Analiza likovnog prikaza Drugog u Nacistikom plakatu Zapadnog Balkana

Safet Hadimuhamedovi doktorski kandidat pri Goldsmiths koledu, Univerzitet Londona magistar antropologije, diplomirani historiar umjetnosti i sociolog

Sarajevo, decembar 2008.

Ovaj rad je odbranjen kao zavrna teza dodiplomskog studija historije umjetnosti i sociologije pri Univerzitetu u Sarajevu 2008. godine. U verziji koju itate nema naknadnih prepravki, stoga se izvinjavam zbog mogunosti da nisu konsultirane neke novije publikacije koje su se u meuvremenu bavile istom temom. Posebno se zahvaljujem pomoi koju su mi pruili Rusmir Mahmutehaji, predsjednik Meunarodnog foruma Bosna i Eli Tauber, istraiva pri Jevrejskoj Zajednici u Sarajevu. Oni su me zaduili svojim znanjem i srdanom pomoi u nabavci literature i plakata, bez ega ovaj rad ne bi bio mogu. Na itanjima i razgovorima zahvaljujem se mentoru Senadinu Musabegoviu, Vanji Hamziu, te Fehimu i Amri Hadimuhamedovi.

2

Sadraj:

1 Predgovor ..................................................................................................................... 3 2 Mi i Oni u ideologijskoj slici svijeta .......................................................................... 5 3 Drugi nacistike ideologije ........................................................................................ 11 4 Likovno oblikovanje nje makog nacizma ................................................................ 17 5 Nacizam u NDH i formiranje ideologijskog plakata ............................................... 21 6 Nacizam u Vojnoj upravi okupirane Srbije i formiranje ideologijskog plakata .. 38 7 Zakljuak ..................................................................................................................... 49 8 Bibliografija ................................................................................................................. 51

3

Predgovor

Prema Althuserovoj postavci o njenom dvostrukom znaenju, umjetnost ima sposobnost da ujedno biva predstavnik ideologije i da je razotkriva. 1 Ako ovu istu postavku drimo vaeom i kada se radi o grafikom dizajnu, paljivom analizom i razlaganjem ideologijskog plakata na njegove osnovne elemente, mogue je otkriti zasebne i zajednike estetske norme brojnih sustava tlaenja. Analiza koja slijedi razmatra estetetske prikaze Drugog u plakatima koji su vremenski uokvireni zaetkom i padom zvanine aktivne nacistike ideologije na dravnom nivou, jer se time zvanino zavrava isto poglavlje historije na zapadnom Balkanu. To znai da su istraeni plakati nastali od dolaska Hitlerove stranke na vlast 1933. godine do njemake kapitulacije 1945. a koji su publikovani od 1941. do 1945. godine. Rad razmatra plakat koji je, u spomenutom periodu, koncipiran na uem teritoriju dananjih drava Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije ali i uzorke koji su prenoeni iz matice nacistikog pokreta - Njemake. Uvid u procese stvaranja i planskog odstranjivanja Drugog u Njemakoj, kao i pregled propagandnih aktivnosti na tom prostoru, potreban je kako bi rad bio kontekstualiziran i cjelovit. Sutinsko pitanje ovog istraivanja jeste: Po kojim principima se u nacistikom plakatu na zapadnom Balkanu oblikuje svijest o Drugom? Prije odgovora na ovo pitanje potrebno je vidjeti ta jeste zapravo i kako se formiralo Drugo u nacistikoj ideologiji i na koji nain se Drugo stvara u odnosu na bilo koje nacionalno sebstvo. Neophodno je uzeti u obzir razliite prilike koje su vladale u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj i Vojnoj upravi1

Louis Althusser, Ideology and Ideological State Apparatuses u Lenin and Philosophy and Other Essays, London, Monthly Review Press, 1971.

4

okupirane Srbije. Ovaj rad ustanovljava postojanje moguih zajednikih karakteristika i lokalnih zapadnobalkanskih rjeenja nacistikog plakata te nudi sintezu propagandnih plakatskih aktivnosti usmjerenih na stigmatizaciju pojedinih zajednica u spomenutim godinama. Ukratko, predmet istraivanja jesu tehnike izrade te tematika prisutna na nacistikim plakatima na zapadnom Balkanu, njihovo likovno rjeenje, izravnost obraanja, koritenje simbola, primjena znanja o psiholokom i simbolikom znaenju boje, koritenje postojeih plakatskih rjeenja iz historije, kao i svi drugi naini uplitanja nacistike ideologije u grafiki dizajn plakata u ve spomenutom periodu. Koritena metodologija je poglavito komparativno-analitika. U smislu prostornog okvira, izvrena je studija izdvojenog paradigmatinog sluaja, odnosno prikupljanje podataka i njihovo razmatranje u okviru plakatsko-propagandne aktivnosti u NDH i okupiranoj Srbiji. Ishod istraivanja je, nakon komparativne analize, smjeten nanovo u okvire ire nacistike propagande. Metodom analize sadraja, isrtraivanje nudi uvid u naine ideolokog oblikovanja plakata u odnosu na zadane prostorne, vremenske i sadrajne okvire. Primijenjene su i uzajamno korisne pomone metode estetske i semantike analize. Formalnom analizom je utvren znaaj linije, boje, svjetla, oblika, teksture, prostornog rasporeda i likovne kompozicije za prenoenje sadraja, izraza i poruke djela. Semantikom analizom rad zahvata znaenjsko polje ove estetske komunikacije. Ikonografska i historijska analiza su koritene kako bi vizualni i simboliki elementi plakata bili shvaeni u vremenskom kontekstu svog nastajanja.

5

Mi i Oni u ideolokoj slici svijeta O vienju Drugog u politikim, sociolokim, filozofskim i teolokim teorijama

Nijedan ovjek nije ostrvo, sam po sebi cjelina... 2

Pojedinac svoje shvatanje drutvenog ivota organizira na osnovu kategorijskih razlika i uvijek djeluje u odreenim drutvenim zajednicama. Kategorizacija sopstvene zajednice se deava u odnosu na one koje to nisu i rezultira u slici umanjenih meusobnih razlika pojedinaca unutar zajednice i isticanja razlike spram ostalih zajednica. Razlika Mi Oni se oituje kao vana u shvatanju identiteta i kao takva dobija znaaj na emocionalnoj razini. 3 Teorija drutvenog identiteta je, u spomenutoj kategorizaciji Mi Oni, prepoznala principe favoriziranja (unutar zajednice) i natjecanja (spram drugih zajednica). 4 Povlaivanje sopstvenoj zajednici je motivirano potrebom za pripadanjem i samopouzdanjem. 5 Da li e pristrasnost i predrasude spram sopstvene zajednice uobliiti predrasude spram drugih zajednica i njihovu diskriminaciju zavisi i od toga da li strukturirani odnosi

2 3

John Donne, Devotions Upon Emergent Occasions, Meditation XVII, 1627. Maryilin B. Brewer i Samuel L. Gaernter, Towards reduction of prejudice: Intergroup contact and Social categorization, Self and Social Identity, od Marilynn B. Brewer i Miles Hewstone, Blackwell Publishing, 2004, str 303 4 Willem Doise, Groups and individuals, Explanations in social psychology, Cambridge, UK: Camb ridge University Press, 1978. 5 Marilynn B. Brewer, The social self: On being the same and different at the same time, Personality and Social Psychology bulletin, 1991. str.17, 475-482.

6

i drutvene norme unutar zajednice njeguju i podstiu neprijateljstvo i suparnitvo. 6 Kasnije u biti razmotreni struktura drutvenih odnosa i kategorizacije koje je promicala ideologija nacizma. Drugo/Drugaije su kljuni koncepti kontinentalne filozofije i suprotni su terminima Sopstveno/Isto. O znaenju Drugog u oblikovanju jastva na razliite naine su promiljali Hegel, Sartre, Lacan, Levinas, kasnije Foucault, Said, Spivak, Bourdieu i drugi. He gel uvodi ideju Drugog kao sastavnog dijela svjesti o sebstvu. Francuski psihoanalitiar Jacques Lacan govori o Drugom u simbolinom poretku i jeziku. 7 On pravi razliku izmeu drugog koje oznaava sa malim a (autre) i Drugog koje oznaava sa velikim A (Autre). Za ovaj rad je vano pojasniti ovu Lacanovu ideju jer ju je mogue prepoznati u ideolokom programu nacizma, moda najvie u plakatu. Drugo (Autre) sa velikim slovom predstavlja korjenitu drugotnost, upisanu u simbolikom poretku, koja odreuje odnos spram Drugog. Drugo sa malim slovom ne predstavlja stvarnu razliku ve vie zrcaljenje Ega i slinost (svaku pa tako i fiziku) spram sebstva. 8 Termin Drugo se esto u literaturi pie velikim slovom upravo zato jer se njime oznaava ideoloki osnaena dihotomija jedne zajednice spram druge/ostalih. Vanost postojanja Drugog, za uspostavljanje odnosa moi, uoili su teoretiari dekonstrukcije rase, roda, seksualnosti, ukusa, morala i postkolonijalnih uenja. Lawrence Cahoone smatra da ljudi, rijei, znaenja, ideje, filozofski sistemi i drutvene organizacije postoje kroz aktivan proces

6

Amelie Mu mmendey, Michael Wenzel, Social discrimination and tolerance in intergroup relations: reactions to intergroup difference, Personality and social psychology review. 1999. str. 158-747

Emanuel Lev inas, Humanism of the Other, prevod Nidra Poller, Chicago, University of Illinois Press, 2003, str. 31 8 Jacques Lacan, The Freudian Thing u crits: A Selection, prevod Alan Sheridan, New Yo rk: W.W. Norton & Co, 1977.

7

iskljuivanja, suprotstavljanja i stvaranja poredaka. Ostali fenomeni ili jedinice moraju biti predstavljeni kao strani ili 'drugi' kroz postavljanje hijerarhijskog dualizma, u kome je prva jedinica 'privilegirana' ili tiena a druga na neki nain obezvrijeena. 9 Poznata teza Samuela Huntingtona predvia da e upravo razlike Mi - Oni, na razini geografski irih kulturnih prostora, dovesti do sukoba civilizacija. 10 Ova teza podrazumjeva ujedinjenje slinih i sukob sa stalnim drugaijim. Za ovaj rad je Huntingtonova teza, slutnja koja se zapravo temelji na krstakom vienju svijeta, utoliko vana koliko u njoj moemo prepoznati idejno polazite nacistike propagande. 11 O konstrukciji ovakve slike svijeta, u kojoj je Drugo uvijek Hegelovo Autre, pisat e Edward Said u knjizi Orijentalizam, koja je znaajan doprinos shvatanju procesa pounutrenja i proizvoda nepomirljivih razlika. Zapadna drutva su kontrolisala istone zemlje kroz dosljedno i plansko uspostavljanje slike Orijenta kao Drugog koje je neracionalno, pasivno, divlje, egzotino itd, smatra Said. ovjek sa Orijenta je najprije bio orijentalan a tek potom ovjek. 12 On u zapadnim estetikim, naunim, ekonomskim, historijskim i filolokim tekstovima uoava predstavu Istoka koji je negativna inverzija Zapada i ije su sve zajednice, implicitno tome, u osnovi sline. Said naglaava odnos moi i znanja u odnosu Zapada prema Istoku pokazujui kako znanje Zapada ne poiva na injenicama i kako se takvo, iskrivljeno, moe koristiti za postizanje odreenih ciljeva. 13 S obzirom da se ovaj rad bavi

stvaranjem jedne vrste znanja promicanjem biolokih i drutvenih klasifikacija kroz

9

Lawrence Cahoone, From Modernism to Postmodernism: An Anthology, Cambridge, Mass., Blackwell, 1996. 10 Samuel P Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New Yo rk, Simon & Schuster, 1996. 11 Jonathan Riley-Smith, The Oxford History of the Crusades New York: Oxfo rd Un iversity Press, 1999. 12 Ed ward W. Said, Orientalism, Vintage Books, New Yo rk, 2003, str. 231. 13 Said, Orientalism, str. 273

8

ideoloki plakat, vano se osvrnuti na termine latentni i manifestni Orijentalizam. Orijentalizam moemo, kao dostojnu paradigmu, za potrebe rada zvati i esencijalizmom. Latentni esencijalizam je pounutrenje Drugog, nesvjesno pozitivistiko znanje koje je nedodirljivo. Manifestni esencijalizam su izmjene znanja i razliiti izreeni pogledi o orijentalnim drutvima, jezicima, literaturi, historiji, sociologiji, itd. 14 Rasne

klasifikacije, kae Said, su bile sline u svojoj latentnoj pozadini a njihove manifestne forme su bile promjene autoriteta u konstrukciji Sebstva i Drugog. Autoriteti kao to je Darwinova teorija evolucije su prilagoeni potrebama latentnog i manifestnog esencijalizma. Foucault e takoer govoriti o vezi koja je uspostavljena izmeu biolokih teorija devetnaestog stoljea i diskursa moi. 15 Osnovne postavke evolucionizma, poredak vrsta, borba za opstanak i selekcija koja eliminie manje prilagoene, iskoritene su u klasifikaciji i planskom uklanjaju Drugih te afirmaciji nacistike hegemonije. 'Istina' je kruno povezana sa sistemima moi, koji je proizvode i odravaju, a jedan diskurs moe biti i instrument i efekat moi. 16 U diskursu stvaranja Drugog nauno znanje slui za ovivanje drutvenih kategorija. Nauka je, u tom smislu, prostor u kojem je paradigma shvaena bez osporavanja. 17 Naunici i institucije, unutar polja koje Tomas Kuhn naziva normalna nauka, reprodukuju postulate znanja a njihovo uee u biopolitici legitimira sisteme moi. U stvaranju drutvenog poretka i binarne opozicije Mi Oni, ulogu imaju i drugi inioci. Govorei o drutvenoj moi ukusa, Bourdieu kae: Ukus klasificira i klasificira

14 15

Said, Orientalis m, str. 206 Michele Foucault, Society must be defended, lectures at the College de France, 1975-76, prevod na engleski jezik David Macey, Alan Lade, str. 256 16 Paul Rab inow, The Foucault Reader, Pantheon Books, New York, 1984, str. 74 17 Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, Chicago, Un iversity of Chicago Press, 1962

9

klasifikatora.18 Institucije i pojedinci koji stvaraju klasifikacije dobrog i loeg ukusa, inherentnog odreenim drutvenim grupama, u isto vrijeme iscrtavaju svoju drutvenu poziciju to za posljedicu ima konstituiranje odnosa moi. Stvaranje sebstva klasificiranjem Drugog i razlikovanjem od Drugog e kasnije biti ilustrirano pojanjenjem nacistikog programa eugenike te analizom propagandnog plakata. Konstrukcija Drugog nije tvorevina modernog doba, ona se javlja najkasnije jo u antikom vremenu. 19 Rije barbarin (od grkog ), koja se do danas prenijela u svom peorativnom znaenju, oznaavala je stranca ili pripadnika plemena iji maternji jezik nije bio grki. 20 Grci su je koristili za niz drugih kultura, ukljuujui Egipane, Perzijance, Indijce, Kelte, Germane, Feniane, Etruane i Kartaginjane. Platon e odbaciti dihotomiju Grci barbari, smatrajui da ona ne govori nita o drugoj grupi. Primjetno je da e se termin za vrijeme grko-perzijskih ratova odnositi skoro iskljuivo na Perzijance. Barbarin je Drugo pisano velikim slovom. 21 Ne iznenauje zato injenica da su robovi u Grkoj bili veinom barbari. Oni su okrutni, prljavi, necivilizovani, neartikulisani i nemoni da upravljaju zemljom, neracionalni i po prirodi robovi. Obilato koritenje ovakvih stereotipa se vidi kod pisaca kao to je Izokrat iz etvrtog stoljea prije nove ere, kada poziva na osvajanje Perzije. 22 Dakle, jo u antikom vremenu vidljivi su zaeci onoga to e Said opisati govorei uglavnom o literarnom diskursu devetnaestog stoljea. Afirmaciju jedne zajednice kroz

nipodatavanje ostalih moemo pratiti kroz rimska osvajanja i evropske kranske

18

Pierre Bourd ieu, Distinction, A Social Critique of the Judgement of Taste, Harvard Un iversity Press, Massachusetts, 2002, str. 10219 20

Webster's New Universal Unabridged Dictionary, Simon & Schuster Publishing 1972, str. 149 Henry G. Liddell i Robert Scott A Greek -English Lexicon, London, Oxford University Press, 1996. 21 Gocha R Tsetskhladze,. Ancient Greeks West and East, Brill, 1999, str.60 22 Isocrates II, prevod na engleski Terry Papillon, Un iversity of Texas Press, Austin , 2004

10

pohode. Krstaki ratovi su bili prvobitno voeni protiv muslimana ali kasnije i protiv Slavena, Jevreja, pravoslavaca, Mongola, katara pa ak i politikih neprijatelja pape. 23 U ovom vremenu e se desiti znatan porast antisemitizma i pogorati stanje Jevreja u Evropi.

23

Jonathan R. Smith, The Oxford History of the Crusades, New Yo rk, Oxford University Press, 1999.

11

Drugi nacistike ideologije U srednjem vijeku pa sve do prosvjetiteljstva, njemako drutvo je jasno iskazivalo antisemitizam. U Njemakoj i u veini drugih kranskih kultura prosjean ovjek je vjerovao u bitnu drugotnost i tetnost Jevreja. 24 Predstava Jevreja u srednjovjekovnoj i ranoj modernoj njemakoj literaturi gotovo je uvijek negativna i upuuje na rasistiko neprijateljstvo koje je ciljana publika tekstova osjeala spram jevreja. Evropski antisemtizam je nuna posljedica kranstva, smatra Daniel J. Goldhagen. 25 Rije kranstvo, kako u njegovoj tezi o izvorima antisemtizma, tako i u ovom radu, ne podrazumjeva metafizike vrijednosti poruke koja je prenesena preko Krista, ve mnogo vie fizika, pojedinana i institucionalna tumaenja te poruke, koja su imala razliite posljedice. Od najranijeg vremena u Rimskom carstvu kranske voe su, u emocinalnim i snanim optubama, provodile politiku antisemitizma. Religija koja je odbacivala Mesiju, kojeg je Bog obeao, inila se opasnom i neprihvatljivom. injenica da Jevreji i krani imaju zajedniko naslijee u Bibliji, koju itaju na razliite, naizgled nepormirljive naine, znaila je da, ako su jevreji upravu, tada krani nisu. U srednjovjekovnim molitvama i vjerskim knjigama Jevreji su esto prikazani kao protivnici crkve, koji su, jo iz vremena raspea, prijetili dobrim kranima. 26 Jevreji su, po rasprostranjenom kranskom tumaenju, bili ubice Krista, oni koji su odbacili njegov nauk, a ta optuba je stvorila naizgled nesaglediv jaz izmeu krana i Jevreja, u svakom vremenu. Ivan Krizostom, jedan od najznaajnijih crkvenih nauitelja, ija su

24

Daniel Jonah Go ldhagen, Hitler's willing executioners, Ordinary Germans and the holocaust, London, Little, Brown and Co mpany, 1996. str. 30 25 ibid. str 49 26 ibid str.50

12

teoloka uenja imala veliki odjek, u svojim je propovjedima, saeo sutinske pobude evropskog antisemitizma: Gdje se ubice Krista okupljaju, krst je izrugan, Bog huljen, Otac nepriznat, Sin uvrijeen, ljepota Duha odbaena... Ako su jevrejski obredi sveti i asni, na nain ivota mora biti laan. Ali, ako je na nain istinit, kao to doista jeste, njihov je varljiv.27 Historiar antisemitizma James Parks smatra da se nije des io znaajan prekid u smislu evropskog odnosa prema Jevrejima, od poetaka ocrnjivanja judaizma i formativnog perioda kranske historije, preko graanske nejednakosti Jevreja iz etvrtog stoljea, kroz strahote srednjeg vijeka... 28 Zato se onda holokaust nije desio ranije? Kakav se to preobraaj desio u evropskom antisemitizmu koji je doveo do strahota kojima je posvjedoilo dvadeseto stoljee? U konanici je crkva, prepoznavajui zajedniko naslijee dvaju religija, priznala pravo Jevreja da ive i prakticiraju svoje obrede, iako su oni nastavili ivjeti u podreenom poloaju, to je bila kazna za nepriznavanje Isusa. 29 Jevreje nije trebalo iskorijeniti ve obratiti na kranstvo. To je isprva zagovarao i Martin Luther u okviru onoga to je nazvano Judenmiss ion. 30 Kasnije u svojim traktatima Von den Juden und Ihren Lgen (O jevrejima i njihovim laima), oznaio ih je avoljim narodom, zagovarao spaljivanje sinagoga, unitenje svetih knjiga, zabranu rabinskih propovjedi, otimanje jevrejskog novca i njihove imo vine, unitenje njihovih kua, primoravanje na rad, progonstvo pa ak i istrebljenje. 31 Grad Nirnberg e kasnije pokloniti prvo izdanje Lutherove knjige uredniku Der Strumera, Julius Streicheru a ono e biti slavljeno kao najbolje antisemitsko djelo i javno izlagano u staklenom

27

Jeremy Cohen, Robert Chazans Medieval Anti-Semitis m: A note on the impact of theology, u Berger, izdanje History and Hate, Jewish Publication Society, 1997. str. 69 28 James Parks, Antisemitism, Quadrangle books, Ch icago, 1969, str 60 29 Daniel Jonah Go ldhagen, Hitler's willing executioners, str. 53 30 Robert M ichael, Holy Hatred: Christianity, Antisemitism, and the Holocaust. New York: Palgrave Macmillan, 2006, str. 109 31 Martin Luther, O jevrejima i njihovim laima, Luthers Werke. 47:268-271.

13

oklopu na skupovima u Nirnbergu. 32 Vezu izmeu srednjovjekovnog antisemitizma i onog u devetnaestom stoljeu init e Voltaire, Fichte, Schopenhauer, Marx i drugi. Preobraaj antisemitizma od srednjovjekonog, religijskog do rasnog desio se u devetnaestom stoljeu u Njemakoj, to je mogue vidjeti ve u uticajnom antisemitskom tekstu njemakog filozofa Jakob Friedrich Friesa, s poetka stoljea, Ueber die Gefhrdung des Wohlstandes und des Charakters der Deutschen durch die Juden (O ugroenosti prosperiteta i udi Nijemaca, od Jevreja). U ovom tekstu Fries opisuje tenju Jevreja da narue drutveni poredak i da, od N ijemaca, istrgnu upravu nad Njemakom. On je Jevreje vidio prvobitno kao naciju i politiku zajednicu. 33 Zaista, korpus njemake literature devetnaestog i dvadestog stoljea, sa svojim divljim i halucinatornim prikazima prirode Jevreja, njihove doslovno neograniene moi i odgovornosti za skoro svaku nedau koja je zahvatila svijet, toliko je daleko od stvarnosti da bi, ona j ko to ita, bio ponukan da zakljui da se radi o kolektivnim zapisima iz mentalne ustanove. 34 Ideja o Jevrejima kao rasnoj skupini pojavila se ve u prvoj polovini devetnaestog stoljea. Doslovno svi koji su doprinosili diskursu o jevrejima i njihovom mjestu u njemakom drutvu slagali su se da je biti Jevrej i biti N ijemac nekompatibilno. 35 Bez obzira da li su shvaeni kao religijska zajednica, nacija, politika grupa ili rasa, u pozadini njemakog kulturnog obrasca Jevreja (der Jude) bile su tri pretpostavke: da je Jevrejin drugaiji od Nijemca, da je on binarna opozicija N ijemca te da on nije samo dobroudno drugaiji ve

32 33

Graham Noble, Martin Luther and German anti-Semitism, History Review, 2002, broj. 42:1-2. Daniel Jonah Go ldhagen, Hitler's willing executioners, str. 54 34 Ibid. str. 28 35 Jacob Katz, Fro m prejudice to destruction, Anti-semitism 1700-1933, Harvard University Press, Cambridge, str. 149-151

14

zlonamjeran i kvaran.36 Jevreji su optuivani za prostituciju i sve vrste seksualnih izopaenja a izmeu 1867. i 1914. godine voeno je dvanaest sudskih postupaka u kojima su Jevreji bili optueni za ritualna ubistva. 37 Ovakav antisemitizam je promovisan kroz brojne letke, strastvene govore, plakate i novinske lanke. 38 Koncept rase je ovrsnuo i objedinio razliite struje antisemitizma u devetnaestom stoljeu. Javljaju se pokuaji da se rasa shvati kao bioloki koncept. O pitanju rase piu istraivai prirodnih nauka: Cuvier, Darwin, Wallace, Galton, Pritchard, Agassiz, Pickering, Blumenbach... Ovi naunici tvrde da su rase objektivne podjele u ljudskom rodu koje se javljaju prirodno, da postoji jaka veza izmeu rase i drugih kulturnih fenomena te da je rasa nauna kategorija koja se moe koristiti u predvianju individualnog i grupnog ponaanja. Osnovni postulati Darwinove teorije evolucije: hijerarhija vrsta, borba za opstanak i prirodna selekcija postali su ubrzo veoma popularni. Foucault u svom eseju Zajednica mora biti branjena govori o nainu na koji su ove teorije iskoritene u diskursu moi. 39 Darwin je smatrao da postoji vea vjerovatnoa da e prilagoeni pojedinci preivjeti i da se njihove osnovne karakteristike, koje su im omoguile opstanak, mogu genetski naslijediti. 40 Ameriki i evropski naunici su, slijedei Darwina, razvijali klasifikacije na osnovu kojih su pojanjavali kulturoloke razliitosti meu grupama. Alphonse Bertillon razvija antropometriju, mjerenje tijela u cilju shvatanja varijacija u ljudskoj vrsti. Antropometriju e Francis Galton 1883. koristiti u formulaciji eugenike, sistema36 37

Daniel Jonah Go ldhagen, Hitler's willing executioners, str. 55 Ibid, str. 63,64 38 Eleonore Sterling, Judenhass, Europaische Verlagsanstalt, 1965. str. 146 39 Michele Foucault, Society must be defended, str. 256 40 Charles Darwin, On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, London, John Murray, 1859.

15

drutvenih klasifikacija na osnovu anatomskih razliitosti. Eugenika je drutvena filozofija koja zagovara proienje nasljednih ljudskih osobina kroz razliite intervencije. 41 Eugenika je provoena u SAD- u i nekim evropskim zemljama, a bila je posebno popularna u Velikoj Britaniji sve do 1930-ih, kada ju je Ernst Rdin, iskoristio kao opravdanje za rasnu politiku u Njemakoj. Ernst Rdin je bio direktor jednog od prvih istraivakih instituta za eugeniku Kaiser Wilhelm instituta za Eugeniku u Minhenu kao i Njemakog drutva za rasnu higijenu. Njegov istraivaki rad je kasnije podrala Nacional - socijalistika partija. 42 Rasnu higijenu, koja je bila kljuni koncept nacistike ideologije, razvio je eugenista Alfred Ploetz u svom djelu Grundlinien einer Rassenhygiene (Principi rasne higijene). Kroz nacistiki proces Gleichschaltung-a (koordinacije, ujednaavanja) medicinske institucije su postale dio vrste strukture moi a rasna istoa, osnaena Nirnberkim zakonima iz 1935. zabranjivala je brak i seksualne odnose izmeu arijevaca i Jevreja. Foucault smatra da je nacistiko drutvo na ovaj nain, kroz reguliranje biolokog, kroz ono to on naziva bio- mo, legitimiralo programe istrebljenja koji e uslijediti. Jednom kada drava funkcionira kroz bio- mo, sam rasizam moe opravdati njeno ubilako djelovanje. 43 Rasizam postoji da bi se fragmentiralo polje biolokog koje kontrolira mo a naune i medicinske institucije tu mo centraliziraju i normaliziraju znanje. 44 Nirnberkim zakonima su takoer odreene kazne za noenje njemake zastave i nacionalnih boja a bilo je doputeno noenje

41

Frederick Osborn, Development of a Eugenic Philosophy, u American Sociological Review, Vol. 2, No. 3, 1937. str. 389-397. 42 Matthias M. Weber, Ernst Rdin, 1874-1952: A German psychiatrist and geneticist, American Journal of Medical Genetics 67, 1996 43 Michele Foucault, Society must be defended, str. 256 44 Ibid. str. 255

16

jevrejskih boja. 45 U statutima njemakih i austrijskih organizacija i korporacija od 1885. do 1945. est je bio takozvani arijevski paragraf, kojim je pristup rezervisan samo za pripadnike arijevske rase. 46 Zakoni o javnoj higijeni su bili usmjereni najprije protiv jevreja a zatim komunista, Roma, homoseksualaca, politikih disidenata i mentalno oboljelih, ali i svih nearijevskih rasa, i provoeni su kroz programe prisilne sterilizacije, eutanazije, masovnog zatvaranja u logore, te masovnog istrebljenja. Konano rjeenje jevrejskog pitanja (Die Endlsung) bio je plan za sistematski genocid. 47

45

United States Holocaust Memorial Museum, The Nuremberg Race Laws, http://www.ushmm.org/outreach/nlaw.htm, preuzeto 24.11.2008. 46 Brig itte Hamann, Hitlers Wien. Lehrjahre eines Diktators. Piper, Mnchen, 2001. 47 Franois Furet, Unanswered Questions: Nazi Germany and the Genocide of the Jews, Schocken Books,1989, str. 182

17

Likovno oblikovanje nje makog nacizma

Jo je u Prvom svjetskom ratu utvren nemjerljiv znaaj dizajna u propagandi. Za prenos poruke koriteni su ilustracija, slogan znakovi i simboli koji su bili trenutano jasni. Ratni plakat su u Njemakoj tada radili najbolji dizajneri. Stvarali su jednostavne, koncentrisane slike, plonih boja i koristili su jasne, zbijene fontove. Mnogi od motiva koji su stvoreni za plakat Prvog svjetskog rata bit e kasnije koriteni u nacistikom plakatu. Na plakatima za ratne posudbe Bernhard je koristio gusti blackletter (gotika) font koji je prizivao teutonsku prolost i srednjovjekovne duhovne tekstove. Nacistika Njemaka e taj font koristiti u propagandi, ali i kasnije iznenada odbaciti kao jevrejski. Austrijski dizajner Julius Klinger 1918. godine predstavio je neprijatelja kao zelenu adahu koju ubijaju strijele i velika brojka osam (redni broj ratne posudbe). 48 Zoomorfizam vidimo jo u osamnaestom stoljeu, u predstavama Louisa XVI i Marije Antoinette. 49 Prikaz neprijatelja kao adahe ili udovita bit e esto ponavljan u Drugom svjetskom ratu. U ovom istraivanju je spomenuto nekoliko primjera slinih plakata koji su koriteni u nacistikoj propagandi na zapadnom Balkanu. Sa dolaskom nacistike stranke na vlast i umjetnost i dizajn usmjereni su prema velianju zvanine ideologije. Mnogi dizajneri su izgubili posao; Bauhaus je zatvoren, ali e novi reim ipak obilno koristiti nove tehnike kao to je fotomontaa. I nova tipografija je

48 Richard Hollis, Graphic Design - A Concise History, Thames and Hudson, London, 1994. str. 32 49 Thomas Wright, A History Of Caricature And Grotesque in Literature And Art, Kessinger Publishing, London, 2007.

18

odbaena radi svoje asimetrine organizacije, sanserifnog i apstrahovanog fonta, te je, zajedno sa ostalim tekovinama avangarde i moderne, ismijavana na izlobama izopaene umjetnosti. 50 Hitler je naredio da se iz muzeja uklone djela novih

umjetnikih strujanja, koja je, u svom poznatom govoru iz 1937. godine, opisao kao umjetniki uas, dokaz iskvarenosti, ludila i kulturnog boljevizma, poplavu sluzi i izmeta, idovsku umjetnost, kontrolu medija i stvaranje trendova. 51 Na izlobama nepodobne umjetnosti, slike su bile podijeljene prema karakteru svoje inferiornosti: ludilo, prostitucija, nemo, judaizam, kretenizam. 52 Istim kriterijima su ocijenjene etnike, medicinske i moralne kategorije. Hitler je vjerovao da umjetnost mora biti vjena. U tu svrhu se obilato koristi neoklasicizam koji simbolizira postojanost, autoritet i vrstinu. Nisu vie tolerisane nikakve umetnike forme, osim isto figuratvinih predstava u skladu sa nemakom tradicijom, na pola puta izmeu povratka klasicizmu, ili romantiarskog toka, jer su to bili jedini pravci za koje je ocenjeno da su pogodni da izraze ideologiju nacionalnu po tipu. 53 Nacizam zamilja historiju kao kruni tok koji se obnavlja i u tom smislu tei povratku zlatnom dobu. Preovlaujue su slike nacistike

propagande arhaini prikazi i stilovi u umjetnosti i arhitekturi. Ti stilovi uspostavljaju sliku historijskog kontinuiteta. Iako su naizgled realistini, nacizam odbacuje realizam i

50 Ibid. str 66 51 Iz Hit lerovog govora na otvaranju Velike izlobe n jemake u mjetnosti, 1937, M inhen 52 Miliko Mijevi, Opta Istorija umetnosti, Revolucija u u metnosti, Izopaena umetnost, Alfa - Narodna Knjiga - Zebra, Beograd, 1998. str 618. 53 Ibid. str. 618

19

tei ka vjenim vrijednostima. 54 U tom smislu Hitler e na plaktu biti biti predstavljen kao Mesija, linost koja izbavlja ovjeanstvo iz muka. Karikatura je najee koritena kako bi se svakodnevno, u brourama, lecima, plakatima i asopisima, naglasila neophodnost rata i nemogunost suivota, a bila je pogodna za sotonizaciju i stereotipizaciju Drugog. Ruskinja Lydiia Krestovskaia pie o pojavi nove estetike u modernoj umjetnosti runoe, koja vodi prema karikaturi. Runoa se ostvaruje uz pomo tri principa: deformacije, dezintegracije i

dehumanizacije. Normalnost i nenormalnost su odreene drutvenom normom i medicinsko - pravnom ekspertizom, smatra Michele Foucault. 55 U nacistikom plakatu su esto vidljive i ekspresivne vrijednosti. Distorzijom tijela i stvarnosti, emocionalnim nabojem i koritenjem istih ploha boje, stvarane su romantizirane predstave sopstvene zajednice i

neprijatelja. Moda najpoznatiji primjer ekspresivne propagande antisemtizma jeste plakat Vjeni Jevrej, koji je promovisao istoimeni propagandni film iz 1940. godine. Autor ovog filma, Fritz Hippler, e u svom eseju iz 1937, objavljenom u nacistikom asopisu za radnike u propagandi, isticati znaaj filma za uinkovitost prosvjetljenja. 56

54

Toby Clark, Art and Propaganda in the Twentieth Century, Abrams, New York, 1997. str. 54, 55, 56 55 Nicola Cotton, Monstruos monarchs and Cannibalistic Caricaturists: Foucauldian Abnormality and the Visual Norm, iz (Ab)normalities od Catherine Dousteyssier Khoze i Paul Scott, Durham Modern Languages Series, Durham, 2001, str 7-25 56 Randall L. Bytwerk., Der Film als Waffe, Unser Wille und Weg, 7, 1937, str. 21 -23, http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/hippler1.htm, posljednji put osvjeeno 28. novembar 2008, sadraj preu zet 7. decembra. 2008.

20

Nacizam u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj i formiranje ideologijskog plakata

Njemaka i njeni saveznici su okupirali Jugoslaviju 1941. godine. Bosna i Hercegovina, zajedno sa Hrvatskom, tada je postala dio novostvorene profaistike tvorevine Nezavisne Drave Hrvatske a Srbija je, uim dijelom, dola pod, takoer profaistiko, vodstvo Vojne uprave okupirane Srbije. Nezavisna Drava Hrvatska je nastala prenoenjem faistikog modela organizacije vlasti i politike prakse Njemake i Italije na prostoru koji je bio podijeljen u banovine a obuhvatao vei dio Hrvatske, Bosnu i Hercegovinu te jedan dio Slovenije. 57 Ova tvorevina je bila pod vodstvom ultranacionalistikog i faistikog ustakog pokreta i protektorat nacistike Njemake. Na elu NDH, do 1944. godine bio je Ante Paveli, koji je nosio ustaku titulu Poglavnika. Sastavni dio programa nove drave bilo su donoenje rasnih zakona protiv Jevreja i Roma te brutalni plan za pljake, progone i ubijanja koji je, pored ovih, ciljao i Srbe, ostale manjine te protivnike reima. 58 Nezavisna Drava Hrvatska je, na prostoru Hrvatske i BiH, od 1941. do 1945. godine, osnovala mnoge sabirne logore a jedan dio stanovnitva je slala i u njemake logore. Najvei od ovih logora u Hrvatskoj je bio onaj u Jasenovcu. 59 O stavu crkve u Hrvatskoj, tokom ovih stranih dogaaja, mnogo je raspravljano, ipak nemogue je zaboraviti fotografije na kojima hrvatski nadbiskup Alojz Stepinac prisustvuje zvaninoj nacistikoj ceremoniji 1941. godine a asne sestre

57 Hrvoje Matkovi, Povijest Nezavisne Drave Hrvatske, Zagreb, Naklada P.I.P. Pavii, 2002. str 189 58 Ivo Goldstein, Antisemitizam u Hrvatskoj, str 51, u Zna li se 1941 1945, Antisemit izam, Ho lokaust, Antifaizam, idovska opina Zagreb, Zagreb, 1996. 59 United States Holocaust Memorial Museum, Web site, http://www.ushmm.org/, p ristup 16. Novembar 2008

21

mariraju zajedno sa ustakim vojnicima. 60 Ovakva legitimacija faizma je osnaila NDH u stranim zloinima koje e napraviti. Procjenjuje se da su N ijemci i Ustae, izmeu 1941. i 1945. godine, ubili od 25.000 do milion Srba, oko 26.000 Roma, 32. 000. hrvatskih i bosanskih Jevreja, a jedan znatan broj proslijeen je u njemake logore. Da bi prikrile tragove terora i ubojstava, vlasti NDH spalile su slubene podatke iz jasenovakih logora poetkom 1943., a zatim ponovno prilikom povlaenja 1945. godine.61 Glavne zakonske odredbe protiv Jevreja, zakonska odredba o rasnoj

pripadnosti i zakonska odredba o zatiti arijske krvi i asti hrvatskog naroda, donesene su 30. travnja 1941. godine. 62 Po osnutku NDH bila je pokrenuta velika antisemitska kampanja te su, uz podrku drave, tampani antisemitske knjige i pamfleti. Od antisemitskih knjiga Boko Zuckerman Itkovi, u svojoj doktorskoj disertaciji o nacistikoj propagandi u Srbiji i NDH, istie dvije, onu dr. Nikole uvia Trojanski konj ili idovi meu nama, koja Jevreje naziva rasom zla a antisemitizam definira kao tenju da se razori leglo zla, knjigu dr. Nikolaja Fedorova "Boljevizam i idovstvo", te brouru anonimnog autora "Tajna druba", u kojoj se raspravlja o "tri otrova: masoneriji, idovstvu i marksizmu". 63 Vrhunac ove kampanje je antisemitska izloba, koju je otvorio Dravni izvjetajni i

60

Daniel Jonah Go ldhagen, A Moral Reckoning, The Role of Catholic Church in the Holocaust and Its Unfulfilled Duty of Repair, Alfred A. Knopf, New Yo rk, 2002. str 137-138 61 United States Holocaust Memorial Museum, Web site, Jasenovac, http://www.ushmm.org/ museum/exhibit/online/jasenovac/, pristup 16. Novembar 2008 61 Daniel Jonah Go ldhagen, A Moral Reckoning, The Role of Catholic Church in the Holocaust and Its Unfulfilled Duty of Repair, str 137-138 62 Boko Zuckerman It kovi, Protuidovska propaganda u Srbiji pod Njemakim okupacijskim protektoratom i u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj od 1941. do 1945. godine, doktorska teza, Filo zofski fakultet, Sveuilite u Zagrebu, 2005. 63 Ibid.

22

promidbeni ured u Zagrebu 1942. godine a iji je glavni organizator bio dr. Vilko Rieger. Izlobu je u ime Poglavnika, otvorio dr. Andrija Artukovi a ona e nakon Zagreba biti postavljena i u Karlovcu, Osijeku, Sarajevu i Zemunu. 64 Izloba je nosila naziv idov a katalog za izlobu u podnaslovu upuuje da se radi: O razvoju idovstva i njihovog ruilakog rada u Hrvatskoj prije 10.IV.1941. i da e dati Rjeenje idovskog pitanja u NDH. Katalog, u nevjerovatnom aru nesputanog nacizma, daje iscrpno obrazloenje svog ideolokog programa. Tekstovi su, zaista, pisani toliko besramno i hukaki, da je nemogue povjerovati da je bilo ko, nakon itanja, mogao odobravati napisano. Dovoljno je, uglavnom, samo ponoviti dijelove teksta, da se ukae na paljivo strukturiranu ideologiju. Prvio poglavlje kataloga nosi naziv Kako je i zato stvorena izloba idovi i velia Pavelia, ovjeka koji misli i osjea to i itav narod 65 , koji kao brian otac, svoje dijete titi od otrovnih upliva okolice 66 . Pojanjava se da je ve jedan Jevrej opasnost po dravu, a posebno njih 40.000 koji su moni po ugledu, snani po bogatstvu, grozni po svom duhu i vjekovnim nastojanjima, koja su usmjerena samo na ruenje onoga, to nije njihovo.67 Svaki, i onaj najneupueniji morao je jasno vidjeti, to su idovi, kolika je meunarodna snaga idovstva i koliko je poguban bio njihov uticaj na razvoj cjelokupne povijesti, kako politike tako jo vie gospodarske i kulturne.68 Dakle, jevreji kao neprijatelji svega to je hrvatsko morali su biti sankcionirani. Jedini nain da svi istokrvni Hrvati shvate kolika im opasnost prijeti bio je da im njihov Poglavnik otvori oi. U uvodu stoji i upozorenje da ovu propagandu

64 65

Ivo Goldstein, Antisemitizam u Hrvatskoj, str 51-52 Dravni i pro mibeni ured kod Predsjednitva Vlade, idovi, katalog, Kako je i zato stvorena izloba idovi, str. 3 66 Ibid. str 4 67 Ibid. str 5 68 Ibid.

23

ne treba smatrati projektom Poglavnika i drave, ve da su se sami graani, stalnim poiljkama knjiga i dokumenata, zalagali da na vidjelo izae istina o svim zlima, to ih je idovstvo nanijelo hrvatskom narodu.69 Sotonizacija u ovom katalogu dosljedna je propagandi u Njemakoj i njenim marionetama drugim nacistikim tvorevinama. Izloba je bila rasporeena u est blokova. Prvi dio idovi u najstarija vremena prua historijske dokaze da su jevreji, od najranijih vremena, narod poroka, krvolotava, bezdunosti, ugnjetavanja svakog slabijeg, trovanja i razaranja svih uljudbi s kojima su doli u dodir, 70 s ciljem dolaska do vrhovne vlasti nad itavim ovjeanstvom. 71 Kao to sam katalog pojanjava, na izlobi je, iz najstarije idovske povijesti, prikazano tek nekoliko primjera njihove krvoednosti.72 Dva prikaza koja se mogu vidjeti u katalogu su zapravo slike i stoga ih neemo dulje prouavati. Ispod svake slike je kratak sarkastini komentar. Na prvoj slici vidimo Jahelu, koja je, po predaji, zabila atorski koli u sljeponicu Sizara, zapovjednika Jabinove vojske. Jahela je, na slici, predstavljena kao blijeda, ponosna i odluna, lijepa ali podla, ubistvo drugog ovjeka je nije veoma uznemirilo. Ispod slike stoji komentar: Njenost idovke! 73 Njena sposobnost da brutalno ubije svoga neprijatelja je ovim komentarom data svim Jevrejkama. Na

69 70

idovi, katalog, Kako je i zato stvorena izlo ba idovi, str 6 idovi, katalog, to prikazuje izlo ba, str. 7 71 Ibid. str. 7 72 Ibid. str. 8 73 idovi, katalog, Kako je i zato stvorena izloba idovi, str. 29

24

drugoj slici je predstavljen pokolj koji je Aleksandar Janai, saducejski kralj, izvrio nad Farizejima.

Na slici, koja se slabije vidi u katalogu, jedna grupa ljudi biva ubijena dok moli za milost, drugi su razapeti na krst, onako kako e Jevreji kasnije kazniti Mesiju. Ispod slike je biblijski citat: Ljubi blinjega svoga! Po potpisu na slici ustanovio sam da je sliku radio, vjerovatno po narudbi NDH, crta stripa Walter Neugebauer, porijeklom iz Tuzle. On je jedan od najveih strip crtaa sa ovih prostora, mnogo je radio kistom a o njegovom ueu u nacistikoj propagandi nije napisano dovoljno. Vano je primjetiti da su oba crtea raena u pseudo-klasicistikom (iako jasno romantiziranom) maniru, to je neukom oku sigurno davalo dojam da ovakva propaganda ima odreeni historijski legitimitet. (Insert photos from the catalogue page 29 or 30.) Druga jedinica izlobe u katalogu je nazvana idovsko naseljavanje u Hrvatske zemlje od razorenja Jeruzalema 70. god. pos. Kr. Do patenta o toleranciji god 1788. ime su se kod nas bavili, kako su

25

zarobljavali hrvatski narod, polagano, ali sigurno. 74 Cilj ovog dijela izlobe bio je da dokae kontinuitet jevrejskog podrivanja drutva, od najstarijih vremena do vremena njihovog dolaska na Balkan. Katalog pojanjava da se dolazak jevreja desio preko idovskih veza Dubrovnik-Sarajevo i Sarajevo-Beograd i tu svrhu nudi ilustracije ovog doseljavanja. Prva ilustracija govori o dogaaju vezanom za Donnu Graciju, koja je, bjeei iz Portugala pred inkvizicijom dola u Osmansko Carstvo, odakle je pomagala drugim Jevrejima i zalagala se za njihovo naseljavanje u Bosnu.

Na ilustraciji, ispred sultana, sjede mukarci sa kipama na glavi. Oni su, ve ovdje, prikazani kao izrazito runi, bradati, pogrbljeni i velikog nosa. U svojoj tamnoj odjei i u tami sobe, oni su, u polukrugu, nagnuti prema sultanu, koji je tako, okruen njima, u zamci. Iza sultanovih lea, u tami stoji Donna Gracia, prijetea opasnost, poput trenutka kada Hagen Seigfriedu zabija strijelu u lea, u Nibelungu. Jedna ruka joj na boku, kao da mimikom discplinira sultanov odgovor, u drugoj dri knjigu. Njeno naglaeno poprsje

74

idovi, katalog, Kako je i zato stvorena izloba idovi, Raspored izlobe

26

korespondira ironinoj opasci ispod ilustracije: Zanimljivo bi bilo znati na koji nain je ta dama stekla toliki upliv na sultana Selima II.75 Ovaj prikaz je dosljedan promicanju slike Jevrejke kao prostitutke, iji se narod nemoralno namee drugim drutvima. Zapravo, u samom katalogu, pitanje jevrejske prostitucije je pojanjeno na dvije stranice. U Zagrebu poslije osnutka Jugoslavije od 6 javnih kua 4 su bile vlasnitvo idova,76 pojanjeno je u katalogu. Druga ilustracija pokazuje sarajevskog bankara Naftali ben Manura, koji moli za novo naseljavanje Jevreja.

75 76

idovi, katalog, Kako je i zato stvorena izloba idovi, str. 9 Ibid. str. 21

27

On je proelav, grbav i nesrazmjerno velikog nosa, u desnoj ruci dri knjigu. Knjiga simbolizira da je njegov zahtjev povezan sa skrivenom namjerom nametanja vjere i obiaja. Drugom rukom on pojanjava svoj zahtjev Mehmed-pai, velikom veziru. Nema niega to sluti bilo kakvo dostojanstvo u njegovom dranju a Mehmed-paa ga prima sa izrazom nezadovoljstva. Jevreji su predstavljeni kao nepoeljan narod koji se

spletkama i dodvoravanjem naselio na Balkan. Jedan plakat sa izlobe iz 1942. odgovara, kroz tri ilustracije i dosta teksta, na pitanje: Jesu li opasni siromani idovi? Prve dvije ilustracije pokazuju transformaciju

siromanog Jevreja, koji sa podlim smjekom dolazi u zajednicu, u debelog, bogatog Jevreja oko kojeg su poredane vree zlata do kojih je doao poznatim idovskim metodama.77 Na treoj ilustraciji ve, uz pomo jednog bogatog Jevreja, dolazi nepregledna kolona, koja e se ugurati meu sve narode i opljakati ih. 78 Plakat je mogue

itati bez teksta. Karikaturalan prikaz omoguava saimanje brojnih informacija u tri

77 78

idovi, katalog, Kako je i zato stvorena izloba idovi, str. 12 Ibid.

28

likovne cjeline. Koncept plakata sa brojnim karikaturama, uz kratka pojanjenja, vidi se i u plakatu o hrvatskom priradu. Domae stanovnitvo, lijepi ali iscrpljeni mukarci, doslovno na leima nose zdepaste, debele, bogate Jevreje i proizvode svoga rada, koje su ovi prisvojili. Jevreji su prikazani nalik na majmune, imaju velike, klempave ui, ogroman nos a vei dio njihovog karikiranog tijela jeste stomak. Veliki stomak oznaava pohlepu i obijest. Na jednoj drugoj ilustraciji, na istom plakatu, Jevrej, kao mazgu, biuje hrvatskog radnika. Kako bi ksenofobija bila jasnije izraena Jevreji su izjednaeni sa svim drugim grupama koje je ideologija predstavila kao neprijateljske. Srbi, Jevreji, komunisti, kapitalisti i masoni, su

stavljeni u istu kategoriju i toliko su prepleteni u propagandnom programu da je ta slika, iako sasvim nelogina, utjelovljavala jedinstvenog neprijatelja. U nacistikoj propagandi posebnu ulogu u NDH su imali asopisi Mlada

Hrvatska, Nezavisnost a na podruju BiH je, u tom polju, naroito aktivan bio Sarajevski Novi List.79 Nema broja Mlade Hrvatske ili Nezavisnosti, kae Ivo Goldstein, u kojem se ne napadaju idovi, dapae, to im je prilino esto i sredinja, gotovo jedina tema (povezano sa nezaobilaznim napadima na komuniste i masone).80 Primjeri propagandnih ilustracija na tu temu su

79

Boko Zuckerman It kovi, Protuidovska propaganda u Srbiji pod Njemakim okupacijskim protektoratom i u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj od 1941. do 1945. godine, doktorska teza, Filo zofski fakultet, Sveuilite u Zagrebu, 2005. 80 Ivo Goldstein, Antisemitizam u Hrvatskoj, str. 35 i 36

29

brojni. U broju 16 Mlade Hrvatske, iz 1936. godine, na jednoj ilustraciji predstavljeni su, gotovo identino, Amerikanac kapitalista, komunista i mason. Sva trojica imaju naglaenu, u ranijim propagandnim plakatima ve vienu, jevrejsku fizionomiju a razlikujemo ih tek po velikim simbolima koje imaju okaene oko vrata. Plakat ima odreene likovne vrijednosti koje su uoljive, daje nam mogunost dijagonalnog itanja slike, kontraste tamnih i svijetlih povrina, snanu karikaturu, pa je za pretpostaviti da se radi o kolovanom crtau. Jevrejstvo se predstavlja kao neka internacionalna organizacija koja ima mo nad svim drugim neprijateljima ustatva i nacizma. 81 Sjetimo se sada onih plakata koji pojanjavaju da su Jevreji u Hrvatsku doli preko Beograda i Sarajeva. Na ovaj nain je uspostavljena kvazi- historijska veza izmeu Jevreja i Srba. Na plakatu C128/90 pod nazivom Tajne sile, iz zbirke plakata Arhiva grada Sarajeva crnom kredom je predstavljen Jevrejin koji u jednoj ruci dri Talmud, ispod kojeg je citat Jeruzalem e jednom postati glavni grad svih naroda, a drugom rukom vue konce o koje su okaene fotografije amerikih i jevrejskih politikih voa.

81

Nezavisnost, broj 30, 1938

30

Cilj plakata je pokazati u koliko mjeri su se Jevreji infiltrirali u svjetske institucije. Jevrejin je naslikan crnom kredom i predstavlja veliku, mranu spodobu koja izvire iz kuta plakata. Ruka koja dri konce je vie nalik na kandu, koata i sa dugim noktima, ona u isto vrijeme dri sve konce i kao da baca neku kletvu. Bradati lik spojenih obrva i kukastog nosa je slika bezvremenog Jevreja nalik poznatoj ilustraciji Vjenog Jevreja sa naslovnice istoimene knjige fotografija koju je nacistika partija objavila 1937. godine. Kao na toj ilustraciji, i na prikazanom plakatu koristi se font koji nalikuje hebrejskom pismu. Fontovi koji se trude nalikovati nekom pismu se obino nazivaju simulacijski a u ovoj varijanti (hebrejskoj) e biti veoma esti u nacistikoj propagandi. ta je tajna ovog fonta? Na koji nain on uestvuje u propagandi? Nazivi ovih ilustracija (Vjeni Jevrej, Tajne Sile), izobliena fizionomija Jevreja pa i samo njihovo (udnovato) pismo, trebali su ukazati svima na, iskonsku tajnovitu, pa stoga i opasnu, zavodljivu, skoro maginu prirodu kojom ele nauditi svim drugim zajednicama. Zanimljivo je, takoer, primjetiti raskorak

izmeu crtea i fotografija koje ovaj vjeni Jevrej vue na koncima. Dok je on neuredan, taman i zlokoban, na fotografijama su

predstavljeni naoiti, obrazovani, svjetski ljudi, koji su morali, barem malo, zamrsiti te konce na kojima, navodno, vise. Znakovitost konca je iskoritena u jo jednom plakatu NDH

propagande. Konce sada vuku tri ruke, doslovno dlakave, zelene kande, koje izviru iz

31

ume i koje su pojedinano oznaene Davidovom zvijezdom, srpom i ekiem te britanskom i amerikom zastavom. Zelena boja je ovdje znaajna jer simbolizira avola, zlo, zavist, truhljenje, vjetiarenje, zatrovanost, nesreu i smrt. 82 Ovakvo shvatanje zelene boje je bilo posebno raireno u srednjovjekovnoj Evropi. 83 S druge strane konca koji vuku ove ivotinjske kande neprijatelja, jeste prosjena hrvatska porodica, otac i majka sa djetetom u prepoznatljivim narodnim nonjama.Oni, bezuspjeno ali patriotski, poseu za mapom NDH i hrvatskom zastavom. Ispod ove slike je slogan: Oslobodi se... sila koje te hoe odvui od mirnog rada, doma i domovine. Oni ti donose samo propast, biedu, glad i vjeiti mete! Iako jeftina u metafori, slika je likovno snana. Snaga, koji se osjeti vie u porodici koja se koprca, nego u rukama neprijatelja, stvara arinu taku u sredini i vizuelni napon koji se prenosi po vertikalnoj osovini plakata. Karikatura se, po pravilu, koristi za istovremeno ismijavanje i demoniziranje neprijatelja. Plakat C 116/99 iz Arhiva grada Sarajeva, pod nazivom Boljevizam i

svjetska revolucija, podijeljen je u devet polja sa

karikaturama koje prikazuju sporazume koje su izmeu sebe napravili komunisti i kapitalisti.

82

William D. Robertson Jr, Why The Devil Wears Green, Modern Language Notes, Vo l. 69, Johns Hopkins Un iversity Press, 1954, str. 470-472 83 Suzie Ch iazzari, The Complete Book of Color; Element Books, 1998.

32

I jedni i drugi su oznaeni kao Jevreji. Izdvojit u dvije ilustracije koje su posebno zanimljive. Prva je prikaz smrti koja sa srpom, ekiem i petokrakom na glavi, anje i unitava kransku kulturu i

civilizaciju, znanost i umjetnost, vjeru i obitelj. je Kranska predstavljena arhitektonskim

civilizacija prepoznatljivim

spomenicima Evrope, kao to su Eiffelov toranj u Parizu, kampanilo u Pizzi, crkva Notre Dame u Parizu, crkva svetog Petra u Rimu i neto to nalikuje Mussolinijevom kompleksu EUR, u Rimu. Simboli su postavljeni naspram simbola. U drugoj ilustraciji je, na paukovoj mrei u koju su se uplele brojne muice, na tijelo pauka postavljena dijabolina Staljinova glava. Iz njegovog lica rastu dlake, iz krvoednih usta kapa sluz a animalne oi su uprte ravno u posmatraa. Ovaj isti plakat e se, u irilinoj verziji, pojaviti kao dio nacistike propagande u Nedievoj Srbiji, o emu e kasnije biti vie kazano. Ovaj plakat je zanimljiv prvenstveno zato jer predstavlja tipoloku skupinu plakata u kojima je neprijatelj predstavljen u organskim slikama metafora zmije otrovnice i daviteljice ilustrira opasnost od drugog.

33

Komunizam je ivotinja koja u svoju mreu hvata i prodire svijet. Slian je koncept upotrijebljen za reklamni plakat izlobe idovi iz 1942. godine, koja je spomenuta ranije. Primjerak koji je priloen je sa izlobe u Sarajevu, gdje je upotrebljen isti plakat kao u Zagrebu. Oko nagog, miiavog tijela hrvatskog bermensch-a se omotala ogromna zmija. Ova zelena zvijer sike razjapljenih ustiju spram ovjeka ije su jedino oruje njegova nadljudska snaga, ma u desnoj ruci i tit sa ahovnicom i ustakim simbolom. Zmija je, da ne bi bilo zabune ta ona predstavlja, ornamentisana sa bezbroj malih Davidovih zvijezda. Ova napeta borba neodoljivo podsjea na nagog Tezeja u klinu sa minotaurom. Zelena zvijer, idovstvo u naponu svoje moi, je utljelovljenje Hegelovog opisa Drugog sa velikim slovom. Likovna kompozicija je veoma vrsta. Tijelo mukarca, koje je vertikalna osovina slike i tijelo zmije koje je predstavlja horizontalnu ravan, zajedno tvore trokutastu kompoziciju koja je paljivo vizuelno uravnoteena. Predstave Drugog kao ivotinje u napadu, dakle, nisu bile rijetke. Mnogo je tee prouavati plakat koji Drugo predstavlja kroz fotografiju, kao to je to sluaj na jednom priloenom primjeru pod nazivom idov ostaje idvov a podovjek podovjek.

34

Probrana lica tunih, obeaenih ljudi su veoma daleko od apstrahiranja neprijatelja kroz karikaturalan crte. Njihova fizionomija je, valjda, trebala biti dokaz da nisu u pravu onima koji misle da postoji razlika izmeu crtea i stvarnosti. Ispod fotografija se nalazi natpis: Zvjeri u ljudskoj spodobi... Za te plakate nije kljuno znaajna detaljna formalna i deskriptivna analiza, pa ona nee biti ni provoena u ovom radu. Mnogo je zahtjevnije filozofsko, socioloko i psiholoko pitanje koje se postavlja pri susretu sa ovakvim plakatima: Kako ljudski um dosee tolike dubine mrnje? Na pitanje zato se uope stvara Drugo, djelom su odgovorili mislioci spomenuti u drugom poglavlju rada. Nemogue je stvoriti jedno kolektivno jastvo bez konstruiranja Drugog. Slika Drugog je, dakle, ujedno slika onoga koji je stvara. U prethodnom primjeru sa izlobe idovi vidjeli smo tu suprotnost: natovjek zvijer. Slika natovjeka, neoptereenog bolestima koje donose ljudske podvrste, javlja se u mnogim plakatima, zidnim novinama pa ak i na potanskim markama. Ta ideja je u NDH doslovno prepisana iz udbenika nacistike propagande. Umjesto Hitlerove mladei, sa jednakim mladim i blijedim, arijevskim licima, na jednom plakatu stupaju regruti ustake mladei. Oni grade sebe i grade zemlju, kae slogan plakata. Nemogue je ne sloiti se sa tim sloganom. Moda je jo potrebno dodati, kroz gradnju slike Drugog, oni grade sliku sebe, a kroz suprotstavljenu sliku sebe i Drugog grade zemlju. Plakat je kola fotografija tijela u naponu rada i nacistikih djeijih mareva. Tijela su slikana iz zanimljivih perspektiva, kakvih se ne bi postidio ni Alexander Rodchenko, uglavnom iz ablje perspektive, koja

35

ini da krhka djeija tijela izgledaju nadmona i snana. Hrvatske zidne novine, broj 24, iz avgusta 1943.godine donose hvalospjev poglavnika Ante Pavelia ustakim naelima. U sreditu kompozicije je vrsta, uspravna figura Pavelia, koji frizurom, brkovima i odjeom simulira Hitlerov osobni stil. Iza njegove glave se nalazi hrvatski grb sa ustakim simbolom, koji se zrakasto iri izvan okvira plakata. Po znaaju u kompoziciji i po snazi predstave grb i poglavnik su izjednaeni. Mo je centralizovana do te mjere da je utjelovljena u jednoj osobi: drava simbolizirana s grbom je isto to i Paveli, njen voa, to je jedno od temeljnih poela nacizma. Slinost i bratstvo Hrvata i N ijemaca e biti isticani na nizu drugih plakata. Na jednom od njih su ustaki i nacistiki vojnik postavljeni tako da bude jasna njihova zajednika strast, a pobjeda Njemake je, sloganom plakata, proklamovana kao pobjeda Evrope. U Sarajevu su, pored plakata koji su iz Njemake stizali preko Zagreba i koje smo mogli vidjeti klasificirane na izlobi iz 1942., u Sarajevskom Novom Listu redovno izlazile antisemitske karikature u rubrici Suvremeni humor. Te karikature, nevelike likovne vrijednosti, bile su popraene prigodnim vicevima, koji, i bez znanja o svim strahotama koje su se dogaale, ne mogu biti nita vie do neinventivno dodvoravanje ideolozima nacizma. Bosna je bila prostor gdje se, nakon vojnog, jo uvijek moralo dogoditi ideoloko osvajanje.Brojni plakati kojima se Bosanci pozivaju u nacistike postrojbe odigrali su znaajnu ulogu da se to u jednom trenutku i u odreenom

36

obimu dogodilo. Jedan od takvih plakata, koji su bili dostupni u toku ovog istraivanja, jest aplikacija hrvatskog teksta na ve postojei njemaki plakat.

Drugi je, ipak, mnogo zanimljiviji. U prvom planu slike postavlj su poziv za pridruivanje postrojbama i SS vojnik sa

mitraljezom u ruci. U drugom planu se vidi tipino bosansko naselje sa jajakim tipom kue, strmog, etverovodnog krova i jednom, opet tipinom, jednoprostornom potkupolnom

damijom. Nacistika propaganda je do tada ve majstorski poznavala pravila svoje zlokobne igre. Da bi se stvorila elja za pripadanjem ideologiji, prvo je trebalo laskati ciljanoj zajednici i probuditi njen ponos.

37

Nacizam u Vojnoj upravi okupirane Srbije i formiranje ideologijskog plakata

U Srbiji je situacija bila slina kao u NDH. Kada se raspala Kraljevina Jugoslavija, uio dio Srbije je doao pod upravu Nijemaca pod nazivom Vojna uprava okupirane Srbije. Isprva se na elu novostvorene drave naao Milan Aimovi ali je ve u septembru 1941. godine na to mjesto doao general Milan Nedi. Dijelove dananje Srbije pripojile su tada NDH, Maarska, Italija i Srbija. 84 Jo 1941. godine donesene su njemake uredbe o Jevrejima i Ciganima. One se nisu mnogo razlikovale od onih iz NDH. Jevrejima i Ciganima je bilo zabranjeno raditi u dravnim slubama, pohaati Univerzitet u

Beogradu, uestvovati u Nacionalnoj slubi rada za obnovu Srbije, a sva njihova imovina proglaena je vlasnitvom Srbije bez naknade. 85 Neposredno nakon njemake okupacije Srbije, otpoela je antisemitska propaganda. Poput Dravnog izvjetajnog i promibenog ureda u NDH, u okupiranoj Srbiji, 1941. godine, osnovan je ured za propagandu pri srpskoj vladi. Sve to je tampano podlijegalo je cenzuri koju je vrilo Propagandno odeljenje Jugoistok (Propagand abteilung Sudost) Vojnog zapovednika u Srbiji. 86 ef propagandnog odjeljenja je bio Konstantin Konstantinovi Kuznjecov, koji je sam napravio mnotvo antisemitskih, antisovjetskih i antikomunistikih i antiangloamerikih plakata i propagandninh knjiica. tampale su se i brojni propagandni asopisi a najaktivniji su bili

84

Robert Lee Wolff, Balkans in Our Time, Cambridge, Massachusetts, USA: Harvard University Press, 1956. str 204 85 Olivera Milosavljevi, Potisnuta istina, Kolaboracija u Srbiji 1941-1945, poglavlje Antisemitizam, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2006. 86 Kosta Nikoli, Nemaki ratni plakat u Srbiji 1941 1944, Bonart, Beograd, 2001

38

Obnova, Novo vreme, Srpski narod te Naa borba, koja je imenom aludirala na Hitlerovo autorsko djelo iz dvadesetih. Iako je okupaciona sila odreivala kako e novine izgledati i ta e objavljivati, ostaje injenica da su njihovi vlasnici, izdavai, urednici, novinari i saradnici bili domai ljudi koji su prihvatili svoje funkcije uz saznanje da je njihovo obavljanje dozvoljeno samo 'arijevcima'.87 Od antisemitskih broura u okupiranoj Srbiji, Boko Zuckerman posebno izdvaja knjiice Milorada Mojia Srpski narod u kandama Jevreja, Zakoni i dela Jevreja, kao i djelo Dimitrija Ljotia Pozadina rata i njen gospodar.88 Antisemtizam nije ni u Srbiji zaobiao crkvu. Mnogi pravoslavni svetenici su bili lanovi Zbora, desniarske stranke koja je bila izrazito antikomunistika i koja je vjerovala u postojanje jevrejske zavjere. Najaktivniji od ovih svetenika je bio Nikolaj Velimirovi, episkop Srpske pravoslavne crkve, koji je, kao zagovornik antisemitizma, ve 1934. dobio odlije od Hitlera. Kasnije e Velimirovi, u svojoj knjizi o sv. Savi, odati potovanje nemakom Voi, koji je u XX. veku doao na ideju Svetog Save i kao laik poduzeo u svom narodu posao koji prilici jedino svetitelju, geniju i heroju te e propovijedati o Srbima kao o narodu arijevske rase. 89

87 88

Olivera Milosavljevi, Potisnuta istina, poglavlje Metodoloki pristup Boko Zuckerman It kovi, Protuidovska propaganda u Srbiji pod Njemakim okupacijskim protektoratom i u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj od 1941. do 1945. godine 89 Ljubica Stefan, Antisemitizam u Srbiji za vri jeme Drugog svjetskog rata u Jugoistocna Europa 1918.1995, urednik Aleksandar Rav lic, Targa, Zadar, 1998.

39

Antimasonska izloba

U Beogradu je, uz veliki Nediev trud, 22. oktobra 1941. godine otvorena velika Antimasonska izloba, koju je finansijski podrao njemaki okupator i koja e biti dostupna javnosti itava tri mjeseca. Iako naziv predlae da izloba govori o masonima, ona je zapravo bila prvenstveno antisemitska. Glavna tema je bila navodna spletka Jevreja, komunista i masona da zavladaju svijetom. 90 Glavni urednik izlobe je bio dr. Dore Peri, direktor za propagandu pri srpskoj vladi a, kao zaseban dio, formiran je idovski odjel, kojeg je priredio prof. Momilo Bali. Izloba je bila snano medijski popraena. 91 Pripremljena je

ogromna koliina materijala, preko dvije stotine broura, ezdeset hiljada plakata, sto hiljada letaka, stosedamdesetest

propagandnih filmova a izloba je promovirana kao jedinstvena u svijetu. Ipak, veina pripremljenog materijala je bila ve viena na izlobama u Minhenu i Beu. Nekoliko mjeseci kasnije srpska vlada e izdati potanske marke, u ast Antimasonske izlobe, na

90

Center for Holocaust and Genocide Studies, Un iversity of Minnesota, Minneapolis, http://chgs.umn.edu/histories/otherness/otherness2.html, preu zeto 26. novembra 2008, zadnji put modificirano 29. Ju li 2008. 91 Boko Zuckerman It kovi, Protuidovska propaganda u Srbiji pod Njemakim okupacijskim protektoratom i u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj od 1941. do 1945. godine

40

kojima su jedni naspram drugih stavljeni jevrejski i srpski simboli. 92 Pretpostavlja se da je ovu izlobu vidjelo oko osamdeset hiljada ljudi. Promotivni plakati su pozivali srpski narod da na izlobu doe kako bi saznao ko je odgovoran za zavjeru protiv estitih Srba i Nijemaca. Izloba je imala za cilj demonstrirati kako, u toj naizgled zamrenoj slici saradnje komunista, kapitalista i masona, glavnu rije zapravo ima internacionalni Jevrej. Tri promotivna plakata za izlobu, koja su mi bila dostupna za istraivanje predstavljaju to jedno, prijetee Drugo, koje koordinira postupke svih drugih neprijatelja nacizma. Prvi plakat prikazuje onog starog, elavog, nosatog, vjenog Jevreja, sivo- zelenog tena, kakve smo ranije susretali na plakatima u Njemakoj i NDH.

On i ovdje izranja iz tame. Ispred njega je zemaljska lopta, zapravo njegova igra, koju on divljaki vrti svojim dugim prstima. Da ne bi bilo zabune da se radi o Jevreju, iznad njegove glave je, poput aureola, iscrtana Davidova zvijezda. Ovaj jevrejski san",

92

Center for Holocaust and Genocide Studies, http://www.chgs.umn.edu/, University of M inessota, zadnji put promijenjeno 20. maj 2008., preu zeto 28. novembar 2008.

41

poigravanja sa svijetom, pojanjava plakat, nestaje pod udarcima probuenog nacionalizma. Jevrej je, na plakatu i u svijetu, zauzeo mjesto koje pripada Bogu. Isprueni prst ovog vjenog Jevreja se mikelanelovski sastaje sa igrom, koja se, pod naponom iscrtanih silnica, vrti oko svoje ose. Kao to Bog stvara Adama, Jevrej se poigrava sa njegovim istokrvnim potomcima. Drugi promotivni plakat za izlobu postavlja Jevreja u ulogu lutkara, koji u svom pozoritu punom jevrejskih i masonskih simbola, na koncima povlai dvije marionete: ruskog vojnika i amerikog masona. Jevrej je u nekoj vrsti masonske odore i on poput svetenika ili vraa, svojim dugim prstima, upravlja pokretima marioneta. itava slika ima ozraje nekog sotonistikog rituala, posebno jer iznad glave lutkara lebdi jedna bljetea lobanja. Glavna uloga, i u treem promotivnom plakatu za izlobu, pripada vjenom Jevreju. On u jednoj ruci dri vagu na kojoj se ogledaju kapitalizam, u vidu novca i komunizam, u vidu Staljina a u drugom paljivo eka da ne dopusti jednoj strani ili drugoj strani da prevagne. Niko nee prevagnuti, kae plakat, jer Jevrejin dri ravnoteu. Kapitalizam i komunizam su dakle u preutnom dogovoru, jer su zavjera iza koje stoji jevrejstvo. Mrnja prema partizanima (komunistima) kao prema 'srpskim izrodima', pojaavana je njihovom identifikacijom sa Jevrejima iz uverenja da je

42

'jevrejstvo izmislilo komunizam', kae Olivera Milosavljevi. 93 Brojni plakati se bave ovom temom dominacije jevrejstva nad svim nacistikim neprijateljima. Tri plakata, koji Jevreju daju animalne i demonske moi, realizirana su sa istom porukom: Njegovo orue: demokratija, masonerija, komunizam, kapitalizam. Na prvom plakatu Jevrej je prikazan poput Gorgone, sa iljatim zubima i bradom koja se pretvara u agresivne zmije. itavo njegovo lice izoblieno i ekspresivno izranja iz tame a njegov pogled je toliko prodoran i ispunjen bijesom, kao da doista moe pretvoriti u kamen. Zmije iz njegove brade su kapitalizam, komunizam i masonstvo.

Poruka plakata je da su svi neprijatelji dio iste jevrejske zvijeri. Na ovaj nain je neprijatelj ujedinjen. Nema razloga za pitanja zato se vei dio svijeta bora protiv nacizma. Jevreji su u svoju mreu upleli ovjeanstvo. Znakovitost paukove mree e biti iskoritena za jo jedan plakat sa istom porukom. Jevrej je prikazan kao ovjek pauk koji iz svoje ruke alje nit kojom drugi manji pauci (komunizam, kapitalizam i masonstvo)

93

Olivera Milosavljevi, Potisnuta istina, Kolaboracija u Srbiji 1941-1945, poglavlje Antikomunizam

43

pletu mreu oko zemlje. I ovdje primjetimo kako je Drugo predstavljeno kao hibrid ivotinje i ovjeka, podvrsta koja posjeduje ogromnu mo i elju da ini zlo. Na treem plakatu sa istom porukom Jevrej, sotonski se smijui i svirajui violinu, plee nad kostima svojih neprijatelja. Zanimljiva je paralela koja se pravi izmeu ubijanja i muzike. Kao da moemo uti bijesnu melodiju koju svira dok skae po kostima. Njemu je nesrea uitak, on osjeti ubijanje tako iskonski kao to se osjea muzika. Njegovo tijelo je iskrivljeno, u skoku, tako da samo ini dvije dijagonale Kompozicija preko je stranice uravnoteena plakata. odnosom

tamno-narandastih i sivih tonova u kojima spodoba, tek izala iz podzemlja,

nagovjetava sumrak ovjeanstva. I sam Nedi je esto Jevreje, i uope neprijatelje nacistike ideologije, opisivao kao

psihopatoloka udovita, crvenu neman, odrod, englesko-crvenu adaju, itd.94

Ovakvi opisi su imali za svrhu demonizirati neprijatelja, oduzeti mu ljudsko dostojanstvo i uope, plasirati strah od drutva u kojem takve podvrste ive. U drugom primjeru, iste inspiracije, neprijatelj je prikazan kao troglavo udovite koje eli unititi Srbiju dok Njemaka svojim kopljem ne ubije podivljalu zvijer. Dakle, pored izrazite demonizacije Jevreja, Roma, komunista, partizana i SSSR, u plakatima je naroito vidljiva nesnoljivost spram Velike Britanije i SAD-a. Za Engleze se tvrdilo da nisu Evropljani

94

Olivera Milosavljevi, Potisnuta istina, Kolaboracija u Srbiji 1941-1945

44

jer su se mijeali sa 'utom i crnom rasom' 95 , a zajedno sa Amerikancima oni su bili pod snanom kontrolom internacionalnog jevrejstva. Dva plakata daju postotke jevrejskog udjela u finansijama i tampi SAD-a. U prvom primjeru, iz jedne pokidane naslovnice novina New York Times, izlazi tadanji urednik Arthur Hayes Sulzberger dok je na drugom plakatu Henry Morgenthau, tadanji ministar finansija, okruen dolarima i zlatom. Izloba se trudila dokazati da neprijateljskom ekonomijom i tampom upravljaju Jevreji. Dakle, Jevreji su bili odgovorni za sve nedae u kojima su se Srbi i drugi arijevski narodi ikada mogli nai.

Njihova pohlepa i zloba dolazile su izravno iz njihovih svetih knjiga. U jednom plakatu iz tog perioda vidimo starog vjenog Jevreja sa knjigom ispred sebe kako pouava jednog pogrbljenog djeaka deformisanog lica, velikog nosa i uiju.

95

Ibid. poglavlje Antidemokratija

45

Plakat nas obavjetava o ovoj pouci: Jevrejin pouava iz 'svete knjge' 'Sve nejevrejke su kurve' 'Iskoristi sve narode na svetu!' Jevrejstvo, sa karakteristikama koje su mu uitali nacisti, predstavljenoje kao nepromjenjiva i genetska datost. Plakat na kojem debeli Jevrej na uetu vodi Srbina sa povezom oko oiju, kae da jevrejin, taj majstor u licemerstvu i u laima, ma kako se prikrivao i maskirao, ostaje uvek jevrejin. Vano je bilo prenjeti poruku da je nemogu suivot sa Jevrejima, kako u Srbiji, tako na itavoj planeti, jer dok nacizam ne oisti svijet od ove napasti, oni e uvijek predstavljati opasnost za Srbe i spreavati Srbiju da dostigne svoje ciljeve. A ti ciljevi su bili stvaranje Hitlerovog novog

46

poretka, savrenog dravnog i drutvenog ureenja i Nove Srbije koja e biti nadahnuta jednom jedinstvenom srpskom duom. Posebno je slavljen srpski seljak koji je, prema Nedievim rijeima, jedini sauvao rasne osobine i koga nije pokvarila meana krv. 96 Srpski seljak je obilato koriten kao tema propagandnog plakata. On je snaan, uspravan, lijep i atletski graen, savren primjerak arijevca. Na jednom plakatu on, na njivi, ispred svog pluga, moli Boga, uzdignutih ruku: Gospode Boe, daj da moja zemlja uvek bude moja i da je ne delim sa dangubama. Njegovo bijelo lice je obasjano suncem, kao da mu se Bog odaziva u trenutku razgovora a zemlja na kojoj stoji je crvena kao krv. Inae, obilato koritenje crvene u nacistikoj propagandi je pojanjeno jo u Hitlerovoj knjizi Mein Kampf: Izabrali smo crvenu boju za nae plakate, jer je vidljiva i jer najvie uzbuuje nae protivnike. Tjera ih da nas zapamte.97 Na drugom plakatu iz ovog perioda vidimo srpske seljake koji su izgubili sve line

karakteristike. Postali su visoke, snane maine, spremne na rad. Ispod njih stoji: Srbi, svakidanja lozinka je: red i rad. Zakljuak jednog zasebnog istraivanja bi mogao biti

96

Olivera Milosavljevi, Potisnuta istina, Kolaboracija u Srbiji 1941-1945, poglavlje Nova Srbija u Novoj Evropi 97 Randall Bytwerk, German propaganda archive, Calvin Co llege, http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/posters1.htm, posljednji put izmijenjena Novembar 2008, sadraj preuzet 27. Novembra 2008.

47

da ne postoji veliki estetski jaz izmeu socijalistikog plakata i ovakvih nacistikih, koji veliaju radnika.

U januaru 1942. godine Srbija e izdati potanske marke u slavu Antimasonske

izlobe. 98 Na ovim potanskim markama se velia Srbija kao jaka i pobjedonosna nad zlom masonsko-komunistiko-jevrejskom

zavjerom. Naspram simbola Srbije, krsta sa etiri slova S, postavljeni su komunistiki, masonski i jevrejski simboli. Simbol Srbije isijava boansku svjetlost i unitava neprijatelja. I ovdje su, na jednom primjeru, Jevreji prikazani kao zmija, koja u biblijskoj tradiciji predstavlja prevaru i zlo. Ovakve prikaze smo vidjeli i u nacistikom plakatu NDH. S obzirom da se, kao to smo u spomenutim primjerima vidjeli, u sliku Drugog uitavaju brojna znaenja, bilo bi uputno iitati ih sve na jednom mjestu, kako bi konana analiza bila potpunija. Sljedea tabela je pokuaj sistematiziranja uobiajenih tematskih blokova.

98

Terry Chateau, Hate stamps, http://www.masonicinfo.co m/hatestamps.htm, urednik Ed ward L. King, posljednji put izmijenjena Juli 2008, sadraj preu zet 24. Novembra 2008.

48

Dominantne teme nacistikog plakata na Zapadnom BalkanuPARAZIT, IVOTINJA, HIBRID, PODVRSTA VJENI JEVREJ NEMORALAN, BEZBONIK, UBICA, DEMON

99

BOGATA, KRTLJIVAC, POHLEPNIK, KRADLJIVAC, OTIMA, IZDAJICA

MANIPULATOR, TLAITELJ

SAVEZNIK KOMUNIZMA

INTERNACIONALNI JEVREJ, MANIPULTOR

SAVEZNIK KAPITALIZMA

SAVEZNIK DEMOKRATIJE

VLASNIK MEDIJA, FINANSIJA, SKRIVENI POLITIKI VOA, SLIKA DRUGOG U SOPSTVENOJ SLICI

ARIJEVCI(ISTOK RVNI EVROP LJANI, HRVATI I SRBI, NACISTKA, USTAKA MLADE MLA DE, SLIKA NATOVJEKA)

99

Jevreji su brzo rastua parazitska biljka koja se obavija oko jo zdravog drveta da isisa ivotnu energiju iz stabla dok se ono, pojedeno iznutra, ne stropota truhlo. iz Katz, From prejudice to destruction, str 150.

49

Zakljuak

Propagandne aktivnosti u Vojnoj upravi okupirane Srbije, kao i u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, snano su nastojale uticati na odnos javnosti prema Jevrejima. Konstituiranje neprijateljskog Drugog osnailo je nacizam u Njemakoj i ostale herojske nacionalizme ijem su rastu pogodovali iskrivljena svijest i zatvoreno drutvo. Stvaranje Drugog je bilo i kljuni korak u osmiljavanju i prisvajanju karakterteristika, granica i moi Sopstvenog. Antisemitska propaganda se najprije okuplja oko centralnog lika vjenog Jevreja koji je arhetipska slika i koji epitomizira prijetnju i smetnju. Jevrej je bio zamiljen kao nadgradnja Drugog (Autre). Ideologija nacizma je Jevrejstvo usvojila kao DRUGO (AUTRE), sa svim kapitaliziranim slovima te rijei. Jevrejstvo je, kao najznaajnija isticana suprotnost nacistikih vrijednosti, obuhvatalo sve ostale neprijatelje i bivalo im pripisivano. Tako su komunizam, kapitalizam i demokratija pripisani toj apstraktnoj zbirnoj imenici. Antisemitska propaganda, kako u Srbiji pod njemakim okupacijskim protektoratom, tako i u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, provodila se pod potpunim nadzorom vlasti. Odmah nakon dolaska nacistike vlasti obrazovani su uredi za propagandne aktivnosti. Propagandni plakat je raen pod jakim uticajem njemakog plakata, ali se javljaju i neke lokalne teme. Jasnu ulogu dobijaju hrvatski i srpski seljak. Plakat, osim uobiajenih predstava, usvaja i protivljenje partizanskom antifaistikom pokretu i druge aktuelne teme. Propagandni materijal je paljivo sabiran, a likovna rjeenja su u ponekom primjeru ekspresivna, vrsto komponirana ili ritmino kolorisana. Boja je koritena agresivno i planski, esto je znakovita i nalazi svoje mjesto u razlikovanju Mi - Oni. Jevrejima se oduzimaju dostojanstvo i ljudskost a pripisuju pohlepa, zavist, zavjera, iskoritavanje, mrnja, ubistvo, saradnja sa neprijateljem itd.50

Neizbjene su, u propagandnim plakatima, deformacije tijela i lica Drugog. Jevreji i ostali neprijatelji nacizma su predstavljeni kao ljudske podvrste. esto se koriste organski prikazi i Drugo poprima karakteristike ivotinje. U takvim prikazima prednjai poredba Jevreja i zmije. Pored slika simbolikog znaenja, esto se, jedni drugima, suprotstavljaju i sami simboli. Likovna kompozicija nacistikog plakata zapadnog Balkana, razloena na osnovne elemente - znaenjske i formalne, nedvojbeno je iskoritena da se promo vie ideoloka slika svijeta. Ta sustavna propaganda bila je veoma efektna. Holokaust Jevreja u okupiranoj Srbiji i Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, izvren je uz poticaje antisemitskih propagandnih aktivnosti. Odgovornost te propagande je neosporna, jer je, svojim psiholokim uticajem i promicanjem zla, uinila da se vie ljudi prikloni sistemu koji je oduzeo 11 miliona ljudskih ivota. Propaganda nacizma je savren poetni prostor ako se ele razumjeti zakonitosti ideologije koja poiva na odreenju odnosa prema Drugom. Plakat mora koristiti saete i itljive informacije da bi bio uspjean. itanje propagandnog plakata razlae ideologiju sve do njenih osnovnih postavki. S druge strane, nacizam je paradigmatina, jasno izraena i zasebna ideologija a njeno ralanjivanje je kljuno za razumijevanje svih sistema drutvenog tlaenja, koji su uslijedili.

51

Bibliografija:1. Agamben, Giorgio, Homo Sacer, Sovereign Power and Bare Life, Stanford University Press, 1998. 2. Althusser, Louis, Ideology and Ideological State Apparatuses, u Lenin and Philosophy and Other Essays. New York & London: Monthly Review Press, 1971. 3. Anderson, Benedict, Imagined Communities, Verso, New York, 2003. 4. B. Brewer, Marilynn, The social self: On being the same and different at the same time, Personality and Social Psychology bulletin, , 1991. 5. Bourdieu, Pierre, Distinction, A Social Critique of the Judgement of Taste, Harvard University Press, Massachusetts, 2002. 6. Brewer, Maryilin B. and Gaernter, Samuel L., Towards reduction of prejudice: Intergroup contact and Social categorization, Self and Social Identity, od Marilynn B. Brewer i Miles Hewstone, Blackwell Publishing, 2004. 7. Bytwerk L Randall, Der Film als Waffe, Unser Wille und Weg, 7, 1937, str. 2123, http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/hippler1.htm, posljednji put osvjeeno 28. novembar 2008, sadraj preuzet 7. decembra. 2008. 8. Bytwerk Randall, German propaganda archive, Calvin College, http://www.calvin.edu/academic/cas/gpa/posters1.htm, posljednji put izmijenjena Novembar 2008, sadraj preuzet 27. Novembra 2008. 9. Cahoone, Lawrence, From Modernism to Postmodernism: An Anthology. Cambridge, Mass., Blackwell, 1996. 10. Center for Holocaust and Genocide Studies, University of Minnesota, Minneapolis, http://chgs.umn.edu/histories/otherness/otherness2.html, preuzeto 26. novembra 2008, zadnji put modificirano 29. Juli 2008. 11. Chateau Terry, Hate stamps, http://www.masonicinfo.com/hatestamps.htm, urednik Edward L. King, posljednji put izmijenjena Juli 2008, sadraj preuzet 24. Novembra 2008. 12. Chiazzari Suzie, The Complete Book of Color; Element Books, 1998.

52

13. Cohen, Jeremy, Robert Chazans Medieval Anti-Semitism: A note on the impact of theology, u Berger, izdanje History and Hate, Jewish Publication Society, 1997. 14. Cotton Nicola, Monstruos monarchs and Cannibalistic Caricaturists: Foucauldian Abnormality and the Visual Norm, iz (Ab)normalities od Catherine Dousteyssier Khoze i Paul Scott, Durham Modern Languages Series, Durham, 2001, str 7-25 15. Darwin, Charles, On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, London, John Murray, 1859. 16. Doise, Willem, Groups and individuals, Explanations in social psychology, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1978. 17. Donne, John, Devotions Upon Emergent Occasions, Meditation XVII, 1627. 18. Dravni i promibeni ured kod Predsjednitva Vlade, idovi, izloba o razvoju idovstva i njihovog ruilakog rada u Hrvatskoj prije 1941, Rjeenje idovskog pitanja u NDH, katalog, 1942. 19. Erjavec, Ale, Ideologija i umjetnost modernizma, prijevod sa slovenskoga Ranko Mavrak, Sarajevo, Svjetlost, 1991 20. Foucault, Michel, Discipline and Punish: the Birth of the Prison, New York: Random House, 1975. 21. Foucault, Michele,Society must be defended, predavanja na College de France, 1975-76, prevod na engleski jezik David Macey, Alan Lade. 22. Furet, Franois, Unanswered Questions: Nazi Germany and the Genocide of the Jews, Schocken Books,1989. 23. Goldhagen, Daniel Jonah, A Moral Reckoning, The Role of Catholic Church in the Holocaust and Its Unfulfilled Duty of Repair, Alfred A. Knopf, New York, 2002. 24. Goldhagen, Daniel Jonah, Hitler's willing executioners, Ordinary Germans and the holocaust, London, Little, Brown and Company, 1996. 25. Griffin Roger, The Nature of Fascism, St. Martin's Press, Routledge, 1993 26. Hamann, Brigitte , Hitlers Wien. Lehrjahre eines Diktators, Piper, Mnchen, 2001.

53

27. Holis, Richard, Graphic design, A concise history, Thames and Hudson, London, 1994 28. Huntington, Samuel P, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York, Simon & Schuster, 1996. 29. Isocrates II, prevod na engleski Terry Papillon, University of Texas Press, Austin, 2004. 30. Katz, Jacob, From prejudice to destruction, Anti-semitism 1700-1933, Harvard University Press, Cambridge. 31. Kraus, Ognjen, Zna li se 1941-1945, Antisemitizam, holokaust, antifaizam, zbirka radova 32. Kuhn, Thomas, The Structure of Scientific Revolutions, Chicago, University of Chicago Press, 1962. 33. Lacan, Jacques, The Freudian Thing in crits: A Selection, prevod Alan Sheridan, New York: W.W. Norton & Co., 1977 34. Lee Wolff Robert, Balkans in Our Time, Cambridge, Massachusetts, USA: Harvard University Press, 1956. 35. Levinas, Emanuel, Humanism of the Other, prevod Nidra Poller, Chicago, University of. Illinois Press, 2003. 36. Liddell Henry G. i Robert Scott A Greek-English Lexicon, London, Oxford University Press, 1996. 37. Luther, Martin, O jevrejima i njihovim laima, Luthers Werke. 47:268-271. 38. Matkovi, Hrvoje, Povijest Nezavisne Drave Hrvatske, Zagreb, Naklada P.I.P. Pavii, 2002. 39. Michael, Robert, Holy Hatred: Christianity, Antisemitism, and the Holocaust. New York: Palgrave Macmillan, 2006. 40. Mijevi Miliko, Opta Istorija umetnosti, Revolucija u umetnosti, Izopaena umetnost, Alfa - Narodna Knjiga - Zebra, Beograd, 1998. 41. Milosavljevi, Olivera, Potisnuta istina, Kolaboracija u Srbiji 1941-1945, poglavlje Antisemitizam, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2006.

54

42. Mummendey, Amelie and Michael Wenzel, Social discrimination and tolerance in intergroup relations: reactions to intergroup difference, Personality and social psychology review. 1999. 43. Nikoli Kosta, Nemaki ratni plakat u Srbiji 1941 1944, Bonart, Beograd, 2001 44. Noble, Graham, Martin Luther and German anti-Semitism, History Review, 2002, broj. 42. 45. Osborn, Frederick, Development of a Eugenic Philosophy, u American Sociological Review, Vol. 2, No. 3, 1967. 46. Parks, James, Antisemitism, Quadrangle books, Chicago, 1969. 47. Rabinow, Paul, The Foucault Reader, Pantheon Books, New York, 1984. 48. Riley-Smith, Jonathan, The Oxford History of the Crusades New York: Oxford University Press, 1999. 49. Robertson, William D. Jr, Why The Devil Wears Green, Modern Language Notes, Vol. 69, Johns Hopkins University Press, 1954. 50. Said, Edward W., Orientalism, Vintage Books, New York, 2003. 51. Sarajevski novi list (1941) 52. Smith Jonathan R, The Oxford History of the Crusades, New York, Oxford University Press, 1999. 53. Spivak, Gayatri Chakravorty, Can the Subaltern Speak? u Marxism and the Interpretation of Culture. Urednici: Cary Nelson i Lawrence Grossberg, Urbana, University of Illinois Press, 1988 54. Stefan Ljubica, Antisemitizam u Srbiji za vrijeme Drugog svjetskog rata u Jugoistocna Europa 1918.-1995, urednik Aleksandar Ravlic, Targa, Zadar, 1998. 55. Sterling, Eleonore, Judenhass, Europaische Verlagsanstalt, 1965. 56. Theweleit, Klaus, Muke fantazije, prijevod s njemakog Vilma i Branko Obolt, GZH, Zagreb, 1983. 57. Toby Clark, Art and Propaganda in the Twentieth Century, Abrams, New York, 1997. 58. Tsetskhladze Gocha R,. Ancient Greeks West and East, Brill, 1999.

55

59. United States Holocaust Memorial Museum, The Nuremberg Race Laws, http://www.ushmm.org/outreach/nlaw.htm, preuzeto 24.11.2008. 60. Urednik nepoznat, asopis Nezavisnost, broj 30, 1938 61. Weber, Matthias M., Ernst Rdin, 1874-1952: A German psychiatrist and geneticist, American Journal of Medical Genetics 67. 62. Webster's New Universal Unabridged Dictionary, Simon & Schuster Publishing 1972. 63. Wright Thomas, A History Of Caricature And Grotesque In Literature And Art, Kessinger Publishing, London, 2007. 64. Zuckerman Itkovi, Boko, Protuidovska propaganda u Srbiji pod Njemakim okupacijskim protektoratom i u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj od 1941. do 1945. godine, doktorska teza, Filozofski fakultet, Sveuilite u Zagrebu, 2006

56

Abstract Analysis of Representations of the Other in the Nazi Poster of Western Balkans Author deals with Nazi propaganda material produced and disseminated as part of regimes instituted by the Military Administration in Serbia and the Independent State of Croatia. Through semantic and aesthetic analysis, the work observes the methods of introducing the Other to establish heroic Selfhoods and establish state control. Antisemitic propaganda centres around the archetipal image of the Eternal Jew, to epitomise a sense of social threat and obstacle. Other enemies of Nazi programmes have been included into this category through numerous consipracy theories and images. Continuing to ignore the inner contradictions, propaganda of these two Nazi puppet states has propelled the Croat and Serb peasent as the local answer to the German Arian hero. Although many similar specificities may be recognised, Nazi poster in the Western Balkans is often imported from Germany. The aesthetic compositions have been carefuly planned, suggestive of political and religious symbolism, and with certain modernist qualities. Jewish figures are stripped of dignity and humanity and embedded with greed, envy, conspiration, abuse, hate, murder, betrayal, animalistic qualities, etc. The propaganda was gruesome, systematic and extremely effective. Numerous ilustrations have been included by the auhtor.

57