏ug szacunku Europejskich Ekspertów ds. Za-trudnienia Osób Niepe∏nosprawnych w Unii Europejskiej mo˝na obecniewprowadziç na rynek pracy od 2 do 3,5 miliona pracowników niepe∏nospraw-nych, co odpowiada 10-25% planu zwi´kszenia zatrudnienia przewidywanegoprzez Agend´ Lizboƒskà26. Osiàgnićie tego celu jest uzale˝nione od zwi´ksze-nia poziomu aktywnoÊci zawodowej wÊród osób niepe∏nosprawnych. Niska ak-tywnoÊç zawodowa tej grupy osób pog∏´bia i utrwala w spo∏ecznej ÊwiadomoÊcistereotypy osoby niepe∏nosprawnej ma∏o aktywnej i potrzebujàcej pomocy.

Na rynku pracy w Unii Europejskiej zaobserwowano szereg niekorzystnychzjawisk. W wielu krajach obserwuje si´ tzw. „pu∏apk´ Êwiadczeƒ” (ang. benefittrap), co oznacza lepszà sytuacj´ finansowà osób niepe∏nosprawnych w zwiàz-ku z pobieraniem ró˝nych zasi∏ków i Êwiadczeƒ ni˝ wtedy, gdyby podj´li oniprac´. W grupie osób niepe∏nosprawnych nieaktywnych ekonomicznie zaled-wie oko∏o 17,5% osób chce i jest w stanie podjàç prac´ (w ogólnej populacji4,5%), co zosta∏o nazwane „fenomenem wierzcho∏ka góry lodowej” (ang. ice-berg phenomenon). W zwiàzku z tym, ˝e osoby niepe∏nosprawne nisko oceniajà

BEATA SZLUZ [10]222

25 Na temat problemu bezrobocia szerzej zob. m.in.: J. K o r a l, Etyczno – spo∏eczne aspek-ty bezrobocia w Êwietle doÊwiadczeƒ polskich. Warszawa 2004; Ten˝e, Bezrobocie przyczynà po-g∏´biajàcego si´ ubóstwa w spo∏eczeƒstwie polskim. „Roczniki Naukowe Caritas”. R. 2: 1998, s.77-84; T. O l e k s y n, Bezrobocie w Polsce – przyczyny, perspektywy i przeciwdzia∏anie. „PolitykaSpo∏eczna”. R. 3: 1991, s. 3-9.

26 Por. Osoby niepe∏nosprawne w Unii Europejskiej. W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w UniiEuropejskiej. Szanse i zagro˝enia, s. 13-14.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

szanse uzyskania pracy, w ogóle nie podejmujà prób wejÊcia na rynek pracy.Niski wskaênik bezrobocia mo˝na wić cz´Êciowo wyjaÊniç „syndromem znie-chćonego pracownika” (ang. discouraged worker effect)27. W zwiàzku z proble-mem bezrobocia osoby niepe∏nosprawne znajdujà si´ w szczególnie trudnej sy-tuacji, poniewa˝ w sytuacji kryzysu gospodarczego jako pierwsze tracà prací jako ostatnie jà znajdujà.

W ramach Unii Europejskiej podejmuje si´ wiele dzia∏aƒ, których celemjest zwi´kszenie poziomu aktywnoÊci zawodowej osób niepe∏nosprawnych.Wdra˝ane sà aktywne instrumenty rynku pracy (ang. ALMP’s – Active LabourMarket Programmes), wÊród których nale˝y wyró˝niç kilka kategorii skierowa-nych do osób niepe∏nosprawnych: antydyskryminacja (np. system kwotowyw zatrudnieniu); utrzymanie istniejàcych miejsc pracy; subsydiowane miejscapracy; rehabilitacja, szkolenia zawodowe oraz wsparcie powrotu do pracy; za-trudnianie chronione; adaptacja miejsca pracy; wspieranie inicjatyw w zakresieprzedsi´biorczoÊci osób niepe∏nosprawnych28. Ka˝dy kraj cz∏onkowski posiadasystem wspierania zatrudnienia. Nie jest on skierowany bezpoÊrednio do tejgrupy osób, ale osoby niepe∏nosprawne mogà równie˝ z niego korzystaç.Obecnie wyst´puje zasadnicze przeÊwiadczenie, ˝e pilnie nale˝y ograniczyçbezrobocie strukturalne, chroniç istniejàcy poziom zatrudnienia oraz tworzyçnowe miejsca pracy. Nale˝y zajàç si´ równie˝ szeregiem arbitralnych barier,które utrudniajà wejÊcie i uczestnictwo osób niepe∏nosprawnych na rynku pra-cy. W podejÊciu systemowym do zmiany polityki zatrudniania k∏adzie si´ wi´k-szy akcent na aktywne instrumenty, które wzmacniajà zdolnoÊci osób poszuku-jàcych pracy do konkurowania na rynku pracy. Os∏abia si´ natomiast prosteprzyjćie postawy biernych biorców Êwiadczeƒ pomocowych. To podejÊcie sys-temowe ma bezpoÊrednie implikacje dla reintegracji pracowników niepe∏no-sprawnych w miejscu pracy.

Du˝à szansà dla Polski jest trafne wykorzystanie funduszy strukturalnychUnii Europejskiej. Osoby niepe∏nosprawne obj´te sà dzia∏aniem 1.4. SPO –RZL, które nosi tytu∏ „Integracja zawodowa i spo∏eczna osób niepe∏nospraw-nych”29. G∏ówne cele w nim zawarte dotyczà: poprawy poziomu przygotowaniazawodowego; zwi´kszenia mo˝liwoÊci zatrudniania osób niepe∏nosprawnych,szczególnie osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepe∏nosprawnoÊci;doskonalenia istniejàcych i tworzenia nowych instrumentów, które zwi´ksza∏y-


27 T a m ˝ e, s. 14-15.28 Por. B. S t ´ p n i k – Â w i à t e k, Dzia∏ania na rzecz osób niepe∏nosprawnych w zjednoczo-

nej Europie. Roczniki Naukowe Caritas. R. 7: 2003, s. 83-94.29 Europejski Fundusz Spo∏eczny – EFS. W: Osoby z niepe∏nosprawnoÊcià w Unii Europejskiej.

Szanse i zagro˝enia, s. 23-26; szerzej na ten temat zob. EFS – witryna internetowa Komisji Euro-pejskiej (DC Employment) zamieszczona pod adresem: http://europe.eu.inf/en/comm/dg05/esf/– 2005-04-25.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

by mo˝liwoÊci tej grupy osób na rynku pracy. Zaplanowano realizacj´ trzechzadaƒ, które obejmujà: wsparcie osób niepe∏nosprawnych na rynku pracy, po-praw´ skutecznoÊci systemu wspierania oraz oddzia∏ywania na pracodawcóww zakresie zatrudniania osób niepe∏nosprawnych. Wsparcie na rynku pracy b´-dzie dotyczy∏o promowania i rozwijania alternatywnych form zatrudnienia (np.praca na telefon, praca na ˝àdanie, telepraca). Poprawa skutecznoÊci systemuwspierania b´dzie obejmowa∏a m.in. tworzenie i aktualizacj´ centralnej i re-gionalnych baz danych dotyczàcych niepe∏nosprawnoÊci (np. samych osób nie-pe∏nosprawnych, instytucji, s∏u˝b, organizacji pozarzàdowych, infrastrukturyi jej przystosowania). Oddzia∏ywanie na pracodawców w zakresie zatrudnianiab´dzie zmierza∏o w kierunku upowszechniania zatrudniania osób niepe∏no-sprawnych na otwartym rynku pracy.

Podstawowe zadanie polega na odpowiednim wdro˝eniu standardów unij-nych w krajowej polityce na rzecz osób niepe∏nosprawnych. Istotna jest dalekoidàca wspó∏praca pomi´dzy administracjà rzàdowà i samorzàdowà w tym za-kresie. Wdra˝ane projekty wymagajà wspó∏pracy wszystkich szczebli admini-stracji publicznej. JednoczeÊnie w du˝ej mierze od inicjatywy samych osób nie-pe∏nosprawnych zale˝y, czy pojawiajàca si´ szansa zostanie wykorzystana.

Zakoƒczenie

Niepe∏nosprawnoÊç jest jednym z g∏ównych problemów polityki spo∏ecz-nej. Nowa europejska strategia zatrudniania ma du˝e znaczenie dla osóbz niepe∏nosprawnoÊcià. Jest skoncentrowana na instrumentach prewencyj-nych, które obejmujà: wczesnà identyfikacj´ potrzeb oraz programy pomocy,których celem jest podniesienie poziomu zatrudniania osób niepe∏nospraw-nych. Szereg zagadnieƒ zwiàzanych z zatrudnianiem osób niepe∏nosprawnychzas∏uguje na uwag´. Sà one ukierunkowane na: umo˝liwienie realizacji dzia-∏aƒ prewencyjnych i wczesnej interwencji, zwi´kszenie i zró˝nicowanie aktyw-nych programów na rynku pracy, przygotowanie lepszych warunków tworze-nia miejsc pracy, zwi´kszenie ÊwiadomoÊci, pobudzanie nowej i bezpiecznejkultury w miejscu pracy. Istotne w tym zakresie jest w∏àczanie organizacjiosób niepe∏nosprawnych oraz zapewnienie w∏aÊciwego, efektywnego plano-wania i koordynacji.

W wielu paƒstwach obserwuje si´ w ostatnich przemianach legislacyjnychi konstytucyjnych wzrastajàcà akceptacj´ dla potrzeby ochrony praw i wolnoÊciosób z niepe∏nosprawnoÊcià oraz zagwarantowanie im pe∏nej integracji w spo-∏eczeƒstwie i prawa do równych szans. Zachodzàce przemiany opierajà si´ napodejÊciu do niepe∏nosprawnoÊci akcentujàcym obywatelskie prawa cz∏owie-ka. Na polu polityki wobec osób z niepe∏nosprawnoÊcià postuluje si´ podejÊcieodwo∏ujàce si´ do praw cz∏owieka. Opiera si´ ono na poj´ciu prawa oraz po-szanowaniu indywidualnych ró˝nic, zamiast na poj´ciu przymusowego przysto-

BEATA SZLUZ [12]224

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

sowania si´ do sztucznych norm i dobroczynnoÊci. Zmierza w kierunku inte-gracji i pe∏nego obywatelstwa. Znalaz∏o odzwierciedlenie zarówno w ró˝nychmi´dzynarodowych instrumentach odnoszàcych si´ do praw cz∏owieka, jakrównie˝ w nowoczesnej polityce paƒstwa, wdra˝anej w tym wzgl´dzie na pozio-mach narodowych. Istotne w tym kontekÊcie jest konsekwentne rozwijaniemodelu praw cz∏owieka, a nie jak dotychczas traktowanie pracy osób niepe∏no-sprawnych g∏ównie w aspekcie rehabilitacyjno – opiekuƒczym. W przypadkubraku odpowiednich dzia∏aƒ interwencyjnych, problem niepe∏nosprawnoÊcidoprowadzi do zwi´kszonej presji na system Êwiadczeƒ i zasi∏ków, spowodujerównie˝ zwi´kszenie wydatków w bud˝ecie paƒstwa.

PROBLEM OF WORK OF THE HANDICAPPED PEOPLE

Summary

Handicapped people are one of the most marginalized groups in a society and comeacross serious barriers in an access to each domain of a social life. The barriers are bothfunctional limitations as well as environmental barriers, which make the greatest ob-stacle in a social participation. A new approach to this group of people appeared, theywere started to be treated as unused potential. It is associated with the fact that budgetsof the countries are burdened with services for the handicapped people, on the otherhand it grows from a movement on behalf of the human rights and from defining a han-dicap as a category of the human rights. In the article there was undertaken an attemptto answer the question: „Are the handicapped people recipients of the social aid andburden for a society or will they become rightful, active citizens?”. An answer to this qu-estion is a key issue and requires reflection. For acceptance of a certain point of view re-sults with the specific proposals of solutions.

Work makes a basic level of social integration. People deprived of work composea main group threatened with a social exclusion. Considerations conducted in the artic-le allow to create a statement that the main goal of the social and economic policy ofthe Union and its members is a promotion of employment. In the first period of mem-bership situation of the handicapped people in Poland can even get worse. A funda-mental task, it seems, should be proper implementation of the union standards in ourcountry. Cooperation of all levels of administration and undertaking of social initiativesas well as activity of the handicapped people themselves are essential. From this ina great measure depends whether a chance will turn into reality and generally positivebalance of our membership will result in a higher standard of living and perspectives ofdevelopment.

Translated by Beata Szluz


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




ks. Józef Mandziuk

HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU

Tom I, cz´Êç 3(1417-1520)




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

KS. JÓZEF MANDZIUK

BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU

Cz´Êç IICZASY NOWO˚YTNE

A. OKRES HABSBURSKI(1520-1742)

1. è r ó d ∏ a d r u k o w a n e

Acta Capituli Wratislaviensis 1500-1562. Die Sitzungsprotokolle des Bre-slauer Domkapitels in der ersten Hälfe des 16. Jhs. Wyd. A. S a b i s c h. T. 1.Köln 1972.

Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyƒskiego dokonanej w roku1598 z polecenia kardyna∏a Radziwi∏∏a, biskupa krakowskiego. Opr. M. W o j-t a s. Katowice 1938.

Bart∏omieja Steina Zwi´z∏y opis ziemi Êlàskiej. Wyd. F. I l k ó w – G o ∏ à b.RTSP 1: 1968, s. 11-60.

B i r k o w s k i F., G∏os krwie B. Jana Sarkandra, m´czennika morawskiegoprzez X. Fabiana Birkowskiego, Doktora Teologa z Zakonu Kaznodziejskiego,Dominika Êwi´tego. Katowice 1995.

B o b o w s k i K., Regesty nowo˝ytnych dokumentów klasztoru trzebnickiego.Cz. 1: 1501-1600. Wroc∏aw 1995.

B o b o w s k i K., èród∏a do dziejów klasztoru trzebnickiego (XVI-XIX w.).Wroc∏aw 1993.

Chronik des Zisterzienser Stiftes der Pfarrei und der Gemeinde Himmelwitz.Opr. G. P. K r u s c h. Wyd. 2. Hagen 1988.

C o n r a d s N., Neue Quellen zur Vorgeschichte der Jesuiten Universität Bre-slau. ZfO 37: 1988, s. 376-416.

Corpus Schwenkfeldianorum. Wyd. Ch. D. H a l t r a n f t. T. 1-15. Leipzig1909-1939.

Die Zurechtweisung des Bischofs Johannes Turzo durch das Domkapitel. Wyd.K. E n g e l b e r t. ASKG 15: 1957, s. 257-260.

Dokumenty Gliwickiej Rady Miejskiej z drugiej po∏owy XVII wieku – fundacjeduchownych. Wyd. H. G e r l i c. RMG 9: 1993, s. 427-436.

M A T E R I A ¸ Y I D O K U M E N T A C J A


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

D o l a K., R´kopisy bo˝ogrobców nyskich (Êlàskich) z ostatniej çwierciXVII wieku. ABMK 61: 1992, s. 51-82.

Dr. A. S., Das Hirtenschreiber des Breslauer Bischofs Balthasar von Promnitzan den Klerus und die Weihekadidaten vom Jahre 1555, seine Veranlassung undseine Folgen. ASKG 8: 1950, s. 77-104

D ü r i g W., Zwei bisher unbekannte Briefe des Angelus Silesius 1669/1670.ASKG 34: 1976, s. 123-132.

E i c k e l s van K., Die Visitationsberichte als Quelle für Konfession-sverhältnisse, Volksfrömigkeit und Lage des Klerus im Herzogtum Teschen inder zweiten Hälfe des 17. Jahrhunderts. W: Die konfessionellen Verhältnisseim Teschener Schlesien vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Red. P. C h m i e l,J. D r a b i n a. Ratingen 2000, s. 81-98.

F i s c h e r F., Jesuiten in Breslau, Quellen zur Geschichte der Breslauer Jesu-itenakademie und Jesuitenuniversität 1640-1755. ASKG 38: 1980, s. 121-174.

Historia residentiae et templi Societatis Jesu Piekarii (1678-1716). Wyd. E.S z r a m e k. Katowice 1931.

H o f f m a n n H., Zwei Briefe des Cochläus an Dantiscus. ASKG 5: 1940, s.216-220.

Inwentarz konwentu dominikanów w Opolu z 1609 r. Opr. E. W ó ∏ k i e w i c z.SHTSO 21: 2001, s. 375.

K o p i e c J., Dokument o zniszczeniach w koÊciele franciszkanów w Bytomiuw 1627 r. W: MV, s. 172-178.

K o p i e c J., Regesty listów biskupa Ludwika do Rzymu z lat 1683-1731 w zbio-rze „Lettere“ w Archiwum Watykaƒskim. STHSO 12: 1987, s. 247-256.

M a l e c z y ƒ s k a E., Dokument dla kolegiaty opolskiej z roku 1531. SMDzÂl4: 1962, s. 402-421.

Materia∏y êród∏owe do dziejów KoÊcio∏a w obecnej diecezji katowickiej. Dekre-ty egzekucyjne do protoko∏ów wizytacyjnych z r. 1598. Wyd. F. M a r o ƒ. ÂSTH 5:1972, s. 263-274.

M e y e r A. O., Studien von der Vorgeschichte der Reformation aus SchlesienQuellen. München 1903.

N ä g e l e A., Documenta Jeremiana. ASKG 1: 1936, s. 98-157.Orginalbriefe des Bischofs Jacob v. Salza an die Päpste Clemens VII. und Paul

III. betr. Seine Stellung zur Reformation (1524-1536). Wyd. H. J e d i n. ZGS 62:1928, s. 82-100.

P e d e w i t z J. F. A., Historia Ecclesiastica Parochialis S. Jacobi Nissae.Wyd. B. R u f f e r t. Neisse 1905.

Polskie metryki z parafii Kopienica z lat 160-7-1611. Opr. S. ¸ y s i k. ÂSHT 3:1970, s. 205-242.

Protokolle der General-Visitation 1609/10 der schlesischen Malteser-Ordens--Kommenden mit Einarbeitung der Visitation von 1536 und 1588. Opr. i wyd. H.R i c h t e r. T. 1-2. Ganderkesee 1977.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Protoko∏y powizytacyjne archiprezbiteratu ˝migrodzkiego i sycowskiego z 1617roku. Wyd. J. P a t e r. Wroc∏aw 1990.

Protoko∏y powizytacyjne z prze∏omu XVII i XVIII wieku parafii archidiakonatulegnickiego zachowane w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc∏awiu.W: ˚ycie muzyczne Legnicy na tle kultury Âlàska. Legnica 1990, s. 39-48.

Protoko∏y wizytacyjne z 1611, 1619, 1657, 1665, 1720 i 1721. Wyd. F. M a r o ƒ.ÂSTH 6: 1973, s. 317-331; 7: 1974, s. 311-348; 8: 1975, s. 293-314; 9: 1976, s. 275--310; 10: 1977, s. 285-315; 11: 1978, s. 333-370; 12: 1979, s. 291-326.

Quellenbuch zur Geschichte der evangelischen Kirche in Schlesien. Wyd. G.A. B e n r a t h i in. München 1992.

Quellen zur Geschichte der Neisser Bistumslandes auf Grund der älsteten Ne-isser Lagerbücher. Wyd. K. E n g e l b e r t. Thoerbecke 1964.

Quellenbuch zur Geschichte der Universität Breslau 1702 bis 1811. Wyd. N. C o n r a d s. Köln-Weimar-Wien 2003.

S a m u l s k i R., Ein schlesisches Anniversar aus dem Jahre 1551. ASKG 1:1936, s. 75-80.

S a w i c k i J., Synody diecezji wroc∏awskiej i ich statuty. Wroc∏aw-Warszawa--Kraków 1963.

S c h a t t a u e r C. L., Catalogus Almae Dioecesis Silesiae (1748). ASKG 26:1968, s. 289-326.

Schematismus des Fürstenbistums Breslau 1724 und 1738. Wyd. J. P a t e r.Köln-Weimar-Wien 1993.

Schlesische Religionsakten 1517-1675. Opr. G o t t s c h a l k J., G r ü n e w a l dJ., S t e l l e r G. Köln-Wien 1982.

S c h u t z A., Dokumente zur Baugeschichte der Nikolai-Kirche zu Brieg. ZGS8: 1868, z. 1, s. 167-179.

Silesiacarum Rerum Scriptores oder Sammlung Schlesischer Geschichtschre-iber. Red. G. A. S t e n z e l. T. 5.

Sprawozdania wizytacyjne biskupów wroc∏awskich (z roku 1717). Dekanaty:cieszyƒski, frysztacki, wodzis∏awski i bielski. Wyd. I. P a n i c. Cieszyn 1994.

Statuta synodalia dioecesana sanctae ecclesiae Wratislaviensis. Wyd. M. M o n t b a c h. Wratislaviae 1855.

Statuten der Stadt Breslau von 1527/1534. Wyd. C. M e n d r o t h. ZGS 4:1862, s. 39-113.

S t i b o r J. Zemska kniha opolsko-ratiborska z let 1532-1543. Orlice. Casto-pis pro Genealogii, Heraldyku a dalsi pomocne vedy historicke. T. 1-4. [Opawa]1991-1992.

S t i b o r J., Regesta ceskych listin a listu z kni˝etstvi opolsko-ratiborskeho(1303) 1457-1731. Sbornik archivnich praci. T. 47: 1997, s. 293-381.

S t r n a d A. A., Der Kampf um ein Eligibilitätsbreve. Römische Quellen zurBreslauer Bischofswahl des Kardinals Philipp Ludwig von Sinzendorf (1732).ASKG 33: 1975, s. 68-124.

BIBLIOGRAFIA HISTORII KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU 229[3]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

U r b a n W., Materia∏y do dziejów polskoÊci na Âlàsku w wizytacjach diecezjiwroc∏awskiej (do poczàtku XVIII wieku). Sobótka 1959 s. 149-195.

Visitationsberichte der Diözese Breslau. Wyd. J. J u n g n i t z. T. 1. Archidia-konat Breslau. Breslau 1902; T. 2. Archidiakonat Oppeln. Breslau 1904; T. 3. Ar-chidiakonat Glogau. Breslau 1907; T. 4. Archidiakonat Liegnitz. Breslau 1908.

Wykaz koÊcio∏ów diecezji wroc∏awskiej z 1667 r. Wyd. J. K o p i e c. ABMK55: 1987, s. 157-201.

2. O p r a c o w a n i a

B a h l c k e J., Regionalismus und Staatsintegration im Widerstreit. DieLänder der Böhmischen Krone in ersten Jahrhundert der Habsburgerherrschaft(1526-1619). München 1994.

B a h l o w F., Das Mandat Herzog Fridrichs II von Liegnitz 1524. CB 25:1935, s. 3-11.

B a h l o w F., Die Reformation in Liegnitz. Liegnitz 1918.B a l d y S., Ksi´stwo opolskie za czasów Jana Dobrego. Opole 1999.B a n i a Z., Latyfundium „katolickie“ w Ma∏opolsce i na Âlàsku, czyli o mece-

nacie Gaszyƒskich, Oppersdorfów i Zebrzydowskich. W: Sztuka pogranicza Rze-czypospolitej w okresie nowo˝ytnym. Warszawa 1997, s. 95-104.

B a ƒ k a J., Dekanat pszczyƒski w czasie reformacji protestanckiej i odrodze-nia katolickiego na tle stosunków koÊcielnych Âlàska. Chorzów 1937.

B a ƒ k a J., Ksi´ga protoko∏ów konwentów pastorskich ziemi pszczyƒskiej(1588-1628). Kraków 1938.

B a ƒ k a J., Ostoberschlesien und die Reformation. Der Sonntagsbote (Kato-wice) 17: 1941, nr 10.

B a r d o n g O., Die Breslauer an d. Univ. Frankfurt/Oder. Ein Beitrag zurschlesischen Bildungsgeschichte 1648-1811. Würzburg 1970.

Barock in Schlesien. Dülmen 1981.B a r y c z H., Mi´dzy Nysà a Krakowem. Szko∏a w Nysie w promieniach Uni-

wersytetu Krakowskiego w okresie Odrodzenia. Sobótka 26: 1971, s. 435-453.B a r y c z H., Âlàzacy na Uniwersytecie Jagielloƒskim w XV-XVIII w. Katowi-

ce 1935.B u r c h a r d t J., W sprawie gimnazjalistów nyskich ze Êlàskiego Wiàzowa.

Sobótka 27: 1972, s. 469-471.B a u c h G., Geschichte des Breslauer Schulwesens in der Zeit der Reforma-

tion. CDS. T. 2. Breslau 1911.B a u c h G., Johann Turzo und Johann Hess. ZGS 36: 1901, s. 193-224.B a u c h G., Laurentius Corvinus, der Breslauer Stadtschreiber und Huma-

nist. Sein Leben und seine Schriften. ZGS 16: 1882, s. 230-302.B a u c h G., Schlesien in die Universität Krakau im XV und XVI Jahrhundert.

ZGS 41: 1907, s. 99-180.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

B a u c h G., Trotzendorf und die Goldberger Schule. Berlin 1921.B a u c h G., Zur Breslauer Reformationsgeschichte. ZGS 41: 1905,

s. 336-352.B ä u m e r R., Johannes Cochläus, Leben und Werk. Münster 1980.B a u m W., Die Münzen der Bischöfe von Breslau. Thel 1.: bis Karl von Öster-

reich (+1624). ASKG 30: 1972, s. 1-32; Cz. 2: von Carl Ferdinand (1625-1655)bis Georg Kopp (1887-1914), 31: 1973, s. 87-112.

B e d n a r s k i K., Polski ksi´gozbiór w bibliotece cysterek w Trzebnicy. Wro-c∏aw 2003, mps.

B e n d e l R., Die Reformation in Schlesien in der katholischen (schlesischen)Geschichtsschreibung des 19. und 20. Jahrhunderts. ASKG 58: 2000, s. 27-52.

B e n r a t h G. A., Zacharias Ursinus (1534-1583). Blätter für pfalz. Kir-chengeschichte 37-38: 1970-1971, s. 202-215.

B e n z E., Luther u. d. Volksdeutsche Osten. W: Deutsche Ostforschung. Er-gebnisse und Aufgaben seit ersten Weltkriege. T. 2. Leipzig 1943, s. 236-256.

B i a ∏ o s t o c k i J., Kompozycja emblematyczna epitafiów Êlàskich XVI wie-ku. Ze studiów nad sztukà XVI wieku na Âlàsku i w krajach sàsiednich. Wroc∏aw1968, s. 77-93.

B i m l e r K., Die schles. Massiven Wehrbauten. T. 1: Im Fürstentum Breslau.Kreise Breslau-Neumarkt. Namslau 1940.

B i r k n e r G., Die beiden ältesten evangelischen Gesangbuch-Drucke Schle-siens 1525 und 1525/26. ASKG 26: 1968, s. 141-152.

B o b o w s k i K., Fryderyk II, ksià˝´ Âlàska, pan legnicko-brzeski (1480-1547)– reformator KoÊcio∏a katolickiego i humanista. Sobótka 49: 1996, s. 339-342.

B o b o w s k i K., Postawa ksieƒ trzebnickich wobec reformacji. W: Ludzie Ko-Êcio∏a katolickiego na Ziemi Âlàskiej. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 1994,s. 50-57.

B o b o w s k i K., Rola konwentu cysterek trzebnickich w utrzymaniu polskoÊcina Âlàsku dobie reformacji i kontrreformacji (próba nowego spojrzenia). SMDzÂl20: 1992, s. 37-50.

B o b o w s k i K., R a t a j c z y k E., Biblioteka klasztoru cystersów w Henry-kowie. (Na podstawie zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wroc∏awiu). W: Cy-stersi w spo∏eczeƒstwie Europy Ârodkowej. Red. A. M. W y r w a, J. D o b o s z.Poznaƒ 2000, s. 391-404.

B o c h n a k W., Bractwa koÊcielne propagatorami kultu Eucharystii na Dol-nym Âlàsku. WWK 36: 1983, s. 225-229.

B o c h n a k W., Bractwo kap∏aƒskie Êw. Karola Boromeusza w diecezji wro-c∏awskiej. WWK 36: 1983, s. 70-72.

B o c h n a k W., Bractwo Êw. Józefa w Krzeszowie. N 34: 1994 nr 40 s. 10. –To˝. LWD 4: 1995, nr 1, s. 117-122.

B o c h n a k W., Dzieje Zakonu Magdalenek od Pokuty na Dolnym Âlàskui ¸u˝ycach. Wroc∏aw 1996.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

B o c h n a k W., Konfraternia Êw. Józefa w Krzeszowie. W: WiernoÊç i obronawiary. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1996, s. 71-80.

B o c h n a k W., Ks. Jan Marcin Stulpe (1686-1753) i poczàtki kultu NajÊw.Serca Pana Jezusa w diecezji wroc∏awskiej. WWK 36: 1983, s. 229-234.

B o c h n a k W., Religijne stowarzyszenia i bractwa katolików Êwieckich w die-cezji wroc∏awskiej od XVI wieku do 1810 r. Wroc∏aw 1983

B o c h n a k W., Wk∏ad bractw i stowarzyszeƒ religijnych w ˝ycie spo∏eczneDolnego Âlàska. Sobótka 41: 1986, s. 607-617.

B o c h n a k W., Z dziejów Magdalenek od Pokuty w Szprotawie. Wroc∏aw1985.

B o c h n a k W., Z historii Magdalenek. N˚ 2: 1984, nr 4-5, s. 11, 27.B o c h n a k W., M a t w i j o w s k i K., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu

w bractwach koÊcielnych na terenie diecezji wroc∏awskiej. BPWTWr 1997/1998,s. 89-96.

B o d e H., Die Kirchenbauten der Jesuiten in Schlesien. Halle 1935.B o r a s Z., Ksià˝´ta piastowscy Âlàska. Katowice 1978.B o r a s Z., Poczàtki reformacji na Górnym Âlàsku. KOp 6: 1960, s. 3-24.B o r c z K., Synod biskupa Marcina Gerstmanna. RTSO 1: 1968, s. 293-313.B r a c k m a n n W., Die Entwicklung des Apothekenwesens in Schlesien. ZO

7: 1957, s. 241-254.B r e u e r D., „Zur erspießlichen Zeit Vertreibung und gewünschen Se-

elen=Hayl“. Zur Bedeutung der barocken Predigtliteratur. ASKG 44: 1986,s. 115-132.

B r ü c k A., Franz Ludwig, Pfalzgraf v. Neuburg (1664-1732). NDB 5: 1961,s. 369-370.

B u c h m a n n P., Friedrich Landgraf von Hessen-Darmstadt, Malteserritter,Kardinal und Bischof von Breslau. Breslau 1983.

B ü c h n e r A., Das Kirchenlied in Schlesien und der Oberlausitz. Düsseldorf1971.

B u d n i a k J., M´czeƒstwo b∏. Jana Sarkandra. ÂSTH 13: 1980, s. 309-328.B u d z y ƒ s k i J., Dramat i teatr szkolny na Âlàsku (XVI-XVIII wiek). Kato-

wice 1996.B u r b i a n k a M., Adam Dyon i Kasper Lybisch – wroc∏awscy drukarze refor-

macyjni. RB 5: 1961, z. 1, s. 65-113.B u r b i a n k a M., Inwentarz wroc∏awskiej biblioteki przy koÊciele Êw. Bernar-

dyna z 1657 roku. Wroc∏aw 1955.B u r c h a r d t J., Szlachta polska wyznania ewangelickiego w ksi´stwie ole-

Ênickim na Dolnym Âlàsku w XVIII w. w Êwietle nazewnictwa. Sobótka 54: 1998,s. 165-172.

B u r e k J., Dzieje Raciborza od czasów piastowskich do 1741 roku. W: Raci-bórz. Zarys rozwoju miasta. Red. J. K a n t y k a. Katowice 1981, s. 39-85.

B u r g e m e i s t e r L., Der Orgelbau in Schlesien. Frankfurt a. M. 1973.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

B u r g e m e i s t e r L., Die Jesuitenbauten in Breslau insbesondere die Mat-tiaskirche und Universitätgebäde. Breslau 1901.

C e b u l k a W. M., Dzieje koÊcio∏ów i wyznaƒ w Grodkowie. Grodków 1999.C h m a j L., Âlàzacy wÊród braci polskich. Katowice 1936.C h o m i a k S., Diecezja wroc∏awska w czasach rzàdów biskupa Sebastiana

Rostocka. Sobótka 57: 2002, s. 469-483.C h o m i a k S., Kult Eucharystii na Âlàsku w Êwietle uchwa∏ XVI- i XVII-

-wiecznych synodów wroc∏awskich. W: S∏owo nieskowane. Red. A. N o w i c k i,J. T y r a w a. Wroc∏aw 1998, s. 689-695.

C h o m i a k S., ˚ycie sakramentalno-liturgiczne w diecezji wroclawskiej zarzàdów biskupa Sebastiana Rostocka (1664-1671). Wroc∏aw 1997, mps.

C h r z a n o w s k i J., P∏yty nagrobne z postaciami na Âlàsku Opolskimw XVI-XVIII wieku. RSÂl 7: 1970, s. 75-105.

C h r z a n o w s k i T., Nyskie rzemios∏o artystyczne od Êredniowiecza do po∏o-wy XIX wieku. W: Nyskie Studia. T. 1. Opole 1974, s. 106-153.

C h r z a n o w s k i T., Z∏otnictwo Êlàskie póênogotyckie i nowo˝ytne ze szcze-gólnym uwzgl´dnieniem Âlàska Opolskiego. Wroc∏aw 1995.

C h r z à s z c z J., Die älstete Taufeneintragungen in dem Taufbuch von Zie-mientzitz, Kreis Gleiwitz, 1651-1659. Oberschlesien 17: 1918, s. 9-14.

C h r z à s z c z J., Die Holzkirche in Oberschlesien. OH 10: 1914, s. 55-60.C h r z à s z c z J., Die Holzkirche in Pniow, Kreis Gleiwitz. Der Oberschlesier

1: 1919, nr 2.C h r z à s z c z J., Ein Fundationsverzeichnis des Neisser Jesuiten-seminars der

hl. Anna aus dem Jahre 1716. ZGS 46: 1912, s. 172-185.C h r z à s z c z J., Geschichte der Pfarrei Wischnitz bis zum Jahre 1678. OH 3:

1907, s. 181-193.C h r z à s z c z J., Vikarienstiftung in Oberglogau vom Jahre 1629. OH 4:

1908, s. 31-36, 142.C i e c h a n o w s k a Z., Angelus Silesius. W: EK, t. 1, szp. 553-554.C o n r a d s N., Die Durchführung der Altranstädter Konvention in Schlesien

1707-1709. Köln-Wien 1971.C o n r a d s N., Die testamentarischen Verfügungen der Kurfürsten Franz Lu-

dwig von Pfalz-Neuburg. ASKG 39: 1981, s. 97-136.C o n r a d s N., Historie und Jus Publicum an der Landschaftsakademie in

Wien. Ein Beitrag zum Leben des Historikers und Juristen Gottfried Ferdinandvon Buckisch und Löwenfels (1641-1698). W: FS, s. 120-136.

C o n r a d s N., Religionspolitische Überlegungen in Wien nach dem Anheim-fall der Fürstentümer Liegnitz, Brieg und Wohlau 1675. München 1970.

C r o o n G., Die landständische Verfassung v. Schweidnitz-Jauer. Zur Ge-schichte d. Ständewesens in Schlesien. Breslau 1912.

C z a p l i ƒ s k i W., Elekcja biskupa wroc∏awskiego Karola Ferdynanda Wazyw 1625 r. RZNO 3: 1948, s. 251-289.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

C z a p l i ƒ s k i W., Karol Ferdynand Waza. W: PSB 12: 1966-1967, s. 85-87.C z a p l i ƒ s k i W., Wp∏yw reformacji i kontrreformacji na stosunki narodo-

woÊciowe na Âlàsku Opolskim (XVI-XVIII w.). PH 40: 40: 1949, s. 144-155.å w i ´ c z e k G., Kapitu∏a wroc∏awska za rzàdów biskupa królewicza Karola

Ferdynanda Wazy (1625-1655). CS 3: 1971, s. 103-121.å w i ´ c z e k G., Królewicz Karol Ferdynand Waza jako biskup wroc∏awski.

W: Studia z historii KoÊcio∏a w Polsce. Red. H. R y b u s. T. 2. Warszawa 1973,s. 7-279.

D e c I., Duszpasterstwo w archiprezbiteracie ˝arskim w XVII w. w Êwietle wizy-tacji biskupich. Wroc∏aw 1986.

D e c I., ˚ycie sakramentalne, kultowe i nauczanie religijne w Archiprezbitera-cie ˚orskim w XVII wieku w Êwietle wizytacji biskupich. Sobótka 55: 2001,s. 503-513.

D e r s c h W., Beiträge zur Geschichte des Kardinals Friedrich von Hessen, Bi-schofs von Breslau (1671-1682). ZGS 62: 1928, s. 272-331.

D e r s c h W., Friedrich Kardinal v. Hessen. W: Schles. Lebensbilder. T. 3.Breslau 1928, s. 70-78.

D e r s c h W., Kardinal Friedrich von Hessen. Schlesier 3: 1928, s. 70-78.D e r s c h W., Schlesien am Vorabend der Reformation. ZGS 68: 1934, s. 69-94.D e v e n t e r J., Gegenreformation in Schlesien. Die habsburgische Rekatho-

lisierungspolitik in Glogau und Schweidnitz 1526-1707. Köln 2003.D ´ b s k i J. G., O∏tarz g∏ówny archikatedry wroc∏awskiej. CS 3: 1971, s. 124-136.D ´ b s k i J. G., Powiàzania Miko∏aja Kopernika z Wroc∏awiem. CS 5: 1973,

s. 253-256.D ´ b s k i J. G., Wyra˝enie idei doksologiczno-eschatycznych w wystroju archi-

tektonicznym oraz w programie ikonograficznym koÊcio∏a cysterskiego w Henry-kowie na Âlàsku. W: Teologia naukà o Bogu. Kraków 1977, s. 364-366.

D i e n w i e b e l H., Oberschlesische Schrotholzkirchen. Breslau 1938.Die Reformation in Breslau. Opr. G. K r e t s c h m e r. Ulm 1960.D o l a K., Christus praecepit – Ecclesia sancivit. Wroc∏awska dysputa teolo-

giczna wokó∏ tez ks. Jana Hessa (20-24 kwietnia 1924). SHTSO 14: 1993,s. 218-236.

D o l a K., Die Orgel von Godefridus Wilhelmus Scheffler in der Seminarkir-che Peter und Paul in Neisse. ASKG 53: 1995-1996, s. 259-264.

D o l a K., Kszta∏cenie wroc∏awskiego duchowieƒstwa diecezjalnego doXVIII wieku W: Kultura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k.Katowice 2002, s. 61-73.

D o l a K., MentalnoÊç duchowieƒstwa polskiego w dobie renesansu. W: Studiaz dziejów kultury i mentalnoÊci czasów nowo˝ytnych. Red. K. M a t w i j o w s k i,B. R o k. Wroc∏aw 1993, s. 19-31.

D o l a K., Najstarszy zachowany protokó∏ wizytacyjny koÊcio∏a kolegiackiegoi kapitu∏y Âwi´tego Krzy˝a w Opolu z 1653 roku. STHSO 12: 1987, s. 223-246.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

D o l a K., Nowicjat bo˝ogrobców Êlàskich w Nysie na prze∏omie XVIIi XVIII wieku. W: Bo˝ogrobcy. Jerozolima-Miechów-Chorzów. Red. J. K u r e k.Chorzów 2000, s. 71-78.

D o l a K., Nyskie ksi´stwo biskupie w XVIII wieku. W: Carl Ditters von Dit-tersdorf. Z ˝ycia i twórczoÊci muzycznej. Red. P. T a r l i ƒ s k i. Opole 2000,s. 13-20.

D o l a K., Obraz statystyczny diecezji wroc∏awskiej z 1724 r. STHSO 11: 1985,s. 211-229.

D o l a K., Opieka spo∏eczna i zdrowotna w G∏ogowie do czasów pruskich(1742). W: MV, s. 113-146.

D o l a K., Opieka spo∏eczna w Ksi´stwie Nyskim za czasów biskupa Francisz-ka Ludwika Neuburga (1683-1732). STHSO 9: 1981, s. 16-46.

D o l a K. Organy Godfrieda Wilhelma Schefflera w koÊciele Êwi´tych Piotrai Paw∏a (seminaryjnym) w Nysie. STHSO 15: 1995, s. 395-399.

D o l a K., Relacje o stanie archiprezbiteratu otmuchowskiego w 1736 i 1737roku. STHSO 13: 1992, s. 270-276.

D o l a K., Rytua∏ wroc∏awski z 1682 i wileƒski z 1701 roku. W: „S∏u˝cie Panuz weselem”. T. 1. W s∏u˝bie KoÊcio∏a. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2000, s. 127-134.

D o l a K., Âlàsk miejscem spotkania kultury polskiej i niemieckiej w dobie hu-manizmu. STHSO 8: 1980, s. 219-232.

D o l a K., Ârodowisko intelektualne na Ostrowie Tumskim we Wroc∏awiuw dobie humanizmu. STHSO 10: 1983, s. 159-189.

D o l a K., Uwagi o stanie duchowieƒstwa Êlàskiego w pierwszym okresie refor-macji (1520-1585). STHSP 19: 1999, s. 121-134.

D o l a ƒ s k i D., Najspokojniejszy koÊció∏. Reformacja XVI wieku w Ksi´stwieG∏ogowskim. Zielona Góra 1998.

D r a b i n a J., Korespondencja wroc∏awskiej rady miejskiej, kapitu∏y katedral-nej i miejscowych biskupów ze Stolicà Apostolskà w latach 1500-1521. CS 6:1974, s. 115-131.

D r a b i n a J., Wokó∏ przyczyn sukcesów reformacji w ksi´stwie cieszyƒskimw XVI wieku. W: Die konfessionallen Verhältnisse im Teschener Schlesien vomMittelalter bis zur Gegenwart. Red. P. C h m i e l, J. D r a b i n a. Ratingen 2000,s. 49-60.

D r a b i n a J., Z dziejów badaƒ poczàtkowego okresu reformacji wroc∏aw-skiej. CS 13: 1981, s. 163-178.

D r z y m a ∏ a K., B∏ogos∏awiony Melchior Grodziecki. W: PÂw. T. 6. Warsza-wa 1986, s. 108-125.

D ü r i g W., Der Laienkelch im Bistum Breslau. W: Sapienter ordinare. Fest-gabe f. Erich Kleineidam. Red. F. H o f f m a n n i in. Leipzig 1969, s. 260-271.

D ü r i g W., Johannes Scheffler als Streittheologie. ASKG 28: 1970, s. 78-92.D ü r i g W., Zum 300. Todestag des Angelus Silesius. Versuch einer Würdigung

von Persönlichkeit und Werk. ASKG 35: 1977, s. 115-140.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

D ü r i g W.: Zwei bisher unbekannte Briefe des Angelus Silesius 1669/1670.ASKG 34: 1976, s. 123-132.

D z i a t z k o K., Caspar Elyan, Breslaus erster Drucker. ZGS 15: 1880, z. 1,s. 1-32.

D z i a t z k o K., Neue Mittheilungen über Caspar Elyan. ZGS 19: 1885,s. 386-394.

D z i a t z k o K., Der Übertritt des Dichters Andreas Scultetus von Bunzlauzum Katholizismus im Jahre 1644. ZGS 12: 1875, z. 2, s. 439-453.

D z i e w u l s k i W., Dzieje rozwoju miasta Nysy. (Zarys). KOp 2: 1956, nr 4,s. 14-45.

D z i e w u l s k i W., Walka ch∏opów dóbr podo∏awskich Zakonu Maltaƒskie-go o wolnoÊç wyznania w koƒcu XVI wieku. KOp 1959, nr 4, s. 145-153.

D z w o n k o w s k i T., ˚ydzi g∏ogowscy a inne grupy spo∏eczne w drugiej po∏o-wie XVI wieku. 23: 1997, nr 1, s. 45-54.

E b e r l e i n G., D. General-Kirchenvisitationen in Fürstentume Wohlau v.1656 u. 1657. Liegnitz 1905.

E b e r l e i n G., D. General-Kirchenvisitation im Fürstentume Liegnitz1654 u. 1655. Liegnitz 1907.

E b e r l e i n G., Melanchton und seine Beziehungen zu Schlesien. CVGKS 6:1898, s. 76-101.

E b e r l e i n H., Schlesische Kirchengeschichte. Z. 2: Reformation und Ge-genreformation. Berlin 1940.

E b e r s J. E., Das Armenwesen der Stadt Breslau. Breslau 1828.E c k e r t I., Die Fresken des schlesisch-mährischen Malers Franz Anton Seba-

stini. ZfO 2L 1953, s. 530-545.E n g e l b e r t K., Aufzeichnungen des Breslauer Domherrn Stanislaus Sauer

(+1535) über den Bischof Johannes Turzo (1506-1520). Ein Beitrag zur Vorge-schichte der Reformation in Schlesien. ASKG 14: 1956, s. 105-140.

E n g e l b e r t K., Aufzeichnungen des Breslauer Domherrn Stanislaus Sauer(+1535) über den Bischof Jakob von Salza (1520-1539) und seine Zeit. ASKG15: 1957, s. 124-170.

E n g e l b e r t K., Beiträge zur Geschichte des Breslauer Bischofs Kaspar vonLogau (1562-1574). ASKG 10: 1952, s. 121-147; 11: 1953, s. 65-89.

E n g e l b e r t K., Beiträge zur Geschichte des Breslauer Bischofs Martin Ger-stmann (1574 bis 1585). ASKG 15: 1957, s. 171-188.

En g e l b e r t K., Beiträge zur Geschichte des Ordens der Kreuzherren mitdem roten Stern vom Breslauer Matthiasstift. W: 300 Matthiasgymnasium zu Bre-slau 1638-1938. Eine Erinnerungsschrift. Breslau 1938, s. 1-51.

E n g e l b e r t K., Das Bistum Breslau im Dreissigjährigen Kriege. ASKG 23:1965, s. 85-148; 24: 1966, s. 127-181; 25: 1967, s. 201-251.

E n g e l b e r t K., Der Breslauer Bischof Kasper von Logau (1562-1574) undsein Domkapitel. ASKG 7: 1949, s. 61-125.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

E n g e l b e r t K., Die Anfänge der lutherischen Bewegung in Breslau undSchlesien. ASKG 18: 1960, s. 121-207; 19: 1961, s. 165-232; 20: 1962, s. 290-372;21: 1963, 133-214; 22: 1964, s. 177-250.

E n g e l b e r t K., Die Konvention von Altranstädt 1707. ASKG 16: 1958, s. 243-264.E n g e l b e r t K., Erzherzog Karl v. Österreich. W: Schlesische Lebensbilder.

T. 5. Breslau 1968, s. 41-50.E n g e l b e r t K., Erzherzog Karl von Österreich. Schlesier 5: 1968, s. 41-50E n g e l b e r t K., Kaspar von Logau Bischof von Breslau (1562-1574). Cz. 1.

Beitrag zur schlesischen Reformationsgeschichte. Breslau 1926.E n g e l b e r t K., Massnahmen des Bischofs Kaspar von Logau (1562-1574)

zur Hebung des Katholizismus im Bistum Breslau. ASKG 4: 1939, s. 127-151; 5:1940, s. 149-164.

E n g e l b e r t K., Schlesier auf der Universität in Perugia (1564-1733).ASKG 16: 1958, s. 218-228.

E p i s t e r t K., Das Dominikanerkloster in Brieg (1336-1545). ASKG 18:1960, s. 70-94.

E p s t e i n P., Der Schulchor vom 16. Jahrhundert bis zum Gegenwart. Leip-zig 1929.

E r b o v. Schickfus und Neundorff, Hans Scheliha (+1620) Kanzler des Bi-stums Breslau. ASKG 21: 1963, s. 261-281.

E r b P. C., Schenckfeld in his Reformation Setting. Pennsburg/Pa 1978.E r g e n t o w s k i R., Biblioteki karmelickich klasztorów w G∏´bowicach

i Wo∏owie. RB 14: 1970, z. 1-2, s. 155-169.E y s y m o n t t J., KoÊció∏ i klasztor franciszkanów we Lwówku. RSÂl 11:

1977, s. 7-17.F a s e l K a m p e n W. A., Schlesier an der Univ. Leiden im 17. Jh. JSFWUB

6: 1961, s. 331-350.F e c h t n e r o w a A., Rektori Kolegi Towarisstva JeÏisova v âechach, na Mo-

rav_ a ve Slezsku do roku 1773. T. 2. Praha 1993.F e d e r h o f e r H., Antonio Cifra (1584-1629) und die Hofkapelle von Erz-

herzog Karl Joseph (1590-1624) in Neisse/Schlesien. Mf 43: 1990, s. 352-356.F e l d m a n n F., Die schlesische Kirchenmusik im Wandel der Zeiten.

Lübeck 1975.F e l d m a n n F., Ein unbekanntes Denkmal der Neisser und Glatzer Musikp-

flege aus der Zeit des 30jährigen Krieges. Der Oberschlesier 25: 1933 s. 145-148. F e l d m a n n F., Studien zur Geschichte der Schulmusik Schlesiens. Ham-

burg 1970.F i s c h e r J. W., Reformations Geschichte der Haupt und Pfarrkirche St. Ma-

ria Magdalena in Breslau. Breslau 1817.Fischer K., Angelus Silesius: „Heilige Seelen-Lust”. Die Stellung der Gesang-

sweisen im generalbassbegleiteten Kirchengesang des 17. Jahrhunderts. KMJb 84:2000 s. 69-100.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

F i t y c h T., Bernard Rosa, Abbé de Krzeszów et la dévotion a Saint Joseph.CahJos 29: 1981, s. 378-402.

F i t y c h T., Bernard Rosa (1624-1696) opat krzeszowskich cystersów jakopropagator kultu Êw. Józefa. W: Józef z Nazaretu. Red. O. S t o k ∏ o s a. T. 2. Kra-ków 1979, s. 267-290.

F i t y c h T., Bernarda Rosy nauka o Êw. Józefie w Êwietle koncepcji mistycz-nych zaÊlubin duszy z „Trójcà Stworzonà”. CS 16: 1986, s. 119-165.

F i t y c h T., Cystersi w Krzeszowie jako propagatorzy kultu Êw. Józefa na Âlà-sku w XVII i XVIII w. CS 10: 1978, s. 121-146.

F i t y c h T., Kult Êw. Józefa na Âlàsku w XVII i XVIII w. W: MV, s. 147--170.F i t y c h T., Opactwo cystersów krzeszowskich – czo∏owy oÊrodek Êlàskiej

kontrreformacji. Sobótka 41: 1984, s. 539-559.F i t y c h T., Saint Joseph et le mariage miistique de l’_me avec la „Trinité

crée selon Bernard Rosa. CJos 1984, s. 57-77. F i t y c h T., „Trójca stworzona”jako podstawowa kategoria józefologii opata

Bernarda Rosy SOC (1624-1696). Summarium 1981, s. 83-91.F i t y c h T., Trynitarny egzemplaryzm w nauce o Êw. Józefie u Bernarda Rosy

i jego kontynuatorów. ÂSHT 18: 1985, s. 57-79; 19: 1986-1987, s. 103-131.F l e i s c h e r M. P., Johann Hess, der Breslauer Reformator. Sch 35: 1990,

s. 193-203.F l e i s c h e r M. P., Späthumanismus in Schlesien. München 1964.F r a n k e E., Über die Vertreibung der Bernhardiner aus Breslau. ZGS 41:

1907, s. 37-98.F r a n k i e w i c z E., Zabytkowy koÊció∏ drewniany na dawnym przedmieÊciu

Opola. KOp 1862, nr 3-4, s. 33-48.F r i e d e n s b u r g W., Johannes Cochlaeus im schmalkaldische Kriege

(1546). Zeitschrift f. bayerische Kirchengeschichte 10 1935, s. 151-156.F u c h s G., Versuch einer Reformationsgeschichte des Fürstenthums [...] Ne-

isse. Breslau 1775.G a l a n t o w i c z B., Rozwiàzania urbanistyczne barokowych zespo∏ów bu-

dowli jezuickich na Âlàsku a problem akomodacji w dzia∏alnoÊci misyjnej jezu-itów. Wroc∏aw 1997.

G a w e l c z y k H., Dzieje bractwa Êw. Józefa przy ksià˝´cym klasztorze cyster-sów w Jemielnicy. STHSP 12: 1987, s. 257-310.

G a w e l c z y k H., Kontakty cystersów jemielnickich z Jasnà Górà od po∏owyXVII w. do sekularyzacji. STHSO 10: 1983, s. 191-196.

G a w e l c z y k H., Opat Bernard Bogaczyƒski z Jemielnicy (1655-1666).RTHSO 12: 1987, s. 227-252.

G a w e l c z y k H., S∏u˝ba Bo˝a w klasztorze cystersów w Jemielnicy odXVII wieku do sekularyzacji. SHTSO 14: 1993, s. 237-254.

Geistliche Musik in Schlesien. Red. L. H o f f m a n n – E r b r e c h t.Dülmen 1988.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

G e m b a l s k i J., Organy dawnego G∏ogowa. W: Kultura muzyczna Legnicyna tkle kultury Âlàska. Cz. 1. Legnica 1987, s. 111-128.

G e r l i c H., Gimnazjum cysterskie w Rudach. Program nauczania i wycho-wania. W: Kultura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k. Katowi-ce 2002, s. 82-104.

G e r l i c H., Gliwickie matryku∏y chrzcielne z czasów ks. Walentego Caulo-niusa 1597-1611. RMG 13: 1998, s. 347-409.

G e r l i c H., Gliwickie matryku∏y chrzcielne z czasów ks. Wincentego Meridie-sa (1612-1621). RMG 14: 1999, s. 379-428.

G e r l i c H., GórnoÊlàska m∏odzie˝ rycerska w Gimnazjum cysterskim w Ru-dach. RMG 11-12: 1997, s. 145-195.

G e r l i c H., KoÊció∏ katolicki na Ziemi Gliwickiej od reformacji do sekulary-zacji. RGM 15: 2000, cz. 1, s. 43-136.

G e r l i c H., Organizacja nauki w gimnazjum cysterskim w Rudach Wielkich.STHSO 7: 1980, s. 235-244.

G e r l i c H., Udzia∏ duchowieƒstwa archiprezbiteratu gliwickiego w synodachdiecezji wroc∏awskiej. ZG 28-29: 1999-2001, s. 33-44.

G e r l i c H., Udzia∏ rudzkiego Gimnazjum cysterskiego w kszta∏ceniu polskiejm∏odzie˝y szlacheckiej. RGM 13: 1998, s. 145-191.

Geschichte Schlesiens. T. 2: Die Habsburger Zeit. Red. P e t r y J., M e n z e lJ. J. Stuttgart 2000.

G e s s n e r A., Abtei Rauden in OS. T. 1-2. Kitzingen 1952.G i e r o w s k i J. A., Problemy narodowoÊciowe i konfesyjne na Âlàsku

w okresie reformacji. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska.Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 52-60.

G l o w i k G., S t r e c k e M., Geschichte des Klosters Czarnowanz. Oppeln1930.

G ∏ o m b i o w s k i K., Biblioteka franciszkanów Nysie w Êwietle inwentarzaz roku 1678. Wroclaw 1953.

G o ∏ à b J., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu w archidiakonacie legnickimw XVII wieku. Wroc∏aw 1973, mps.

G o t t s c h a l k J., Altranstädter Konvention. W: LThK, t. 1, szp. 405.G o t t s c h a l k J., Der Breslauer Fürstbischof Franz Ludwig (1683-1732) als

Hochmeister und Bauherr in Mergantheim. Sch 13: 1968, s. 168-174.G o t t s c h a l k J., Die älteste protestantische Lebensbeschreibung der hl. He-

dwig vom Jahre 1571. ASKG 17: 1959, s. 1-15.G o t t s c h a l k J., Die Matrikel der Prager Jesuitenakademie von 1573 bis

1617. ASKG 29: 1971, s. 199-208.G o t t s c h a l k J., Ein unbekanntes Hedwigsbild aus dem Jahre 1537. ZfO

21: 1972, s. 304-306.G o t t s c h a l k J., Herkunfst-, Studien- und Weiheorte der Seelsorgsgeistlich-

keit des Archidiakonats Oppeln im Jahre 1679. ASKG 4: 1939, s. 222-238.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

G o t t s c h a l k J., Lob auf St. Hedwig durch Lutheraner, Calvinsten undSchweckfelder. HuG 18: 1966, nr 6, s. 5.

G o t t s c h a l k J., Möglichkeiten zur Erforschung der kirchlichen Lage Schle-siens im 16. Jahrhundert. ASKG 28: 1970, s. 221-233.

G o t t s c h a l k J., St. Hedwig im Römischen Martyrologium (1584) und Bre-viarium (1680). W: Reformata Reformanda. Red. E. I s e r l o h, K. R e p g e n.Münster 191165, s. 177-208.

G ó r e c k i J., Âlubowana pielgrzymka gliwiczan na Jasnà Gór´ w 1626 r. W:Geografia i sacrum. Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznic´ uro-dzin. Red. B. D o m a ƒ s k i, S. S k i b a. T. 1. Kraków 2005, s. 361-372.

G ó r e c k i P., Stan archiprezbiteratu gliwickiego w Êwietle wizytacji kanonicz-nych z II po∏owy XVII wieku. Opole 2001, mps.

G r o s s m a n n D., Zur Kunstgeschichte Schlesiens. W: Ostdeutsche Ge-schichts- und Kulturlandschaften. T. 1: Schlesien. Köln-Wien 1987, s. 87-147.

G r ü g e r H., Der Beginn der Union von Heinrichau und Zire (1701-1752).AC 38: 1982, z. 1, s. 43-75.

G r ü g e r H., Der Konvent von Heinrichau von der Reformation bis zur Säku-larisation (1810). ASKG 35: 1977, s. 65-102.

G r ü g e r H., Der Konvent von Trebnitz (Trzebnica) bis zum Ende der habs-burgischen Gegenreformation. W: KJ, s. 83-98.

G r ü g e r H., Die Zisterzienser in Schlesien und ihre Bedeutung für barockeFrömmigkeit und Kultur. ASKG 44: 1986, s. 67-80.

G r ü g e r H., Heinrichau. Geschichte eines schlesischen Klosters 1227-1977.Köln-Wien 1978.

G r u n d m a n n G., Barocke Kirchen und Klöster in Schlesien. München1971.

G r u n d m a n n G., Barockfresken in Breslau. Franckfurt a. M. 1967.G r u n d m a n n G., Dome, Kirchen und Klöster in Schlesien. Wyd. 2.

München.G r u n d m a n n G., Das ehemalige Benediktinerkloster Wahlstatt. Berlin

1944.G r u n d m a n n G., Kloster Leubus. Berlin 1944.G r u n d m a n n G., Schlesische Barockkirchen und Klöster. Lindau – Kon-

stanz 1958.G r ü n e w a l d J., Beiträge zur Presbyterologie der Pfarrei Kupfeberg. ASKG

17; 1959, s. 206-252.G r ü n e w a l d J., Beiträge zur Presbyterologie der Pfarrei Rothbrünnig Kr.

Goldberg. ASKG 27: 1969, s. 202-218.G r ü n e w a l d J., Beiträge zur schlesischen Presbiteriologie im 16. u. 17. Jahr-

hundert. W: Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte. Köln 1969, s. 294-321.G r ü n e w a l d J., Beiträge zur schlesischen Presbiteriologie im 17. Jahrhun-

dert. ASKG 16: 1958, s. 229-242.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

G r ü n e w a l d J., Ein Beitrag zur Reformation und Gegenreformation inSprottau. ASKG 21: 1963, s. 310-315.

G r ü n e w a l d J., Johann Christian Reibstahl (+1709) Pfarrer von Schönauan der Katzbach und von Neunz, Kress Neisse. ASKG 28: 1970, s. 109-124.

G r ü n e w a l d J., Über die angebliche Ermordung des Pfarrers Johann Adal-bert Modlich. ASKG 19: 1961, s. 233-237.

G r ü n e w a l d J., Zum 400 jähr. Todestag Valentis Trozendorfs. JSKG 35:1956, s. 7-22.

G r ü n w a l d J., Zur Geschichte der katholische Pfarrei Goldberg in neuererZeit. ASKG 29: 1971, s. 107-124.

G r ü n e w a l d J., Zur Presbyterologie von Liebenthal im 16. und 17. Jahr-hundert. ASKG 18: 1960, s. 208-216.

G r ü n h a g e n C., Die Bischofswahl des Kardinals von Sinzendorf 1732.ZGS 26: 1892, s. 196-212.

G r ü n h a g e n C., Diplomatische Besprechungen in Neisser Kapuzinerklo-ster 1741. ZGS 14: 1879, z. 2, s. 255-262.

G r ü n h a g e n C., Schlesien unter der Herrschaft König Ferdinands 1527-1564. ZGS 19: 1885, s. 63-139.

G r ü n h a g e n C., Schlesien unter Rudolf II. und der Majestätsbrief. 1574-1609. ZGS 20: 1886, s. 54-96.

Grüssauer Gedenkbuch. Red. A. R o s e. Stuttgart 1949.G u c k e l H. E., Katholische Kirchenmusik in Schlesien. Leipzig 1912.G ü l d e n m e i s t e r J., Ein oberschlesischer Meister altklassischer Polypho-

nie Johannes Nucius, geb. 1556 zu Görlitz, gest. 1620 als Abt von Himmelwitz.MusSacr 79: 1959 s. 205-210.

G ü n d e l Ch., Die Goldschmiedekunst in Breslau. Breslau 1942.G w ó ê d ê K., Dzieje tarnowskich protestantów w okresie reformacji i kontrre-

formacji. W: 470 lat Tarnowskich Gór. Red. J. D r a b i n a. Tarnowskie Góry1997, s. 41-56.

H a c z k i e w i c z R., KoÊció∏ Mariacki w ˚aganiu. ˚agaƒ 2003.H a n k e R., Bo˝ogrobcy sprawcami uprzemys∏owienia? W: Z dziejów trady-

cji, historii i kultury Wielkich Hajduk. Chorzów Batory 1996, s. 131-132.H a n k e R., Bo˝ogrobcy w Chorzowie. W: Chorzów w kulturze Âlàska. Cho-

rzów Batory 1997, s. 31-48.H a r a s i m o w i c z J., „Ars moriendi” i „pompa funebris” na Âlàsku w dobie

reformacji. Sobótka 44: 1990, s. 185-209.H a r a s i m o w i c z J., Funkcje katolickiego mecenatu artystycznego na Âlàsku

w dobie reformacji i „odnowy trydenckiej” KoÊcio∏a. Sobótka 41: 1986, s. 561-581.H a r a s i m o w i c z J., Mors janua vitae. Âlàskie epitafia i nagrobki wieku re-

formacji. Wroc∏aw 1992.H a r a s i m o w i c z J., Reformacja luteraƒska na Âlàsku. Ideologia-liturgia-

-sztuka. RL 14: 1986, s. 9-38.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

H a r a s i m o w i c z J., Rola sztuki w doktrynie i praktyce kultowej Reforma-cji. Euh 24: 1980, nr 4, s. 71-86.

H a r a s i m o w i c z J., Sztuka ksi´stw górnoÊlàskich wobec konfliktów ide-owych wieku Reformacji. W: Âlàskie dzie∏a mistrzów architektury sztuki. Red.E. C h o j e c k a. Katowice 1987, s. 14-45.

H a r a s i m o w i c z J., Âlàski luteranizm wieku reformacji – próba charakte-rystyki. Sobótka 39: 1984, s. 493-516.

H a r a s i m o w i c z J., TreÊci i funkcje ideowe sztuki Êlàskiej Reformacji1520-1650. Wroc∏aw 1986.

H a r a s i m o w i c z J., Typy i programy Êlàskich o∏tarzy wieku Reformacji.RSÂl 12: 1979, s. 7-27.

H a r e n d z a W., Das staatliche katholische Gymnasiums Carolinum in Ne-isse. ASKG 8: 1950, s. 116-129.

H a r t m a n n M., Die evangelische Kirche Schlesiens. Breslau 1928.H a r c L., Szko∏y jezuickie na Âlàsku. Zarys problematyki. W: Klasztor w mie-

Êcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M. D e r w i c h, A. P o b ó g-L e n a r-t o w i c z. Wroc∏aw-Opole 2000, s. 295-306.

H a s s R., Die Universität Breslau im 18. Jahrhundert. ASKG 10: 1952,s. 189-190.

H a u k e L., Kult Eucharystii na Âlàsku w XVII wieku. Wroc∏aw 2001, mps.H a u s d o r f G., Führer durch die katholische Stadtpfarrkirche in Sagan. Sa-

gan 1911.H e c k R., Reformacja a problem walki klasowej ch∏opów Êlàskich w XVI wie-

ku. ORP 6: 1961, s. 29-48.H e r m a n n W., Zur Geschichte der Neisser Kreuzherren vom Orden der re-

gulierten Chorrherren und Wächter des hl. Grabes zu Jeruzalem mit dem doppel-ten roten Kreuz. Breslau 1938.

H e r r m a n n J., Klingender Schlesien. Musikkultur vom Mittelalter bis zumBarock. Breslau 1938.

H e r t e A., Die Lutherkommentare des Johannes Cochlaeus. Münster 1935.H e r z i g A., Reformatorischen Bewegungen und Konfessionalisierung. Die

Habsburgische Rekatholisierungspolitik in der Grafschaft Glatz. Hamburg 1996.H e r z i g A., Schlesien und die Grafschaft Glatz im Zeitalter des Konfessiona-

lismus. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö-h l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London 2002, s. 493-510.

H e u n e H., Hochsprache und Mundart im schlesischen Barock. Köln-Graz1966.

H e y e r K. J., Das barocke Chorgestühl in Schlesien. Frankfurt/M 1977.H e y n e J., Der Orden der barmherzigen Brüder in Schlesien in einer Ge-

schichte der einzelnen Klöster und Kranken-Institute der Provintz. Breslau 1861.H i e l s c h e r U., Schlesier an der Universität Wien in der Zeit von 1365

bis 1658/59. ZfO 11: 1962, s. 648-673.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Historia misji Towarzystwa Jezusowego w Bia∏ej [1708-1769]. Opr. I. P a n i c,J. P o l a k. Bielsko-Bia∏a 1996.

H o f f m a n n H., Bruderschaftsleben in barocken Breslau. ASKG 6: 1941,s. 207-242.

H o f f m a n n H., Das Vermögen der schlesischen Jesuiten. ZGS 65: 1931,s. 430-451.

H o f f m a n n H., Der Anfang der schlesischen Jesuitenprovinz. ZGS 62:1928, s. 147-171.

H o f f m a n n H., Der Breslauer Mathematiker Theodor Moretus S. J. (1601-1667). W: Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur.Breslau 1935, s. 118-155.

H o f f m a n n H., Die Breslauer Hedwigskirchen. ASKG 18: 1960, s. 95-98. H o f f m a n n H., Die Franziskanerinnen in Jauer. ASKG 15: 1957, s. 230-240.H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Brieg. Breslau 1930.H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Deutschwartenberg. Schweidnitz 1931.H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Glogau. Breslau 1926.H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Hirschberg. Breslau 1934. H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Oppeln. Breslau 1934.H o f f m a n n H., Die Jesuiten in Schweidnitz. Schweidnitz 1930. H o f f m a n n H., Die Jesuitenmission in Breslau 1581-1595. ZGS 69: 1935,

s. 146-183.Ho f f m a n n H., Die katholische Pfarrkirche in Lieqnitz und die Piastengruft.

Lieqnitz 1931.Ho f f m a n n H., Die Marianische Männer Kongregation in Breslau. Breslau 1938.H o f f m a n n H., Die Saganer Jesuiten und ihre Gymnasium. Breslau 1928.H o f f m a n n H., Die Kalender des Archidiakons Petrus Gebauer. ASKG 5:

1940, s. 221-224.H o f f m a n n H., Eine Bruderschaft der Geistlichkeit des Archipresbyterats

St. Mauritius. ASKG 2: 1937, s. 235-278.H o f f m a n n H., Franz Ludwig als Bischof von Breslau. NCB 1931, s. 1-16.H o f f m a n n H., Geschichte des Breslauer Alumnats. Breslau 1935.H o f f m a n n H., Petrus Zedlitz Fontinus, der erste evangelische Prediger an

der emaligen Kirche zum Heiligen Geist in Breslau. CB 19: 1928, s. 45-97.H o f f m a n n H., Schlesisches Kirchenbücherein. ASKG 4: 1939, s. 91-124.H o f f m a n n H., Vitus Scheffer und seine Academia Amoris. ASJ 5: 1936,

s. 177-2002.H o f f m a n n H., Von schlesischen Heiligen. ASKG 19: 1961, s. 298-301.H o f f m a n n H., Zur Vorgeschichte der Breslauer Jesuitenuniversität. ZGS

68: 1934, s. 107-117.H o f f m a n n H., 200 Jahre Lateinische Marianische Kongregation in Bre-

slau. Breslau 1940.H o f f m a n n H., E r b r e c h t L., Musikgeschichte Schlesiens. Dülmen 1986.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

H o p p e R., Der Vertrag v. Altranstädt 1707. JSKG 36: 1957, s. 124-149.H u b a l a E., Johann Michael Rottmayr. Wien-München 1981.H u t t e r U., Die Friedenskirche in Jauer. Lübeck 1983.I m m e r w a h r W., Tarnowitzer Trinkerbussen im 16. Jahrhundert. Ober-

schlesien 9: 1910, s. 250-253.I r g a n g W., Freudenthal als Herrschaft d. Deutschen Ordens. Bonn-Godes-

berg 1971.J a e c k e l G., Der Friedensvertrag zu Osnabrück. JSKG 45: 1966, s. 71-110.J a e c k e l G., Der schles. Ständesstaat u. d. böhm. Aufstand bis z. Dresdner

Akkord v. 18. Februar 1621. JSKG 39: 1960, s. 51-90.J a e c k e l G., Die kaiserl. Resolution für Schlesien z. Prager Friedschluss v.

30. Mai 1635 u. d. Ende d. schles. Ständestaates. JSKG 42: 1963 s. 25-29.J a e c k e l G., Die staatrechtlichen Grundlagen d. Kampes d. ev. Schlesier um

ihre Religionsfreiheit. JSKG 37: 1958, s. 102-135; 38: 1959, s. 74-109; 39: 1960, s.51-90; 40: 1961, s. 7-30; 42-1963, s. 25-49; 45: 1966, s. 71-110; 47: 1968, s. 7-40.

J a e c k e l G., Stände und Volk in Abwehr gegen kirchl. u. verfassungsrechtl.Restauration 1621-1629. JSKG 40: 1961, s. 7-30.

J a n c z a k J., Mapa diecezji wroc∏awskiej z atlasu Homanna (1752). Sobót-ka 39: 1984, s. 641-645.

J a n i k S. R., Duchowy wymiar fresku Feliksa Antoniego Scheflera w klaszto-rze „na Piasku” w K∏odzku. W: OO. Franciszkanie we Wroc∏awiu i na DolnymÂlàsku. Wroc∏aw 1994, s. 32-43.

J a r o s z e w s k a A., Mecenat artystyczny wroc∏awskich premonstratensów w XVIi XVII wieku. W: Klasztor w spo∏eczeƒstwie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Red. M.D e r w i c h, A. P o b ó g – L e n a r t o w i c z. Opole-Wroc∏aw 1996, s. 247-256.

J a r o s z y ƒ s k i P., Böhme Jakob. W: Powszechna encyklopedia filozofii. T.1. Lublin 2000, s. 616-619.

J a w o r s k i T., Wojna, pokój i religia a ruchy ludnoÊciowe na polskim pogra-niczu zachodnim w XVII i na poczàtku XVIII w. Zielona Góra 1998.

J a ˝ d ˝ e w s k i K., Ksià˝ka w klasztorze cystersów w Lubià˝u na tle dziejówkonwentu do 1642 r. Przyczynek do historii kultury monastycznej na Dolnym Âlà-sku. SWrTN Ser. A 39: 1984, s. 40-43.

J e d i n H., Antonio Possevinos Aufenthalt in Breslau 1581. ASKG 21: 1963,s. 255-260.

J e d i n H., Der Breslauer Kanonikus und Pfarrer von Neisse Nikolaus Tint-zmann (+1616) als Prediger. ASKG 5: 1940, s. 142-151.

J e d i n H., Die Beschickung des Konzils von Trient durch die Bischöfe vonBreslau. ASKG 1: 1936, s. 60-74.

J e d i n H., Die Bedeutung des Tridentinischen Dekretes über die Priestersemi-nare für das Leben der Kirche. ThG 1964, nr 54.

J e d i n H., Die Krone Böhmen und die Breslauer Bischofswahlen 1482-1732.ASKG 4: 1939, s. 165-208.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

J e d i n H., Die Universität Padua und die Gegenreformation in Schlesien.ASKG 25: 1967, s. 252-258.

J e d i n H., Eine Denkschrift über die Gegenreformation in Schlesien aus d.Jahre 1625. ASKG 3: 1938, s. 152-171.

J e d i n H., Johannes Cochläus. Schlesier 4: 1931, s. 18-28.J e d i n H., Zur Geschichte des Breslauer Direktoriums. ASKG 5: 1940,

s. 197-205.J e d n a k S., Dzieje opactwa Cystersów w Kamieƒcu Zàbkowickim w latach

1650-1810. Wroc∏aw 2000.J e d y n a k Z., Kronika klasztoru reformatów w Gliwicach (1674-1753) – nie-

znane êród∏o do dziejów sztuki. RGM 9: 1993, s. 437-445.J u j e c z k a S., Trzy êród∏a do dziejów koÊcio∏a Êw. Piotra i Paw∏a w Legnicy.

Legnica 2000.J u n g n i t z J., Anton Lothar Graf von Hatzfeld-Gleichen, Kanonikus,

Offizial und Generalvikar von Breslau. Breslau 1908.J u n g n i t z J., Archidiakonus Petreus Gebauer. Ein Zeit Lebensbild aus der

schlesischen Kirchengeschichte des 17 Jahrhunderts. Breslau 1892.J u n g n i t z J., De Sanctio Pragmatica des Bischofs Franz Ludwig. Breslau

1900.J u n g n i t z J., Die Bischofswahl des Bonaventura Hahn 1596. ZGS 34:

1900, s. 253-288.J u n g n i t z J., Die Breslauer Bischofswahl 1682/83. ZGS 35: 1901, s. 245-257.J u n g n i t z J., Die Breslauer Germaniker. Breslau 1906.J u n g n i t z J., Die Breslauer Weihbischöfe. Breslau 1914.J u n g n i t z J., Die Prälaten des Breslauer Domstifts seit der Mitte des 17.

Jahrhunderts. ZGS 25: 1891 s. 282-286.J u n g n i t z J., Geschichte der Dombibliothek in Breslau. Breslau 1898.J u n g n i t z J., Martin von Gerstmann, Bischof von Breslau. Breslau 1898.J u n g n i t z J., Sebastian von Rostock, Bischof von Breslau. Breslau 1891.K a c z m a r e k K., Szkolnictwo cystersów na Górnym Âlàsku (do XVIII wie-

ku). W: Kultura edukacyjna na Górnym Âlàsku. Red. A. B a r c i a k. Katowice2002, s. 30-50.

K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Die Trebnitzer Äbtissin Christina Katha-rina von Würben-Pawlowska als Förderin der Kunst. ASKG 44: 1986, s. 147-160.

K a c z m a r e k R., W i t k o w s k i J., Odkrycie grobu ksi´˝nej Karoliny z Pia-stów legnicko-brzeskich w koÊciele Êw. Bart∏omieja w Trzebnicy. DÂl 1999, nr 6,s. 107-111.

K a c z o r o w s k i W., Lekarze nadworni biskupów wroc∏awskich w XVI wieku.W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k.Katowice 2000, s. 209-216.

K a l i n o w s k i K., Architektura barokowa na Âlàsku w drugiej po∏owieXVII wieku. Wroc∏aw 1974.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

K a l i n o w s k i K., Architektura doby baroku na Âlàsku. Warszawa 1977.K a l i n o w s k i K., KoÊció∏ jezuicki w Nysie. ORM 4: 1970, s. 391-439.K a l i n o w s k i K., KoÊció∏ Êw. Jana z Legnicy. SL 4: 1967, s. 94-116.K a l i n o w s k i K., Rzeêba barokowa na Âlàsku. Warszawa 1986.K a r p i n s k i R., Severina da Silesia recte Seweryn Jung z G∏ogówka. Zaopo-

mniany franciszkanin-reformat w Centralnym Sudanie na poczàtku XVIII wieku.PHist 40: 1999, 399-425.

K a r z e l O., Die Reformation in Oberschlesien. Ausbreitund und Verlauf.Würzburg 1979.

K a s t n e r A., Aus der Geschichte des Neisser Pfarr-Gymnasiums. Neisse1865.

K a s t n e r A., Geschichte der Neisser Pfarrbibliothek. AGBB 4: 1966,s. 198-210.

K a s t n e r A., Geschichte der Stadt Neisse mit besonderer Berücksichtungdes kirchlichen Lebens in der Stadt und in der Fürstentum Neisse. T. 1-2. Neisse1854.

K a s t n e r A., Geschichte des bischöflichen Clerical-Seminariums in Neissevon 1575 bis 1656. AGBB 4: 1866, s. 147-197.

K a s t n e r A., Geschichte des Pfarrgymnasiums bei der Pfarrkirche zum He-iligen Jacobus in Neisse. AGBB 4: 1866, s. 1-44.

K a s t n e r A., Nachrichten von den Weihbischöfen des Breslauer Bistums se-it 1506. SchK 21: 1855, nr 44, s. 521-523.

K a s t n e r A., Prälaten und Domherren der Breslauer Cathedrale von 1500bis 1655. AGBB 1: 1858, s. 277-289.

K a s t n e r K., Cochläus und Priestertum. ASKG 10: 1952, s. 84-105.K a s t n e r K., Das Protokollbuch des Fürstebichöflichen Kommissarius von

Glogau aus Jahren 1658-1666. ZGS 51: 1917, s. 272-296.K a u f m a n n J., Die Herz-Jesu Bruderschaft zu Kupfenberg in Schlesien.

Kupfenberg 1904.K ´ b ∏ o w s k i J., Marmurowe p∏yty nagrobne Stanis∏awa Sauera w Nysie.

ZNUAM. Historia sztuki. T. 2: 1960, s. 2-77.K ´ b ∏ o w s k i J., Renesansowa rzeêba na Âlàsku 1500-1560. Poznaƒ 1967.K i e d o s J., Jezuici i ich udzia∏ w katolickiej reformie koÊcielnej na Âlàsku

Cieszyƒskim w XVII i XVIII w. SSHT 23-24: 1990-1991, s. 247-354.K i e l a r P., Klasztory dominikaƒskie na Âlàsku w czasie reformacji. W: Za-

kon braci kaznodziejów w Polsce 1222-1972. Red. J. K ∏ o c z o w s k i. T. 1. War-szawa 1975, s. 553-586.

K i e ∏ b a s a A., Krzeszów i Trzebnica w okresie XVII i XVIII w. W: Dzie-dzictwo wiary diecezji legnickiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1997,s. 71-81.

K i e ∏ b a s a A., Teologia w Akademii Leopoldyƒskiej 1702-1811. WPT 10:2002, nr 1, s. 7-15.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

K i l a r s k i K., Duszpasterstwo w archiprebiteracie ˝agaƒskim w Êwietle sie-demnastowiecznych wizytacji. Wroc∏aw 1973, mps.

K i r s c h E., Vin der Persönlichkeit und dem Stil des schlesischen Zisterzien-ser-Komponisten Johannes Nucius (ca. 1556-1620). Breslau 1926.

K l e m e n z P., Schlesische Ziesterzienserpfarrein im Kreise Frankenstein im16. Jahrhundert. ASKG 2: 1937, s. 117-121.

K l i e s c h G., Baltasar von Promnitz. Schlesier 6: 1990, s. 28-37.K l i e s c h G., Der Einfluss d. Univ. Frankfurt (Oder) auf die schles. Bildungsge-

schichte, dargest. An d. Breslauer Immartikulierten con 11506-1648. Würzburg 1961.K l o p s c h C. D., Geschichte des berühmten Schönnaischen Gymnasiums zu

Beuthen an der Oder. Gross-Glogau 1818.K l o s s E., Michael Willmann – Leben und Werke eines deutschen Barock

Malers. Breslau 1934.K l u g e K., Der Streit um das Patronatsrecht über die Stadtkirche zu Trebnitz

1650-1669. ZGS 39: 1905, s. 133-155.K n a u e r P., Geschichte des Breslauer Knabenkonvikts. Von den Anfängen

im Mittelalter bis zur Wiedereröffnung nach dem Kulturkampf. ASKG 3: 1938,s. 202-221.

K n a u e r P., Klosterleben und Klosterreform der schlesischen Zisterzienser inder Zeit der Reformation und Gegenreformation. ASKG 4: 1939, s. 239-252.

K n o b l i c h A., Ein Nachtrag zu den Biographien des schles. Dichters Dr. Jo-hannes Scheffler. ZGS 8: 1867, z. 1, s. 191-194.

K n ö r r l i c h W., Kaspar von Schwenckfeld und die Reformation na Schle-sien. Bonn 1957.

K n o s s a l l a J., Drei ältere Kirchenvisitationsberichte aus dem Dekanat Beu-then. MBGM 1911, z. 1, s. 24-29.

K n ö t e l P., Die Jesuitentürme in Neisse und Verwandtes. Oberschlesien 6:1907, s. 340-349.

K n ö t e l P., Geschichte des Epitaphs in Schlesien. ZGS 16: 1892, s. 27-73.K o c h K. – O., Ausbildung von schlesischen Kantoren und Organisten im 16.

18. Jahrhundert. Die bei Johann Mattheson 1740 genanten Schlesier. W: Kszta∏ce-nie muzyków koÊcielnych na Âlàsku. Red. R. P o Ê p i e c h, P. T a r l i ƒ s k i.Opole 1997, s. 107-115.

K o g u t M., Dawne szpitale w ˚migrodzie i Prusicach. Wiad. ˚migrodzkie1996, nr 1.

K o g u t M., Dwa dzie∏a malarza Feliksa Antoniego Schefflera w koÊciele Êw.Trójcy w ˚migrodzie. KDB 8: 1998, s. 165-170.

K o g u t M., Dzia∏alnoÊç duszpasterska jezuitów w ˚migrodzie. KDB 4: 1995,s. 60-65.

K o g u t M., Jezuici w ˚migrodzie. N˚ 12: 1996, nr 3, s. 15-16.K o g u t M., KoÊció∏ katolicki w archiprezbiteracie ˝migrodzkim w latach

1654-1945. Wroc∏aw 2001.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

K o g u t M., Kult Êwi´tych w Miliczu i okolicy. KDB 4: 1994, s. 39-42.K o g u t M., Powstanie józefiƒskiej kuracji w Kluczborku w roku 1707. Siewca

1994, nr 8.K o g u t M., Protestantyzacja wolnego paƒstwa stanowego Milicz-˚migród.

KDB 2: 1993, s. 53-58.K o g u t M., Rozdawnictwo Sakramentu Eucharystii w archiprezbiteracie ˝mi-

grodzkim w XVII i w XVIII wieku. KDB 4: 1995, s. 46-57.K o g u t M., Rys dziejów szkolnictwa parafialnego w Miliczu. KDB 1: 1993,

s. 47-56.K o g u t M., Stowarzyszenia religijne w archiprezbiteracie ˝migrodzkim w l.

1654-1945. Kronika Doliny Baryczy 7: 1998, s. 90-121.K ö h l e r J., Bistum Breslau. T. 2. Reformation und katholische Reform. Kehl 1996.K ö h l e r J., Das Ringen um die Tridentinische Erneuerung im Bistum Bre-

slau. Köln-Wien 1973.K ö h l e r J., Das Testament des Bischofs Andreas von Jerin (1585-1596). W:

FS, s. 107-119.K ö h l e r J., Der Besuch Kaiser Rudolf II. in Breslau 1577 nach d. Briefen des

Nuntius Delfino. ASKG 28: 1970, s. 29-49. K ö h l e r J., Eine Schabenpartei in Breslau. Sch 18: 1973, s. 77- 84.K ö h l e r J., Grenzen der tridentischen Reform. Die Visitation des exemten St.

-Vinzenz-Stiftes in Breslau im Jahre 1616. ASKG 31: 1973, s. 70-86.K ö h l e r J., Jerin Andreas. NDB 10: 1974, s. 413-414.K ö h l e r J., Politische, wirtschaftliche und kirchliche Voraussetzungen baroc-

ker Kultur und Frömmigkeit. ASKG 44: 1986, s. 47-66. K ö h l e r J., Protestanten in Oberschlesien. ASKG 38: 1980, s. 247-263.K ö h l e r J., Revision eines Bischofsbildes? Erzherzog Karl von Österreich Bi-

schof von Breslau (1608-1624) und Brixen (1613-1624) als Exponent der habs-burgischen Hausmachtpolitik. ASKG 32: 1974, s. 103-126.

K o k o s z k a F., Communio sub utraque specie na Âlàsku w katedrze wro-c∏awskiej przy koƒcu XVI w. HD 34: 1965, nr 4, s. 206-212.

K o m o s i ƒ s k i Z., Próby osiedlenia si´ Braci Mniejszych Kapucynów naÂlàsku w XBVII wieku. PK 18: 1975, nr 3-4, s. 195-243.

K o m o s i ƒ s k i Z., Za∏o˝enie klasztoru Braci Mniejszych Kapucynów w Ny-sie. ÂSHT 9: 1976, s. 231-254.

K o m o s i ƒ s k i Z., Za∏o˝enie pierwszego klasztoru kapucyƒskiego na Âlàskuw Prudniku. PK 19: 1976, nr 1-2, s. 185-201.

K o n o p n i c k a M., Kontrreformacja w ksi´stwie g∏ogowskim (XVI--XVIII w.). Zielona Góra 2000.

K o n o p n i c k a M., Ksi´stwo g∏ogowskie w okresie potrydenckiej reformyKoÊcio∏a. SZach 4: 1999, s. 55-62.

K o n o p n i c k a M., Kwestia narodowoÊciowa w archidiakonacie g∏ogow-skim w XVII wieku. SZach 3: 1997, s. 49-53.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

K o n r a d J., Die schlesische Toleranz. Düsseldorf 1953.K o n r a d P., Breslauer Dominikanermönche die ersten evangelischen Predi-

ger Siebnbürgens. ZGS 27: 1893, s. 140-149. K o n r a d P., Die beiden ersten evangelischen Geistlichen des Hospitals zum

heiligen Geist in Breslau (1525-1553). ZGS 29: 1895, s. 133-158.K o n r a d P., Die Einführung der Reformation in Breslau und Schlesien. Bre-

slau 1917.K o n r a d P., Dr. Ambr. Moibanus. Halle 1891.K o p a c z A., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu w archidiakonacie opolskim

w XVII wieku. Wroc∏aw 1974, mps.K o p i e c J., Brudenschaften als Ausdruck barocker Frömmigkeit. ASKG 44:

1986, s. 81-91.K o p i e c J., Diecezja wroc∏awska w relacjach swych biskupów „ad limina”

w XVII i XVIII w. Sobótka 41: 1986, s. 598-605.K o p i e c J., Die Metropolitanbeziehung zwischen Breslau und Gnesen

von 16. bis zum 18. Jahrhunderts. W: Geschichte des Christlichen Lebens imSchlesischen Raum. T. 1. Red. K ö h l e r J., B e n d e l R. Münster 2002,s. 483-491.

K o p i e c J., Eine kurze Nachricht über Schlesien aus dem Jahr 1716. ASKG50: 1992, s. 255-262.

K o p i e c J., Informacje o diecezji wroc∏awskiej w relacjach „ad liminaApostolorum” w czasach nowo˝ytnych. W: Lux Romana w Europie Êrodkowejze szczególnym uwzgl´dnieniem Âlàska. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2001,s. 251-258.

K o p i e c J., Ks. Jakub Roczkowski – górnoÊlàski duszpasterz koƒca XVII wie-ku. W: Ludzie KoÊcio∏a katolickiego na Ziemi Âlàskiej. Red. K. M a t w i j o w s k i.Wroc∏aw 1994, s. 65-77.

K o p i e c J., Niedzielna s∏u˝ba Bo˝a w archidiakonacie opolskim w okresiepotrydenckim. W: Wielkanoc i niedziela. Red. H. S o b e c z k o. Opole 1994,s. 169-176.

K o p i e c J., Obraz diecezji wroc∏awskiej w procesach informacyjnych z lat1655-1732. STV 26: 1988, nr 2, s. 141-159.

K o p i e c J., Obraz Âlàska w dziele Mateusza Meriana Topographia Germa-niae z 1650 roku. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej.Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 225-232.

K o p i e c J., Problemy ˝ycia eucharystycznego w archidiakonacie opolskimw 2 po∏owie XVII wieku. SHTSO 4: 1974, s. 297-300.

K o p i e c J., Przyczynek do dziejów rekatolicyzacji na Âlàsku w XVII wieku.Sobótka 49: 1996, s. 364-368.

K o p i e c J., Pszczyna na trasie nuncjusza papieskiego w Polsce w 1705 ro-ku. W: Ziemia pszczyƒska przez wieki. Red. A. B a r c i a k. Suszec 2002,s. 224-230.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

K o p i e c J., Regesty listów biskupa Franciszka Ludwika Neuburga do Rzymuz lat 1683-1731 w zbiorze „Lettere” w Archiwum Watykaƒskim. STHSO 12: 1987,s. 247-256.

K o p i e c J., Relacje biskupów wroc∏awskich „ad limina” z XVII i XVIII wie-ku. NP 68: 1987, s. 93-132.

K o p i e c J., Stan diecezji wroc∏awskiej z 1708 roku w Êwietle relacji biskupaFranciszka Ludwika Neuburga. ACr 27: 1995, s. 491-500.

K o p i e c J., Stosunki wyznaniowe na Âlàsku za panowania Habsburgów. W: Âlàskza panowania Habsburgów. Red. W. L e s i u k, M. L i s. Opole 2001, s. 87-100.

K o p i e c J., Âlàski epizod w dziejach nuncjatury polskiej w czasach AugustaII (1705-1709). Sobótka 47: 1992, s. 331-336.

K o p i e c J., ÂwiadomoÊç urz´du biskupiego we wroc∏awskich relacjach „adlimina”. Sobótka 48: 1993, s. 159-165.

K o p i e c J., Umocnienie katolicyzmu w dekanatach Bytom i Pszczyna za bi-skupa Marcina Szyszkowskiego (+1630). RTK 31: 1984, z. 4, s. 79-84.

K o p i e c J., WartoÊç êród∏owa wroc∏awskich relacji „ad limina” oraz proce-sów informacyjnych. Sobótka 56: 2001, nr 4, s. 453-458.

K o p i e c J., Wroc∏aw i Gniezno. Jeszcze o metropolitalnej wi´zi w XVII wie-ku. SChr 1: 1994, nr 2, s. 155-159.

K o p i e t z J., Das Franziskanerkloster zu „Unser Lieben Frau im Walde“ inSchweidnitz. ZGS 15: 1881, s. 480-500; 16: 1882, s. 132-149.

K o p i e t z J., Die katholische Pfarrkirche zu Schweidnitz und ihr Patronat.ZGS 15: 1880, z. 1, s. 163-202.

K o r t a W., Badania nad Êredniowiecznym Âlàskiem w polskiej historiografiiw latach 1945-1980. Sobótka 38: 1988, s. 157-183.

K o s i a n J., Angelus Silesius. W: Powszechna encyklopedia filozofii. T. 1. Lu-blin 2000, s. 232.

K o s i a r z J., Mistyka Âlàska, Mistrzowie duchowoÊci Êlàskiej. Jakub Boeh-me, Anio∏ Âlàzak i Daniel Czepko. Wroc∏aw 2001.

K ö s t l i n J., Johann Hess, der Breslauer Reformator. ZGS 6: 1864, z. 1,s. 97-131; z. 2, s. 181-265.

K ö s t l i n J., Nachträge zur Biographie des Johann Hess. ZGS 12: 1875, z. 2,s. 410-421.

K o s z S., Zabytkowe organy miasta Nysy. W: Organy na Âlàsku. Red. J.G e m b a l s k i. Katowice 1984, s. 49-72.

K o u k a l P., K jesuitsk˘m hudebním ‰kalám ve Slezsku a na Moravé. W: Kszta∏-cenie muzyków koÊcielnych na Âlàsku. Red. R. P o Ê p i e c h, P. T a r l i ƒ s k i. Opo-le 1997, s. 117-122.

K o w a l s k a L., AnabaptyÊci Êlàscy. Warszawa 1956.K o z a k S., KoÊció∏ pielgrzymkowy w Wambierzycach. RSÂl 6: 1968, s. 106-117.K o z i e ∏ A., Michael Willmanns (1630-1706), Kunst im Dienst der Gegenre-

formation in Schlesien. W: Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Raum. Red. J. K ö h l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London2002, s. 549-556.

K r a f l P., Wybrane aspekty ˝ycia synodalnego w diecezjach: praskiej, o∏omu-nieckiej, wroc∏awskiej i litomyskiej do koƒca XV wieku. Porównanie. Sobótka 54:1999, s. 467-482.

K r e t s c h m e r E., Die Glogauer Jesuitenkirche. Glogau 1935.K r e t s c h m e r G., Die Reformation in Breslau. I. Ausgewälte Texte. Ulm

1960.K r ó l H., TwórczoÊç dwóch z∏otników nyskich z 1 po∏. XVIII w. Marcin Vogel-

hund i Jan Jerzy Pfister. Katalog. Roczniki Muzeum GórnoÊlàskiego w Bytomiu6: 1973, s. 7-119.

K r u c i n a J., Jan Sarkander czyli pochwa∏a sumienia. N˚ 12: 1995, nr 5,s. 1, 4.

K r u c i n a J., Jan Sarkander – zwyci´stwo nad przemocà. GN 74: 1995, nr18, s. 15, 26.

K u c h a r z E., Barokowy kielich z podobiznà „b∏ogos∏awionego” Hermanatowarzysza pracy misyjnej Êw. Jacka i b∏. Czes∏awa. STHSO 10: 1983, s. 197-207.

K u c h a r z E., Hodegetrie Jasnogórskie na Âlàsku Opolskim. Opole 1995.K u c h a r z E., XVII-wieczna kopia obrazu MB Cz´stochowskiej w Pliszczu.

STHSO 8: 1981, s. 233-247.K u c i ƒ s k i J., Kult Matki Bo˝ej w Starym Wielis∏awiu. Wroc∏aw 1988, mps.K u c z A., Rola teatru szkolnego na Âlàsku w okresie poreformacyjnym. ÂSHT

37: 2004, z. 2, s. 199-199.K u d e r a D., Krzeszów. Wyd. 3. Piechowice 1998.K u d e r a J., Dwa wypadki inkwizycji w Mys∏owicach. Mys∏owice 1939.K u m o r J., Acht Breslauer Bischöfe als Domherren in Köln (1618 -bis 1801).

ASKG 33: 1975, s. 47-67.K u m o r J., Die Ämter und Würder des Breslauer Bischofs Franz Ludwig von

Pfalz-Neuburg (168301732) im Lichte der päpstlichen Korrespondenz im Bre-slauer Diözesanarchiv. ASKG 41: 1983, s. 241-248.

K u m o r J., Die Ausbreitung der Reformation in den Dekanaten Beuthen/OS(schlesische Anteil) und Pless im Jahre 1619, dargestellt an den Krakauer Visita-tionsprotokollen. ASKG 42: 1984, s. 137-214.

K u m o r J., Die Seelsorgsgeistlichen der Dekanate Beuthen (schlesische Ante-il) und Pless in den Jahren 1601 und 1619. ASKG 36: 1978, s. 233-240.

K u m o r J., Die Seelsorgsgeistlichen des Dekanats Pless in den Jahren 1665und 1720. ASKG 40: 1982, s. 269-278.

K u m o r J., Die Subdiakonatsweihe des Breslauer Bischofs Franz Ludwig vonPfalz-Neuburg (1664-1732) im Jahre 1687 in Köln und ihre Bedeutung. ASKG32: 1974, s. 127-141.

K u m o r J., Wolfgang Georg Friedrich Franz von Pfalz-Neuburg (1659-1683)als Kandidat der Breslauer Bischofwahl im Jahre 1692. ASKG 39: 1981, s. 157-164.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Kunst in Schlesien. Red. M a s n e r K., G r u n d m a n n G. Berlin 1927.K u r o w s k i B. B., Franciszkanie w Gliwicach. QS 1999, nr 9, s. 117-134.K w a k J., Formy opieki spo∏ecznej w miastach ksi´stwa opolsko-raciborskiego

w XVI-XVIII w. Sobótka 31: 1976, s. 217-222.K w a k J., Pielgrzymki na Górnym Âlàsku w XVII i poczàtkach XVIII wieku.

W: P Parafia Bogucicka. Ksi´ga jubileuszowa. Red. W. Â w i a t k i e w i c z,J. W y c i s ∏ o. Katowice 1994, s. 230-233.

K w a k J., Stosunki wyznaniowe w miastach górnoÊlàskich od lat trzydziestychXVI do po∏owy XVIII wieku. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wro-c∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 217-224.

L a b u d a A., Barokowe rzeêby Ojców KoÊcio∏a z o∏tarza g∏ównego w koÊcieleparafialnym (poaugustiaƒskim) w ˚aganiu. BHS 1971, nr 2.

L a m b r e c h t K., Breslau als Zentrum der gelehrten Kommunikation unterBischof Johann V. Turzó (1466-1520). ASKG 58: 2000, s. 117-142.

L a n g W., Das Breslauer Domkapitel am Vorabend der Reformation nach desActa Capituli Wratislaviensis. JSKG 54: 1975, s. 88-104.

L a s l o w s k i E., Das Wirken der Jesuiten in Oberschlesien. ASKG 1: 1936,s. 157-166.

L a s l o w s k i E., Sebastian von Rostock. Schlesier 3: 1928, s. 65-70.L e c Z., Apostolstwo S∏owa jako jedna z form duszpasterstwa jezuitów we

Wroc∏awiu w latach 1581-1595 i 1638-1776. W: Jezuicka ars educandi. Kraków1995, s. 131-140.

L e c Z., Biblioteka kolegium oo. Jezuitów w Âwidnicy Âlàskiej w latach 1629-1776. Wroc∏aw 1987.

L e c Z., Biskupi wroc∏awscy doby reformacji i reformy KoÊcio∏a. SChr 2:1995, nr 1, s. 211-220.

L e c Z., Biskup Marcin Gerstmann (8 III1527-23 V 1585). ˚ycie i dzia∏al-noÊç. Sobótka 56: 2001, s. 459-468.

L e c Z., Dzia∏alnoÊç jezuitów w Brzegu w latach 1681-1776. Wroc∏aw 1990.L e c Z., Dzia∏alnoÊç jezuitów w Jeleniej Górze w latach 1629-1776. WPT 2:

1994, nr 1, s. 65-82.L e c Z., Dzia∏alnoÊç jezuitów w Raciborowicach (Boles∏awcu) i Âwierzawie

w XVII wieku. LWD 2: 1993, nr 1, s. 62-72.L e c Z., Dzieje jezuitów we Wroc∏awiu do kasaty (1581-1776). Wroc∏aw 1995.L e c Z., Dzia∏alnoÊç jezuitów wroc∏awskich w latach 1581-1595 i 1638-1776.

HW 1995, z. 4, s. 75-85.L e c J., Historia zakonu jezuitów w Âwidnicy (1626-1776). RÂw 1990/1991,

s. 5-32.L e c Z., Jezuici i protestanci. Gaz. Brzeska 1992, nr 13, s. 8.L e c Z., Jezuici na Górnym Âlàsku do kasaty ze szczególnym uwzgl´dnieniem

ich dzia∏alnoÊci szkolnej. WPT 9: 2001, nr 2, s. 109-123.L e c Z., Jezuici w Archidiecezji Wroc∏awskiej. N˚ 10: 1993, nr 10, s. 16.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

L e c Z., Jezuici w Brzegu. Gaz. Brzeska 1992, nr 11, s. 8.L e c Z., Jezuici we Wroc∏awiu 1581-1776. Wroc∏aw 1995.L e c Z., Jezuici w granicach diecezji legnickiej do 1776 roku. W: WiernoÊç

i obrona wiary. Charakterystyka KoÊcio∏a w granicach obecnych Diecezji Legnic-kiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1996, s. 81-92.

L e c Z., Jezuici we Wroc∏awiu od przybycia do 1776 roku. W: KoÊció∏ w Pol-sce. Dzieje i kultura. Red. J. W a l k u s z. T. 1. Lublin 2002, s. 17-42.

L e c Z., Jezuici w Legnicy (1689-1776). Wroc∏aw 2001.L e c Z., Jezuici w Nysie, Opawie, Opolu, Brzegu, Tarnowskich Górach i Cie-

szynie ze szczególnym uwzgl´dnieniem ich dzia∏alnoÊci szkolnej do 1773 roku. W:ZHKl 12:2002, s. 245-263.

L e c Z., Jezuici w obecnych granicach diecezji legnickiej do 1776 roku. W:Dziedzictwo wiary diecezji legnickiej. Red. S. A r a s z c z u k. Legnica 1997,s. 93-104.

L e c Z., Jezuici w ˚aganiu w latach 1628-1776. Dzieje i dzia∏alnoÊç. CS 25:1993, s. 311-321.

L e c Z., Jezuickie stacje misyjne, rezydencje i kolegia na Âlàsku w latach 1580-1776. W: S∏u˝cie Panu z weselem. Red. I. D e c. T. 1. Wroc∏aw 2000, s. 159-164.

L e c Z., Ksià˝ki teologii spekulatywnej z okresu od XV do XVIII wieku w ksi´-gozbiorze jezuitów Êwidnickich. RÂw 1996, s. 69-78.

L e c Z., Ksià˝ki z okresu od XV do XVIII wieku dotyczàce historii i politykiw ksi´gozbiorze jezuitów Êwidnickich. RÂw 1997, s. 33-44.

L e c Z., Nieco uwag o dziejach i dzia∏alnoÊci rekatolizacyjnej jezuitów w tzw.Paƒstwie otyƒskim w latach 1649-1776. SPar 1994, s. 45-55.

L e c Z., Placówki jezuickie na Âlàsku do kasaty zakonu. W: Miejsce i rola Ko-Êcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw2001, s. 83-91.

L e c Z., Poczàtki i rozwój Towarzystwa Jezusowego we Wroc∏awiu w latach1638-48. WPT 1: 1993, nr 2, s. 75-82.

L e c Z., Przyczynki do dzia∏alnoÊci jezuitów w Jaworze i okolicy w XVII w.WPT 2: 1994, nr 2, s. 83-92.

L e c Z., Przyczynki do dzia∏alnoÊci krzy˝owców z czerwonà gwiazdà w Âwidni-cy na tle ich dzia∏alnoÊci na Âlàsku. RÂwid 1993, s. 39-44.

L e c Z., Sprowadzenie jezuitów do Wroc∏awia i ich dzia∏alnoÊç zwiàzanaz utworzeniem uniwersytetu w 1702 roku. W: Milenijny KoÊció∏ wroc∏awski wczo-raj i jutro. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2001, s. 89-108.

L e c Z., Sytuacja religijna na Âlàsku w czasach Angelusa Silesiusa. SPar 1999,s. 153-160.

L e c Z., Wiàzów – miasto biskupie. Nowy Kurier Wiàzowski 1996, nr 4, s. 11.L e c Z., Z dziejów i dzia∏alnoÊci jezuitów w Legnicy w latach 1689-1776. W:

S∏owo nieskowane. Red. A. N o w i c k i, J. T y r a w a. Wroc∏aw 1998, s. 641-647.L e m p e r E. H., Jakob Böhme. Leben und Werk. Berlin 1976.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

L e s z c z y ƒ s k i J., Ch∏op Êlàski w walce z kontrreformacjà w drugiej po∏owieXVII stulecia. KOp 4: 1958, nr 2, s. 104-133.

L e s z c z y ƒ s k i J., Walka protestanckiej ludnoÊci wiejskiej na Pogórzu Su-deckim z kontrreformacjà. SMDzÂl 4: 1962, s. 23-64.

L i n d e r T., Johann Matthäus von Wackenfels. ZGS 8: 1868, z. 2, s. 319-351.L i s i a k B., Ks. Adam Adamandy Kochaƒski SJ, matematyk polski we Wroc-

lawiu (1676-1679). Sobótka 59: 2004, s. 141-152.L o h m e y e r E., Kaspar v. Schwenckfeld v. Ossig. W: Schlesische Lebensbil-

der. T. 4. Breslau 1931, s. 40-49.L o n d z i n J., Czy król Jan Sobieski spieszàc na odsiecz Wiednia, przeje˝d˝a∏

przez Cieszyn? GC 55: 1902, s. 241-242.L o n d z i n J., 250-lecie pobytu OO. Jezuitów w Cieszynie. GC 73: 1920, nr 191-193.L o n d z i n J., KoÊcio∏y drewniane na Âlàsku Cieszyƒskim. Cieszyn 1932.L o n d z i n J., Stary koÊció∏ parafialny w Goleszowie. Dzieje parafii goleszow-

skiej. GC 75: 1922, nr 46, 48-52, 54, 56-58, 60, 62-63.L o s s W., Biskupstwo Wroc∏awskie i Metropolia Gnieênieƒska. GN 4: 1926, nr 44.L o s s o w H., Das Verspebild aus der Klosterkirche zu Leubus. ZDVKW3:

1936, z. 3, s. 169-208.L o s s o w H., Michael Willmann (1630-1706) Meister der Barockmalerei.

Würzburg 1994. L u b o s A., Valentin Trozendorf, ein Bild aus d. schles. Kulturgeschichte.

München 1962.L u t t e r o t t i N., Abt Bernardus Rosa von Grüssau. Stuttgart 1960.L u t t e r o t t i N., Abt Bernhard Rosa. W: Schlesische Lebensbilder. T. 3.

Breslau 1928, s. 89-95.L u t t e r o t t i N., Abt Dominikus Geyer von Grüssau (1696-1726). SchP 47:

1926, nr 9, s. 129-132; nr 10, s. 145-150; nr 11, s. 161-165.L u t t e r o t t i N., Abt Innozenz Fritsch (1727-1734). Der Erbauer der

Grüssauer Abteikirche. Schweidnitz 1935.L u t t e r o t t i N., Alt-Grüssauer Klostergeschichten. Breslau 1927.L u t t e r o t t i N., Archivalische Belege für Arbeiten Michael Willmanns und

seiner Werkstatt im Auftrag des Klosters Grüssau. ZGS 64: 1930, s. 127-137.L u t t e r o t t i N., Archivalisches über die Arbeiten des Malers Peter Brandl

für das Kloster Grüssau in Schlesien. Jahrbuch des deutschen Riesengebrigsve-reins in Rhenelbe 19: 1930, s. 92-110.

L u t t e r o t t i N., Das Grüssauer Willmannbuch. Michael Willmanns Fre-sken in der Josephskirche zu Grüssau. Breslau 1931.

L u t t e r o t t i N., Der Maler Peter Brandl in Grüssau. Wanderer im Riesen-gebirge 45: 1925 s. 201-204.

L u t t e r o t t i N., Die „Böhmischen Dörfer“ des ZisterzienserklostersGrüssau in Schlesien. Jahrbuch des deutschen Riesengebrigsvereins in Hhenel-be 16: 1927, s. 47-58.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

L u t t e r o t t i N., Die Ermordung des Abtes Clave von Grüssau nach gerich-tlichen Akten. SchP 43: 1922, s. 37-40.

L u t t e r o t t i N., Kloster Grüssau in den Zeitaltern des Barock, Rokokound Klassizismus. W: Heimatbuch des Kreises Landeshut. Landeshut 1927,s. 399-415.

L u t t e r o t t i N., Michael Willmanns Gemälde in der Schlosskapelle zu Lo-bris, Kreis Jauer. SGB 1930, nr 2, s. 25-30.

L u t t e r o t t i N., Von unbekannten Grüssau. Grüssau 1929.¸ y k o A., Drewniany koÊció∏ pod wezwaniem Êw. Jadwigi (Âlàskiej) w Pszczy-

nie. Studia zabytkowe i za∏o˝enia do projekty rekonstrukcji. Pszczyna 1998.M a c h a j A., Rola pos∏ugi chorym i umierajàcym w okresie kontrreformacji

na Âlàsku Cieszyƒskim. W: Ojczyzna ma∏a i wielka. Red. I. P a n i c. Cieszyn1996, s. 56-60.

M a c i u s z k o J. T., Protestantyzm na Âlàsku XVI-XX wiek. W: Miejsce i rolaKoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw2001, s. 195-313.

M a e t s c h k e E., Valentin Trozendorf und die Goldberger Schule. ZGS 56:1922, s. 91-96.

M a i n I., Rozwój sieci parafialnej w dekanacie Pszczyna do koƒca XVIII wie-ku. RH 1997, z. 2, s. 159-220.

M a i n u s z A., Kapitu∏a kolegiacka w Raciborzu w koƒcu XVII wieku. Opo-le 2001, mps.

M a l e c z y ƒ s k a E., Fryderyk II legnicki wobec lewego nurtu reformacji naÂlàsku. W: Studia z dziejów polskich i czechos∏owackich. T. 1. Wroc∏aw 1960,s. 225-248.

M a l e c z y ƒ s k a E., Gabrielowscy Êlàscy. ORP 6: 1961, s. 17-28.M a l e c z y ƒ s k a E., Ulryk Stadler na tle losów anabaptystów w latach 40-

tych XVI w. PH 5: 1959, z. 3, s. 473-485. M a l e c z y ƒ s k a E., ˚ycie codzienne Âlàska w dobie Odrodzenia. Warszawa

1973.M a l e c z y ƒ s k a K., Pisma Lutra we Wroc∏awiu w XVI i XVII wieku. So-

bótka 39: 1984, s. 485-492.Malarstwo Êlàskie 1520-1620. Red. B. S t e i n b o r n. Wroc∏aw 1966. M a n d z i u k J., Archiwalia dotyczàce województwa jeleniogórskiego w Ar-

chiwum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. Prace Karkonowskiego TowarzystwaNaukowego 1984, nr 31, s. 135-210.

M a n d z i u k J., Archiwalia dotyczàce województwa legnickiego w ArchiwumArchidiecezjalnym we Wroc∏awiu. Legnica 1987.

M a n d z i u k J., Biblia w ksi´gozbiorach Êlàskiego duchowieƒstwa diecezjal-nego w XVII w. Sobótka 56: 2001, s. 515-530.

M a n d z i u k J., Biblioteka przy koÊciele Êw. Jakuba w Nysie. RB 20: 1976, z.1-2, s. 27-78; z. 3-4, s. 579-660.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

M a n d z i u k J., Biblioteka przy koÊciele Êw. Jakuba w Nysie wyrazem kulturyduchowieƒstwa Êlàskiego. W: Teologia naukà o Bogu. Kraków 1977, s. 585-593.

M a n d z i u k J., Biogramy Êlàskich bibliofilów duchownych XVII wieku.SChr 11: 2004, nr 2, s. 245-272.

M a n d z i u k J., Biskup Jakub Salza bezradny adwersarz luteranizmu. Jakbyç cz∏owiekiem? 2005, nr 69, s. 20.

M a n d z i u k J., Biskup Jan V Turzo i poczàtek roz∏amu wyznaniowego naÂlàsku. Jak byç cz∏owiekiem? 2004, nr 65, s. 20-21.

M a n d z i u k J., Diecezja wroc∏awska w XVII wieku. CS 17: 1985, s. 335-342.M a n d z i u k J., Drukarz Adam Dyon na us∏ugach luteranizmu. Jak byç

cz∏owiekiem? 2005, nr 68 s. 14-15.M a n d z i u k J., Duchowni bibliofile na Âlàsku w XVII wieku. Sobótka 42:

2987, s. 199-221.M a n d z i u k J., Dzia∏alnoÊç koÊcielna Jana V Turzo biskupa wroc∏awskiego

(1506-1520). CS 10: 1978, s. 97-119.M a n d z i u k J., Dzieje opactwa cysterskiego w Krzeszowie. N 39: 1996, nr 41,

s. III-IV, wk∏. legn.M a n d z i u k J., Dzie∏a z zakresu patrystyki w bibliotece parafialnej przy ko-

Êciele Êw. Jakuba w Nysie. W: Teologia antropologia. Kraków 1971, s. 333-335.M a n d z i u k J., Erazmiana w Bibliotece Parafialnej w Nysie. RB 22: 1978, z.

3-4, s. 407-422.M a n d z i u k J., Franciszkanie konwentualni we Wroc∏awiu. Wroc∏aw 1997.M a n d z i u k J., Gebauer Piotr. W: EK. T. 5. Lublin 1989, szp. 923.M a n d z i u k J., Gerstmann Marcin. W: EK. T. 5. Lublin 1989, szp. 1023. M a n d z i u k J., Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. T. 2. Czasy reforma-

cji protestanckiej, reformy katolickiej i kontrreformacji 1520-1742. Warszawa 1995.M a n d z i u k J., Historia KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku. T. 5. Tablice chro-

nologiczne. Warszawa 2000.M a n d z i u k J., Jan V Turzo i poczàtek roz∏amu wyznaniowego na Âlàsku. Jak

byç cz∏owiekiem? 2004, nr 65, s. 20-21. – To˝. GN 82: 2005, nr 1, s. VII, wk∏. wroc∏.M a n d z i u k J., KaraÊ Kasper. W: EK. T. 8. Lublin 2000, szp. 769-770.M a n d z i u k J., Karol Ferdynand Waza. W: EK. T. 8. Lublin 2000, s. 876.M a n d z i u k J., Karol Franciszek Neander – biskup sufragan wroc∏awski

(1626-1993). CS 12: 1980, s. 167-190.M a n d z i u k J., Karol Franciszek Neander biskup sufragan wroc∏awski

(1626-1693) i jego ksi´gozbiór. Warszawa 1984, mps.M a n d z i u k J., Kasper z ¸agowa. EK. T. 8. Lublin 2000, szp. 953.M a n d z i u k J., KoÊció∏ katolicki na Âlàsku pod panowaniem habsburskim.

SChr 1: 1994, nr 1, s. 65-83.M a n d z i u k J., KoÊció∏ katolicki na Âlàsku po wojnie 30-letniej. SChr 8:

2001, nr 1, s. 81-87. – To˝. W: Miejsce i rola KoÊcio∏a katolickiego w dziejach Âlà-ska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 78-82.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

M a n d z i u k J., KoÊció∏ Panny Maryi ¸askawej w Krzeszowie. N 37: 1997, nr10, s. II, wk∏. legn.

M a n d z i u k J., Krautwald Walenty. W: EK. T. 9. Lublin 2002, szp. 1233.M a n d z i u k J., Ks. Jan Hess – „wroc∏awski Luter”. Jak byç cz∏owiekiem?

2004, nr 66, s. 12-13, 15. M a n d z i u k J., Ksià˝´ Fryderyk II legnicko-brzeski zdeklarowany zwolennik

luteranizmu. Jak byç cz∏owiekiem? 2005, nr 71, s. 16-17.M a n d z i u k J., Ksià˝´ Jan II Dobry a nawa∏nica luteranizmu na Górnym

Âlàsku. Jak byç cz∏owiekiem? 2005, nr 72 s. 20-21.M a n d z i u k J., Ksià˝ka patrystyczna w ksi´gozbiorach Êlàskiego duchowieƒ-

stwa diecezjalnego w XVII w. RB 32: 1988, z. 1-2, s. 163-184.M a n d z i u k J., Ksi´gi metrykalne z województwa jeleniogórskiego w Archi-

wum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. PDP 16: 1985 s. 199-205.M a n d z i u k J., Ksi´gozbiór Antoniego Erazma Reitlingera (1645-1707), ka-

nonika wroc∏awskiej kapitu∏y katedralnej. SChr 9: 2002, nr 1, s. 185-204. M a n d z i u k J., Ksi´gozbiór Karola Franciszka Neandra biskupa sufragana

wroc∏awskiego (1626-1693). Analiza zawartoÊci. W: MV, s. 179-236.M a n d z i u k J., Kult Maryjny we Wroc∏awiu. Warszawa 1997.M a n d z i u k J., Kult Matki Bo˝ej ¸askawej w Krzeszowie. SChr 4: 1997, nr

1, s. 13-25.M a n d z i u k J., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu na Âlàsku w okresie refor-

macji protestanckiej i reformy katolickiej. W: W blasku Eucharystii. Red. I. D e c.Wroc∏aw 1996, s. 55-74.

M a n d z i u k J. Kult Êw. Józefa w Krzeszowie w okresie rekatolicyzacji Âlàska.W: W kr´gu chrzeÊcijaƒskiego or´dzia moralnego. Red. M. B i s k u p. T. R e-r o ƒ. Wroc∏aw 2000. s. 775-784.

M a n d z i u k J., Leuderode Jan. W: EK. T. 10. Lb 2004, szp. 878.M a n d z i u k J., Liesch Jan Baltazar. W: EK. Lb 2004, szp. 1033.M a n d z i u k J., Madonna Wroc∏awska. N˚ 1: 1983, nr 13, s. 7.M a n d z i u k J., Mauzoleum Piastów w Krzeszowie. N 37: 1997, nr 6, s. II,

wk∏. legn.M a n d z i u k J., Monstrancja w formie Drzewa Jessego. Polska 1977, nr 12,

s. 34-37.M a n d z i u k J., Muzykalia w Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu. W: Konfe-

rencja naukowa: „Tradycje Êlàskiej kultury muzycznej”. III. 25-26 marca 1980 r.Wroc∏aw 1981, s. 169-174.

M a n d z i u k J., Nabytki inkunabu∏ów w Bibliotece Kapitulnej we Wroc∏awiu.RB 23: 1979, z. 2, s. 279-303.

M a n d z i u k J., Nysa jako oÊrodek kultury w XVI i XVII wieku. CS 8: 1976,s. 73-95.

M a n d z i u k J., Obraz Sobieskiego w katedrze wroc∏awskiej. GNiedz 38:1986, nr 1, s. 2.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

M a n d z i u k J., Opieka spo∏eczna KoÊcio∏a katolickiego na Âlàsku do cza-sów pruskich (1742). RS 8: 2001 [druk: 2004], s. 129-166.

M a n d z i u k J., Polskie duchowieƒstwo parafialne [szczególnie Êlàskie] dobypotrydenckiej. W: Studia z dziejów kultury i mentalnoÊci czasów nowo˝ytnych.Red. K. M a t w i j o w s k i, B. R o k. Wroc∏aw 1993, s. 33-40.

M a n d z i u k J., Postawa króla Ferdynanda I Habsburga wobec Êlàskichruchów reformacyjnych. Jak byç cz∏owiekiem? 2005, nr 70, s. 18-19.

M a n d z i u k J., Prälaten als Büchernarren. Ein Beitrag zur Bildung dashöheren schlesischen Klerus im 17. Jahrhundert. ASKG 45: 1987, s. 105-115.

M a n d z i u k J., Rola KoÊcio∏a katolickiego w szerzeniu oÊwiaty na Âlàsku doczasów pruskich. CS 14: 1982, s. 159-173.

M a n d z i u k J., Sanktuaria Maryjne na Dolnym Âlàsku. DÂl 4: 1997, s. 58-73. M a n d z i u k J., Sanktuaria Maryjne w archidiecezji wroc∏awskiej. STV 27:

1989, nr 1, s. 230-246.M a n d z i u k J., Stare druki w ksi´gozbiorach koÊcielnych na Âlàsku. W: Sta-

rodruki cenne ksi´gozbioru Biblioteki G∏ównej PWT i MWSD we Wroc∏awiu.Wroc∏aw 1993, s. 11-30.

M a n d z i u k J., Âlàskie duchowieƒstwo diecezjalne a ksià˝ka protestanckaw XVI i XVII wieku. RB 36: 1992, z. 1-2, s. 139-162.

M a n d z i u k J., Uczestnicy wroc∏awskiej dysputy religijnej z 1524 r. Jak byçcz∏owiekiem? 2004, nr 67, s. 17-18.

M a n d z i u k J., Urszulanki czarne we Wroc∏awiu do XX wieku. w: ˚yjemydla Pana. Red. M. R o s i k. Wroc∏aw 2005, s. 393-403.

M a n d z i u k J., Wroc∏awskie ksi´gi liturgiczne. PK 34: 1991, nr 3-4,s. 193-202.

M a n d z i u k J., Zainteresowania bibliofilskie Ignacego Ferdynanda Richteravon Hartenberg (1628-1667), dziekana wroc∏awskiej kapitu∏y katedralnej. RB 49:2005 s. 339-357.

M a n d z i u k J., Zainteresowania bibliofilskie Karola Franciszka Neandra bi-skupa sufragana wroc∏awskiego (1626-1693). RB 28: 1984, z. 1-2, s. 107-151.

M a n d z i u k J., Zainteresowania literaturà liturgicznà wÊród Êlàskiego du-chowieƒstwa diecezjalnego w XVII w. PK 34: 1991, nr 1-2, s. 135-149.

M a n d z i u k J., Zbiory kazaƒ w bibliotekach Êlàskiego duchowieƒstwa diece-zjalnego w XVII wieku. SChr 10: 2003, nr 1, s. 53-80.

M a n d z i u k J., Zbiór t∏oków piecz´tnych biskupów wroc∏awskich w Archi-wum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. ABMK 33: 1976, s. 225-231.

M a n d z i u k J., Zbiór t∏oków piecz´tnych instytucji koÊcielnych i osób du-chownych w Archiwum Archidiecezjalnym we Wroc∏awiu. ARMK 37: 1978,s. 221-232.

M a n d z i u k J., Z dziejów Krzeszowa. DPZ 48: 1997, s. 96-112.M a n d z i u k J., P a t e r J., Katalog ruchomych zabytków sztuki sakralnej

w archidiecezji wroc∏awskiej. T. 1-2. Wroc∏aw 1982.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

M a n k o - M a t y s i a k A., Angelus Silesius und die schlesiche Mystik.ASKG 55:1997, s. 241-256.

M a n n G., Wallenstein. Frankfurt am M. 1971.M a r c o l A., Z dziejów Domu Ksi´˝y Emerytów w Nysie. STHSO 4: 1974,

s. 107-116.M a r k s L., Geschichte des katholischen Schullehrer-Seminars zu Breslau.

Breslau 1865.M a r o ƒ F., KoÊció∏ na Górnym Âlàsku w pierwszej po∏owie XVII wieku.

ÂSHT 12: 1979, s. 209-263.M a r o ƒ F., Parafia górnoÊlàska w pierwszym çwierçwieczu XVIII wieku.

ÂSHT 5: 1972, s. 151-225.M a s e r E. M., Rottmayrs Entwürfe für die Jesuitenkirche in Breslau. MIÖG

1973, s. 5-17.M a t u s i k L., Na marginesie handlu odpustami w okresie przedreformacyj-

nym na Âlàsku. Sobótka 23: 1968, s. 371-386.M a t u s i k L., Âlàskie kontakty póênohusyckie i brackie do r. 1548. W: Studia

z dziejów polskich i czechos∏owackich. Red. E. i K. M a l e c z y ƒ s c y. T. 1. Wro-c∏aw 1960, s. 183-223.

M a t w i j o w s k i K., Badania nad dziejami pietyzmu na Âlàsku. W: Studiai materia∏y êród∏owe z dziejów nowo˝ytnych. Red. T e n ˝ e. Wroc∏aw 1993, s. 45-54.

M a t w i j o w s k i K., Poczàtki reformy katolickiej i czynniki jà kszta∏tujàce.W: Miejsce i rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i-j o w s k i. Wroc∏aw 2001, s. 72-77.

M a t w i j o w s k i K., Poglàdy i formacja duchowa Êlàskich pietystów. W:SDKM, s. 67-74.

M a t w i j o w s k i K., Przed kryzysem i poczàtki odrodzenia. W: Studia z dzie-jów KoÊcio∏a katolickiego w Legnicy. Red. B. Rok. Legnica 1997.

M a t w i j o w s k i K., UroczystoÊci, obchody i widowiska w barokowym Wro-c∏awiu. Wroc∏aw-Warszawa-Kraków 1969.

M a t w i j o w s k i K., Z dzia∏alnoÊci pietystów w ksi´stwie cieszyƒskim. So-bótka 27: 1972, s. 237-261.

M a t w i j o w s k i K., Z dziejów bractwa kurkowego w Lubaniu w XVI--XVIII w. AUWr 108. Historia 16. Wroc∏aw 1969, s. 65-83.

M a t w i j o w s k i K., Z dziejów pietyzmu na Âlàsku. Sobótka 59:2004,s. 303-309.

M a t w i j o w s k i K., Z dziejów pietyzmu na Âlàsku (oddzia∏ywanie oÊrodkahallskiego na oÊwiat´ na Âlàsku). Sobótka 39: 1984, s. 539-545.

M a t w i j o w s k i K., Z dziejów pietyzmu na Âlàsku (oddzia∏ywanie oÊrodkahallskiego na Êlàskich protestantów). Sobótka 37: 1982, s. 541-550.

M a t w i j o w s k i K., Z dziejów pietyzmu na Âlàsku ze szczególnym uwzgl´d-nieniem Ziemi OleÊnickiej. W: Millenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c.Opole 2000, s. 147-154.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

M a t w i j o w s k i K., Z dziejów protestantyzmu w O∏awie. AUWr, Historia52, Wroc∏aw 1985, s. 41-54.

M a t z k e J., Der selige Johannes Sarkander. Königstein 1961.M a z e k D., Bonifraterskie zasady opieki nad ubogimi i chorymi psychicznie

w XVII i XVIII w. W: Mi∏osierdzie i opieka spo∏eczna w ideologii, normach post´-powania i praktyce spo∏ecznoÊci wyznaniowych w Rzeczpospolitej XVI-XVIII wie-ku. Red. U. A u g u s t y n i a k, A. K a r p i ƒ s k i. Warszawa 1999, s. 187-194.[Cieszyn].

M a z u r Z., Przyczynki do historii klasztoru dominikaƒskiego w Lewinie Brze-skim. AUWr 126. Historia. 19: 1970, s. 121-149.

M e e r A., Die Orden Ursulinerinnen in Schlesien. Breslau 1878.M e i s t e r F., Beiträge zur Geschichte des Gymnasiums zu St. Elisabeth. Bre-

slau 1903.M e n z e l B. F., Die schlesischen Barockkirchen und die Dientzendorf. Schle-

sien 11: 1966, s. 129-138.M e y e r A., Zur Geschichte der Gegenreformation in Schlesien. Aus vatikani-

sche Quellen. ZGS 38: 1904. s. 343-361.M e y e r D., Der Einfluss des hallschen Pietismus auf Schlesien. Hellesche

Forschungen 1: 1998, s. 223-227.M e y e r D., Der Pietismus und die katholische Kirche in Schlesien. W:

Geschichte des christlichen Lebens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r,R. B e n d e l. T. 1, cz. 1. Münster-Hamburg-London 2002, s. 557-576.

M e y e r D., Die Reformation in Schlesien in der evangelischen Geschichts-schreibung nach 1945. ASKG 58: 2000, s. 53-68.

M i c h a e l E., Die schlesische Dorfschule im 16. Jahrhundert. ZGS 63: 1929,s. 227-261.

M i c h e j d a K., Dzieje KoÊcio∏a ewangelickiego w Ksi´stwie Cieszyƒskim (odReformacji do roku 1909). W: Z historii KoÊcio∏a ewangelickiego na Âlàsku Cie-szyƒskim. Katowice 1992, s. 173-256.

M i k u d a B., Ein schwieriges Erbe? Polnische Forschungen zur schlesischenKunst der Barockzeit seit 1945. JSFWUB 28: 1987, s. 179-242.

M i k u d a B., Josephskult und Josephsikonographie im österreichlich-schlesi-schen Gebiet. ASKG 44: 1986, s. 93-106.

M i k u d a B., „Pietas Austriaca“. Zum Freskenzyklus Michael Willmannsund zur Josephsverehrung in Grüssau. ZfO 34: 1985, s. 48-66.

M i n k i e w i c z J., Polacy w Legnickiej Akademii Rycerskiej w latach 1708-1811. SL 4: 1967, s. 117-131.

M o o r J., Der Österreichische Antheil der Diözese Breslau nach den Visitations-berichten den XVI und XVII Jahrhundert. ZGÖSch 20: 1930-1933, s. 138-172.

M o r e l o w s k i M., Rozkwit baroku na Âlàsku 1650-1750. Wroc∏aw 1952.M o r g e n b e s s e r M., Geschichte der evangelischen Haupt -und Pfarrkir-

che zu St. Bernardin in Breslau. Breslau 1938.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

M o s b a c h A., D. Wahl d. elfjährigen Prinzen Karl Ferdinand z. Bischof v.Breslau 1625. Breslau 1871.

M r ó w c z y ƒ s k i G. P., Synod wroc∏awski ksi´cia biskupa Karola Ferdynan-da Wazy z 1653 roku. Wroc∏aw 1992, mps.

M ü l l e r A., Das Testament des Bischofs Baltasar von Promnitz. NJB 1921,s. 10-13.

M ü l l e r A., Der Domdeckant Valentin Hahn und andere Neisser in Prag.ASKG 10: 1952, s. 106-120.

M ü l l e r A., Der Fall Klostergrab. ASKG 9: 1951, s. 59-73.M ü l l e r A., Der Hesse Johannes Leuderode (1592-1665) als Domherr in

Breslau und Stiftsherr in Schlesien. ASKG 35: 1977, s. 103-114.M ü l l e r A., Die Anfänge der Dorfschule im Neisser Lande (16. Jahrhun-

dert). NPhB 1935, s. 38-48.M ü l l e r A., Die ehemalige Johannes-Pfarrkirche in Alystadt-Neisse. NPhB

1938, s. 121-135.M ü l l e r A., Die Pfarrer von Neisse. Ein Beitrag zur schlesischen Presbiterio-

logie. ASKG 14: 1956, s. 59-105.M ü l l e r A., Hochschüler aus dem Fürstentum Neisse auf der Wiener Univer-

sität. NJB 1939, s. 95 nn.M ü l l e r A., Lebensbilder schlesischer Jesuitenmissionare im 17. und 18.

Jahrhundert. ASKG 43: 1985, s. 165-220.M ü l l e r A., Ost- und Westdeutsche und Nordländer auf der Akademie in

Olmütz von 1576-1630. ASKG 15: 1957, s. 189-199.M ü l l e r A., Schlesier auf der Akademie in Ölmutz von 1632-1670. ASKG

12: 1954, s. 61-111. M ü l l e r A., Schlesier auf der Hochschule in Leiden (1597-1742). ASKG 17:

1959, s. 164-205.M ü l l e r A., Schlesier des Fürstentums Neisse auf der Jesuiten Akademie in

Ölmutz von 1632-1670. ASKG 13: 1955, s. 157-171.M ü n c h G., Charlotte von Liegnitz, Brieg und Wohlau, die Schwester des

letzten Piasten. ASKG 10: 1950, s. 148-188; 11: 1953, s. 127-168; 12: 1954,s. 112-169; 13: 1955, s. 172-227.

M ü n c h G., Das Heinrichauer Chorgestühl. Schlesien 4: 1959, s. 201-207.M ü n c h G., Das letze Lebensjahr des Breslauer Bischofs Franz Ludwig von

Pfalz-Neuburg (1683-1732). ASKG 22: 1964, s. 311-315.M ü n c h G., Franz Ludwig v. Pfalz-Neuburg. W: LThK 4: 1960, szp. 240.M ü n c h G., Wahlstatt, Schlesiens barockes Ehrenmal. ASKG 14: 1956,

s. 174-190.M u s i o ∏ L., PolskoÊç w protoko∏ach wizytacji koÊcielnych archidiakonatu

wroc∏awskiego z XVII wieku. Katowice 1936.N ä g e l e A., Der Breslauer Fürstbischof Andreas von Jerin von Riedlingen

(1540-1596). Mainz 1911.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

N i e d z i e l a M., Klasztor Dominikanów we Wroc∏awiu w dobie reformacjii kontrreformacji. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej.Red. A. B a r c i a k. Katowice 2000, s. 198-208.

N i e d z i e l a M., Polonizacja klasztoru dominikanów we Wroc∏awiu w latach1606-1609. Sobótka 28: 1973, s. 441-451.

N i e d z i e l a M., PrzejÊcie dominikaƒskich klasztorów Êlàskich z pro-wincji polskiej do czeskiej w pierwszych latach XVIII w. Sobótka 39: 1984s. 635-639.

N i e d z i e l a M., Przyczynek do dziejów walki o polskoÊç Wroc∏awia w pierw-szym dziesi´cioleciu XVII wieku. Sobótka 27: 1972, s. 451-467.

N i e d z i e l a M., Stosunek spo∏eczeƒstwa wroc∏awskiego do B∏. Czes∏awaw XVI-XX wieku. W: Klasztor w mieÊcie Êredniowiecznym i nowo˝ytnym. Wro-c∏aw 2000, s. 363-373.

N i e s z w i e c R., Kapitu∏a kolegiacka w Opolu w okresie panowania Habs-burgów (1532-1742). Opole 2003, mps.

N o w a c k A., Das tragische Ende des Abtes Martin Clave von Grüssau. SchP1921, nr 42, s. 9-11.

N o w a c k A., Der älteste Visitationsberichte über die Breslauer Kathedrale,Kreuzkirche und St. Ägidius vom Jahre 1580. ASKG 1: 1936, s. 80-97.

N o w a c k A., Die Bergkapelle zur Schmerzhaften Muttergottes bei NeustadtOS. Neustadt 1924.

N o w a c k A., Die Priester der Ziesterzienserabtei Rauden O. S. 1682-1810.Breslau 1935.

N o w a c k A., Franziskanerkloster St. Josef im Walde bei Neustadt OS. Neu-stadt 1920.

N o w a c k A., Friedrich August II., Kurfürst von Sachsen und erwählter Königvon Polen in Deutsch Piekar. Obeschlesien 1902, s. 105-107.

N o w a c k A., Geschichte der Landpfarreien des Archipresbyterates SohrauO. S. Oppeln 1912.

N o w a c k A., KoÊció∏ Farny pod wezwaniem Êw. Âw. Filipa i Jakuba. ˚ory1992 [t∏um. z j. niem. z 1900 r.]

N o w a c k A., Schlesische Wallfahrtsorte älterer und neurer Zeit im ErzbistumBreslau. Breslau 1937.

N o w a k L., Katolickie ksià˝ki z Polski w okresie rekatolicyzacji na Âlàsku. 7:1984, s. 207-228; 18: 1985, s. 209-228.

N o w a k L., Ks. Mateusz Skupieƒ, Êlàski kaznodzieja XVII wieku. Wroc∏aw1972, mps.

N o w a k R., Die Willmann-Fresken im Abspalast von Kloster Leubus inSchlesien. ZfO 36: 1987, s. 75-94.

N o w i ƒ s k i Cz., ˚ywienie s∏u˝by w folwarkach biskupstwa wroc∏awskiegow drugiej po∏owie XVII wieku. Opole 1968.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Oberschlesische Dichter und Gelehrte vom Humanismus bis zum Barock.Red. G. K o s e l l e k. Bielefeld 2000.

O g r o d z i ƒ s k i W., Dzieje piÊmiennictwa Êlàskiego. Do druku przyg. L. B r o-˝ e k, Z. H i e r o w s k i. Katowice 1965.

O k o ƒ J., Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII w. Wroc∏aw 1970. O k ó l s k a H., S m o l a k M., M r o z o w s k a D., Mauzolea piastowskie na

Âlàsku. Wroc∏aw 1993.Ornamenta Silesia. Red. M. S t a r z e w s k a. Wroc∏aw 2000.O r z e c h o w s k i K., Franciszek Ludwik Neuburski – biskup i Êlàski mà˝ sta-

nu. W: Ludzie Êlàskiego KoÊcio∏a katolickiego. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wro-c∏aw 1992, s. 33-38.

O r z e c h o w s k i K., Miejsce i rola protestantów w dziejach Êlàskich zgroma-dzeƒ stanowych. Sobótka 39; 1985, s. 531-538.

O s i e c k i M., Zakon i klasztor cystersów w Rudach Wielkich 1258-1810.KrRz 1984 nr 1, s. 345-356.

O s t r o w s k a D., Rzeêba portretowa na Âlàsku od polowy XVII do po∏owyXVIII wieku. RSÂl 12: 1979, s. 29-52.

O s t r o w s k i W., Wiejskie szkolnictwo parafialne na Âlàsku w drugiej [po∏o-wie XVII wieku (w Êwietle wizytacji koÊcielnych). Wroc∏aw 1971.

O t t o K., Über die Wahl Jacobs von Salza zum Bischof von Breslau und diederselben unmittelbar solgenden Ereignisse. ZGS 11: 1872, s. 303-327.

P a c h M., Przybycie Kapucynów na Dolny Âlàsk w XVII wieku. W: ZakonBraci Mniejszych Kapucynów na Dolnym Âlàsku i we Wroc∏awiu. Red. M o d e l-s k i B., S a r n a K., Z a t h e y B., 1996, s. 9-17.

P a n f i l T., Jerin Andrzej. W: EK, t. 7, szp. 1184. P a r e t F., Der Einfluss der Reformation auf die Armenpflege. Stuttgart 1896. P a s h o n A., Hernhuci i ich gminy na Âlàsku ze szczególnym uwzgl´dnieniem

Paw∏owiczek. Wroc∏aw 1984, mps.P a s ∏ a w s k a J., Z dziejów biblioteki Êw. Krzysztofa we Wroc∏awiu (do koƒca

XVII w.). Sobótka 21: 1966 nr 2 s. 269-275.P a s ∏ a w s k a J., Z dziejów polskoÊci koÊcio∏a Êw. Krzysztofa we Wroc∏awiu.

Sobótka 16: 1962, s. 265-266.P a t e r J., Eklezjologia Jana Schefflera (1624-1677). W: S∏u˝cie Panu z wese-

lem. Red. I. D e c. T. 1. Wroc∏aw 2000, s. 195-214.P a t e r J., Eliasz Daniel Sommerfeld sufragan wroc∏awski (1681-1742). W:

MV, s. 265-282.P a t e r J., Diecezja wroc∏awska w XVIII w. Sobótka 41: 1986, s. 619-630.P a t e r J., Kaplica elektorska w archikatedrze wroc∏awskiej. N˚ 6: 1988, nr

18, s. 4-5.P a t e r J., Kaplica Êw. El˝biety w katedrze wroc∏awskiej. N˚ 6: 1988, nr 5,

s. 12-13.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

P a t e r J., M´czennik konfesjona∏u ks. Andrzej Faulhaber (1713-1757). N˚ 4:1986, nr 10, s. 4-5.

P a t e r J., Powtórny pochówek Willmanna. N˚ 8: 1990, nr 6, s. 2.P a t e r J., Rola pielgrzymek w rozwoju religijnoÊci wiernych na Âlàsku. W: Mi-

lenium KoÊcio∏a na Âlàsku. Red. J. K o p i e c. Opole 2000, s. 129-145.P a t e r J., Seria: Z dziejów KoÊcio∏a wroc∏awskiego. N˚ 12: 1994: Rozwór

protestantyzmu na Âlàsku, nr 7, s. 15-16; Reforma katolicka KoÊcio∏a, nr 8, s. 19;Rekatolicyzacja na Âlàsku, nr 9, s. 17.

P a t e r J., Sztuka sakralna w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejsce i rolaKoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw2001, s. 223-232.

P a t e r J., „Âlàski Hipokrates” Leopold Wilhelm Tharoul (1640-1720). N˚ 4:1986, nr 23, s. 10-11.

P a t e r J., Zagro˝enia KoÊcio∏a katolickiego przez reformacje na Âlàsku. W:Rola zakonu jezuitów w rozwoju kultury Êlàskiej. Wroc∏aw 1993, s. 5-12.

P a t z a k B., Das ehemalige Augustiner-Chorherrenstift auf dem Sande zuBreslau. ZGS 51: 1917, s. 92-103.

P a t z a k B., Die Jesuitenbauten in Breslau und ihre Architekten. Strassburg1918.

P a t z a k B., Die Pfarr- und Wallfahrtskirche zu Wartha in Schlesien. ZGS 50:1916, s. 197-212.

P a t z e l t H., Die Pietismus in Tescher Schlesien 1709-1730. Göttingen 1969.P a t z e l t H., Geschichte der evangelischen Kirche in Österreichischen Schle-

sien. Dülmen 1989.P a u l i n y i O., Johann V. Turzo, Bischof von Breslau. Schlesier 4: 1931, s. 1-6.P a u r, Zur Geschichte von Neisse in der ersten Hälfte des 17. Jahrhunderts.

ZGS 1: 1856, s. 95-129.P a w l i k K., Precjoza koÊcio∏a bo˝ogrobców pw. Âwi´tych Piotra i Paw∏a

w Nysie w 1720 roku. SHTSO 20: 2000, s. 469-474.P e t e r B., Johannes Cochläus. Ein Beitrag zur Theologie der Reformation-

szeit. ASKG 58: 2000, s. 185-216.P e t r y L., Das Haus Neuburg und die Ausläufer der Gegenreformation in

Schlesien und der Pfalz. Grünstadt 1952.P e t r y L., Das Meisteramt (1694-1732) in d. Wündenkette Franz Ludwigs v.

Pfalz-Neuburg (1664-1732). Zwischenbilanz für ein Forschungsanliegen. W: Fest-schrift M. Tumler OT. T. 1. Red. K. W i e s e r. Bad Godesberg 191167, s. 429-440.

P e t r y L., Die Errichtung schles. Ordensprovinzen unter Friedrich d. Gr. DerOberschlesier 18: 1936, s. 355-360.

P e t r y L., Georg II. der Schwarze, Herzog von Brieg (1523-1586). W: NDB 6:1964, s. 209.

P e t r y L., Schlesische Visitationsberichte des 16. und 17. Jahrhunderts alsvolkstumsgeschichtliche Quelle. ZfO 9: 1960, nr 2-3, s. 271-275.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

P f o t e n h a u e r P., Die Kruzherren mit dem roten Stern in Schlesien. ZGS14: 1878, z. 1, s. 52-78.

P f o t e n h a u e r P., Zur Geschichte der Weichbischöfe des Bisthums Bre-slau. ZGS 23: 1889, s. 241-275.

P i e c h ó w k a W., Sekret obrazu „Ukrzy˝owanie” z Bazyliki Mnicinei w Olesnicy. N˚ 21: 2004, nr 9, s. 16-17

P i e n i o Z., Biblioteka oo. Kapucynów w Prudniku. Wroc∏aw 1990.P i e t s c h T., Zur Geschichte der Breslauer Klaren Stiftes des jetzigen Ursuli-

nenklosters in Breslau. Breslau 1937. P i l c h J., Zabytki architektury dolnego Âlàska. Wroc∏aw 1978.P i o n t e k T., Sprawy koÊcielne i ˝ycie religijne w archiprezbiteracie strzelec-

kim na podstawie wizytacji biskupich z lat 1679-1687. Opole 2000, mps.P i s a r z a k M., Tradycja liturgiczna diecezji wroc∏awskiej na przyk∏adzie b∏o-

gos∏awienia pokarmów wielkanocnych. CS 10: 1978, s. 87-96. P l u t a F., Nazwiska w ksi´gach chrztów z Kierpnia w powiecie prudnickim

(1655-1775). StÂ SN 26: 1974, s. 251-260.P ∏ a z a k I., Jan Kuben – dekoracja malarska koÊcio∏a parafialnego pw. Êw.

Krzy˝a w Brzegu. ORM 5: 1972, s. 201-231.P o k o r a J., Sztuka w s∏u˝bie Reformacji. Âlàskie ambony 1550-1650. War-

szawa 1982.P o p e k W., Barokowe o∏tarze pod wezwaniem Êw. Jadwigi, Êw. Anny i Êw. Jó-

zefa w kaplicy Êw. Jadwigi w Trzebnicy. Wroc∏aw 1988, mps.P o Ê p i e c h R., Dzi´kczynny hymn „Te Deum” w Êlàskiej tradycji muzycznej.

W: Ut mysterium paschale vivendo exprimatur. Red. T. D o l a, R. P e r s k a ∏ a.Opole 2000, s. 115-133.

P o Ê p i e c h TR., Die mehrstimmigen Bearbeitungen des Hymnus „Te Deum“in der Musikaliensammlung der St. -Peter-und Paul-Kirche (Kreuzherrenkir che) inNeisse. W: Musikgeschichte zwischen Ost- und Westeuropa. Kirchenmusik – geistli-che Musik – religiöse Musik. Red. H. L o o s, K. P. K o c h. Sinzig 2002, s. 472.

P o Ê p i e c h R., Muzyka wielog∏osowa w celebracji eucharystycznej na Âlàskuw XVII i XVIII wieku. Opole 2004.

P o ê n i a k G., Organy w archidiakonacie opolskim w II po∏owie XVII wiekuna podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza. SHTSO 2: 2002, s. 293-309.

P o ê n i a k G., OrganiÊci w archidiakonacie opolskim w drugiej po∏owieXVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza. SHTSO 23: 2003, s. 331-349.

P r i t t w i t z B., Die Versuche zur Einführung der Jesuiten in Schlesien vordem dreissigjahrigen Kriege. ZGS 18: 1884, s. 68-89.

P r z y b y s z e w s k a G., Kult Matki Bo˝ej Bolesnej w Wa∏brzychu na tle kul-tu Maryjnego w Europie. Wroc∏aw 1991, mps.

P r z a ∏ a J., Sarkofagi Piastów w Brzegu i Legnicy. RSÂl 9: 1973, s. 39-65.R a c z k o w s k i D., TwórczoÊç arytstyczna Micha∏a Willmana (1630-1706)

w Krzeszowie. Wroc∏aw 2005, mps.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

R a d l e r L., Das Franziskanerkloster zu Schweidnitz in der Neuzeit. ASKG28: 1970, s. 50-77.

R a d z i e w i c z-W i n n i c k i J., Architektura organów na Âlàsku w ukszta∏-towaniu przestrzennym wn´trz w okresie od wojny 30-letniej (1618-1648) doschy∏ku XVIII w. Wr 1977.

R a k R., Die Heiligsprechung des seligen Johannes Sarkander aus Schlesien.OJ 11: 1995, nr 11, s. 5-19.

R a k R., Kanonizacja b∏. Jana Sarkandra widziana oczyma wicepostulatoraprocesu diecezjalnego. WAKat 1994, s. 379-390.

R a k R., Âw. Melchior Grodziecki na tle sytuacji religijno-spo∏ecznej XVII w.SSHT 30: 1997, s. 103-112.

R a u b a c h S., Die reformatorische Werk des Markgrafen Georg von Bran-denburg (1485-1543). CB 30: 1940, s. 8-38.

R e g u l s k a C., „Clenodia ac ornamenta ecclesiae haec erant“. O pierwot-nych zasobach gotyckiego z∏otnictwa w skarbcach koÊcio∏ów na Âlàsku. RSÂl16-1997.

R e i n k e r s J., Die Universität zu Breslau vor d. Vereinigung d. FrankfurtterViadrina mit d. Leopoldina. Breslau 1861.

R e i s c h Ch., Die Franziskaner im heutigen Schlesien vom Anfänge des 17.Jahrhunderts bis zur Gegenwart. ZGS 47: 1913, s. 276-300.

R e i s c h Ch., Geschichte des St. Annaberges in Oberschlesien. Breslau1910.

R e i s c h Ch., Kurze Geschichte der Franziskaner in Breslau. Breslau 1900.R e i s c h Ch., Tausch des Franciscanerkonvents St. Antonius mit dem

Kloaster der Elisabethinerinnen in Breslau. FSt 1: 1914, s. 76-86.R e u s c h l e r W., Die Sammlung Wilhelm Reuschel, ein Beitrag zur Ge-

schichte der Barockmalerei. München 1963.R e z e k A., Eine Unterredung der böhmischen Brüder mit Dr. Johann Hess

im Jahre 1540. ZGS 18: 1884, s. 287-295.R h o d e G., Die Reformation in Osteuropa. ZfO 7: 1958, s. 481-500.R i c h t e r R., Die Visitation der Johanniter-Ordens-Kommende Lossen (Kre-

is Brieg) im Jahre 1610. ASKG 27: 1969, s. 252-275.R i p p e l R., Drewniany koÊció∏ Êw. Anny w Czarnowàsach. Opole 2000.R o e s c h W., Die Geschichte der Kapelle auf der Schneekoppe im Riesenge-

birge und ihre Beziehungen zu dem reichsgräflichen Hause Schaffgotsch. ASKG8: 1950, s. 105-115.

R o k B., Abraham Stanis∏aw Brzowski – dominikanin wroc∏awski. W: LudzieKoÊcio∏a katolickiego na Ziemi Âlàskiej. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw1994, s. 58-64.

R o k B., Rola jezuitów wroc∏awskich w dysponowaniu wiernych na Êmierçw XVIII wieku. W: Studia i materia∏y z dziejów nowo˝ytnych. Red. K. M a t w i-j o w s k i. Wroc∏aw 1994, s. 113-118.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

R o m b o w s k i A., Biblioteka kaznodziei polskiego we Wroc∏awiu [Krystia-na Assiga]. PZ 1955, nr 9-12.

R o m b o w s k i A., Polacy – ewangelicy we Wroc∏awiu i okolicy. PZ 1: 1953,nr 1-3, s. 31-63.

R o m b o w s k i A., Z historii szkolnictwa polskiego na Âlàsku od po∏owy wie-ku XVI do po∏owy wieku XVIII (Byczyna-Kluczbork-Wo∏czyn). Katowice 1960.

R o s e A., Bernardus Rosa von Grüssau. Stuttgart 1960.R o s e A., Abt Heinrich Kahlert von Heinrichau (1681-1702) als Mönch im

Kloster Grüssau. ASKG 27: 1969, s. 276-279.R o s e A., Die Abtei Grüssau. Stuttgart 1949.R o s e A., Grüssauer Zisterzienser aus dem Eichsfeld. ASKG 28: 1970,

s. 93-108.R o s e A., Kloster Grüssau. Stuttgart 1974.R o s e A., Zwei Grüssauer Zisterienser aus Schnottseitten. ASKG 26: 1968,

s. 359-362.R o s e n b e r g P., Rozwój protestantyzmu na terytorium Âlàska i Ziemi Lubu-

skiej. Wroc∏aw 2002, mps.R o s p o n d S., Miko∏aj Kopernik – scholastyk wroc∏awski u Âw. Krzy˝a. So-

bótka 28: 1973, s. 165-173.R o t h e A., Schmottseiffer Priester aus dem 17. und 18. Jahrhundert. ASKG

28: 1970, s. 234-236.R o t h k e g e l M., Ausbreitung und Verfolgung der Täufer in Schlesien.

ASKG 61: 2002, s. 149-210.R o t h k e g e l M., Georg von Logaus Versuch der Einrichtung einer katholi-

schen Druckerei in Breslau (1548). ASKG 60: 2002, s. 211-214. R o t h e r C., Über die Bibliotheken des ehemaligen Minoriten und Franziska-

nerkloster in Glatz. Glatz 1923.R o t t D., Wawrzyniec Korwin, wczesnorenesansowy humanista Êlàski. Kato-

wice 1997.R o t t D., Wawrzyniec Korwin wÊród wroc∏awskich mi∏oÊników antyku i era-

zmianistów. W: Tysiàcletnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A.B a r c i a k. Katowice 2000, s. 193-197.

R y b a J., Die katholische Restauration in der Fürstenthümern Troppau undJägerndorf. ASKG 5: 1940, s. 152-186; 14: 1956, s. 153-173; 15: 1957, s. 208-229.

S a b i s c h A., Balthaser von Promnitz als Kanonikus in Breslau 1526 bis1539. ZGS 70: 1936, s. 224-250.

S a b i s c h A., Beiträge zur Geschichte des Breslauer Bischofs Balthasar vonPromnitz (1539-1562). Cz. 1. Breslau 1936.

S a b i s c h A., Bistum Breslau und Erzbistum Gnesnen vor allem im 16. und17. Jahrhunderts. ASKG 5: 1940, s. 96-141.

S a b i s c h A., Breslauer Domherrendes 16. Jahrhunderts im Umkreis ihresDienstes und ihrer Häuslichkeit. W: RR, s. 144-176.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

S a b i s c h A., Breslauer Dominsel und Stadtbefestigung im 16. Jahrhundert.ASKG 6: 1941, s. 187-206

S a b i s c h A., Das Hirtenschreiben des Breslauer Bischofs Balthasar vonPromnitz an den Klerus und die Weihekandidaten vom Jahre 1555, seine Verun-lassung und seine Folge. ASKG 8: 1950, s. 77-104.

S a b i s c h A., Der Messcanon des Breslauer Pfarrers Dr. Ambrosius Moiba-nus. ASKG 3: 1938, s. 98-126.

S a b i s c h A., Die Statuten des Breslauer Domkapitels und ihre Bedeutung im16. Jahrhundert. W: FS, s. 65-84.

S a b i s c h A., Zur Geschichte des Breslauer Bischofs Balthasar von Promnitz(1539-1962). Herkunft und Studiengang. ASKG 2: 1937, s. 101-116.

S a m u l s k i R., Die Breslauer Weihbischöfe zu ihrer Geschichte persönlichenZusammensetzung und Bedeutung für kirchliche Leben in Schlesien bis 1945.Stuttgart 1964.

S a m u l s k i R., Die Neumarkter Pfarrherren von 1654-1924. ASKG 2: 1937,s. 163-172.

S c h e i b O., Die Breslauer Disputation von 1524 als Beispiel eines frühre-formatirischen Religionsgeschraches eines Doktors der Theologie. W: FS,s. 98-106.

S c h e i b l e H., Melanchthons Beziehung zu Stadt und Bistum Breslau.ASKG 58: 2000, s. 143-184.

S c h e n k A., Die Irrenfürsorge in der Stadt Breslau von den ältesten Zeitenbis zur Gegenwart. ZGS 66: 1932, s. 73-114.

S c h i m m e l p h e n n i g C. A., Die evangelische Kirche im FürstenthumBrieg, unmittelbar nach dem 30-jährigen Kriege. ZGS 8: 1967, z. 1, s. 109-150.

S c h i m m e l p f e n n i g C., Die Jesuiten in Breslau während der ersten Jah-rzehnten ihrer Niederlossung. ZGS 24: 1890, s. 177-216; 25: 1891, s. 82-103.

S c h i m m e l p h e n n i g C. A., Die Organisation der evangelischen Kircheim Fürstenthum Brieg während des 16. Jahrhundert. ZGS 9: 1868, z. 1, s. 1-26.

S c h i m m l p f e n n i g C. A., Zur Geschichte der Pietismus in Schlesien von1707-1740. ZGS 9: 1869, z. 2, s. 218-269.

S c h i n d l e r K., Vergessene bayerische Angelus-Silesius-Verehrer. ASKG 35:1977, s. 141-160.

S c h i n k e P., Der Breslauer Bischof Kurfürst Franz Ludwig im Lichte zweierLeichenreden. ASKG 13: 1955, s. 290-295.

S c h i n k e P., Der Panegyrikus des Mainzer Jesuitenkollegs auf Kurfürst FranzLudwig bei seiner Besitznahme von Kurmainz am 6 April 1729. ASKG 14: 1956,s. 257-261.

S c h i n k e P, Die Jugendzeit des Fürstbischofs Kurfürst Franz Ludwig imLicht des Neuburger Prinzenspiegels v. J. 1666. ASKG 15: 1957, s. 260-264.

Schlesische Kirchen- und Schulordnungen von Reformation bis 18. Jahrhun-dert. Görlitz 1938.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

S c h m u l t e s J., Schlesische Studenten an der Universität Graz (1586-1648).ASKG 36: 1978, s. 131-157.

S c h n ü r e n G., Katholische Kirche u. Kultur in der Barockzeit. Paderborn 1937.S c h o l z P., Vertreibung der Bernardiner aus Liegnitz im Jahre 1524. ZGS 12:

1875, z. 2, s. 359-378.S c h ö n a i c h G., Die Ursachen der Reformation in Schlesien. CB 19: 1928,

s. 1-42.S c h ö n b o r n C., Beiträge zur Geschichte der Schule und des Gymnasiums

zu St. Maria Magdalena in Breslau. Breslau 1844. S c h ö n w ä l d e r K., G u t t m a n n J. J., Geschichte des königlichen Gym-

nasiums zu Brieg. Breslau 1869.S c h r a m m G., Die polnische Adel und die Reformation 1548-1607. Wies-

baden 1965.S c h r o t t A., Das Gebetbuch in der Zeit der katholischen Restauration.

Innsbruck 1937.S c h u l t e L., Die Exemption des Breslauer Bistums. ZGS 51: 1917, s. 1-29.S c h u l t e s J., Schlesische Studenten an der Universität Graz (1586-1648).

ASKG 36: 1978, s. 131-157; 40: 1982, s. 105-127.S c h u s t e r-G a w ∏ o w s k a M., Obraz Matki Boskiej Bogucickiej z koÊcio-

∏a parafialnego pw. Êw. Szczepana w Katowicach-Bogucicach. Badania wst´pne--wnioski konserwatorskie. W: Parafia Bogucicka. Red. W. Â i à t k i e w i c z, J.W y c i s ∏ o. Katowice 1994, s. 105-110.

S c h u t z G., Kaspar Schenckfeld von Ossig (1489-1561). Norristown 1947.S c h w a r z R., Breslauer Barock-Altäre. Breslau 1930.S c h w e r d f e g e r R. E., Friedrich von Hessen-Darmstadt. Ein Beitrag zu

seinem Persönlichkeitbild anhand der Quellen im Vatikanischen Archiv. ASKG41: 1983, s. 165-240.

S c h w e t e r J., Wallfahrtsort Wartha. Glatz 1936.S e i d e l H., Festschrift des Staatlichen Katholischen Gymnasiums zu Neisse.

Neisse 1924.S i e g m u n d-S c h u l t z e E., Kryptocalvinismus in d. schles. Kirchenordun-

gen. Eigenard und Schicksal d. Calvinismus. JSFWUB 1: 1960, s. 52-68.S i k o r s k i M., Studien zur Ikonographie der Grabkapelle des Seligen Ce-

slaus in Breslau. ASKG 57-48: 1989-1990, s. 311-322.S i k o r s k i M., War der Breslauer Bischof Johannes Sitsch (1600-1608) ein

Kunstmäzen? ASKG 46: 1988, s. 77-89.S k o b e l P., Domdechant zu Bautzen, ein schlesischer Missionar und Seelsor-

ger während des Dreissigjährigen Krieges. ASKG 8: 1950, s. 177-180. S k o b e l P., Innere Reformen im Convent der Magdalenklosters zu Lauben.

ASKG 7: 1949, s. 126-146.S o b e c z k o H., Tradycje muzyczne nyskich bo˝ogrobców. W: Cz∏owiek i Ko-

Êció∏ w dziejach. Red. J. K o p i e c. N. W i d o k. Opole 1999, s. 119-128.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

S o f f n e r J., Die beiden Kirchenvisitationen. SchP 1898, nr 7.S o f f n e r J., Die Kirchen-Reduktionen in den Fürstenthümern Liegnitz-

-Brieg=-Wohlau nach dem Tode des Herzogs Georg Wilhelm. ZGS 20: 1886,s. 121-156.

S o f f n e r J., Ein Briger Ordinationsregister aus der Zeit von 1564 bis 1573.ZGS 31: 1897, s. 289-310.

S o f f n e r J., Sebastian Schleupner, Domherr und Domprediger zu Breslau,gest. 1572. Breslau 1888.

S o f f n e r J., Zur Geschichte des schlesischen Schulwesens im 16. Jahrhun-dert. ZGS 19: 1885, s. 271-295.

S p i e ˝ J. A., Historiografia dominikanów Êlàskich w XVIII wieku. W: Tysiàc-letnie dziedzictwo kulturowe diecezji wroc∏awskiej. Red. A. B a r c i a k. Katowi-ce 2000, s. 233-250.

S r o k a F., Kult NajÊwi´tszego Sakramentu w archidiakonacie g∏ogowskimw XVII wieku. Wroc∏aw 1974, mps.

S t a r z e w s k a M., Pawe∏ Nitsch (1548-1609), z∏otnik wroc∏awski. RSÂl 11:1977, s. 67-77.

S t e c k e M., Geschichte des Klosters Czarnowanz. Oppeln 1930. S t e i n b o r n B., Malarstwo Micha∏a Willmanna (1630-1707). Wroc∏aw

1959.S t e i n b o r n B., Malowane epitafia mieszczaƒskie na Âlàsku w latach 1520-

1620. RSÂl 4: 1967, s. 7-133.S t e l l e r G., Einkommen und Vorwerke des Augustinerstiftes Sagan 1543.

ASKG 28: 1970, s. 176-182.S t e l l e r G., Fürst Lobkowitz und die Visitation im Saganer Fürstentum im

Jahre 16170. Breslau 1937.S t e l l e r G., Graf Promnitz-Soran contra Saganer Regierung (1668-1678).

Ein Beitrag zur Geschichte des Saganer Gegenreformation. ASKG 3: 1938,s. 172-201.

S t e p h a n B., Kloster Heinrichau und seine Kunstschätze. Breslau 1935.S t e u d e W., Wroc∏awski organista Ambrosius Profius (1589-1661) jako edy-

tor i wydawca muzyki wokalnej XVII wieku. W: Tradycje Êlàskiej kultury muzycz-nej. Red. M. Z d u n i a k i in. T. 6. Wroclaw 1992, s. 51-59.

S t ´ p o w s k i J., Póênobarokowe organy Englera w koÊciele cysterskimw Krzeszowie. W: Organy na Âlàsku. Red. J. G e m b a l s k i. Katowice 1984,s. 17-48.

S t ´ p o w s k i J., Zabytkowe organy w koÊciele Êw. Piotra i Paw∏a oraz w ko-Êciele Mariackim w Legnicy. W: ˚ycie muzyczne Legnicy XIII-XIX w. Legnica1984, s. 121-145.

S t r n a d A., Der Kampf um ein Eligibilitätsbreve. Römische Quellen zur Bre-slauer Bischofswahl des Kardinals Philip Ludwig von Sinzendorf (1732). ASKG35: 1975, s. 68-124.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

S t r n a d A., Wahl und Informativprozess Erzherzog Leopold Wilhelms vonOesterreich, Fürstbischof von Breslau (1656-1662). Nach römischen Quellen.ASKG 26: 1968, s. 153-190.

S t r z a ∏ k o w s k i K., Geneza Kolegium Jezuickiego w Nysie. W: Szkicez dziejów miasta Nysy. Nysa 1969, s. 9-29.

S t r z a ∏ k o w s k i K., Polacy z Rzeczpospolitej Polskiej w dziejach nyskiegoCarolinum. KOp 11: 1965, nr 2, s. 15-22.

S t u p p e r i c h R., Weg und Charakter d. Reformation im deutschen Osten.Leer 1967.

S t u r m E., Der junge Zacharias Ursinus. Sein Weg vom Philippismus zumCalvinismus. Neukirchen-Vlujin 1972.

S u b e r a I., Separatystyczne dà˝enia kapitu∏y wroc∏awskiej do uniezale˝nie-nia si´ od metropolii gnieênieƒskiej. PK 12: 1969, nr 1-2, s. 3-33.

S u b e r a I., Zale˝noÊç diecezji wroc∏awskiej od metropolii gnieênieƒskiej w opi-nii kapitu∏y wroc∏awskiej z dnia 5 czerwca 1654 roku. ACr 7: 1975, s. 359-382.

S u t o w i c z A., ˚wiat nadziei Anio∏a Âlàzaka. N˚ 20:2003, nr 6, s. 10-11.S w a s t e k J., B∏ogos∏awiony Jan Sarkander. W: PÂw. T. 11. Warszawa 1987,

s. 101-134.S w a s t e k J., Formacja naukowa kandydatów do kap∏aƒstwa we Wroc∏awiu

w czasach nowo˝ytnych i spór o pierwsze seminarium na ziemiach polskich. So-bótka 56: 2001, s. 547-554.

S w a s t e k J., Franciszek Ludwik. W: EK, t. 5, szp. 467.S w a s t e k J., Fryderyk z Hesji, kard. W: EK, t. 5, szp. 742.S w a s t e k J., Korzenie uniwersyteckiej teologii na Âlàsku do 1702 roku. W:

300 lat Wydzia∏u Teologicznego we Wroc∏awiu. Red. I. D e c. Wroc∏aw 2002,s. 15-32.

S w a s t e k J., Kult Âwi´tych w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejsce i ro-la KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wro-c∏aw 2001, s. 185-194.

S w a s t e k J., Starania i próby za∏o˝enia uczelni akademickiej na Âlàsku naprzestrzeni XVI-XVII wieku. CS 6: 1974, s. 99-113.

S w a s t e k J., Sztuka sakralna w dziejach diecezji wroc∏awskiej. W: Miejscei rola KoÊcio∏a wroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i.Wroc∏aw 2001, s. 223-232.

S z c z e c h B., KoÊció∏ Êw. Wawrzyƒca w Mikulczycach w Êwietle zapisów pa-rafialnych po∏owy XVIII wieku. Zabrze 1995.

S z c z e c h B., Ksi´ga dochodów (urbarz) koÊcio∏a Mariackiego w Bytomiu1500-1668. Zabrze 1995.

S z r a m e k E., Madonna Piekarska. Rozwa˝ania o obrazie Matki Boskiejw Piekarach. W: Kalendarz Ligi Katolickiej na rok 1937, s. 33-38.

Sztuka Wroc∏awia. Red. B r o n i e w s k i T.. Z l a t M., Wroc∏aw-Warszawa--Kraków 1967.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

S z w e j k o w s k a H., Biblioteka klasztoru cysterek w Trzebnicy. Wroc∏aw1955.

S z w e j k o w s k a H., Z dziejów biblioteki koÊcio∏a Êw. Piotra i Paw∏a w Le-gnicy jako Ksià˝nicy Miejskiej i Szkolnej. Sobótka 18: 1963, s. 141-176.

S z y m i k J., B∏ogos∏awiony Jan Sarkander. Cesky Tesin 1994.Â l i z i ƒ s k i J., Z dziejów stosunku Êlàskich mas ludowych do braci czeskich

w dniach ich przeÊladowaƒ. Sobótka 8: 1953, s. 268-279.T e i c h m a n n L., Ordensprovinzen der Franziskaner in Schlesien. ASKG

43: 1985, s. 263 n.T h i e m A., Freier Wille bei Calvin und Cochláus. ASKG 57:1999, s. 101-144.T. R., Geschichte des Klosters des Ursulinnen zu Schweidnitz. Breslau 1878.T o m i c z e k J., Kult b∏ogos∏awionego Jana Sarkandra w aspekcie historycz-

nym i pastoralnym. Âwierklany 1980, mps.T r o s k a F., Die Bewerbung des Markgrafen Johann Albrecht von Brandenburg

um den Breslauer Bischofssitz im Jahre 111520 und 1521. ZGS 29: 1895, s. 1-34.T r o s k a P., Die Bewerbung des Markgrafen Johann Albert von Brandenburg

um den Breslauer Bischofssitz im Jahre 1520 und 1521. ZGS 29: 1895, s. 1-34.T ü c h l e H., Erste Versuche d. kathol. Wiederverneuerung in Schlesien. Eine

Denkschrift d. Friedrich Staphylus. W: Reformata Reformanda. Festschrift fürHubert Jedin. Cz. 2. Münster 1965, s. 114-129.

T u r o ƒ B., Poczàtki reformacji we Wroc∏awiu. W: Reformacja na polskichziemiach zachodnich w 500-lecie urodzin Marcina Lutra. Red. K. B a r t-k i e w i c z. Zielona Góra 1986, s. 37-47.

T u r o ƒ B., Z dziejów kancelarii biskupów wroc∏awskich w Nysie w latach1601-1700. Sobótka 19: 1964, s. 88-96.

U n v e r r i c h t H., Johannes Nucius. Schlesier 5: 1968, s. 24-28.U r b a n W., Abraham Ignacy Kirchner a Lilienkirch i jego ksi´gozbiór. CS 8:

1976, s. 55-76.U r b a n W., Archidiakon Piotr Gebauer i jego biblioteka z XVII wieku. CS 9:

1977, s. 61-73.U r b a n W., Data konsekracji biskupa Jakuba Salzy (1520-1539). CS 2: 1971,

s. 279-282.U r b a n W., Eucharystia w Êwietle ustaw synodów wroc∏awskich. WK 3: 1948,

s. 229-235.U r b a n W., Fundacja Jerzego Goreckiego, Êlàskiego lekarza z XVII wieku.

PK 12: 1969, nr 1-2, s. 360-365.U r b a n W., Gotard Franciszek Schaffgotsch prepozyt kapitu∏y wroc∏awskiej

jako bibliofil XVII wieku. CS 13: 1981, s. 41-152.U r b a n W., Jan Chryzostom Printz a Buchau i jego biblioteka z XVII w. RB

21: 1977, z. 1-2, s. 191-217.U r b a n W., Jan Feliks Ambro˝y Pedewitz nyski bibliofil XVII wieku. RTK 3:

1957, z. 2, s. 241-260.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

U r b a n W., Jan Leuderode i jego ksi´gozbiór z XVII wieku. Wroc∏aw 1981.U r b a n W., Jan Scheffler, Êlàski eklezjolog XVII wieku. WK 1950, s. 30-35.U r b a n W., Jeszcze o egzempcji diecezji wroclawskiej. PK 11:1968, nr 1-2,

s. 319-325.U r b a n W., KoÊció∏ pod wezwaniem Êw. Jakuba w Nysie. NP 36: 1971,

s. 109-133.U r b a n W., Ksi´gozbiór kanonika Jerzego W. Budaeusa a Lohr z 1653 r.

ABMK 43: 1981, s. 5-95.U r b a n W., Ksi´gozbiór ksi´dza Sebastiana Schleupnera w Bibliotece Kapi-

tulnej we Wroc∏awiu. RTK 7: 1960, z. 2, s. 103-117.U r b a n W., Msza∏ z XVI wieku z Laskowic O∏awskich w j´zyku polskim.

ABMK 22: 1971, s. 289-291.U r b a n W., Nieznane polskie teksty religijne z biblioteki Êw. Jakuba w Nysie

(z XVI w.). RBL 9: 1956, nr 1-3, s. 106-124.U r b a n W., Przypomnienie postaci ks. Jana Schefflera. WDr 1978, nr 8,

s. 83-87.U r b a n W., Rzymsko-katolicka parafia w GoÊci´cinie na Opolszczyênie i jej

duszpasterstwo. NP 9: 1959, s. 249-293.U r b a n W., Sebastian Ignacy Rostock biskup wroc∏awski (1664-1671) jako

zas∏u˝ony bibliofil. NP 45: 1976, s. 73-189.U r b a n W., Statuty kapitu∏y katedralnej we Wroc∏awiu. PK 9: 1966, nr 1-2,

s. 329-354.U r b a n W., Szkice z dziejów bibliotek kanoników kapitu∏y katedralnej we

Wroc∏awiu w XVII wieku. CS 7: 1975, s. 149-214.U r b a n W., W sprawie Komunii Êw. Pod dwiema postaciami w diecezji wro-

c∏awskiej. CT 39: 1969, z. 2, s. 77-83.U r b a n W., Zachowany r´kopis patrologiczny z ksi´gozbioru biskupa Jana

IV Rotha (1482-1506). ABMK 40: 1980, s. 179-183.U r b a n W., Za∏o˝enie Seminarium Duchownego we Wroc∏awiu. HD 53:

1964, nr 1, s. 21-25.U r b a n W., Zapomniany krzewiciel kultu Matki Bo˝ej na Âlàsku w XVII wie-

ku. PPowsz Sodalis Marianus 1974, nr 1, s. 11-15.U r b a n W., Zarys dziejów Biblioteki Kapitulnej we Wroc∏awiu. W: Verbum

Crucis. Red. J. K r u c i n a. Wroc∏aw 1974, s. 89-112.U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie legnic-

kim w czasach nowo˝ytnych do XIX wieku. Wroc∏aw 1973.U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie opol-

skim i g∏ogowskim w czasach nowo˝ytnych. Cz. 1-2. Warszawa 1975.U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa katolickiego w archidiakonacie wro-

c∏awskim w czasach nowo˝ytnych. Warszawa 1971.U r b a n W., Z dziejów duszpasterstwa pokutnego w diecezji wroc∏awskiej do

koƒca XVIII wieku. PK 7: 1964, nr 1-2, s. 201-231.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

U r b a n W., Z dziejów wroc∏awskich synodów. WTK 3: 1955, nr 10, s. 7; nr13, s. 14; nr 18, s. 11; nr 23, s. 12; nr 24, s. 11.

U r b a n W., ˚ycie i dzia∏alnoÊç naukowa ks. Jana Schefflera (1624-1677).NP 52: 1979, s. 167-184.

V e l s e n D., Die Gegenreformation in den Fürstentümern Liegnitz-Brieg--Wohlau. Liegnitz 1931.

V ö l k e l R., Die persönliche Zusammensetzung des Neisser Kollegiatkapitelswährend seiner Residenz in der Altstadt Neisse 1477-1650 an der KollegiatskircheSS. Johannes Ev. Et Nicolaus. W: 42. Bericht des Wissenschaft, Gesellschaft Phi-lomatie in Neisse. 1938, s. 1-239.

W a g n e r R., Beiträge zur Geschichte des Breslauer Bischofs Johannes vonSitsch (1600-1608). ASKG 4: 1939, s. 209-221.

W a g n e r O., Deutsch-evangelische und polnisch-evangelische Gemeindenin Oberschlesien. Kattowitz 1939.

W a g n e r O., Mutterkirche viele Länder. Geschichte der evangelischen Kir-che in Herzogtums Teschen 1545-1918/20. Wien 1978.

W a g n e r O., Reformation in Schlesien. Ein Beitrag zur deutschen Kirchen-und Geistesgeschichte. Leer 1967.

W a g n e r O., Reformation und Orthodoxie in Ostmitteleuropa im l6. Jh. ZfO35: 1986, s. 18-61.

W a l s c h K., Ein Schlesier an der Universität Krakau im 15. Jahrhundert. ZuBiographie, wissenschaftlichen Intersessen und Handschriftenbesitz des Lauren-tius von Ratibor. ASKG 40: 1982, s. 191-206.

W a l t e r E., Der Stadthof der Abtei Trebnitz auf dem Breslauer Ritterplatzund das Domkapitelshaus vom Jahre 1732 in der Breslauer Altstadt. JSFWUB35: 1994, s. 230-338.

W a l t e r E., Der Bericht eines süddeutschen Bildhauers der Barockzeit überseine Wallfahrt zum Grabe der hl. Hedwig in Trebnitz. ASKG 21: 1963, s. 282-300.

W a l t e r E., Die Jesuitenkapelle des Breslauer Domes, das Kirchlein zu St.Veit „auf dem Thurm“ und die Marienkapelle der Jakobuskirche in Breslau.JSFWUM 25: 1994, s. 57-68.

W a l t e r E. Die Torbogenfiguren des ehemaligen Minoritenklosters St. Doro-thea in Breslau auf dem heiligen Kapellenberg in Breslau-Oswitz. JSFWUB 26:1985, s. 299-301.

W a l t e r E., Eine wenig bekannte Abbildung des Breslauer Domes. ASKG39: 1981, s. 257-261.

W a l t e r E., Zur Visitation der Klöster Leubus, Heinrichau, Grüssau undKamnenz im Jahre 1616 durch den Generalabt von Viteaux und zur Weihe desGrüssauer Abtes Adam Wolgang im Jahre 1623 in der St. Dorotheenkirche zuBreslau. JSFWUB 35: 1994, s. 223-229.

W a l t e r M., Z dziejów polskoÊci klasztoru cysterek w Trzebnicy w latach1589-1741. Wroc∏aw 1957.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

W a l t e r R., Carl Friedrich Ritter (ca 1695-1742). Ein schlesischer Kloster-komponist des 18. Jahrhunderts. MdO 12: 1992 s. 213-237.

W a l t e r R., Das doppelchörige Requiem des Breslauer DomkapellmeistersJohann Georg Clement. ASKG 42: 1984, s. 89-112.

W a l t e r R., Das schlesische katholische Kirchenlied in der Zeit der Gegenre-formation. OJ 11: 1995, s. 35-50.

W a l t e r R., Der Reisebericht des Subpriors von Strachwitz, Kloster Rauden, zumGeneralkapitel in Citeaux im Jahre 1699. W: Beiträge zur Musikgeschichte Ostmittel-,Ost-, und Südosteuropas Edition. Red. H. U n v e r r i c h t. Sinzig 1999, s. 83-95.

W a l t e r R., Directionsstimmen in der katholischen Kirchenmusik des17./18. Jahrhunderts, vornehmlich in der Kernländern Österreichs, Böhmen undSchlesien. MdO 11: 1989 s. 139-152.

W a l t e r R., Johann Joseph Pohl (um 1696-1775). Ein schlesischer „Cantor“des 18. Jahrhunderts. ASKG 60: 2002, s. 169-194.

W a l t e r R., Musikpflege in schlesischen Klöstern im 17. und 18. Jahrhun-dert. Schlesien 35: 1990, nr 4, s. 209-218.

W a l t e r R., Schlesische musikalische Collegia – hauptsächlich im 17./18.Jahrhundert – im Rahmen der allgemeinen Cäcilienbrudenschaften der gesamtenkatholischen Kirche. MdO 11: 1989, s. 75-138.

Wambierzyce. Jerozolima DolnoÊlàska. Wambierzyce 1948.W a n t u ∏ a A., Poczàtki ewangelickiej organizacji koÊcielnej na Âlàsku Cie-

szyƒskim. W: Udzia∏ ewangelików Êlàskim w polskim ˝yciu kulturalnym. Warsza-wa 1974, s. 7-25.

W a n t u ∏ a A., Porzàdek Wac∏awa Adama. Poczàtki organizacji KoÊcio∏aewangelickiego na Âlàsku Cieszyƒskim. Warszawa 1937.

W a t t e n b a c h W., Aufzeichnungen der Franziskaner zu Ratibor. ZGS 4:1862, s. 39-113.

W a t t e n b a c h W., Ueber der Veranlassung zum Abbruch des Vinzenzklo-ster vor Breslau im J. 1529. ZGS 2: 1862, s. 146-159.

W à s G., Dzieje Âlàska od 1526 do 1806 roku. W: Historia Âlàska. Red. M.C z a p l i ƒ s k i. Wroc∏aw 2002, s. 118-248.

W à s G., KoÊció∏ wroc∏awski w okresie reformacji. W: Miejsce i rola KoÊcio∏awroc∏awskiego w dziejach Âlàska. Red. K. M a t w i j o w s k i. Wroc∏aw 2001,s. 61-71.

W à s G., Religionsfreiheiten der schlesischen Protestanten. Die Rechtsakteund ihre polnische Bedeutung für Schlesien. W: Geschichte des christlichen Le-bens im schlesischen Raum. Red. J. K ö h l e r, R. B e n d e l. T. 1, cz. 1.Münster-Hamburg-London 2002, s. 451-482.

W à s G., „Wyp´dzenie bernardynów z Wroc∏awia“ a poczàtek ery nowo˝ytnejna Âlàsku. ÂlLk 4: 1922, s. 21-30.

W à s G., Zarys historii recepcji myÊli Kaspra von Schwenchfelda (1489-1561).Sobótka 57: 2002, s. 141-154.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

W e i d e l K., Valentin Trozendorf. W: Schlesische Lebensbilder. T. 4. Breslau1931, s. 980107.

W e i g e l t H., Spiritualitische Tradition im Protestantismus. Die Geschichtedes Schwenckfeldertums in Schlesien. Berlin-New York 1973.

W e n d t H., Kirchenpolitik und Stadtbefestigung in Breslau 1529-1533. ZGS48: 1914, s. 74-88.

W i d m a n n B., Johann Nucius. Bregenz 1921.W i d m a n n B., Johann Nucius. +1620 als Abt von Himmelwitz. Der Obe-

rschlesier 9: 1927, s. 567-578.W i e s z a k A., Jezuici w Opolu. WiadomoÊci z Prowincji Ma∏opolskiej TJ 7:

1957, s. 229-233.W i ´ c e k H., Z dziejów gimnazjum piastowskiego w Brzegu. KOp 3: 1957, nr

4, s. 27-43.W i l c z e w s k i S., Der phonetische Kursus im Fürstbischöflichen Alumnat

1616/1617. SchP 37: 1917, nr 7, s. 104-107.W i l k K. F., Wit, misyjny biskup litewski. W: Gwiazdy katolickiej Polski. T. 1.

Miko∏ów 1938, s. 212-216.W i l m s H., Geschichte der deutschen Dominikanerinnen 1206-1916.

Dülmen 1920.W i m m e r R., Das osteuropäische Jesuitentheater zwischen Pädagogik, Seel-

sorge und Politik. ASKG 46: 1988, s. 91-118.W i n o w s k i L., Stosunki mi´dzy biskupstwem wroc∏awskim a metropolià

gnieênieƒskà w latach 2740-1748. PZ 11: 1955, s. 613-623.W i s z e w s k i P., Ksi´˝a w Êwiecie zakonnic. Wizytacje biskupie w opactwach

benedyktynek w Ma∏opolsce i na Âlàsku (koniec XVI-XVIII w.). NP101: 2004,s. 239-271.

W i Ê n i e w s k a K. J., Teologia Angelusa Silesiusa (Jana Schefflera). Warsza-wa 1984.

W o j c i e c h o w s k i Z., Gniezno i Wroc∏aw. ZM 1951, nr 1-2, s. 1-14.Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) na ziemiach nadodrzaƒskich. Red. K.

B a r t k i e w i c z. Zielona Góra 1993.W o j t a s M. M., Przynale˝noÊç diecezji wroc∏awskiej do prowincji gnieênieƒ-

skiej. Spr. PAU 33: 1928, nr 3, s. 8-11.W o l n i k F., Matka Boska Rudzka. Dzieje Sanktuarium w Rudach Wielkich.

Opole 1995.W o l n y R., Daniel Schwarz (1628-1697) – ein schlesischer Festtags-, Wall-

fahrts- und Leichenprediger des Barock. ASKG 58: 2000, s. 217-226.W o l n y R., Oberschlesische Ordensgeistliche als Barockschriftsteller in

Böhmen. ASKG 62: 2004, s. 163-178.W o s c h J., Terytorialny rozwój w∏asnoÊci ziemskiej zakonu jezuitów na Âlà-

sku od XVI do XVIII wieku. SÂl SN 34: 1978, s. 11-54.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

W ó j c i k W., Korektury rzymskie w statutach synodu diecezji wroc∏awskiejz 1592 roku. PK 17: 1974, nr 1-2, s. 91-100.

W ó j c i k W., Przechowywanie Eucharystii na Âlàsku w XVI i XVII w. W: Pa-stori et Magistro. Red. A. K r u p a. Lublin 1966, s. 185-202.

W r a b e c J., Barokowe koÊcio∏y na Âlàsku w XVIII wieku. Systematyka typo-logiczna. Wroc∏aw 1986.

W ü n s c h T., Reformation und Gegenreformation in Oberschlesien. Berlin1994.

W u t k e K., Der Streit um Leubus zwischen König und Herzog 1534-1564.ZGS 33: 1899, s. 107-170.

W u t k e K., Nationale Kämpfe in Kloster Trebnitz. ZGS 24: 1890, s. 1-30; 25:1891, s. 42-69.

W u t k e K., Schlesische Wallfahrten nach dem heiligen Lande. DuQGS 3:1906, s. 137-178.

W u t k e K., Zur Geschichte des Herzogs Konrad IV. Senior von Öls, Bischofsvon Breslau. ZGS 44: 1910, s. 248-251.

W y ˝ g o ∏ P., Sanktuarium na Górze Êw. Anny jako miejsce kultu religijnegona Âlàsku Opolskim w latach 1500-1983. Wroc∏aw 1992, mps.

Z a w a d z k a K., Biblioteka klasztoru dominikanów we Wroc∏awiu (1222-1810). W: Studia nad historià dominikanów w Polsce 1222-1972. Red. J. K ∏ o-c z o w s k i. T. 2. Warszawa 1975, s. 189-389.

Z i e g l e r H., Die Gegenreformation in Schlesien. Halle 1889.Z i m m e r m a n n E., Die Schlesische Kammer und die Reformation in

Schlesien. ASKG 14: 1956, s. 141-152.Z i m m e r m a n n E., Simon Knobloch aus Glogau. ASKG 12: 1954, s. 263-265.Z i m m e r m a n n G., Das Breslauer Domkapitel im Zeitalter der Reforma-

tion und Gegenreformation (1500-1600). Weimar 1938.Z i m o l o g B., Zu dem ersten Aufenthalt des P. Dominicus Germanus de Si-

lesia in Palästina 1631-1635. ASKG 5: 1940, s. 187-196.Z l a t M., Âlàska rzeêba nagrobkowa XVI wieku wobec w∏oskiego renesansu.

W: Ze studiów nad sztukà XVI wieku na Âlàsku i w krajach sàsiednich. Wroc∏aw1968, s. 17-42.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




ks. Józef Mandziuk

HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO NA ÂLÑSKU

Tom I, cz´Êç 2(1302-1417)




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Ks. Dariusz G ó r s k i CM, Sytuacja chrzeÊcijaƒstwa na terenach pó∏nocnej Afryki odpodbojów muzu∏maƒskich do XII wieku. Kraków 2004.

Recenzowana ksià˝ka jest rozprawà doktorskà, którà autor napisa∏ pod kierun-kiem ks. dr hab. Krzysztofa KoÊcielniaka i obroni∏ na Papieskiej Akademii Teologicz-nej w Krakowie. Recenzentami rozprawy byli prof. dr hab. Janusz Danecki z Uniwer-sytetu Warszawskiego i doc. dr hab. Maciej Salamon z Uniwersytetu Jagielloƒskiego.

Na poczàtku, we wst´pie do swego dzie∏a, autor wyjaÊnia dlaczego wybra∏ nazwÁfryka Pó∏nocna dla okreÊlenia terenu swych badaƒ, zaznaczajàc, i˝ termin ten w jegopracy nie jest rozumiany w ÊciÊle geograficznym, wspó∏czesnym znaczeniu, poniewa˝nie obejmuje on nadmorskich terenów Egiptu i Trypolitanii. Afryka Pó∏nocna, którejchrzeÊcijaƒskie dzieje bada autor, to tereny rozciàgajàce si´ od zachodniej cz´Êci pó∏-nocnej Libii do Atlantyku. Autor w ten sposób przedstawia powody, które sk∏oni∏y godo wyboru tematu pracy: „Ka˝demu turyÊcie, który przynajmniej raz w ˝yciu odwiedzi∏t´ cz´Êç kuli ziemskiej, rzucajà si´ w oczy liczne ruiny i eksponaty przechowywanew miejscowych muzeach Êwiadczàce o chrzeÊcijaƒskiej historii tych ziem. Z drugiejstrony teraêniejszoÊç, z którà si´ spotyka, nie zawiera najmniejszych Êladów chrzeÊci-jaƒstwa – bezpoÊredniej kontynuacji przesz∏oÊci. Obecni mieszkaƒcy Maghrebu, ichzwyczaje i wierzenia nale˝à do kr´gu kultury islamu. Konfrontujàc te dwie rzeczywi-stoÊci, niemal automatycznie nasuwa si´ pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy.Dlaczego chrzeÊcijaƒstwo, które kwit∏o na tych terenach oko∏o pićiu wieków, stop-niowo znikn´∏o zupe∏nie z powierzchni Maghrebu?” Do wyboru takiego tematu pracysk∏oni∏ autora jeszcze jeden powód, a mianowicie jego pos∏uga duszpasterska, jakàpe∏ni w Konstantynie, w Algerii od roku 2000. Innym dodatkowym powodem podjćiatakich badaƒ by∏ brak opracowaƒ, które ca∏oÊciowo zajmowa∏y si´ problematykà zani-ku chrzeÊcijaƒstwa na terenie Maghrebu, szczególnie dotkliwy jeÊli chodzi o opraco-wania w j´zyku polskim. We wst´pie czytamy: „Niewielu (autor niniejszej pracy doli-czy∏ si´ pićiu badaczy) podj´∏o si´ próby odpowiedzi na pytanie o przyczyny zanikuchrzeÊcijaƒstwa w Afryce Pó∏nocnej. Inni tylko przy okazji wplatali w tekst jakàÊ krót-kà uwag´. Ponadto uderzajàcà cechà niektórych prac jest tendencyjnoÊç wniosków,która posiada zwiàzek z wyznawanà przez autora religià.” Z takim stwierdzeniem niemo˝na si´ absolutnie zgodziç, gdy˝ autor sam ograniczy∏ liczb´ badaczy zajmujàcychsi´ tym zagadnieniem cytujàc wy∏àcznie autorów piszàcych w j´zyku francuskim i arab-skim. A gdzie sà autorzy piszàcy w innych j´zykach? JeÊli zaÊ chodzi o tendencyjnoÊçniektórych wniosków to obowiàzkiem i prawem autora pracy by∏o prowadzenie z nimipolemiki. Do tego zagadnienia wróc´ jeszcze w dalszej cz´Êci recenzji.

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

We wst´pie autor zaznacza, i˝ êród∏a dotyczàce dziejów chrzeÊcijaƒstwa w Maghre-bie od VII do XII wieku sà nad wyraz skàpe. JeÊli chodzi o êród∏a arabskie czytamy:„Natomiast kronikarze arabscy, naturalnym biegiem rzeczy, koncentrowali si´ bar-dziej na sukcesach muzu∏maƒskich ni˝ na prezentacji stanu chrzeÊcijaƒstwa. Zatemjest tu rzeczà paradoksalnà, ˝e g∏ównymi êród∏ami do niniejszych badaƒ sà mniejszelub wi´ksze wzmianki o chrzeÊcijaƒstwie Maghrebu w tekstach arabskich, rozsianew dzie∏ach wielu kronikarzy i prawników muzu∏maƒskich.” Nie próbuje jednak wyja-Êniç dlaczego tak si´ sta∏o. Powód takiego stanu rzeczy jest prozaiczny. Historycy mu-zu∏maƒscy (z wyjàtkiem al-Makriziego w Egipcie) nie byli zainteresowani historiàmniejszoÊci, w tym historià chrzeÊcijan. WiadomoÊci o nich sà okazjonalne, i dotyczàg∏ównie napi´ç mi´dzy muzu∏manami a chrzeÊcijanami. Specjalnà kategorià tekstów,która pozwala nam oceniç wiedz´ muzu∏manów na temat niemuzu∏manów jest litera-tura traktujàca o dimmich mieszkajàcych na terenie Dar al-islam. Je˝eli w opisach nie-muzu∏manów mieszkajàcych poza Dar al-islam widzimy pewnà utrzymujàcà si´ cieka-woÊç, to trzeba podkreÊliç prawie kompletny brak takiej ciekawoÊci, kiedy muzu∏ma-nie mówià lub piszà o ˝ydach lub chrzeÊcijanach jako dimmi. Bez wàtpienia, muzu∏-manie chcieli si´ trzymaç oddzielnie od dimmi, którymi z zasady pogardzali, a spo∏ecz-ne i gospodarcze problemy jakie pociàga∏a za sobà obecnoÊç dimmi na muzu∏maƒskimterytorium tak˝e nadawa∏y pracom o dimmi pragmatyczny i utylitarny charakter. Trze-ba badaç muzu∏maƒskà literatur´ prawniczà na temat post´powania z dimmi aby zna-leêç jakieÊ informacje o tym co muzu∏manie wiedzieli na temat spo∏ecznoÊci chrzeÊci-jaƒskich i ˝ydowskich, ich organizacji i zwyczajach. Ca∏à uwag´ skupiano na faktachpraktycznych: podatkach jakie musieli p∏aciç, zasadach jakim musieli si´ podporzàd-kowaç, o chwalebnych przypadkach nawróceƒ. Dimmi byli postrzegani przez muzu∏-manów w Êwietle kategorii islamskich i w Êwietle tego co muzu∏manie sàdzili o sobie;muzu∏manie, na przyk∏ad, nie mieli prawie ˝adnej wiedzy o wewn´trznej strukturzespo∏ecznoÊci chrzeÊcijaƒskiej i jej poglàdach ani o ró˝nicach teologicznych mi´dzyró˝nymi grupami chrzeÊcijan.

Praca Sytuacja chrzeÊcijaƒstwa na terenach Pólnocnej Afryki od podbojów muzu∏-maƒskich do XII wieku sk∏ada si´ ze wst´pu, szeÊciu rozdzia∏ów oraz zakoƒczenia.Uzupe∏nieniem pracy jest bibliografia, aneks zawierajàcy wykaz dynastii paƒstw pó∏-nocnoafrykaƒskich oraz indeks postaci historycznych. Wszystko zajmuje 163 stronydruku. Pierwszy rozdzia∏ pt. Obraz chrzeÊcijaƒstwa w Maghrebie przed podbojami mu-zu∏maƒskimi, daje zwi´z∏y zarys dziejów chrzeÊcijaƒstwa w Pó∏nocnej Afryce w okresierzymskim (180-429), wandalskim (429-543) i bizantyjskim (533-698) przede wszystkimw celu ukazania kierunków rozwoju, cech charakterystycznych i s∏aboÊci lokalnegochrzeÊcijaƒstwa, które zawa˝y∏y na jego przysz∏oÊci i mia∏y swój udzia∏ w jego ca∏kowi-tym zaniku po podboju muzu∏maƒskim. Autor omawia poczàtki chrzeÊcijaƒstwa i jegobujny rozwój w II i III w., schizm´ donatyzmu, która przez ca∏y IV w. dzieli∏a KoÊció∏afrykaƒski, najazd Wandalów i ich rzàdy oraz rozbicie paƒstwa Wandalów przez Bi-zantyjczyków i odzyskanie przez nich cz´Êci Afryki pó∏nocnej. Autor pisze, i˝ panowa-nie wandalskie by∏o nadzwyczaj niszczàce dla instytucji KoÊcio∏a, szczególnie dla insty-

RECENZJE I OMÓWIENIA [2]280

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

tucji biskupstwa. Rzàdy Wandalów doprowadzi∏y do zaniku wielu biskupstw oraz os∏a-bi∏y si∏´ i jednoÊç episkopatu. W tym miejscu polecam autorowi lektur´ nowych opra-cowaƒ (nie znalaz∏em ich w bibliografii): A. Cameron, Vandal and Byzantine Africa,[w:] The Cambridge Ancient History, T. XIV: Late Antiquity. Empire and Successors,A. D. 425-600, wyd. Averil Cameron, Bryan Ward-Perkins, Michael Whitby, Cambrid-ge 2000 s. 552-569 albo bardzo ciekawy artyku∏ M. A. Tilley, The Collapse of a Colle-gial Church: North African Christianity in the Eve of Islam, Theological Studies 61,2001 s. 322, które uzupe∏niajà ten temat.

Autor wspomina tak˝e zahamowanie impetu ewangelizacyjnego z pierwszych wie-ków chrzeÊcijaƒstwa wÊród rdzennych mieszkaƒców pó∏nocnej Afryki, którego powo-dem by∏y trudnoÊci wewn´trzne KoÊcio∏a afrykaƒskiego (donatyzm, arianizm Wanda-lów, bizantyjski monoteletyzm). Podstawowà s∏aboÊcià KoÊcio∏a afrykaƒskiego by∏ama∏a efektywnoÊç ewangelizacji prowadzonej wÊród Berberów. Ewangelizacja w Afry-ce pó∏nocnej by∏a ÊciÊle powiàzana z romanizacjà i z tego powodu nie obj´∏a ona wi´k-szoÊci mas ludnoÊci autochtonicznej. Skutkiem tego by∏o s∏abe zakorzenienie KoÊcio∏awÊród Berberów (tylko niewielka cz´Êç tubylczej ludnoÊci przyj´∏a chrzeÊcijaƒstwo),co w rezultacie przynios∏o póêniej ich podatnoÊç na wp∏yw islamu. Szkoda tylko, ˝e au-tor zaledwie zasygnalizowa∏ t´ wa˝nà kwesti´. Brakuje mi w tym rozdziale pog∏´bionejanalizy tego kluczowego dla póêniejszych dziejów KoÊcio∏a pó∏nocnoafrykaƒskiegozjawiska i wykorzystania ustaleƒ autorów nowszych opracowaƒ angloj´zycznych jak naprzyk∏ad M. Brett, E. Fentress, The Berbers, Oxford 1996 czy B. D. Shaw, Rulers, No-mads and Christians in Roman North Africa, Aldershot 1995, a przede wszystkimopracowaƒ najnowszych (których autor recenzowanej ksià˝ki nie móg∏ jeszcze znaç)jak Y. Modéran, Les Maures et l’Afrique romaine (IVe-VIe siecle), Rome 2003, Van-dals, Romans and Berbers: New Perspectives on Late Antique North Africa, wyd. A.H. Merrills, Aldershot 2004 czy J. P. Conant, Staying Roman: Vandals, Moors and By-zantines in Late Antique North Africa 400-700, Harvard University Press 2004 (jesz-cze nie ukaz∏a si´ drukiem). Na zakoƒczenie tego rozdzia∏u autor dokonuje oceny sta-nu chrzeÊcijaƒstwa w Afryce pó∏nocnej tu˝ przed najazdem Arabów. Wynika z niego,i˝ mimo, ˝e na terenie zajmowanym przez Bizantyjczyków by∏o od 200 do 250 bi-skupstw, to KoÊció∏ afrykaƒski by∏ wewn´trznie podzielony, ludnoÊç berberyjska tylkopowierzchownie zromanizowana i schrystianizowana, a ca∏y region ulega∏ szybkiejdezurbanizacji.

W rozdziale drugim pt. Geneza podbjów arabskich, autor omawia przyczyny podbo-jów arabskich, ich g∏ówne kierunki oraz zwraca szczególnie uwag´ na przygotowaniado ataku w kierunku Maghrebu. Geneza podbojów arabskich przedstawiona jest „tra-dycyjnie”, w oparciu o doÊç starà literatur´ wy∏àcznie w j´zyku francuskim (G. H. Bo-usquet, A. Morabia, F. Gabrieli, R. Mantran). Rzuca si´ w oczy kompletny brak wyko-rzystania najnowszej literatury (szczególnie w j´zyku angielskim) dotyczàcej tego wa˝-nego problemu jakim by∏y podboje arabskie. W przypisach i bibliografii nie ma Êladupo tak wa˝nych publikacjach jak P. Crone, M. Cook, Hagarism: The Making of the Is-lamic World, Cambridge 1977, F. Donner, The Early Islamic Conquest, Princeton

RECENZJE I OMÓWIENIA 281[3]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

1981, W. E. Kaegi, Byzantium and the Early Islamic Conquests, Cambridge 1992, G.R. Hawting, The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate, AD 661-750, Lon-don 20002 czy R. G. Hoyland, Seeing Islam as Others Saw It. A Survey and Evaluationof Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam, Princeton 1997.

Zdobycie Egiptu mia∏o kluczowe znaczenie dla losów Maghrebu. Niestety autoropisujàc to wydarzenie nie skorzysta∏ nie tylko ze starego klasycznego opracowania te-go tematu A. J. Butler, The Arab Conquest of Egypt and the Last Thirty Years of theRoman Domination, Oxford 1902, second, amplified edition by P. M. Fraser, Oxford1978, ale tak˝e z wielu nowszych opracowaƒ jak na przyk∏ad W. Kaegi, Egypt on theeve of the Muslim conquest, [w:] The Cambridge History of Egypt. I: Islamic Egypt,640-1517, Cambridge – New York 1998 s. 34-61, M. Brett, The spread of islam inEgypt and North Africa, [w:] Northern Africa: Islam and Modernisation, wyd. M.Brett, London 1972 s. 1-12 czy R. G. Goodchild, Byzantines, Berbers and Arabs in 7th--century Lybia, Antiquity 41, 1967 s, 115-12 (dotyczy pierwszych wypraw arabskich nazachód od Egiptu).

Rozdzia∏ trzeci pt. Etapy podbojów muz∏maƒskich w Maghrebie, ukazuje stopniowe,bo trwajàce 63 lata, podbijanie tego regionu i jego fatalne skutki dla chrzeÊcijaƒstwa.Wielka szkoda, ˝e relacjonujàc przebieg tych podbojów oprócz opracowaƒ w j´zykufrancuskim, niektórych doÊç starych, autor nie wykorzysta∏ znacznie nowszych opraco-waƒ angielskich i amerykaƒskich jak na przyk∏ad A. D. Taha, The Muslim Conquestand Settlement of North Africa and Spain, London 1989, M. Brett, The Islamisationof Marocco from the Arabs to the Almoravids, [w:] Ibn Khaldun and the MedievalMaghrib, Aldershot 1999 czy publikacji o kapitalnym znaczeniu dla tematu swojej pra-cy E. Savage, A Gateway to Hell, a Gateway to Paradise. The North African Respon-se to the Arab Conquest, Princeton 1997 oraz P. Prentz, From Roman Proconsularisto Islamic Ifriqiyah, Goteborg 2002.

Rozdzia∏ czwarty pt. Sytuacja chrzeÊcijan w Maghrebie od podbojów muzu∏maƒskichdo XII w., ukazuje status prawno-polityczny chrzeÊcijan na podbitym terytoriumw konfrontacji z przekazem Koranu, Tradycji oraz prawa muzu∏maƒskiego. Niestetyjest to niewàtpliwie najs∏absza cz´Êç ca∏ej pracy, pe∏na ogólników, nieÊcis∏oÊci i powa˝-nych luk w oczytaniu autora, szczególnie w najnowszej (i angloj´zycznej) literaturze.Ju˝ w pierwszym podrozdziale pt. Geneza dimmih – „podopiecznych” islamu, najwcze-Êniejszy przypis dotyczàcy statusu dimmich (ahl ad-dimma) na ziemiach imperiummuzu∏maƒskiego powo∏uje si´ na dwie prace K. KoÊcielniaka (mo˝na to zrozumieç,wszak to promotor pracy) ale dlaczego nie wymienia obok choçby kilku innych prac naten temat, bardziej kompetentnych autorów, jak na przyk∏ad C. Cahen, Dhimma, EI2,s. 227-231, S. D. Goitein, Minority Self-Rule and Government Control in Islam, Stu-dia Islamica 31, 1970 s. 101-116, Noth A., Möglichkeiten und Grenzen islamischer To-leranz, Saeculum 29, 1978 s. 190-204, C. E. Bosworth, The Concept of Dhimma inEarly Islam, [w:] Christians and Jews in the Ottoman Empire, t. I, New York – Lon-don 1982 s. 37-51 czy Y. Friedman, Classification of Unbelievers in Sunni MuslimLaw and Tradition, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 22, 1998 s. 163-98. W pod-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

rozdziale tym na s. 66 czytamy: “Traktaty prawne traktujà dimma jako za∏àcznik dokwestii d˝ihadu. Fakt ten potwierdza Êcis∏y zwiàzek mi´dzy tymi dwoma uzupe∏niajà-cymi si´ pojćiami: walkà z niemuzu∏manami i zapewnieniem bezpiecznego ˝ycia dlatych spoÊród innowierców, którzy ˝yjà pod opiekuƒczymi skrzyd∏ami islamu. Dhimmajest równoczeÊnie kwintesencjà d˝ihadu na tyle, ˝e prawnicy przypisujà tej „ochronie”zaszczyt, który pozwala niewierzàcym poprzez kontakt z muzu∏manami uÊwiadomiçsobie wartoÊci i korzyÊci prawdziwej religii i przy∏àczyç si´ do grona jej wyznawców.Ponadto organizacja finansowa paƒstwa muzu∏maƒskiego w poczàtkowej fazie jegoistnienia opiera∏a si´ zasadniczo na dochodach, których êród∏em by∏y podbite narody.Z tego powodu by∏o rzeczà koniecznà usankcjonowanie takiej sytuacji teorià religij-nà”. Ten cytat to nie pomy∏ka, lecz dowód na to, i˝ autor nie wie o czym pisze. Ciekawjestem jakie muzu∏maƒskie traktaty prawne tak twierdzà, ale wydaje mi si´ i˝ ∏àczenie,ot tak po prostu, problemu d˝ihadu, statusu prawnego dimmi i finansowej organizacjipaƒstwa muzu∏maƒskiego to karko∏omna konstrukcja, której nigdzie w litaraturzeprzedmiotu nie spotka∏em. JeÊli chodzi o zagadnienie d˝ihadu w islamie polecam lek-tur´ artyku∏u: Roy Parviz Mottadeh, Ridwan al-Sayyid, The Idea of Jihad in Islam be-fore the Crusades, [w:] The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Mu-slim World, Washington 2001 s. 23-29. Lektura ta przyniesie na pewno wićej po˝ytkuni˝ powo∏ywanie si´ na ba∏amutnà ksià˝k´ A. Morabia.

Podrozdzia∏ pt. „Karta” Umara to wielkie nieporozumienie. Polecam autorowi wni-kliwà lektur´ przynajmniej dwóch podanych artyku∏ów bowiem literatura do tego za-gadnienia jest spora: A. Noth, Abgrenzungsprobleme zwischen Muslimen und Nicht--Muslimen. Die „Bedingungen Umars (‰urut al-ummariyya)” unter einem anderenAspekt gelesen, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 9, 1987 s. 290-315 oraz M. Co-hen, What was the Pact of Umar? A Literery-Historical Study, Jerusalem Studies inArabic and Islam 23, 1999 s. 100-157. Gdyby autor bardzo si´ postara∏ móg∏by si´gnàçpo nieopublikowanà drukiem (ale dost´pnà) rozpraw´ doktorskà D. E. Miller, Fromcatalogue to codes to canon: The rise of the Petition to 'Umar among legal traditionsgoverning non-Muslims in medieval Islamicate societies, University of Missouri, Kan-sas City 2000. Dlaczego autor u˝ywa nazwy “Karta” Umara gdy w literaturze przed-miotu wyst´puje „Przymierze (Pakt) (Warunki) Umara” (Pact of Umar, Covenant ofUmar; Conditions d’Omar; Bedingungen Umars)?

W podrozdziale pt. Zobowiàzania podatkowe dimmich panuje zupe∏ny ba∏agan.Przyznaj´ ˝e temat jest wyjàtkowo skomplikowany i sensowne przedstawienie go na 5stronach jest zadaniem trudnym ale mo˝na by∏o zrobiç to lepiej gdyby autor porzuci∏powo∏ywanie si´ na swój ulubiony autorytet (Alfreda Morabia, najcz´Êciej cytowanyw pracy autor zagraniczny) i inne stare autorytety (J. Wellhausen, C. H. Becker, L. Ca-etani, A. Fattal, A. S. Tritton). Widaç wyraênie, i˝ autor nie uwzgl´dni∏ w swoich bada-niach licznych, wa˝nych opracowaƒ opublikowanych w ostatnich latach, a brak ten jestbardzo dotkliwy, gdy˝ nowe osiàgnićia naukowe w wielu przypadkach zupe∏nie zmie-ni∏y poglàdy majàce dawniej prawo obywatelstwa w badaniach na temat zobowiàzaƒpodatkowych dimmich w imperium muzu∏maƒskim. Po pierwsze, podatki p∏acone


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

przez dimmich (d˝izja i harad˝) nie by∏y jak pisze autor „niezgodne z prawem”, alestanowi∏y integralnà cz´Êç paktu dimma (szczególnie ten pierwszy) a ich regularnep∏acenie zapewnia∏o dimmim ochron´ ze strony muzu∏manów. Po drugie, dla dim-mich bardziej dokuczliwe by∏o pog∏ówne, bo dotyczy∏o w zasadzie wszystkich zdro-wych m´˝czyzn i mia∏o Êwiadczyç o prawnej ni˝szoÊci p∏acàcego. O tym podatku i jegoucià˝liwoÊci pisze mi´dzy E. Alshech, Islamic law, practice and legal doctrine: exemp-ting the poor from the jizya under the Ayyubids (1171-1250), Islamic Law and Society10 (3), 2003 s. 348-375. A˝ do koƒca panowania Omajjadów nie by∏o zresztà zró˝nico-wania mi´dzy tymi dwiema formami opodatkowania o czym wspomina K. Morimoto,The fiscal administration of Egypt in the early Islamic period, Kyoto 1981. Starajàc si´uzasadniç mo˝liwoÊç zmiany przez w∏adze wysokoÊci podatku gruntowego wprowa-dzono zasad´ uzale˝niajàcà wysokoÊç opodatkowania od sposobu zdobycia kraju, czyto przez kapitulacj´ (sulhan) lub przemoc (‘anwatan), zob. A. Noth, Zum Verhältnisvon kalifer Zentralgewalt und Provinzen in umayyadischer Zeit: die sulh’-anwa-Tradi-tionen für Ägypten und den Iraq, Die Welt des Islams n. s. 14, 1973 s. 150-62.

Podrozdzia∏ pt. Ograniczenia „podopiecznych“, traktuje o restrykcjach jakim podle-gali dimmi w paƒstwie muzu∏maƒskim. G∏ównie chodzi∏o o noszenie wyró˝niajàcegoubioru, unikanie ostentacji w publicznym sprawowaniu kultu religijnego, o zakazwznoszenia nowych budowli kultowych (koÊcio∏ów, synagog) i ograniczenie si´ tylkodo reperacji tych, które ju˝ istnia∏y oraz o zakaz zatrudniania w administracji paƒstwo-wej. Mimo tych restrykcji dimmowie cieszyli si´ autonomià w sprawach religijnych,podlegali w sprawach cywilnego i karnego post´powania sàdowego w∏asnemu przy-wódcy religijnemu a wi´kszoÊç z wymienionych wy˝ej muzu∏maƒskich przepisów dys-kryminacyjnych pozostawa∏a tylko „na papierze” i nie by∏a systematycznie egzekwo-wana. Mimo tych restrykcji chrzeÊcijanie za panowania kalifów cieszyli si´ powa˝a-niem, piastowali wysokie stanowiska dworskie i paƒstwowe (lekarze, t∏umacze, sekre-tarze w urz´dach centralnych), a na dworach kalifów odbywa∏y si´ publiczne dysputyreligijne z udzia∏em chrzeÊcijaƒskich autorytetów. Na s. 78 autor pisze: „... chrzeÊcija-nie zu˝ywali do cna swe si∏y i Êrodki na walk´ z w∏adzami muzu∏maƒskimi, które naka-zywa∏y burzenie pokàtnie zbudowanych lub odbudowywanych koÊcio∏ów. By∏a to woj-na na wyczerpanie, która zawsze koƒczy∏a si´ wycofaniem chrzeÊcijaƒstwa z ziem isla-mu.” Stwierdzenie to ma niewiele wspólnego z prawdà historycznà, bowiem liczneêród∏a chrzeÊcijaƒskie mówià co innego. Remonty starych koÊcio∏ów i budowa nowychstale mia∏y miejsce w ciàgu ca∏ego okresu islamskiego, zgoda na to zale˝a∏a od dobrejwoli gubernatora lub panujàcego albo od wysokoÊci ∏apówki dla odpowiednich urz´d-ników.

Szkoda, i˝ w podrozdziale Egzekwowanie zobowiàzaƒ dimmich w Maghrebie, w któ-rym autor omawia sytuacj´ chrzeÊcijan w Maghrebie po podboju muzu∏maƒskim pod-czas omawiania rzàdów dynastii Fatymidów nie wspomnia szerzej o dziejach tej dyna-stii w Afryce pó∏nocnej i jej polityce religijnej. W∏adcy tej szyickiej dynastii, która osià-gn´∏a apogeum swej pot´gi po zdobyciu Egiptu prowadzili doÊç tolerancyjnà, jak naówczesny islam, polityk´ wobec dimmich. Bardzo ciekawie pisze o tym H. Halm, The


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Empire of Mahdi: The Rise of the Fatimids, Leiden 1996 czy M. Brett, The Rise ofthe Fatimids. The World of the Mediterranean and the Middle East in the FourthCentury of the Hijra / Tenth century C. E., Leiden 2001.

Rozdzia∏ piàty pt. Proces islamizacji Maghrebu, ukazuje Êrodki i metody jakie stoso-wali Arabowie w celu zislamizowania ludnoÊci berberyjskiej. Autor podkreÊla tu rol´miast muzu∏maƒskich jako centrów nauki i pobo˝noÊci (al-Qayrawan, Tahrat, Fez,Qal’a, Bigaya), oddzia∏ywanie twierdz muzu∏maƒskich (ribat) oraz rol´ misjonarzy-ka-znodziejów i misjonarzy-kupców.

Rozdzia∏ szósty i ostatni pt. Przyczyny zaniku chrzeÊcijaƒstwa w Maghrebie, zawieraprób´ przedstawienia na podstawie êróde∏ historycznych i archeologicznych sytuacjipó∏nocnoafrykaƒskich chrzeÊcijan od VIII do XII w. i prezentacj´ hipotez i wnioskówna temat zaniku chrzeÊcijaƒstwa w Maghrebie. Autor wymienia szereg przyczyn upad-ku chrzeÊcijaƒstwa w Afryce Pó∏nocnej dzielàc je na kilka kategorii. Za najwa˝niejszeuwa˝a powierzchownà romanizacj´ i powierzchownà chrystianizacj´ Berberów, silnyzwiàzek chrzeÊcijaƒstwa z j´zykiem ∏aciƒskim i zaniechanie ewangelizacji w j´zykuberberyjskim, kryzys donatystyczny, przeÊladowania KoÊcio∏a za panowania Wanda-lów, brak wewn´trznej jednoÊci KoÊcio∏a oraz s∏aboÊç intelektualnà miejscowychwspólnot chrzeÊcijaƒskich i sta∏y deficyt biskupów w okresie muzu∏maƒskim.

Integralnà cz´Êcià ka˝dej publikacji naukowej jest bibliografia. Trudno wymagaç,aby ka˝da bibliografia dotyczàca tak obszernej dziedziny jak historia islamu w Magh-rebie i sytuacja chrzeÊcijan w tym regionie by∏a wyczerpujàca i podawa∏a komplet pi-Êmiennictwa na dany temat. Bibliografie z regu∏y selekcjonujà i wartoÊciujà przeczyta-nà przez autora literatur´ przedmiotu. Odnosz´ wra˝enie, ˝e autor preferuje wy∏àcz-nie francuskà literatur´ przedmiotu, grzeszàcà pewnà jednostronnoÊcià, a zbywa mil-czeniem publikacje „nie francuskie”. W omawianej ksià˝ce wyst´pujà bardzo powa˝neluki jeÊli chodzi o wykorzystanie literatury przedmiotu, dotyczàce szczególnie nowszejliteratury, a szczególnie publikacji w j´zyku angielskim i niemieckim, i co szczególnieprzykre, tak˝e prac autorów polskich. Bibliografia nie uwzgl´dnia prawie zupe∏nieprac polskich (co prawda niezbyt licznych) na temat chrzeÊcijaƒskiej Afryki pó∏nocnejjak na przyk∏ad T. Kotula, U êróde∏ afrykaƒskiego separatyzmu w III w. n. e., Wroc∏aw1961, Historia Afryki do poczàtków XIX wieku, Wroc∏aw 1996, J. Grzywaczewski,ChrzeÊcijaƒstwo na wsi afrykaƒskiej w okresie patrystycznym, [w:] Ewangelizacjaw okresie patrystycznym, Lublin 1994 s. 25-37, czy dwóch bardzo wa˝nych dla tematupracy artyku∏ów W. Waligórskiego, WewnàtrzkoÊcielne przyczyny zaniku staro˝ytnegoKoÊcio∏a pó∏nocnoafrykaƒskiego w Êwietle literatury przedmiotu, StThV 28 (1), 1990s. 97-127 i Zewn´trzne przyczyny upadku KoÊcio∏a w Afryce pó∏nocnej w Êwietlewspó∏czesnej literatury przedmiotu, StThV 27 (2), 1989 s. 99-128. Brakujàce pozycjeobcoj´zyczne (tylko wa˝niejsze) wymieni∏em w trakcie recenzowania ksià˝ki.

Poszukiwania cz´sto cytowanych w pracy imion, nazw geograficznych i etnicznychmóg∏by u∏atwiç indeks, gdyby by∏ rzetelny. Niestety, indeks jest tylko jeden (nazw po-staci historycznych) i nie jest on najlepszy. Razi niekonsekwencja u˝ywanych formimion ∏aciƒskich (na jednej stronie Cyprian i Cyprianus, Jan i Joannes, Maksym i Ma-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ximus, Piotr i Petrus), a niekiedy nawet sprzecznoÊç z akceptowanym ususem (Quodu-ultdeus, kiedy u˝ywa si´ zwykle imienia Quodvultdeus, Formoz w miejsce cz´Êciej u˝y-wanego Formozus).

WartoÊç ksià˝ki obni˝a z∏a redakcja, liczne literówki, omy∏ki w pisowni nazwisk, ty-tu∏ów utworów itp. Na przyk∏ad Suffetula (s. 29, 53, 107) zamiast Sufetula, góra Za-groz (s. 45) zamiast Góry Zagroz, malekicki patriarcha (s. 47) zamiast melkicki pa-triarcha, V. Cristides (s. 46) zamiast V. Christides, M. Benabbou zamiast M. Benabou,J. Rilei-Smith zamiast J. Riley-Smith.

Na polskim rynku wydawniczym brakowa∏o do tej pory jakiejkolwiek monografiipoÊwi´conej dziejom chrzeÊcijaƒstwa pó∏nocnoafrykaƒskiego po podboju arabskim.Autor wzbogaca naszà skàpà wiedz´ o tym ciekawym, a ma∏o znanym zagadnieniu,przy okazji przekazujàc (nie zawsze precyzyjnie) nieco wiadomoÊci o Êwiecie arab-skim. Podoba mi si´ generalnie sposób i forma prezentacji. Jest to praca zwi´z∏a, napi-sana przejrzyÊcie, posiadajàca jasnà konstrukcj´ i logicznie przeprowadzony wywód.Szkoda tylko, ˝e autor wykorzysta∏ wy∏àcznie francuskà i arabskà literatur´ przedmio-tu, co znacznie obni˝a wartoÊç naukowà jego pracy. Jest to jednak dopiero pierwszyetap kariery naukowej autora i ma on jeszcze szans´ nadrobienia zasygnalizowanychw recenzji braków.

Tadeusz Go∏gowski

Georgy Joseph L a d a l. Archbishop Fulton J. Sheen. A Man for All Media. IgnatiusPress. San Francisco 2001, ss. 144.

Bogactwo ˝ycia ró˝nych codziennych struktur zawsze stanowià konkretni ludzkie,którzy je tworzà, utrzymujà oraz ubogacajà. Oni sà ich czytelnymi albo i czasem tylkoukrytymi bohaterami. W praktyce to faktycznie wielkie bogactwo konkretnych osób, alejeszcze bardziej cz´sto odniesienie ich do twórczych i bardziej obiektywnych wartoÊcispe∏nianych w ich osobowym ˝yciu oraz ró˝norodnej dzia∏alnoÊci. Jest bowiem prawdà,˝e tylko konkretni ludzie zawsze sà znakami realnych zachowaƒ nie tylko fizycznych, alezw∏aszcza etyczno-moralnych.

Prawda ta wspisuje si´ tak˝e w chrzeÊcijaƒstwo; i to we wszystkich jego nurtach. Tadroga ziemskiego powo∏ania wyzwala wielorakie formy odpowiedzi, tak pozytywnej ak-ceptacji jak i mo˝liwoÊci negaci czy odrzucenia. Ostatecznie powo∏anie chrzeÊcijaƒskiejest oparte na tajemnicy chrztu Êw., ale jednoczeÊnie przybiera i osobowe specyfikacjeoraz wydoskonalenia na zadanych indywidualnych drogach powo∏ania, np. ma∏˝eƒstwo,kap∏aƒstwo czy ˝ycie konsekrowane.

KoÊció∏ w bogactwie swych widzialnych struktur, tj. swego ziemskiego pielgrzymujà-cego Cia∏a Mistycznego, czy ludu Bo˝ego Nowego Przymierza jest zawsze szczególniewa˝nym elementem w ca∏oÊci wspó∏czesnego ˝ycia spo∏ecznego, kulturalnego a niekiedynawet politycznego. Tworzà go ostatecznie konkretne ochrzczone osoby, w∏àczone twór-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

czo w ziemskie pielgrzymowanie, tak˝e w miejscach swej pracy, wypoczynku, zamieszka-nia czy nauki..

Prezentowna publikacja zosta∏a w ca∏oÊci poÊwi´cona abp. Fulton J. Sheen. Urodzi∏si´ on 8.05.1895 r. a Êwi´cenia kap∏aƒskie przyjà∏ 20.10.1919 r. Pos∏ug´ biskupa pomoc-niczego Nowego Jorku pe∏ni∏ w latach 1951-1966, a nast´pnie ordynariusza Rochesterw latach 1966-1969. Zmar∏ 9.12.1979 r. jako emerytowany arcybiskup tytularny Roche-ster. Do godnoÊci arcybiskupa wyniós∏ go papie˝ Pawe∏ VI w 1969 r.

Natomiast G. J. Ladal, autor ksià˝ki, jest przewodniczàcym „Metanoia ProductionCompany” oraz wspó∏za∏o˝ycielem „The Archbishop Fulton J. Sheen Foundation”. Taostatnia m.in. zajmuje si´ propagowaniem jego ˝ycia i dzia∏alnoÊci. Tak˝e z powodze-niem czyni starania wokó∏ procesu beatyfikacyjnego Arcybiskupa.

Na wst´pie ksià˝ki, po objaÊnieniu interesujàcego herbu biskupiego (s. 4), podanomotto z F. J. Sheen (s. 5) oraz podzi´kowania (s. 7). Natomiast wst´p napisa∏ A. Aposto-li, C. F. R. (s. 9-10).

Wa˝nym elementem treÊciowym ksià˝ki-albumu sà specjalne wypowiedzi odnoszàcesi´ do abp. F. J. Sheen podane przez kard. J. O’Connor z Nowego Jorku, kard. F. Geor-ge, O. M. I. z Chicago, abp J. P. Foley z Rzymu, bp J. J. Myers z Peoria i ks. R. H.Schneller z The Crystal Cathedral z Garden Grove (s. 13). Sà to interesujàce Êwiadec-twa odnoszàce si´ tak do ˝ycia jak i dzia∏alnoÊci Arcybiskupa z Rochester. Przebijaz nich wielkie uznanie oraz szacunek, tak dla jego dzia∏alnoÊci jak i Êwi´toÊci ˝ycia.

Z kolei zamieszczono 125 czarno-bia∏ych fotografii odnoszàcych si´ bezpoÊrednio do˝ycia i dzia∏alnoÊci abp. F. J. Sheen. Wi´kszoÊç z nich zosta∏a opisana, a tak˝e wskazanewyst´pujàce postacie, ale nie wszystkie. Odnoszà si´ one tak do jego dzieciƒstwa orazdo s∏ynnego u koƒca ˝ycia spotkania z Janem Paw∏em II w Nowym Jorku dnia2.10.1978, gdy – po latach trudnych doÊwiadczeƒ – us∏ysza∏, i˝ jest lojalnym synem Ko-Êcio∏a (s. 135). Fotografie te ukazujà bogactwo osobistych, czasem bardzo emocjonal-nych spotkaƒ z ró˝nymi osobami czy grupami, a jednoczeÊnie i bogactwo samych spoty-kanych osób. Mo˝na sàdziç, i˝ by∏y to zawsze obopulnie ubogacajàce spotkania. By∏y toszanse wzajemnego obdarowania, które abp F. J. Sheen umiej´tnie i twórczo wykorzy-stywa∏ w swej szerokiej dzia∏alnoÊci, zw∏aszcza medialnej (radio i telewizja).

Prezentowane opracowanie to tak˝e wybór licznych fragmentów wypowiedzi F. J.Sheen, które w wi´kszoÊci zosta∏y opisane chronologicznie (okolicznoÊç, miejsce i czas),choç niestety czasem brak tych podstawowych elementów. Teksty te stanowià wa˝ne do-powiedzenie do zamieszczonych fotografii. Z drugiej strony fotografie o˝ywiajà za-mieszczone s∏owa. To zatem jakby twórcze spotkanie s∏owa i obrazu, ale ku wzajemne-mu ubogaceniu, i to obu aktorów wydarzenia.

Dobrze, ˝e w zakoƒczeniu ksià˝ki zamieszczono jeszcze homili´ wyg∏oszonà przezabp. E. T. O’Meara, wielkiego przyjaciela zmar∏ego na pogrzebie abp. F. J. Sheen w dniu13.12.1979 (s. 137-140). Wskazywa∏ on twórczo szerokie bogactwo tej postaci, takw p∏aszczyênie religijnej, etyczno-moralnej, kulturowej jak i spo∏ecznej, a nawet poli-tycznej. Zatem F. J. Sheen staje jako postaç szczególnie wyraênie wpisana we wspó∏cze-sne dzieje USA, i to niezale˝nie od przekonaƒ religijnych, wiary, czy nawet ich braku.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

W zakoƒczeniu ksià˝ki podano tak˝e chronologi´ ˝ycia i dzia∏alnoÊci F. J. Sheen orazwykaz zamieszczonych w ksià˝ce fragmentów jego wypowiedzi (s. 142). Wskazano tutak˝e na wiarygodnoÊç zamieszczonych reprodukowanych fotografii (s. 144). Poszcze-gólne etapy ˝ycia g∏ównego bohatera ksià˝ki sà znaczàcym Êwiadectwem postaw wiary,manifestowanych zw∏aszcza w postawach ˝yciowych, szczególnie wpisanych w codzien-noÊç ziemskiego pielgrzymowania, które w przypadku F. J. Sheen znaczone by∏o ró˝ny-mi doÊwiadczeniami.

W swej dzia∏alnoÊci ewangelizacyjnej Fulton J. Sheen, korzystajàc bardzo odwa˝-nie i twórczo z nowoczesnych metod oraz Êrodków technicznych, obejmowa∏ bardzoszerokie rzesze ró˝norodnych odbiorców. Byli to zw∏aszcza widzowie oraz s∏uchaczejego licznych audycji radiowo-telewizyjnych. Co tydzieƒ ponad 30 mln widzów oglà-da∏o program „Life Is Worth Living”, a jeszcze wićej s∏ucha∏o audycji „The Catho-lic Hour”. By∏y to wrćz szokujàce przekazy prawd wiary i zasad ˝ycia chrzeÊcijaƒ-skiego, cieszàce si´ niespotykanym odbiorem, jak na katolickiego autora, i to jesz-cze biskupa. Nie mo˝na tu pominàç tak˝e i ewangelizacyjnego oddzia∏ywania licz-nych pó˝niejszych publikacji ksià˝kowych opartych o wspomianie audycje radiowo--telewizyjne.

W swej pos∏udze ewangelizacyjnej abp F. J. Sheen zapisa∏ liczne nawrócenia, te nie-znane jak i te odnoszàce si´ do s∏ynnych postaci ówczesnego ˝ycia kulturalnego oraz po-litycznego USA. To m.in. tajemnica nawrócenia Henry Ford II, Clare Booth Luce, Hey-wood Broun czy Louis Budenz. To by∏y wówczas szczególne znaki rodzaçej si´ wiaryw bogactwie wielorakich kulturowych przemian w USA tego okresu. Za∏aszcza interesu-jàce sà osobowe przemiany, na które tak mocno zwraca∏ uwag´ Arcybiskup, a które jed-nak ostatecznie pozostajà niezg∏´bionà tajemnicà.

Warto zauwa˝yç, ˝e abp F. J. Sheen jest autorem ponad 60 ksià˝ek i ogromnej iloÊciartyku∏ów z zakresu problematyki spo∏ecznej, teologicznej i pastoralnej. I w tym przeka-zie ewangelizacyjnym jest on niedoÊci∏ym wzorem zawsze wiernym or´dziu Ewangelii,odczytywanym stosowanie do czasu oraz adresatów. Pisarstwo to jednak by∏o zw∏aszczapok∏osiem licznych autorskich audycji telewizyjnych oraz radiowych. Tak˝e po jegoÊmierci ukazujà si´ nadal wznowienia jego prac i cieszà si´ du˝à popularnoÊcià.

W swej szerokiej dzia∏alnoÊci duszpasterskiej, a zw∏aszcza medialnej F. J. Sheen jawisi´ jako ewangelizator tak odniesiony do bogatych jak i do biednych. Widaç, i˝ mia∏szczególnie ostrà ÊwiadomoÊç, i˝ Ewangelia adresowana jest do wszystkich. To by∏a wy-jàtkowa i zarazem twórcza umiej´tnoÊç pogodzenia wrćz skrajnych opcji czy oczeki-waƒ, ale ostatecznie zjednocznych w duchu Ewangelii i jej przes∏ania wiary, nadziei orazmi∏oÊci. Widaç tutaj, i˝ wspó∏czesne ˝ycie KoÊcio∏a niesie w sobie w∏aÊnie szczególne bo-gactwo wielorakich historycznych odniesieƒ.

Interesujàcym jest, ˝e w badaniach przeprowadzonych w USA w 1999 r. odnoÊnie donajpopularniejszych osób XX wieku na pierwszym miejscu znalaz∏ si´ Jan Pawe∏ II, a nadrugim Matka Teresa z Kalkuty. Po trzecim miejscu zaj´tym przez Padre Pio znalaz∏ siábp Fulton J. Sheen. Taka gradacja jest szczególnie wymownà oraz jednoczeÊnie bardzotwórczà w rozeznaniu cenionych wartoÊci prezentowanych przez poszczególne osoby.


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Autor zdaje si´ wskazywaç, i˝ abp. F. J. Sheen by∏ bardziej popularny ni˝ papie˝ePius X, Pius XII, Pawe∏ VI, Jan XXIII oraz Êwići Faustyna Kowalska, Maksymilian M.Kolbe i Benedykta od Krzy˝a (Edyta Stein). Taka opinia wydaje si´ byç chyba przesa-dzona, zw∏aszcza w stosunku do Êwi´tych i oparta jest na czysto amerykaƒskich rozezna-niach. To zaÊ nie odzwierciedla szerszego i bardziej powszechnego rozeznania (s. 9).OczywiÊcie nie oznacza to pomniejszenie popularnoÊci F. J. Sheen, ale winna ona byçwidziana w okreÊlonych kryteriach, zw∏aszcza dalekich od emocji czy osobistego zauro-czenia. O to ostatnie mo˝na zapewne podejrzewaç autora ksià˝ki.

Wa˝nym jest jednak ponowne przypomnienie tej niezwykle interesujàcej i wa˝nej po-staci dla katolicyzmu amerykaƒskiego po∏owy XX wieku. Oddzia∏ywa∏ on bardzo szero-ko i jednoczeÊnie kszta∏towa∏ postawy ludzkie, nie tylko w p∏aszczyênie religijnej czymoralnej. To by∏o cz´sto kszta∏towanie Amerykanina katolika, a wielokrotnie i innych.

Bp Andrzej F. Dziuba

The Image of C h r i s t. Gabriele Finaldi with an Introduction by Neil MacGregorand contributions by Susanna Avery-Quash, Xavier Bray, Erika Langmuir, Neil Mac-Gregor, Alexander Strgis. National Gallery Company Limited. London. Distributed byYale University Press. London 2000, ss. 224.

ChrzeÊcijaƒstwo, takze w sensie pozareligijnym, zawsze zostaje rozeznawane w swymniepowtarzalnym odniesieniu do Jezusa Chrystusa. On jest nie tylko Za∏o˝ycielem no-wej religii, ale przede wszystkim ˝ywym faktem jej zaistnienia oraz ciàgle trwajàcego ist-nienia, przynajmniej tak rozeznaja Go uczniowie. Zatem tylko dzi´ki Jego ˝ywemutrwaniu, jest z wami po wszystkie dni a˝ do skoƒczenia Êwiata, chrzeÊcijaƒstwo ma takàw∏aÊnie, bliskà ˝ycia, niepowtarzalnà specyfik´.

Jezus z Nazaretu jest historycznà postacià – czego ju˝ dziÊ zasadniczo si´ nie kwe-stionuje -, która wywar∏a tak˝e okreÊlony historyczny wp∏yw, nie tylko religijny, ale tak-˝e w zakresie kultury, ˝ycia spo∏ecznego czy nawet politycznego, co wićej wywiera goi dziÊ na szerokie rzesze niekoniecznie wierzàcych. ChrzeÊcijaƒstwo staje si´ Jego zna-kiem, obecnym we wspó∏czesnym ziemskim pielgrzymowaniu KoÊcio∏a, spo∏ecznoÊci lu-du Bo˝ego Nowego Przymierza. Tak˝e KoÊcio∏a niestety nadal rozdartego podzia∏ami,u podstaw których tkwi grzech i s∏aboÊci ludzi.

Postaç Jezusa Chrystusa, wrćz od samego poczàtku chrzeÊcijaƒstwa znalaz∏a szcze-gólne miejsce w szeroko poj´tej sztuce. To zw∏aszcza napisy, malowid∏a, ikony, rze˝by,obrazy, freski czy ikony. W tych wielorakich interpretacjach zawsze jednak centrum sta-nowià szczegó∏y z Jego ˝ycia i dzia∏alnoÊci. OczywiÊcie, elementy te widziane sà bogac-twie ró˝norodnych interpretacji, cz´sto uwarunkowanych miejscem czy czasem, aleostatecznie zawsze docierajàce w swym przes∏aniu do osoby Jezusa z Nazaretu.

Obrazowi czy wyobra˝eniom Jezusa w sztuce zosta∏a poÊwićona specjalna wystawaw National Gallery w Londynie w dniach 26.02-7.05.2000. MieÊci si´ ona w cyklu wystaw


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

monotematycznych podejmowanych, od wielu lat, przez to muzeum. Przy tej okazji wy-dani monumentalny katalog.

Ca∏oÊç publikacji otwiera spis treÊci (s. 5) oraz wprowadzenie (s. 6-7). Z kolei za-mieszczono szczegó∏owy katalog podzielony na siedem cz´Êci.

Wystaw´ otwiera zbior opatrzony tytu∏em: „Znak i symbol”, m.in. Dobrego Pasterza(s. 8-43). Nast´pnie wskazano, jako okreÊlono na „Podwójnà natur´”, a wi´c Bógi prawdziwy cz∏owiek (s. 44-73). Kolejnyn blok wystawy a zarazem i katalogu mówii prawdziwym podobieƒstwie (s. 74-103). Wreszcie ukazano „Cierpienie i wspó∏czucie”(s. 104-131). Ta cz´Êç wzbudza wiele uczuç i emocji tak˝e czysto ludzkich.

Dalsze bloki jeszcze bardziej koncentrujà si´ na paschalnej prawdzie ˝ycia i pos∏ugiJezusa Chrystusa. Najpierw dotkni´to modlitwy i cierpienia (s. 132-167). W kolejnejcz´Êci wskazano na znaczenie zbawczego cia∏a (s. 168-191). Wreszcie wskazano na trwa-∏à obecnoÊç Jezusa Chrystusa (s. 192-207).

Po tych elementach treÊciowych wskazano pochodzenie obiektów oraz odpowiedniàdla nich bibliografi´ (s. 208-212). Interesujàca jest tak˝e ogólna bibliografia (s. 213-218). Z elementów formalnych dodano potwierdzenia publikowanych fotografii (s.219), wykaz instytucji, które wypo˝yczy∏y poszczegó∏lne obiekity (s. 220) a tak˝e podzi´-kowania autorskie (s. 221). Wa˝nym uzupe∏nieniem jest indeks (s. 222-224).

Ka˝dy rozdzia∏ów prezentowanego katalogu posiada specjalny wst´p, swoiste wprowa-dzenie, które jest tak˝e pewnymi ogólnymi refleksjami skupionymi wokó∏ konkretnej tema-tyki. Wreszcie ka˝dy z obiektów znajdujàcych si´ na wystawie opatrzony zosta∏ bardzoszczegó∏owym opisem, który zawiera m.in. nazw´, dat´ powstania, autora, miejsce przecho-wywania i ewentualnà bibliografi´. Jest to wa˝ny opis w ca∏oÊci wst´pnego rozeznania da-nego obiektu. Niejednokrotnie, w ramach prezentacyjnego tekstu danego obiektu, dodanotak˝e interesujàce przypisy, które sà wa˝nym elementem dla ewentualnych dalszych badaƒ.

Prezentowane obiekty pochodzà przede wszystkim z National Gallery, ale zosta∏ytak˝e wypo˝yczone m.in. z innych muzeów brytyjskich, np. Glasgow Museums, Victoriaand Albert Museum, British Museum, Bodleian Library z Oxfordu jak i z zagranicy,m.in. Rijksmusum z Amsterdam, Vatican Museums, Museo Nacional del Prado z Ma-drytu czy prywatne zbiory (2 obiekty).

Natomiast wÊród autorów przedstawiono m.in.: prace Raphael, Rembrandt, Franci-sco de Zurbaran, Titian, Salvador Dali, Albrecht Durer, Graham Sutherland, StanleySpencer, El Greco, Willima Holman Hunt, Jacopo Negrett czy pewne obiekty, np. mon-strancj´ z motywem Ostatniej Wieczerzy z 1705 r., ikon´ Mandylion z Edessy oraz rzeê-b´ Dobrego Pasterza z Rzymu.

W katalogu istniejà tak˝e liczne odwo∏ania do obiektów, które nie by∏y bezpoÊrednioobecne na wystawie, stanowià obowiem sta∏e elementy Êwiàtyƒ czy innych obiektóworaz np. tak˝e Ca∏un turyƒski (s. 176, 202). Niekiedy obrazy pokazane zosta∏y w ca∏oÊcioraz ze szczególnym zwróceniem uwagi na ich fragmenty (s. 8 i 29, 33 i 35, 69 i 71,99 i 101, 192 i 197, 199 i 201).

W samej istocie wystawy oraz w jej prezentacji dokonanej w omawianym kataloguautorzy zauwa˝ajà, i˝ poszczególne obiekty sztuki niosà tak˝e pewne przes∏anie nie tyl-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ko dla chrzeÊcijan. Nie idzie tu tylko o znamiona kultu, ale bardziej szerzej o realia po-staw ˝yciwoych czy refleksji nad sobà samym. ˚ycie i Êmierç Jezusa uÊwiadamiajà cz∏o-wiekowi liczne prawdy, które bezpoÊrednio dotyczà jego samego, w∏aÊnie jako cz∏owie-ka. Jezus Chrystus obecny w dzie∏ach sztuki sk∏ania tak˝e ku stawaniu w prawdzie. Toodkrywanie prawdy ludzkiej przez artystów nie tylko dla chrzeÊcijan. Jesus z Nazaretujest zatem swoistym archetypem dla ludzkiego doÊwiadczenia. Nie jest mu przecie˝ obcenarodzenie, m∏odoÊç, cierpienie, Êmierç czy inne ludzkie cechy.

Z prezentowanych obrazów oraz innych obiektów tchnie bardzo ciep∏a prawda Ma-ryi karmiàcej Jezusa z Nazaretu, a z innej strony kpiàca z Jezusa Chrystusa przemoc.Neil MacGregor wskazuje we wst´pie, ˝e jednak Chrystus zmartwychwsta∏y nie mo˝eju˝ byç zniczczonym przez z∏o i Êmierç, gdy˝ mi∏oÊci nic nie jest w stanie pokonaç (s. 7).

Dobrze, ˝e w wystawie dosz∏y do g∏osu ró˝ne tradycje chrzeÊcijaƒskie, choç pytanieczy w stopniu reprezentatywnym. Przewa˝a jednak zdecydowanie nurt europejski, i tow wydaniu zachodnim, a mo˝e i ∏aciƒskim. Oblicze Jezusa Chrystusa jest bowiem ina-czej ukazywane np. w sztuce Ameryki Po∏udniowej czy Czarnej Afryki jak i DalekiegoWschodu. Tamtejsza sztuka jest tak˝e godna pokazania, mówi ona bowiem obliczemJezusa Chrystusa, a wi´c swym ewangelicznym przes∏aniem adresowana jest do wszyst-kich ludzi.

Prezentowana wystawa, a w znacznym stopniu i katalog mogà byç tak˝e interesujà-cym wk∏adem w proces chrzeÊcijaƒskiego ekumenizmu. Wydaje si´, ˝e takie formy sàbardziej budujàcymi i przekszta∏cajàcymi ÊwiadomoÊç poszczególnych osób ku zbli˝eniuró˝nych nurtów chrzeÊcijaƒstwa. Sztuka, mimo ró˝nych wyrazów, wynikajàcych tak˝ez ró˝nych tradycji, ostatecznie niesienie to samo przes∏anie wiary.

Autorzy poszczególnych tekstów majà ÊwiadomoÊç, i˝ faktycznie nie tylko referujàpewne historyczne wydarzenia, utrwalone w takiej czy innej formie artystycznej, ale po-rzede wszystkim wskazujà na pewne ˝ywe prawdy, trwa∏e i rozeznawane dziÊ. Stajà si´jakby Êwiadkami dziÊ, tego co wydarzy∏o si´ w przesz∏oÊci, ale jednoczeÊnie trwa nadalw chrzeÊcijaƒskim Êwiadectwie ˝ycia.

Bp Andrzej F. Dziuba

Czes∏aw M i l e w s k i – Rody szlacheckie na Litwie w XIX wieku. Powiat lidzki, Wilno2005, s. 305.

Recenzowana praca Czes∏awa Malewskiego nale˝y do tych nielicznych opracowaƒ,których autorzy z pasjà i dzi´ki benedyktyƒskiej wprost cierpliwoÊci ukazujà czytelniko-wi dzieje swoich ma∏ych ojczyzn – w tym przypadku ziemi lidzkiej, b´dàcej cz´Êcià No-wogródczyzny. Nie mia∏a ona szcz´Êcia w historii. Nie doÊç, ˝e nale˝a∏a do najbiedniej-szych regionów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, to dodatkowo, poczynajàc od szes-nastego, po osiemnasty wiek, by∏a wielokrotnie niszczona przez najazdy tatarskie, ko-zackie zagony i wojska moskiewskie. Szczególne straty ponosi∏a tu szlachta polska, nie-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

mal przez wszystkich najeêdêców uwa˝ana za element kolonizatorski dawnych ziem ru-skich, obcy narodowoÊciowo, ale zarazem najlepiej wykszta∏cony, czy to pod wzgl´demintelektualnym, ekonomicznym, czy te˝ wojskowym.

Wiek dziewi´tnasty nie przyniós∏ ziemi lidzkiej poprawy, choç w∏aÊnie w tym wiekuziemiaƒstwo zapisa∏o wspania∏e karty w dziejach Polski. Podczas kampanii napoleoƒ-skiej 1812 r. szlachta, ale te˝ i ch∏opi udzielali znaczàcej pomocy wojskom francuskim,rozbrajajàc ˝o∏nierzy rosyjskich, dostarczajàc przewodników i aprowizujàc je. Podczaspowstania listopadowego liczne oddzia∏y polskie, cz´sto podejmujàce walk´ party-zanckà, toczy∏y boje z Rosjanami. Wystarczy wymieniç oddzia∏ Przeêdzieckiego wal-czàcy m.in. w Puszczy Nalibockiej, genera∏a Henryka Dembiƒskiego na Nowogród-czyênie, pu∏kownika Brze˝aƒskiego czy kapitana ¸empickiego. Szczególnà rol´ pod-czas powstania na ziemi lidzkiej odegra∏a dywizja dowodzona przez genera∏a Dezyde-rego Ch∏apowskiego, która 28-29 maja 1831 r. stoczy∏a z Rosjanami pod Lidà zwyci´-skà bitw´, bioràc jeƒców i zdobywajàc tabory. Rok 1863 przyniós∏ kolejne powstanie,powstanie styczniowe. I tu na Nowogródczyênie i ziemi lidzkiej ponownie ws∏awi∏y sióddzia∏y szlacheckie dowodzone przez Ludwika i Boles∏awa Narbuttów, ksi´dza Józe-fa Horbaczewskiego, ksi´dza ¸aszkiewicza, toczàce boje w Puszczy Nackiej, pod Du-biczami, Krzywoszynem czy Mi∏owodami. Kl´ska Napoleona i upadek obu powstaƒspowodowa∏y ostre represje Rosji wobec Polaków. Masowe zsy∏ki, wyw∏aszczenia ma-jàtków, zabór mienia, a tak˝e rozliczne wyroki Êmierci na powstaƒcach wydawaneprzez carski aparat wojskowy i sàdowniczy dokona∏y dzie∏a zniszczenia. Po wojnachi powstaniach pozosta∏y ju˝ tylko nieliczne Êlady – tablice pamiàtkowe, pomniki i gro-by. DziÊ mo˝na je odnaleêç ju˝ tylko w Arabowszczyênie, Krzywoszynie, Lidzie, Mi∏o-widach, Mochowiczach i Dubiczach.

Prac´ Czes∏awa Malewskiego rozpoczynajà dwa rozdzia∏y zatytu∏owane: Zarys hi-storyczny powiatu lidzkiego do XIX wieku i Wiek XIX i XX. W zwi´z∏y, wrćz syntetycz-ny sposób ukazujà one zarys historii ziemi lidzkiej na przestrzeni dziejów, przy czym,co oczywiste, dziewi´tnaste stulecie jest opisane najbardziej szczegó∏owo. Poczesnemiejsce zajmujà tu dzia∏ania polskich oddzia∏ów powstaƒczych w 1863 r. oraz repre-sje, jakie spotka∏y ich oficerów i ˝o∏nierzy. Warto tu przede wszystkim zwróciç uwagńa wykaz szlachty represjonowanej przez w∏adze rosyjskie. Obejmuje on ponad 350osób, w tym, co warte podkreÊlenia, 10 ksi´˝y. Ka˝de nazwisko jest opatrzone mini-biogramem, obejmujàcym, o ile to mo˝liwe, dat´ urodzenia, imi´ ojca, wiek, miejscezamieszkania oraz miejsce zsy∏ki lub wykonania wyroku Êmierci; istotna jest tu tak˝epodana przez autora tabela, ukazujàca liczb´ majàtków (z podaniem nazwisk ich w∏a-Êcicieli) skonfiskowanych przez carat. To jednak nie wszystko. Nast´pny rozdzia∏ za-wiera jeszcze czternaÊcie tabel, dzi´ki którym badacze mogà zapoznaç si´ ze strukturàdemograficznà i narodowoÊciowà ziemi lidzkiej (tak˝e ca∏ej Wileƒszczyzny), strukturàparafialnà, liczba szlachty w miastach i powiatach guberni wileƒskiej czy stanem po-siadania ziemi.

Ostatni z rozdzia∏ów to Spis rodzin szlacheckich. Jakie˝ tu bogactwo nazwisk i rodówod wieków zasiedzia∏ych na Nowogródczyênie. Ka˝de z nich opatrzone jest nazwà her-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

bu, potwierdzeniem szlachectwa, nazwami posiad∏oÊci ziemskich i ich przynale˝noÊciàdo powiatów oraz, co istotne dla historyków-geografów KoÊcio∏a, parafii, a w miar´ za-chowanych danych – liczba mieszkaƒców danego majàtku. Spis jest bogato ilustrowany,m.in. fotografiami istniejàcych do dziÊ koÊcio∏ów parafialnych, kaplic cmentarnych czymiejsc pochówku osób szczególnie zas∏u˝onych dla ziemi lidzkiej.

Mo˝na zadaç pytanie, czy praca Czes∏awa Malewskiego to tylko „poszukiwanie w∏a-snej przesz∏oÊci, korzeni, to˝samoÊci”, jak napisa∏ we wst´pie do ksià˝ki Franciszek No-wiƒski, czy te˝ ukazanie w pe∏nym wymiarze dziejów Lidy, jej okolic i jej mieszkaƒców.Dla mnie ksià˝ka Malewskiego jest na swój sposób dzie∏em fundamentalnym, nie do po-wtórzenia. Autor jest historykiem kompletnym, o czym Êwiadczy niezwyk∏a rzetelnoÊçprzy korzystaniu ze êróde∏ pochodzàcych z akt osobowych i ziemskich znajdujàcych si´w Paƒstwowym Archiwum Historycznym Litwy w Wilnie, ksi´gach metrykalnych koÊcio-∏ów parafialnych dekanatu lidzkiego i raduƒskiego, inwentarzach parafialnych koÊcio-∏ów powiatu lidzkiego, Kancelarii wileƒskiego genera∏-gubernatora czy Kancelarii wi-leƒskiego samorzàdu szlacheckiego.

Praca Malewskiego, ciekawa i wa˝na sama w sobie, b´dzie przecie˝ kontynuowana.Wiem, ˝e autor przystàpi∏ do opracowywania spisu rodów szlacheckich na Wileƒszczyê-nie. Trzeba wi´c trzymaç kciuki za to, by Czes∏aw Malewski ukoƒczy∏ swe DZIE¸O do-tyczàce ca∏oÊci Kresów Pó∏nocno-Wschodnich Rzeczypospolitej.

Cyprian Wilanowski

Henryk K o m a ƒ s k i, Szczepan S i e k i e r k a, Ludobójstwo dokonane przez nacjo-nalistów ukraiƒskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946. Wroc∏aw2004, Wydaw. Nortom, ss. 1182, fot. 379.

W 1983 r. ukaza∏a si´ drukiem ksià˝ka ks. bpa prof. dra hab. Wincentego Urbana pt.Droga Krzy˝owa Archidiecezji Lwowskiej w latach II wojny Êwiatowej 1939-1945. Wywo∏a-∏a ona wielkie poruszenie wÊród polskich czytelników i negatywny odzew ze strony nie-których Ukraiƒców. Wtedy zrozumia∏em, ˝e powinna ukazaç si´ wielka pozycja nauko-wa, która przedstawi∏aby prawd´ o gehennie ludnoÊci polskiej ze strony ludobójczejdzia∏alnoÊci OUN-UPA. Z opowiadaƒ mojej Mamy wiedzia∏em, ˝e gdy przychodzi∏ wie-czór ucieka∏a z dzieçmi z domu przed banderowcami. Moja Ciocia zosta∏a w bestialskisposób zamordowana w swoim domu niemal na oczach m´˝a i dwóch synów, ukrytychna strychu. W tym czasie mój Ojciec s∏u˝y∏ w Wojsku Polskim i poniós∏ Êmierç na fronciew styczniu 1945 r. w Wadowicach. Przekona∏em si´, ˝e nie mo˝na budowaç stosunkówmi´dzy narodami, zw∏aszcza sàsiadami, na k∏amstwie i niedomówieniach. Po latach mo-je przekonanie wzmocni∏ Jan Pawe∏ II Wielki, piszàc w swojej ksià˝ce pt.: Wstaƒcie,chodêmy: „Istotnie nie wolno odwracaç si´ od prawdy, zaprzestaç jej g∏oszenia, ukrywaç,nawet jeÊli jest to prawda trudna, a jej wyjawienie wià˝e si´ z wielkim bólem. Poznacieprawd´, a prawda was wyzwoli (J 8, 32) – oto jest nasze zadanie i zarazem nasze oparcie!


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

W tej sprawie nie ma kompromisów, ani oportunistycznego uciekania si´ do ludzkiejdyplomacji”1.

Tymczasem temat zbrodni pope∏nianych przez Ukraiƒców na polskiej ludnoÊci kre-sowej nadal by∏ konsekwentnie pomijany i przemilczany. Dopiero w 1990 r. powsta∏a or-ganizacja pod nazwà: Stowarzyszenie Rodzin Ofiar Ukraiƒskiego Nacjonalizmu – „Mi-sja Pojednania i Pokuty”. Otrzyma∏o ono 22 I 1992 r. osobowoÊç prawnà i wynikajàcez tego tytu∏u uprawnienia. Dwaj cz∏onkowie noszàcego aktualnie nazw´ „Stowarzysze-nia Upami´tniajàcego Ofiary Zbrodni Ukraiƒskich”: Szczepan Siekierka (dzisiejszyprezes) i Henryk Komaƒski podj´li si´ opracowania ksià˝ki pod wy˝ej podanym tytu∏emna podstawie podanych materia∏ów zgromadzonych przez wymienione Stowarzyszeniei literatury przedmiotu. Wykorzystali w swojej pracy 2 951 relacji Êwiadków, którzyprze˝yli mordy ukraiƒskie i blisko 400 dokumentów faktograficznych, dotyczàcych 17powiatów województwa tarnopolskiego. Dla celów publikacji materia∏ów r´kopiÊmien-nych w 1992 r. m.in. z ich inicjatywy „Stowarzyszenie” zacz´∏o wydawaç drukiem czaso-pismo pt.: Na Rubie˝y. Na jego ∏amach Êwiat∏o druku ujrza∏y niektóre relacje, listy,wspomnienia, odpowiedzi na ankiety bezpoÊrednich Êwiadków, którzy ocaleli od bande-rowskich rzezi, opracowania oparte na relacjach Êwiadków zbrodni w poszczególnychmiejscowoÊciach wykonane przez respondentów, fotografie osób zamordowanych i ran-nych, budynków ocala∏ych i zniszczonych, akta i postanowienia sàdów, zw∏aszcza grodz-kich z lat 1946-1950, w sprawach o uznanie za zmar∏ych osób zamordowanych lub zagi-nionych podczas masakry Polaków na Wschodzie. Autorzy dotarli do materia∏ów Pol-skiego Paƒstwa Podziemnego, Biura Informacji i propagandy Komendy G∏ównej ArmiiKrajowej oraz zdobyli meldunki, sprawozdania, raporty ró˝nych ogniw AK i DelegaturyRzàdu Polskiego w Londynie, pochodzàce z publicznych zbiorów archiwalnych i osóbprywatnych. Zdobyli tak˝e akta zgonów z ksiàg parafialnych zawierajàcych zapisy osóbzamordowanych oraz rejestr pojedynczych i zbiorowych mogi∏. OczywiÊcie autorzy do-tarli i wykorzystali bogatà literatur´ przedmiotu. Nale˝y wyraziç ogromny podziwi uznanie pod adresem autorów w ich pracy w zakresie przeprowadzonej kwerendy êró-de∏ i wykorzystania opracowaƒ. Nale˝y równie˝ podkreÊliç krytyczne oceny zeznaƒÊwiadków, którzy po 50 latach od przedstawionych tragicznych dni nie wszystko pami´-tali i mogli si´ myliç w podawaniu nazwisk, wieku osób, czy dat opisywanych wydarzeƒ.Zeznania by∏y porównywane z innych danymi, by mog∏y otrzymaç miano wiarygodnoÊci.

Ca∏oÊç publikacji zosta∏a uj´ta w dwóch cz´Êciach, poprzedzonych dobrze opracowa-nym Wst´pem. Cz´Êç pierwsza zawiera 18 rozdzia∏ów, z których rozdzia∏ 1 ukazuje for-macje ukraiƒskich nacjonalistów i podaje ogólne wiadomoÊci o województwie tarnopol-skim. Nast´pne rozdzia∏y zawierajà rejestr zbrodni ludobójstwa wed∏ug poszczególnychmiejscowoÊci w 17 powiatach omawianego województwa, wraz z podaniem informacjio organizatorach i wykonawcach mordów ludnoÊci polskiej. Ponadto przedstawiono da-ne o liczbie ludnoÊci poszczególnych miejscowoÊci, wykazy danych osób zamordowa-

[16]294

1 J a n P a w e ∏ II, Wstaƒcie, chodêmy! Kraków 2004, s. 147.

RECENZJE I OMÓWIENIA

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nych, rannych oraz liczby osób zabitych, których nazwisk nie ustalono, a tak˝e przy nie-których miejscowoÊciach podano nazwiska Ukraiƒców, bioràcych udzia∏ w mordowaniuPolaków. Na uwag´ zas∏ugujà mapki z naniesionymi miejscowoÊciami, w których mia∏ymiejsce ludobójcze ekscesy w ca∏oÊci lub cz´Êciowo udokumentowane i miejscowoÊcipozbawione dokumentacji. Przy ka˝dym powiecie znajduje si´ dobrze wykonana tabelapodsumowujàca udokumentowane straty osobowe. Przy ka˝dej miejscowoÊci podane sànumery publikacji z ogólnego zestawu opracowaƒ, które jej dotyczà. W cz´Êci drugiejznajdujà si´ u∏o˝one alfabetycznie w poszczególnych powiatach relacje bezpoÊrednichÊwiadków – osób ocala∏ych z rzezi. Jedne z nich sà krótsze, inne d∏u˝sze. Jedne zawiera-jà liczne szczegó∏y, inne sà bardziej ogólne. Wszystkie jednak sà wstrzàsajàce i prowadzàdo jednego, wspólnego mianownika: ludobójstwo. Na stronicach wstrzàsajàcej publika-cji umieszczono nast´pnie 379 fotografii osób zamordowanych i rannych, pogrzebów,mogi∏, cmentarzy, Êwiàtyƒ, szkó∏, budynków u˝ytecznoÊci publicznej, widoki miejscowo-Êci zwiàzanych z grasowaniem banderowców. Ta cz´Êç dokumentacyjno-fotograficznakosztowa∏a bardzo du˝o wysi∏ku dotarcia do ró˝nych zbiorów, zw∏aszcza rodzinnychi znacznego nak∏adu finansowego.

Z obowiàzku recenzenta pragn´ podaç pewne sugestie, które mogà pos∏u˝yç autoromprzy opracowywaniu nast´pnych tomów, dotyczàcych innych województw KresówWschodnich Rzeczypospolitej. Ca∏a bibliografia powinna byç bardziej czytelna i podzie-lona na êród∏a r´kopiÊmienne, znajdujàce si´ w danym archiwum wraz z podaniem sy-gnatur, jeÊli takowe istniejà oraz na opracowania. Przy czasopismach nale˝a∏oby podaçnumery i stronice, na których znajdujà si´ odpowiednie opracowania, relacje, czy te˝ ró˝-ne wzmianki. W ksià˝ce brakuje opracowaƒ z wydawnictwa zbiorowego ˚ycie religijnew Polsce pod okupacjà hitlerowskà 1939-1945 (Warszawa 1982) oraz ˚ycie religijne w Pol-sce pod okupacjà 1939-1945 (Katowice 1992) pod red. ks. prof. Zygmunta Zieliƒskiego.

Jestem Êwiadomy, ˝e prezentowanej ksià˝ki nie mo˝na krytykowaç. Mo˝na tylko po-dziwiaç ogromnà pracowitoÊç jej autorów, ich zami∏owanie w dociekaniu do prawdy, ichkonsekwencj´ w docieraniu do tych, którzy przekazali swoje zeznania o martyrologiikresowej ludnoÊci polskiej.

Ks. Józef Mandziuk

J a n P a w e ∏ II, Pami´ç i to˝samoÊç. Rozmowy na prze∏omie tysiàcleci. Kraków 2005,ss. 174.

Najnowsza ksià˝ka Jana Paw∏a II wpisuje si´ we wspó∏czesnà myÊl filozoficznà i an-tropologiczno-teologicznà w XX / XXI wieku, w której Autor aktywnie uczestniczy∏ naj-pierw jako ksiàdz, potem jako biskup, a zw∏aszcza jako papie˝.

W zainteresowaniach naukowych dominowa∏ najpierw u ks. Karola Wojty∏y tzw. rysmistyczny (do ok. 1950 r.). By∏ on zwiàzany g∏ównie ze studiami w Rzymie (1946-1948)i z przygotowywanà przez niego rozprawà doktorskà pt. Quaestio de fide apud S. Joan-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nem de Cruce. Ksià˝ka zosta∏a prze∏tumaczona na j´zyk w∏oski i wydana w Rzymiew 1979.

W póêniejszym okresie (do ok. 1959) zainteresowania naukowe ks. K. Wojty∏y posz∏yw kierunku etyki chrzeÊcijaƒskiej, a zw∏aszcza fenomenologii i aksjologii w uj´ciu feno-menologa Maksa Schelera (1874-1928). W wyniku tych zainteresowaƒ powsta∏a pracahabilitacyjna pt. Ocena mo˝liwoÊci zbudowania etyki chrzeÊcijaƒskiej przy za∏o˝eniach sys-temu Maksa Schelera (Lublin 1959).

W okresie, gdy profesor KUL pe∏ni∏ funkcj´ metropolity krakowskiego i kardyna∏aoraz czynnie uczestniczy∏ w pracach Soboru Watykaƒskiego II (1962-1965) i pracach ko-lejnych Synodów w Rzymie, jego zainteresowania naukowe by∏y zwiàzane z eklezjolo-già, g∏ównie oddzia∏ywaniem i rolà KoÊcio∏a w Êwiecie wspó∏czesnym i problematykàspo∏ecznà wynikajàcà z jego misji pastoralnej. Do najbardziej znanych prac nale˝à:, Mi-∏oÊç i odpowiedzialnoÊç (Lublin 1960), Osoba i czyn (Kraków 1969) i U podstaw odnowy.Studium o realizacji Vaticanum II (Kraków 1972).

Okres papieski (od 1978) charakteryzuje si´ niezwykle bogatà dzia∏alnoÊcià pastoral-no-naukowà. Do najwi´kszych osiàgnieç Papie˝a-Polaka nale˝à g∏ównie jego encykliki(14), adhortacje apostolskie (ponad 65) i inne pisma papieskie, jak listy, bullae itp. Dooryginalnych dzie∏ nale˝y zaliczyç ksià˝k´, w której Autor odpowiada na pytania najbar-dziej niepokojàce wspó∏czesnego cz∏owieka, sformu∏owane przez dziennikarza VittoriaMessoriego (35 pytaƒ), noszàcej tytu∏: Przekroczyç próg nadziei (Lublin 1994). Z okazji 50-rocznicy Êwieceƒ kap∏aƒskich Jan Pawe∏ II wyda∏ swojà autobiografi´ pt.: Dar i tajemnica(Kraków 1996). W formie poetyckiej Papie˝ – poeta ujà∏ egzystencjalne problemy cz∏o-wieka w medytacjach, noszàcych tytu∏: Tryptyk Rzymski (Kraków 2003). Dalszy ciàg wy-mienionego dzie∏a autobiograficznego stanowià wspomnienia z okazji rocznic 45-leciasakry biskupiej i 25 -lecia pos∏ugi papieskiej pt.: Wstaƒcie, chodêmy! (Kraków 2004).

Przypatrzmy si´ formie i genezie prezentowanej ksià˝ki. Ukaza∏a si´ jako wynik„rozmowy na prze∏omie tysiàcleci”. Impulsem do jej powstania by∏y rozmowy, jakiew 1993 r. przeprowadzili z papie˝em w Gastel Gandolfo dwaj wielcy wspó∏czesni myÊli-ciele: ks. prof. Józef Tischner (1931-2000) i prof. Krzysztof Michalski, za∏o˝yciele wie-deƒskiego Instytutu Nauk o Cz∏owieku (Institut für die Wissenschaften vom Men-schen). Zaproponowanym wówczas tematem i zagadnieniem w dyskusji, jak i zasadni-czym problemem w tej ksià˝ce jest „analiza historyczna i filozoficzna dwóch dyktatur,które naznaczy∏y pi´tnem dwudzieste stulecie: nazizmu i komunizmu. Nagrane wówczasrozmowy zosta∏y potem spisane. Jednak˝e Ojciec Âwi´ty, wracajàc do kwestii podnoszo-nych w tamtej konwersacji, uwa˝a∏ za konieczne rozszerzenie perspektyw wywodu. Wy-chodzàc zatem od wspomnianych rozmów, rozwinà∏ swojà refleksj´ o nowe elementy.W ten sposób powsta∏a ksià˝ka, która podejmuje zagadnienia majàce istotne znaczeniedla losów ludzkoÊci, stawiajàcej pierwsze kroki w trzecim tysiàcleciu.

Mo˝na dotknàç problemu wyjaÊnienia samego tytu∏u prezentowanego dzie∏a.Jego sens znajduje si´ w s∏owie Od redakcji, gdzie ks. P. Ptasznik i arcybp P. Sardi pi-

szà:,, Szczególnym Êwiadkiem tych wydarzeƒ jest Papie˝ Jan Pawe∏ II. OsobiÊcie do-Êwiadczy∏ dramatycznych i heroicznych dziejów swojego kraju, Polski, z którym wcià˝


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

jest zwiàzany. W ostatnich dziesi´cioleciach by∏ równie˝ uczestnikiem [...] wielu wyda-rzeƒ w historii Europy i ca∏ego Êwiata. Ta ksià˝ka prezentuje niektóre z jego doÊwiad-czeƒ i refleksje, jakie dojrzewa∏y w nim w obliczu ró˝norakich form z∏a, wobec któregonie traci∏ nigdy perspektywy dobra, przeÊwiadczony, ˝e to ono ostatecznie zwyci´˝a. Do-konujàc przeglàdu ró˝nych aspektów dzisiejszej rzeczywistoÊci, Ojciec Âwi´ty w cyklu<rozmów na prze∏omie tysiàcleci>[podtytu∏ dzie∏a] podjà∏ refleksj´ nad obecnymi zja-wiskami w Êwietle minionych dziejów, w których usi∏owa∏ odnaleêç korzenie tego, co te-raz dokonuje si´ w Êwiecie, aby daç wspó∏czesnym, poszczególnym osobom i ca∏ym lu-dom mo˝liwoÊç obudzenia w sobie, poprzez uwa˝ny powrót do <pami´ci> [pierwszycz∏on tytu∏u], ˝ywego poczucia w∏asnej <to˝samoÊci>” [drugi cz∏on tytu∏u].

Te 26 pytaƒ i odpowiedzi zosta∏y w ksià˝ce zgrupowane w pi´ç zagadnieƒ i tytu∏ów,a mianowicie: Miara wyznaczona z∏u (I), WolnoÊç i odpowiedzialnoÊç (II), MyÊlàc Ojczy-zna...(III), MyÊlàc Europa...(IV), Demokracja: Mo˝liwoÊci i zagro˝enia (V). Zakoƒczenieksià˝ki, a zarazem 26 pytanie i odpowiedê dotyczy dwóch relacji, a mianowicie z zama-chu na Ojca Âwi´tego i z odwiedzin papie˝a u zamachowca Ali Agcy. Jan Pawe∏ II nietylko relacjonuje przebieg tych zdarzeƒ, lecz wyjaÊnia ich g∏´bszy sens:,, KtoÊ prowadzi∏t´ kul´...” [taki jest te˝ tytu∏ zakoƒczenia]. Relacj´ z przebiegu tych zdarzeƒ na Placu Êw.Piotra uzupe∏nia najbli˝szy ich Êwiadek arcybp Stanis∏aw Dziwisz.

Te wszystkie tematy odczytuje Ojciec Âwi´ty na bazie filozofii, antropologii, zw∏asz-cza personalizmu, oceniajàc je z punktu widzenia etyczno-teologicznego i biblijnego ja-ko „koegzystencj´ dobra i z∏a” (mysterium iniquitatis).

Jan Pawe∏ II jest w tej ksià˝ce nie tylko szczególnym Êwiadkiem historii, ale jej inter-pretatorem:,, Upadek najpierw nazizmu, a potem Zwiàzku Radzieckiego to potwierdze-nie kl´ski z∏a. Ujawni∏ ca∏y bezsens przemocy na wielkà skal´, zaplanowanej i realizowa-nej przez te systemy. Czy ludzie wyciàgnà wnioski z tych dramatycznych,, lekcji”, jakieprzynios∏a im historia? A mo˝e pozwolimy, aby zwyci´˝a∏y budzàce si´ duszy pokusy,aby ponownie uciekaç si´ do zgubnych metod przemocy? [...]. W naszych czasach z∏oogromnie naros∏o, pos∏ugujàc si´ przewrotnymi systemami, które na szerokà skal´ sto-sowa∏y przemoc i ucisk [...]. Z∏o XX wieku nie by∏o z∏em w jakimÊ ma∏ym „sklepikowymwydaniu”. To by∏o z∏o na wielkà skal´, z∏o, które przyoblek∏o si´ w kszta∏t paƒstwowy,aby dokonaç zgubnego dzie∏a, z∏o, które przybra∏o kszta∏t systemu” (s. 170-171).

Papie˝, wracajàc do zamachu na Pl. Âw. Piotra, tak mówi:,, MyÊl´, ˝e by∏ on jednàz ostatnich konwulsji XX -wiecznych ideologii przemocy [...], odnosz´ wra˝enie, ˝eprzejawy przemocy w formie – by tak powiedzieç -zinstytucjonalizowanej znacznie przy-cich∏y. Jednak w ostatnim czasie rozszerzajà si´ w Êwiecie tak zwane,, siatki terroru”,które stanowià nieustanne zagro˝enie dla ˝ycia milionów niewinnych ludzi” (s. 170).

Mimo tych ciàg∏ych zagro˝eƒ i ró˝norakich przejawów z∏a papie˝ w oparciu o prze-s∏anki biblijno-teologiczne g∏osi wspó∏czesnemu Êwiatu,, Ewangeli´ nadziei”:,, Tam,gdzie narasta z∏o, roÊnie równie˝ nadzieja dobra i ono ostatecznie zwyci´˝a (171). [...]W mi∏oÊci, która ma swoje êród∏o w Sercu Chrystusa, jest nadzieja na przysz∏oÊç Êwiata.Chrystus jest Odkupicielem Êwiata, <a w jego ranach jest nasze uzdrowienie>(Iz 53,5).Rozmawiajàc o cz∏owieku z Cz∏owiekiem, w którym jako jedynym historia nabiera pe∏-


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

nego sensu, papie˝ przytacza na s. 159-160 napisany wczeÊniej wiersz pt.: Wigilia wielka-nocna1966, gdzie znajdujà si´ m.in. takie s∏owa:

„Do Ciebie wo∏am, Cz∏owieku, Ciebie szukam – w którymhistoria ludzi mo˝e znaleêç swe Cia∏o.Ku Tobie id´, i nie mówi´,, przybàdê”,ale po prostu,, bàdê”[...]Cz∏owieku, w którym ka˝dy cz∏owiek odnaleêç mo˝e zamys∏ najg∏´bszy i korzeƒ w∏asnych uczynków:zwierciad∏o ˝ycia i Êmierci wpatrzone w ludzki nurt,do Ciebie – Cz∏owieku – stale docieram przez p∏ytkà rzek´ historii, idàc w stron´ serca ka˝dego, idàc w stron ka˝dej myÊli(historia – myÊli st∏oczeniem i Êmiercià serc).Szukam dla ca∏ej historii Twojego Cia∏a,szukam Twej g∏´bi”.Tak wi´c – zdaniem Papie˝a S∏owianina – najg∏´bszy sens historii wykracza poza hi-

stori´ i znajduje pe∏ne wyjaÊnienie w Chrystusie Bogu-Cz∏owieku.Lektura prezentowanej ksià˝ki nie tylko uczy historii i jest szczególnym Êwiadec-

twem tego, co wydarzy∏o si´ w XX wieku, zw∏aszcza w ostatnich dziesi´cioleciach tegostulecia, ale dzi´ki doÊwiadczeniom i g∏´bokim refleksjom papie˝a, najwi´kszego huma-nisty i pedagoga w naszych czasach, pomo˝e zrozumieç los cz∏owieka i jego misj´ orazzadania we wspó∏czesnym Êwiecie,,, ˝eby wyzwoliç w nas mi∏oÊç, ów hojny i bezintere-sowny dar w∏asnego «ja» (s. 172).

Ks. Józef ¸ach


saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

ARTUR ANDRZEJUK

II KONGRES MEDIEWISTÓW POLSKICH

W dniach od 18 do 21 wrzeÊnia 2005 r. mia∏ miejsce w Lublinie II Kongres Medie-wistów Polskich (Pierwszy taki Kongres odby∏ si´ w 2002 r. w Toruniu; III odb´dzie si´w 2008 r. w ¸odzi). G∏ównym organizatorem Kongresów jest Sta∏y Komitet Mediewi-stów Polskich, któremu przewodniczy prof. Wojciech Fa∏kowski. Powstaniu tego Ko-mitetu przyÊwieca∏a myÊl o powo∏aniu interdyscyplinarnego forum badaczy wiekówÊrednich; osobno bowiem pracowali historycy ró˝nych specjalnoÊci, literaturoznawcy,archeologowie, filologowie, historycy filozofii i teologii. Chodzi∏ wi´c o zgromadzeniew jedno forum badaczy ró˝nych specjalnoÊci, zainteresowanych epokà Êredniowiecza.Celem, przyÊwiecajàcym tej inicjatywie, jest zogniskowanie ró˝nych badaƒ na tej sa-mej problematyce w celu jej lepszego oÊwietlenia i dok∏adniejszego zbadania1. Przy-k∏adem i ilustracjà takiej problematyki by∏o na II Kongresie Mediewistów Polskich za-gadnienie nauczania „artes liberales” w Êredniowiecznych szko∏ach i na Êredniowiecz-nych uniwersytetach.

Wspó∏organizatorami II Kongresu by∏y Instytuty Historii obydwu lubelskich Uni-wersytetów. Kongres zgromadzi∏ ok. 300 uczestników; zaprezentowano na nim ok. 160referatów. Organizatorzy postawili tak˝e Kongresowi cele spo∏eczne, mianowicie,zwi´kszenie udzia∏u historyków w debacie publicznej w Polsce, skoro historia jest ciàgledla Polaków elementem to˝samoÊci narodowej. Wià˝e si´ z tym podniesienie wiarygod-noÊci uczonych. Za istotnà spraw´ uznano te˝ budowanie mi´dzynarodowego presti˝unauki polskiej.

S P R A W O Z D A N I A


1 Na Êwietnie prowadzonej stronie internetowej Komitetu (www. mediewistyka. net) czy-tamy, ˝e Sta∏y Komitet Mediewistów Polskich ukonstytuowa∏ si´ 11 lutego 2003 r. na zebraniuw Instytucie Historii PAN. W sk∏ad Komitetu wesz∏o niespe∏na 50 przedstawicieli oÊrodkówuniwersyteckich i PAN-owskich. Przewodniczàcym wybrano prof. Wojciecha Fa∏kowskiego.Celem nadrz´dnym Komitetu jest integracja mediewistów ró˝nych dyscyplin w jednym Êrodo-wisku. S∏u˝à temu zadania szczegó∏owe:

– stworzenie strony internetowej zawierajàcej: list´ adresowà (w rozbiciu na regiony)i indywidualne sylwetki polskich badaczy Êredniowiecza (publikowane w miar´ ich zg∏aszaniaprzez zainteresowane osoby), wykaz rozpocz´tych prac doktorskich, habilitacyjnych i innychksià˝ek naukowych, forum dyskusyjne „Mediewistyka polska” – przygotowanie II KongresuMediewistów Polskich (2005), nast´pnych kongresów i mi´dzynarodowych spotkaƒ Êrodo-wisk mediewistycznych

– powo∏anie wspólnego towarzystwa naukowego.

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

Organizatorzy zaplanowali prace Kongresu w sekcjach i sesjach, których tematykaby∏a przez nich okreÊlona, a referaty – zamawiane. Zwykle organizowanie sesji powie-rzano jakiemuÊ jednemu profesorowi. Na wystàpienia, zg∏oszone przez uczestników,a nie zakwalifikowane do ˝adnej sekcji lub sesji, przewidziano czas w ramach tzw. „refe-ratów indywidualnych”; starano si´ je tak˝e pogrupowaç w bloki tematyczne. Sekcji,które pracowa∏y popo∏udniami, by∏o kilkanaÊcie. OczywiÊcie, uczestnik by∏ zmuszony dowybierania pomi´dzy poszczególnymi propozycjami; wybór, ze wzgl´du na du˝e niekie-dy oddalenie, móg∏ dotyczyç ca∏ych bloków. Sam ten wybór utrudnia∏ brak streszczeƒreferatów oraz niekiedy doÊç „poetyckie” ich tytu∏y w programie.

W pierwszym dniu Kongresu, zaraz po jego otwarciu, odby∏a si´ jedyna na Kongresiesesja plenarna, zorganizowana przez prof. Teres´ Micha∏owskà, zatytu∏owana: „Septemartes w kszta∏towaniu kultury umys∏owej w Polsce”. Jako pierwszy zabra∏ g∏os prof. Ju-liusz Domaƒski, który mia∏ wyg∏osiç referat zatytu∏owany „Od ars gramatica do grama-tyki spekulatywnej”. Zaznaczy∏, ˝e to przejÊcie dokonuje si´ od po∏owy XIII wieku, da-jàc w efekcie rodzaj filozofii j´zyka (system znaków jako odpowiedników rzeczy). Zna-kiem rozpoznawczym gramatyki spekulatywnej jest wyodr´bnienie trzech skorelowa-nych trybów (modi): essendi – rzeczy, intelligendi – rozumienia, significandi – oznaczania.Nast´pny mówca, prof. Mieczys∏aw Markowski, podjà∏ temat „Filozoficznej formacjiuniwersyteckiej w Polsce Êredniowiecznej”. Prof. Teresa Micha∏owska w referacie podtytu∏em „Ars dictaminis w Polsce Êredniowiecznej” zaj´∏a wyodr´bnieniem si´ z retoryki,jako sztuki s∏owa mówionego, sztuk´ formowania tekstu pisanego. Ostatnim mówcà tejsesji by∏ prof. Krzysztof O˝óg, który omówi∏ „Zakres i metody nauczania septem artes naWydziale Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego”.

Obrady tej sesji kontynuowano po po∏udniu w sekcji pierwszej Kongresu, w ramachktórej, prof. El˝bieta Witkowska-Zar´ba wyg∏osi∏a referat zatytu∏owany: „Ars musicaw kszta∏towaniu kultury umys∏owej w Polsce Êredniowiecznej”. Prof. Mieczys∏aw Mar-kowski w referacie pt. „Krakowska szko∏a mi´dzynarodowego nauczania astronomii”przekonywa∏, ˝e geniusz Miko∏aja Kopernika nie pojawi∏ si´ „ex machina deus” na fir-mamencie Êwiatowej nauki. Nauczanie na wysokim poziomie matematyki i kosmologiiby∏o wyró˝nikiem Krakowa spoÊród innych uniwersytetów. Prof. Krzysztof Stopka omó-wi∏ „Zakres i program nauczania septem artes w szko∏ach katedralnych”. Prof. Mieczy-s∏aw Mejor przedstawi∏ „Kanon lektur i komentarze w polskich szko∏ach XIV i XV w.”

Nie mniej ciekawa by∏a sekcja 2, zatytu∏owana „W∏adza terytorialna i spo∏eczeƒstwow Êredniowieczu – na przyk∏adzie paƒstwa zakonu krzy˝ackiego w Prusach”. Sekcja 3 pt.„Historia jako rzeczywistoÊç przedstawiona i jako rzeczywistoÊç odgrywana”, podejmowa∏atemat gestów i zachowaƒ zrytualizowanych. Na sekcji 4, zatytu∏owanej „èród∏a podsta-wa warsztatu mediewisty” omówiono m.in.: Polskie kolekcje kaznodziejskie póênegoÊredniowiecza (Krzysztof Bracha), Âredniowieczne êród∏a ikonograficzne (AleksandraJaworska), Kalendariografia Êredniowieczna (Henryk Wasowicz), Epigrafika Êrednio-wieczna (Barbara Trelinska).

W drugim dniu Kongresu przed po∏udniem zorganizowano dwie równoleg∏e sesje.Pierwszà (Sesja B), poÊwi´conà archeologii i drugà (Sesja C) na temat problemów po-

SPRAWOZDANIA [2]300

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

granicza w Êredniowieczu. Przedpo∏udniowe referaty indywidualne, zgrupowanow trzech blokach (a, b, c). Blok „a” dotyczy∏ architektury, „b” – kronikarstwa, „c” –sztuk plastycznych.

Po po∏udniu, w sekcjach, kontynuowano niektóre sesje oraz otwarto nowe: O naj-nowszych badaniach nad literatura polskiego Êredniowiecza, o mediewistyce polskiejw XX w., o Bizancjum i Ba∏kanach wobec Turków Osmaƒskich, o religiach pogaƒskichw Êredniowieczu. Referaty indywidualne poÊwićono zamkom (d), stosunkowi do przy-rody oraz rycerstwu (e), r´kopisom (f), dziejom nauki.

OczywiÊcie, tematyk´ bloków referatów indywidualnych podaç mo˝na jedyniew pewnym przybli˝eniu, gdy˝ nie zawsze uda∏o si´ zebraç grup´ referatów na jakiÊ okre-Êlony temat; nie zawsze te˝ ich tytu∏y dok∏adnie sygnalizowa∏y treÊç. Dobrym przyk∏a-dem mo˝e byç blok „e”, w którym referat pt. „Renesans ottonski w Polsce na przyk∏adzieModlitewnika Gertrudy Mieszkówny”, wyg∏osi∏ piszàcy te s∏owa. By∏ to bowiem zasadni-czo bok poÊwićony historii sztuki. Nasz referat dotyczy∏ szeroko poj´tej historii kultury(na szcz´Êcie manuskrypt Gertrudy ma ciekawe miniatury, które przezornie przygoto-wa∏em w stosownà prezentacj´). W tym bloku pojawi∏ si´ jednak referat ÊciÊle „politycz-ny”, dotyczàcy przyczyn czeskiej orientacji biskupów krakowskich pod koniec rozbiciadzielnicowego; na ten temat – niestety – nie zachowa∏y si´ ˝adne ilustracje.

Przedpo∏udnie ostatniego dnia Kongresu zdominowa∏y obrady sekcji 10 „Europeiza-cja? Pytanie o prze∏om w ˝yciu wczesnoÊredniowiecznej S∏owiaƒszczyzny (ze szczegól-nym uwzgl´dnieniem Zachodniej) i modele jego interpretacji”. Troch´ szkoda, bo rów-nolegle odbywa∏y si´ ciekawe obrady sekcji 11 nt. archeologii historycznej, sekcji 12 nt.historii sztuki polskiej u progu XXI w., sekcji 13 na temat klasztorów. Nie mniej cieka-we referaty indywidualne (h, i, j) dozna∏y w tym dniu wyjàtkowego przemieszania.

Jak ju˝ wspomniano, szczególnà uwag´ przyciàgn´∏y w ostatnim dniu, obrady Sekcji10 poÊwićone pojćiu „europeizacji”. Zagajenie wyg∏osi∏ prof. Henryk Samsonowicz,twierdzàc, ˝e nie by∏o takiego prze∏omu, a rozwój S∏owiaƒszczyzny by∏ uwarunkowanyotwartoÊcià na nowà kultur´. Mówca postanowi∏ jednak opisaç pojćie europeizacji,charakteryzujàc je w szeÊciu punktach.

1. Chrystianizacja wiàza∏a si´ z obiektywizacjà dobra i z∏a moralnego oraz wprowa-dza∏a linearne widzenie Êwiata, który mia∏ poczàtek b´dzie mia∏ koniec.

2. Wprowadzenie struktury paƒstwa3. Silne samorzàdy (terytorialne lub zawodowe)4. Wspólne formy komunikacji spo∏ecznej (j´zyk, system znaków, obrz´dowoÊç, rela-

cje mi´dzyludzkie)5. Powstanie wspólnej pamići, jako czynnika ∏àczàcego. Jest to, jak zaznaczy∏ Sam-

sonowicz, teza dyskusyjna. Jednak zdaje si´ jà potwierdzaç spisywanie dziejów dynastii,jako formy „pamići o paƒstwie”

6. Wspólne, nowe obyczaje (posty, niedziela, Êwiadczenia)Prof. Samsonowicz podkreÊli∏, ˝e Polacy nie stworzyli paƒstwa analogicznego do za-

chodniego, ze wzgl´du na ogólne zapóênienie, bardzo s∏abà „alfabetyzacj´” oraz odmien-noÊç j´zyka i tradycji. Zaznaczy∏ tak˝e, ˝e proponowane okreÊlenie europeizacji jest doÊç

SPRAWOZDANIA 301[3]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

dyskusyjne, bo na przyk∏ad rodzi pytanie, czy Bizancjum nale˝y do kultury europejskiej.Samsonowicz uzna∏, ˝e w „imi´ pluralizmu” nale˝y odpowiedzieç twierdzàco mimo, ˝e niema tam wielu wymienionych cech. Byç mo˝e, uzna∏ w zakoƒczeniu, nale˝y przyjàç Europ´pierwszà i Europ´ drugà, a gdzieÊ pomi´dzy nimi Europ´ trzecià – s∏owiaƒskà.

Kolejnym mówcà by∏ prof. Lech Leciejewicz, który w swoim referacie zatytu∏owa-nym „Prze∏om cywilizacyjny w Êwiecie s∏owiaƒskim we wczesnym Êredniowieczu” stwier-dzi∏, ˝e przynajmniej z pozycji antropologii kulturowej, prze∏om, na który nie godzi si´H. Samsonowicz, bezsprzecznie nastàpi∏, a jego wyznacznikiem jest pismo. Mo˝na te˝zauwa˝yç wià˝àce si´ z tym prze∏omem powstanie miast i rolnictwa. Nie zgodzi∏ si´ z ko-lei na termin „europeizacja”, zwracajàc uwag´, ˝e cywilizacja nie jest zjawiskiem typowoeuropejskim. Mo˝na natomiast mówiç o ∏aciƒskim kr´gu kulturowym, który powsta∏ zaKarola Wielkiego Wielkiego IX wieku i bizantyjskim, który wykszta∏ci∏ si´ mniej wićejtym samym czasie po przezwyci´˝eniu kryzysu VII i VIII wieku.

Prof. Stanis∏aw Bylina w referacie zatytu∏owanym „D∏ugie trwanie przedchrzeÊcijaƒ-skich wyobra˝eƒ Êwiecie, cz∏owieku i zaÊwiatach w ÊwiadomoÊci schrystianizowanej S∏o-wiaƒszczyzny”, wychodzàc od D∏ugosza, który pisze, ˝e w jego czasach wyst´powa∏ojeszcze pogaƒstwo, autor referatu twierdzi, ˝e pomimo braku êróde∏ mo˝na mówiço d∏ugim trwaniu postaw i wierzeƒ pogaƒskich czterech dziedzinach:

1. Postawa wobec sacrum2. Kult Êwi´tych3. Postawa wobec natury i jej si∏4. Postawa wobec zmar∏ychWszystkie te postawy charakteryzowa∏, zdaniem autora referatu, pe∏ny synkretyzm

z wiarà chrzeÊcijaƒskà, powodujàcy, ˝e ludzie praktyk i wierzeƒ pogaƒskich nie uwa˝aliza wrogie chrzeÊcijaƒstwu.

Kolejnym mówcà by∏ prof. Wojciech Mrozowicz, który przedstawi∏ „Poczàtki kulturypisma na S∏owiaƒszczyênie zachodniej”. Przychyli∏ si´ do tezy, ˝e pojawienie si´ pismawiàza∏o si´ z chrystianizacjà i oznacza∏o prze∏om. Wyraênie potwierdza to Kronika Gal-la Anonima.

Ostatnim mówcà by∏ dr Marcin Pauk, który w referacie pod tytu∏em „Recepcja no-wych wzorów ˝ycia spo∏ecznego na S∏owiaƒszczyênie w dobie kolonizacji na prawie nie-mieckim”, podjà∏ problem „rewolucji feudalnej”, omawiajàc wyst´pujàce w literaturzejej modele. Uzna∏, ˝e nale˝y bli˝ej zbadaç relacje w∏adzy do wspólnot i podkreÊli∏ pierw-szoplanowà rol´ rodzimych elit.

W dyskusji jako pierwszy zabra∏ g∏os prof. Józef Szymaƒski. Zakwestionowa∏ pojćieeuropeizacji jako nieprzydatne dla historyka. Polemizowa∏ z tezà o znacznym opóênie-niu cywilizacyjnym S∏owiaƒszczyzny (na przyk∏ad nie zgodzi∏ si´ z Samsonowiczem i By-linà, ˝e byliÊmy zapóênieni w alfabetyzacji nawet w stosunku do Rusi). Mia∏ te˝ wàtpli-woÊci, czy êród∏a kaznodziejskie, na których opiera∏ si´ prof. Bylina, sà wiarygodnà pod-stawà do mówienia o pogaƒstwie.

Innego zdania by∏ Edward Podkowski, który godzi si´ na pojćie europeizacji, któràdzieli na dwa kr´gi: ∏aciƒski i bizantyjski. Dyskutuje natomiast z tezà o wy˝szoÊci cywili-

SPRAWOZDANIA [4]302

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

zacyjnej Rusi nad Polskà we wczesnym Êredniowieczu i ma wàtpliwoÊci, co do powszech-noÊci praktyk pogaƒskich Êredniowiecznej Polsce.

Na zakoƒczenie prof. H. Samsonowicz usi∏owa∏ broniç swojego poj´cia europeizacjii tezy o zacofaniu cywilizacyjnym ziem polskich.

Nale˝y koniecznie dodaç, ˝e Kongresowi towarzyszy∏y rozmaite imprezy. WÊród nichprzed wszystkim nale˝y wymieniç wystaw´ pt. KoÊció∏ w Polsce i Europie Êrodkowejw uj´ciu kartograficznym, zorganizowana na KUL. Nie mo˝na te˝ nie wspomnieço wspania∏ym bankiecie, zorganizowanym z iÊcie wschodnià goÊcinnoÊcià w podzie-miach dawnego klasztoru w Lublinie.

Zakoƒczenie Kongresu by∏o okazjà do pierwszych podsumowaƒ. Prof. Wojciech Fa∏-kowski nie kry∏ – uzasadnionego – zadowolenia: Kongres by∏ niewàtpliwym sukcesem.Odnotowaç nale˝y, ˝e ten nastrój swoistej euforii nie przeszkodzi∏ Przewodniczàcemuostro zganiç tych mediewistów, którzy zg∏osili referaty a nast´pnie, bez jakiegokolwiekuprzedzenia, po prostu nie przyjechali na Kongres; wszyscy oni zostanà wykluczeni z po-kongresowej publikacji.

Dyskusja na temat kongresu przenios∏a si´ nast´pnie na forum internetowe Komite-tu (www. mediewistyka. net). Zosta∏y tam podniesione – w odniesieniu ju˝ do nast´pne-go Kongresu – dwie zasadnicze kwestie: zagadnienie zwi´kszenia interdyscyplinarnoÊcioraz problem bardziej „modu∏owej” organizacji obrad.

SPRAWOZDANIA 303[5]

saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01




Marian Banaszak

HISTORIA KOÂCIO¸A KATOLICKIEGO

Tom I. Staro˝ytnoÊçwydanie II




saeculum christ 12-2 3/04/2006 20:01

saeculum christ 12-2saeculum.christianum.uksw.edu.pl/sites/default/files... · 2017. 11. 30. ·...

Documents