saĞlik sektÖrÜnde meslekİ rİskler ve …etmenler, iii. biyolojik etmenler, iv. ergonomik...

16Ocak-Şubat-Mart 2012

GirişSağlık çalışanlarının sağlığı ve güvenliği konu-

sunda; gerek kamuda 657 sayılı Devlet MemurlarıKanunu’na tabi hukuken “korunma” hakkı olma-yan memurlar ve sözleşmeli personel, gerekse“korunduğu” varsayılan özel sağlık sektöründe İşKanunu’na tabi olanlar önemli ölçüde haksızlığauğramaktadırlar. Kamu ya da özelde İş Kanunukapsamındaki taşeron işçileri ise en fazla mağdurolan kesim olarak hukuken var olan haklarından(kamuda devlet marifetiyle) mahrum bırakılmak-tadırlar.

Diğer taraftan Uluslararası Çalışma Örgütü(ILO) sözleşmeleri ve Avrupa Birliği (AB) mükte-sebatı ile sağlık emekçilerine reva görülen “korun-duğu” (optimal düzeyde sağlık ve güvenlik hakkı)dahi devlet-sermaye ittifakıyla çok görülmektedir.

Çalışma ortamlarında iş kazası ve meslek has-talıklarında durum her geçen gün kötüye gider-ken, sağlık sektörüne özgün çok daha kötüsüylekarşılaşmak da olasıdır. Kamuda verilen sağlık hiz-metlerinin “özelleştiği”, özel sağlık hizmetlerininise sürekli teşvik edilerek endüstriyel sektör halinegetirildiği bir ortamda şiddet ve mobbing dahilmesleki riskler kaçınılmaz olarak daha da artacak-tır.

Bu araştırmada; sağlık çalışanlarını doğrudanilgilendiren hukuki düzenlemelerin sağladığı “hak-lar” irdelenmiş; bir başka makalenin konusu olabi-lecek çalışma biçimleri ve çalışma ilişkilerindenbağımsız olarak sağlık sektöründeki mesleki sağlıkve güvenlik riskleri ile illiyet bağı yorumlanmıştır.

1990’lı yıllarda tamamına yakını kamuda istih-dam edilen sağlık çalışanlarının zaman içindeçalışma koşulları ve hukuki konumlarıdeğişim/dönüşüm geçirmiş; 2000’li yıllardan sonrakamu-özel fark etmeksizin benzer koşullarda hiz-met vermeye başlamışlardır. 1996’da “sağlık çalı-şanlarının sağlığı ve güvenliği” Türkiye'de bir ilkolarak " SES Dergisi’nde (1) yayınlanan makale iledeğerlendirilmiş, 2003 yılında ise Mesleki Sağlık veGüvenlik Dergisi’nde “kamu çalışanlarının sağlığı”konusu incelenmiştir (2).

Neoliberal politikalarla birlikte değişen 2003sonrasında devlet-sermaye dayatmasıyla 4857 sayı-lı İş Kanunu, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve GenelSağlık Sigortası (SSGSS) Kanunu ve 6331 sayılı İşSağlığı ve Güvenliği (İSG) Kanunu gibi çalışmayaşamını doğrudan ilgilendiren yasalar değiştiril-miş ve bu değişime paralel birçok düzenlemeyürürlüğe girmiştir. Bu makalede son durum üze-rinden bir değerlendirme yapılmıştır. Kamu-özeltek düzenleme yutturmacası olan İSG Kanunununayrıntılı değerlendirmesi (Dergimizin bu sayısında)ile birlikte tablo daha görünür hale gelecektir.

Meslek Hastalıkları ve İş Kazaları Tanımı ÜzerineMeslek hastalığı ve iş ile ilgilihastalık tanımıÇalışma ortamındaki sağlık sakıncaları belir-

lenmiş etmenlerin çalışanlarla teması sonucu orta-ya çıkan her hastalık ya da sağlık sorunu meslek-le/işle ilgili hastalıklar olarak değerlendirilmekte-dir. Meslek hastalıkları, kendine özgü bir klinik

SAĞLIK SEKTÖRÜNDE MESLEKİ RİSKLER

ve HUKUKSALDÜZENLEMELER Dr. Celal EMİROĞLU

İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Bilim Uzmanı

t ü r k t a b i p l e r i b i r l i ð i

m e s l e k i s a ð l ý k v e g ü v e n l i k d e r g i s i


tablo ile ortaya çıkar, hastalık deneysel olarak daoluşturulabilir ve bir veya birden fazla hastalıketkeni veya metabolitinin biyolojik ortamda bulu-nuşu ile kendisini gösterir. Hastalığın insidansınıno meslekte çalışanlarda yüksek olması da meslekhastalıklarının genel özellikleri arasındadır. İş ileilgili hastalıklar ise farklı nedenlerle ortaya çıkabi-lecek hastalıkların çalışma ortamındaki etmenlerve/veya koşullar nedeniyle gelişiminin hızlanma-sıyla karakterizedir.

Türkiye’de meslek hastalığının tanımı bilimsel-likten uzak ve yasal metinlerle sınırlıdır. SSGSSKanunu’na göre; “sigortalının çalıştığı veya yaptığıişin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebepleveya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçi-ci veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özür-lülük halleri” (m.14) “meslek hastalığı” olarakkabul edilmektedir. Hastalık etkenlerini “işin nite-liğine” ve “yürütüm şartlarına” bağlayan Yasa“sigortalı olmayanların” meslek hastalıklarını dik-kate almazken, henüz hastalık tablosu oluşturma-yan sorunları ve işle ilgili hastalıkları da kapsamaalmamakta yani ‘bardağın taştığı durumlarda’sorunu kabul etmektedir. “Özürlülük” hallerinikabul eden Yasa, meslek hastalıklarının “önlenebi-lir” özelliğini ise göz ardı etmektedir.

Özetle; kârını maksimize etmeye çalışırken işçi-yi/emekçiyi “özürlü” yapan işveren/sermayedar adı“meslek hastalığı” tanımında geçmezken; yasayagöre sadece sigortalılar için “işin doğal niteliği”kaçınılmaz olarak “hastalık, bedensel veya ruhsalözürlülük” oluşturuyor!

İş kazası tanımı SSGSS’de “iş kazası” tanımı (m.13): “Sigortalı-

nın; işyerinde bulunduğu sırada, işveren tarafın-dan yürütülmekte olan iş nedeniyle, asıl işini yap-maksızın görevli olarak işyeri dışında başka bir yeregönderilmesi nedeniyle, emziren kadın sigortalının(sadece m.4/a kapsamındakiler) çocuğuna süt ver-mek için ayrılan zamanlarda, işverence sağlananbir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş-gelişi sırasındameydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradanbedenen ya da ruhen özüre uğratan olay” olarakyapıldı.

Türkiye’de iş kazalarının tanımı nedenleredeğil sonuçlara göre yapılmaktadır. Yasal düzenle-meler, “sigortalı olmayanların” işinden dolayı

geçirdiği kazaları dikkate almazken, işyerlerindeyaşanan şiddet, taciz, mobbing ve psikolojik trav-ma olgularını da “iş kazası” kapsamına almamakta-dır.

İş kazası, sermaye-devlet terminolojisinde;sadece sigortalılar için “beklenmedik ve/veya hata-lı bir davranış ya da teknik bir arıza nedeniyle orta-ya çıkan, önceden planlanmamış ve kontrol altınaalınamamış ortamlarda, dıştan bir etkiyle meydanagelen, kişilere zarar veren, sonucu arzu edilmeyen,acilen tehdit oluşturan tehlikeler vb” olaraktanımlanmaktadır.

Çalışma hayatının içinde ise “verimlilik”, “top-lam kalite” vs söylemlerle dillendirilen tasarruf (!)politikaları ya da “artı-değer” sömürüsü iş kazası vemeslek hastalığı nedenidir. Emeğini ücret karşılı-ğında sermayedara satmak zorunda kalan emekçi-lerin, üretim süreçlerinde “tasarruf” uğruna alın-mayan önlemlerle orantılı olarak yaşadıklarıdır işkazaları / meslek hastalıkları… Bu anlamda Türki-ye’de “iş kazalarının önlenememesi” ve “meslekhastalıklarının tanınamaması” sömürünün azgınlıkderecesiyle uyumludur.

Son Tango: SSGSS ve İSG KanunuTBMM’de 20 Haziran 2012 tarihinde onayla-

nan (3) ve bu alanın temel yasası olarak kabul edi-len İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu “meslek hasta-lığı” kavramını tam anlamıyla karikatürize ederek“Mesleki risklere maruziyet sonucu ortaya çıkanhastalığı ifade eder” (m.3/1) ibaresiyle tanımladı.“Kanun”, iş kazasını; “İşyerlerinde veya işin yürü-tümü nedeniyle meydana gelen, ölüme ve vücutbütünlüğünün ihlaline sebep olan olayı ifade eder”(m.3/1) ibaresiyle tanımlıyor. İSG Kanunu, İşKanunu ve SSGSS’de bulunan düzenlemelere ekolarak hiçbir yenilik getirmedi.

Kamuda meslek hastalıkları ve iş kazalarıSSGSS’ye göre çalışanların (kamu çalışanları

hariç) iş kazası ve meslek hastalıkları “hakkı” kısavadeli sigorta kolları içerisinde yer alıyor. Kamuçalışanları, iş kazası ve meslek hastalığı sigortasıkapsamına alınmazken, iş kazası ya da meslek has-talığı sonucu gerekli görülen ‘hastalık’ yardımlarınıGenel Sağlık Sigortası sağlıyor. İSG Kanunu kamuçalışanları için iş kazası ve meslek hastalıklarıylailgili “hak” tanımı yapıyor, ancak SSGSS engeli






nedeniyle kamu çalışanları diğer sigortalılara tanı-nan haklardan yararlanamıyor!

Ayrıca, kamudaki çalışanların sağlığının korun-ması ve geliştirilmesine yönelik sağlık ve güvenlikhizmetlerinin nasıl ve kim tarafından verileceği vefinansmanın nasıl sağlanacağı konularındaki belir-sizlik bugünkü hukuksal zeminde yanıtsız kalıyor.

İşgöremezlik kavramı ve maluliyete bakış SSGSS'ye göre; iş kazası veya meslek hastalığı

sonucu meslekte kazanma gücünün en az %10azalmış bulunduğu SGK tarafından tespit edilen(kamu çalışanları dışındaki) sigortalılar, sürekli işgöremezlik (kısmi veya tam) gelirine hak kazanı-yor. İş kazası veya meslek hastalığı halinde her güniçin kazancın üçte ikisi kadar geçici işgöremezliködeneği veriliyor (m.18,19). İş kazası veya meslekhastalığı sonucu çalışma veya meslekte kazanmagücünün en az %60'ını kaybeden sigortalı malûlsayılıyor ve sürekli iş göremezlik geliri bağlanıyor.

Bu düzenlemeyi sağlık emekçilerine göreyorumladığımızda ilginç bir durum ortaya çıkıyor.İş kazası veya meslek hastalığı geçiren sağlık emek-çisi kamu dışında çalışıyorsa iş göremezlik gelirialabiliyor ve hizmet süresine bakılmaksızın malûl-lük ve ölüm sigortası haklarından yararlanabiliyor.Sağlık emekçisi kamuda çalışırken iş kazası veyameslek hastalığı sonucu malûl duruma düşmüşse;en az 10 yıldır sigortalı ve 1800 gün (muhtaç olan-lar 5 yıl sigortalı ve 900 gün) prim yatırmışsamalûllük sigortasından (9000 gün üzerinden)yararlanabiliyor; en az 1800 gün veya en az 5 yıl-dan beri sigortalı bulunup, toplam 900 gün primödenmesi durumunda iken ölen sigortalının haksahiplerine ölüm aylığı bağlanıyor. İş kazası, meslekhastalığı veya vazife malûllüğü durumunda iseprim borcuna bakılmaksızın ölüm aylığı bağlanabi-liyor. 2006 yılında SSGSS kabul edildiğinde yapı-lan bu yorum 2012 yılında İSG Kanunu çıktıktansonra da yapılmaktadır. Yani İSG Kanunu, kamuçalışanlarının maluliyet ve iş göremezlik ödeneğiaçısından değişiklik getirmedi.

Fiili hizmet zammıSSGSS Kanunu’nda (m.40) belirtilen işyerle-

rinde ve işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360günü için karşılarında gösterilen gün sayıları, fiilîhizmet süresi zammı (yıpranma payı) olarak ekle-niyor. Sağlık sektöründe yüksek risk grubunda yer

alan meslek gruplarının adı Yasa kapsamında geç-mezken, sadece “radyoaktif ve radyoaktif madde-lerle yapılan işler/işyerleri” risk grubunda sayılarak“doğal ve yapay, radyoiyonizan maddeler veya kor-püsküler emanasyon kaynakları ile yapılan işlerdeçalışanlar” madde kapsamına alınarak fiili hizmetsürelerinin her yılı için 90 gün hizmetlerine eklen-mektedir. Söz konusu ortamlarda çalışan tabip,teknisyen, sağlık memuru, radyasyon fizikçisi veteknisyeni ve iyonizan radyasyonla çalışan diğerpersonel bu haktan yararlanıyor.

Sağlık Bakanlığı tarafından “sağlık kurum vekuruluşlarında radyasyon kaynağı ile teşhis, tedaviveya araştırmanın yapıldığı alanlarda çalışan tümpersonelin radyasyondan kaynaklanabilecek risk-lere karşı radyasyon dozu limitlerini ve doz limitle-rinin aşılmaması için alınması gereken tedbirler ileaşılması durumunda alınacak tedbirler ve radyas-yon kaynakları ile ilgili çalışma esaslarını belirleye-rek ilgili personelin korunmasını sağlamak” amacıile çıkartılan Yönetmelik (4) sağlık sektöründe“kamu ve özel tüm sağlık kurum ve kuruluşları”kapsayan tek düzenlemedir.

Yönetmelik, nükleer tıp, radyasyon onkolojisive radyoloji uygulamalarının en az ikisinin yürü-tüldüğü bölümleri içeren yerlerde oluşturulan vekonuya yönelik çalışmaları yürüten “RadyasyonGüvenliği Komitesi” şartını getirmektedir.

Yönetmelik radyasyon kaynağı ile çalışanların;risk tanımı, çalışma esaslarını, alınması gerekentedbirleri ve çalışma sürelerini, kişisel dozimetreölçümlerinin kurallarını, sağlık izni ile işin niteliği-ne uygun koruyucu giysi ve teçhizatı belirleyerek;işe başlatılmadan önceki tıbbi muayeneleri ile işebaşlatıldıktan sonraki yıllık sağlık kontrollerininnasıl yaptırılacağını belirtiyor.

Ancak, iş kazası veya meslek hastalığı geçirmedurumundaki “hak” tanımı bu Yönetmelikte deyapılmadı.

Çalışma gücü ve meslekte kazanma gücü kaybı oranı tespit işlemleri ve meslek hastalıkları listesiÇalışanların sağlığını etkileyen faktörlerle ilgili

ulusal ve uluslararası düzenlemelerde sınıflandır-malar yapılmıştır. 1925 yılında 18 sayılı İşçi Tazmi-natı Sözleşmesi (Meslek Hastalıkları) ILO tarafın-





dan kabul edildikten sonra 42 nolu Sözleşme ile1934 yılında yeniden gözden geçirilmiş ve 16Şubat 1946 tarihinde (6234 sayılı Resmi Gazete)Türkiye tarafından onaylanmıştır. Yine ILO’nun1964 yılında yayınlanan (1980 yılında geliştirdiği)121 sayılı Sözleşmesi Türkiye’de Sosyal SigortaSağlık İşlemleri Tüzüğü (1972) ekindeki MeslekHastalıkları Listesi’nde yer aldı.

Son olarak ILO’nun 20 Haziran 2002 tarih ve194 sayılı Tavsiye Kararı ile yapılan sınıflandırmasıTürkiye tarafından modifiye edildi; SSGSS Kanu-nu (2006) dayanak alınarak 2008 yılında hazırla-nan “Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma GücüKaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği” (5) ilehalen yürürlükteki “Meslek Hastalıkları Listesi”oluşturuldu.

Söz konusu Meslek Hastalıkları Listesi kamuçalışanları hariç diğer tüm sigortalıları kapsamak-tadır. Listeye göre meslek hastalıkları; Kimyasalmaddelerle olan meslek hastalıkları (A grubu),Mesleki deri hastalıkları (B grubu), Mesleki solu-num sistemi hastalıkları (C grubu), Mesleki bulaşı-cı hastalıklar (D grubu), Fiziksel etmenlerle olanmeslek hastalıkları (E grubu) olmak üzere beşgrupta toplanmıştır. Listenin sol sütununda zararlıajanın meydana getirdiği başlıca hastalıklar vebelirtileri, orta sütununda yükümlülük süreleri, sağsütununda hastalık tehlikesi olan işler yer almıştır.

Çalışanların sağlığını bozan etmenler DünyaSağlık Örgütü (WHO), ABD Ulusal Mesleki Sağ-lık ve Güvenlik Enstitüsü (NIOSH) ve MeslekiSağlık ve Güvenlik İdaresi (OSHA) gibi organizas-yonların da benimsediği bir başka biçimiyle şöylesınıflandırılmıştır: I. Kimyasal etmenler, II. Fizikseletmenler, III. Biyolojik etmenler, IV. Ergonomiketmenler, V. Psikososyal etmenler. Bu sınıflandırmaiçerisinde sağlık çalışanlarının sağlığını etkileyenfaktörleri de görmek olasıdır.

MHL’nin yer aldığı son Yönetmelik “sigortalı-ların” (kamu çalışanları hariç) iş kazası ile meslekhastalığı sonucu sürekli iş göremezlik hâllerininmeslekte kazanma gücünü ne oranda azaltacağını;ve kamu dahil tüm çalışanların, hangi hâllerdeçalışma gücünün en az %60’ını veya vazifeleriniyapamayacak şekilde meslekte kazanma gücünükaybettiğine ilişkin usul ve esasları kapsıyor (m.2).Bir başka ifadeyle; Yönetmelik, kamu çalışanları-

nın iş kazası ile meslek hastalığı sonucu sürekli işgöremezlik hâllerini kapsamazken, iş kazası vemeslek hastalığı dışındaki çalışma gücü meslektekazanma gücü kayıp oranlarını düzenliyor.

Sağlık çalışanlarının iş kazaları Türkiye’de sağlık sektöründe iş kazaları ve mes-

lek hastalıkları riski (kayıtlara geçmese de) enazından yasal düzenlemelerde tanımlanan biçimiy-le yaşanmaktadır. Sağlık hizmetlerinde kullanılan;kesici-delici-batıcı uçlu ekipman, kırık cam, tüp yada araçlar kesiklere; elektrik akımı/düzeneği ileilgili tehlikeler ve patlayıcı-yanıcı maddeler yan-malara; kayma veya düşmeye neden olan tabanyüzeyleri yaralanmalara, kesiklere, kırıklara, bel vesırt zorlanmalarına neden olabilmektedir. Korun-masız radyasyon kaynakları, kişisel güvenlik yeter-sizliği, bilinçsiz hasta kaldırma ve taşıma vb gibiuygunsuzluğu artıran ortamlar sağlık sektöründe işkazası riskini artırmaktadır.

İş kazası olarak tanımlanması gereken sağlıkçalışanlarına yönelik şiddet ve iş cinayetleri; ‘ege-men politikalar’ ve kişisel güvenlik yetersizliğisonucu ortaya çıkmaktadır. “Sağlıkta Dönüşüm”hedefli ayrılan finansmanın paylaşımından kay-naklanan şiddetin daha da artması beklenmekte-dir.

Sağlık çalışanlarının meslek hastalıklarıYönetmeliğe göre; “Hangi hastalıkların meslek

hastalığı sayılacağı ve bu hastalıkların, işten fiilenayrıldıktan en geç ne kadar zaman sonra meydanaçıkması hâlinde sigortalının mesleğinden ileri gel-diğinin kabul edileceği Meslek Hastalıkları Liste-si’ne göre tespit ve tayin” ediliyor (m.17). Diğertaraftan, meslek hastalığı tanısının klinik ve labo-ratuar bulgularıyla kesinleşmesi ile birlikte meslekhastalığına yol açan etkenin, işyeri incelenmesiylekanıtlanması gerekmektedir.

SGK istatistikleri incelendiğinde; “İnsan Sağlı-ğı Hizmetleri” (kod no: 86) başlığı ile belirtilensağlık sektöründe verilen hizmet nedeniyle 2010yılında 100 (55 erkek, 45 kadın) iş kazasının kayıt-lara geçtiği, meslek hastalığı tespitinin ise olmadı-ğı anlaşılmaktadır. Aynı yıl içinde 2 kişiye işgöre-mezlik geliri bağlanırken 3 sağlık emekçisinin (2erkek, 1 kadın) öldüğü kaydedilmiştir (6).





İşkollarının ve İşlerin Tehlike Sınıf ve Derecelere Ayrılmasıİş kazası ve meslek hastalıkları primi Sigortalılar (kamu çalışanları hariç) adına

prime esas kazancın %1-6,5 oranları arasında(tamamını işveren öder) olmak üzere iş kazası vemeslek hastalığı primi ödenmesi gerekiyor (SSGSSm.81/c).

“İş kazası ve meslek hastalığı primi” kamudaçalışan sağlık emekçileri adına ödenmezken, özelsektörde çalışanlar için işveren tarafından öden-mektedir. Anayasa Mahkemesi kararı ile iki milyonkamu çalışanı (4/c bendi kapsamındaki sigortalı-lar) adına devlet tarafından ödenecek iş kazası vemeslek hastalıkları primi kaldırılırken, tasarruf (!)sağlanarak söz konusu sigorta hakkı da yok sayıldı(7).

İş kazası ve meslek hastalıkları sigortası primi,yapılan işin iş kazası ve meslek hastalıkları bakı-mından gösterdiği tehlikenin ağırlığına göre tespitediliyor (SSGSS m.83). İşkolları, tehlikenin ağırlı-ğına göre sınıflara (12 kademede belirleniyor), busınıflar da özel iş şartlarına ve tehlikeyi önlemekiçin alınmış tedbirlere göre derecelere ayrılıyor. İşkollarının hangi tehlike sınıfına girdiği, tehlike

sınıf ve derecesine göre prim oranları ve uygulana-cak esaslar, Bakanlar Kurulu kararıyla yürürlüğekonulacak bir tarife ile tespit ediliyor.

2008 yılında yayınlanan “Kısa Vadeli SigortaKolları Prim Tarifesi” de aynı şekilde 5510 sayılıKanun 4üncü maddesi (a) ve (b) bentlerinde belir-tilen sigortalıları, işverenleri ve işyerlerini kapsamaalırken, kamu çalışanlarını (yani SSGSS m.4/c)kapsama almadı. Söz konusu “Tarife” özel sağlıksektöründe “İnsan Sağlığı ve Sosyal Hizmet Faali-yetleri” adı altında verilen hizmeti 1.tehlike sını-fında belirlemiş ve prim oranını %1 olarak göster-miştir.

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nunyürürlüğe (30.6.2012) girmesiyle yeni bir durumortaya çıktı. Bir tarafta Kanun’da geçen “kamu veözel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerine, bu işyer-lerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak vestajyerler de dâhil olmak üzere tüm çalışanlarınafaaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır” (m.2)yaptırımı diğer taraftan 5510 sayılı Kanun’unkamu çalışanlarını engelleyen hükümleri kafakafaya tokuşmuş durumdadır. ÇSGB’nın bugünkügündeminde bu Kanun (m.9) gereği “İşyeri TehlikeSınıfları” tebliğini hazırlamak bulunuyor.

Tablo-1: Sağlık sektöründe karşılaşılan biyolojik etmenler/risklerAdenovirüs AIDS/HIV (İnsan bağışıklık yetmezliği virüsü)AmoebiasisBoğmaca (Bordetella pertusis)BrusellaCytomegalovirus (CMV)Difteri (Corynebacterium diphtheriae)Helicobakter ploriHepatit-A (HAV)Hepatit-B (HBV)Hepatit-C (HCV)Hepatit-D (delta, HDV)Herpes simpleks Herpes zosterHistoplazmozisİnfluenzaKabakulakKırım Kongo Kanamalı AteşKızamıkKızamıkçıkKonjonktivitKuş gribi (H5N1 avian influenza)LeishmaniasisLejyoner hastalığı (havalandırma sistemiyle)Meningococcal hastalıklar

Multirezistan nozokomiyal bakteriNorwalk virüs Papilloma virüsüParvovirüs PnömokokPolio PseudomonasRespiratuar sinsityal virüsRiketsiyaRinovirüsSarıhumma virüsüSARS (ağır akut solunum yetersizliği sendromu)SalmonellaScabies (uyuz)ShigellaSifilizSıtma (malarya)Stafilokoklar - MRSA (metisiline dirençli staphylococcus aureus infeksiyonları)StreptokoklarSuçiçeği (varicella zoster)TetanozTifüs (lekeli humma)Tinea korporotis TüberkülozVeba





Sağlık Çalışanlarını Etkileyen Mesleki RisklerSağlık sektörü meslek hastalıkları açısından en

riskli olan iş kollarından birisi durumundadır. Buanlamda sağlık çalışanları birçok meslek hastalığı-na maruz kalıyor. Sağlık sektöründe çalışanlar içinen önemli riskler; a) biyolojik ajanlar, b) kas-iske-let bozuklukları, c) psikososyal bozukluklar, d)kimyasal ajanlar olarak sıralanabilir (8).

Türkiye’de hukuken kabul edilen Meslek Has-talıkları Listesi’nde yer alan sağlık sorunları ile sağ-lık çalışanlarının maruz kaldığı mesleki risk etmen-leri ve faaliyet alanları karşılaştırıldığında (sağlıkçalışanlarını etkileyen risk etmenleri bir kamu eği-tim-araştırma hastanesinde sendikal faaliyet sonu-cu gözlemlere dayanarak hazırlanmıştır) kesişenbaşlıklar aşağıda sıralanmıştır.

Sağlık çalışanlarını etkileyen mesleki bulaşıcı hastalıklarSağlık çalışanları günlük çalışma ortamında

hastalardan bulaşabilecek birçok enfeksiyon hasta-lığı açısından risk altındadır. Bu enfeksiyonlar için-de kanla bulaşanlar, gerek sıklık gerekse yarattıkla-rı uzun süreli olumsuz etkiler nedeniyle özel biröneme sahiptir. Sağlık personelinin günlük faali-yetleri sırasında hastaların kan ve çeşitli vücut sıvı-larıyla temas etme olasılığı yüksektir ve ölümekadar götürebilen bu tür hastalıklar açısından yük-sek risk altındadır (9,10). Sağlık sektöründe biyo-lojik etmenler; 1) kan ve kan ürünleri kaynaklıenfeksiyonlar (HIV, hepatitler, viral hemorajikateş), 2) solunum yolu ile geçen enfeksiyonlar(tüberküloz, suçiçeği, difteri, kızamık, kızamıkçık,

boğmaca, menenjit, SARS, brusella, kuş gribi), 3)enfeksiyonluyla temas sonucu (iğne batması, deri-de çizik, sıyrık, yara, enfekte olmuş atıklar vb) çalı-şanlara zarar veren durumlar (Tablo-1). Yapılanaraştırmalara göre sağlık çalışanlarının 2/3’ü hasta-ların kan ve/veya vücut sıvıları ile en az bir keztemas etmektedirler. HIV pozitifleşen sağlık çalı-şanlarından %57’sinde enfeksiyon meslekselkökenlidir. Sağlık çalışanlarının HBV geçirme riskigenel popülasyona göre 10 kat daha fazladır (11).

Biyolojik etmenlerden bazıları Meslek Hasta-lıkları Listesi’nde (D Grubu olarak) yer almıştır(Tablo-2).

Sağlık kuruluşlarında enfeksiyona açık riskalanları ve potansiyel riskli faaliyetler: Klinik mua-yeneler, kan, vücut sıvıları veya diğer klinik örnek-lerin alınması, cerrahi müdahaleler, yaraların teda-visi, kan ve kan ürünleri toplayan merkezler, acilservis ve ambulans hizmetleri, agresif hasta taşıma,yoğun bakım üniteleri, diyaliz üniteleri, laboratu-arlar, patoloji, anatomi ve adli tıp bölümleri, hay-vanlarla çalışma, ameliyathaneler, tehlikeli cihaz-lar ve aletler (sivri veya keskin aletlerin ya da ekip-manların kullanımı), enfeksiyon şüphesi olan kir-lenmiş alanlarda kirlenmiş ekipman ve nesnelerleçalışmak (onarım ve bakım çalışmaları), temizlik,dezenfeksiyon.

Sağlık çalışanlarının fiziksel etmenlerle gelişen meslek hastalıkları ve ergonomik riskler Sağlık sektöründe varlığını koruyan; gürültü,

radyasyon, zararlı ışınlar, toz vb gibi fiziksel etmen-ler insan sağlığına zarar verirler. Sağlık kurumla-



D-2 grubu

Tablo-2: MHL’de yer alan ve sağlık çalışanlarının maruz kaldığı mesleki bulaşıcı hastalıklar

Tropik hastalıklar Bu hastalıkların saptandığı ve/veya tedavi edildiği sağlıkörgütlerinde ve kurumlarında ya da hastalıkların patojenajanları ile çalışmalar/araştırmalar esnasında laboratuarlar-daki sağlık görevlerinde tespit edilebilir.

Malarya, amoebiasis, sarıhumma, veba,rekürren ateş, dang, leishmaniasis, fram-bosie, lepra, lekeli humma, riketsiöz gibi.

D-3 grubu Hayvanlardaninsana bulaşanhastalıklar

Veterinerlik hizmetleri veya laboratuarlarda bu hastalıkla-rın etkenleriyle veya hastalanmış hayvanlardan alınmışbiyolojik materyalle yapılan çalışmalar sırasında görülenhastalıklar.

Şarbon gibi

D-4 grubu Meslek gereğibulaşanhastalıklar

Enfeksiyon hastalıklarına maruz kalan kişilerin hastane,dispanser, poliklinik, araştırma laboratuarı vb. sağlık kuru-lumlarındaki çalışmaları esnasında görülür.

Özellikle viral hepatit, tüberküloz gibi.





Tablo-3: Sağlık çalışanlarını etkileyen fizikseletmenler

Gürültü

Radyasyon

• İyonize

• Noniyonize (fizyoterapi ve lazer cerrahisi)

• Ultroviyole

• Radyoaktif atıklar

• Radyoaktif hastalar

• Radyasyon tedavisi (kadmiyum, kurşun vb)

• Mikro dalgalar

• Radyonükleitler (tanı ve tedavide)

Toz

Ultrasonik cihazlar

Kriyojenik sıvılar

Elektromanyetik alanlar

E-1 grubu

Tablo-4: MHL’de yer alan ve sağlık çalışanlarının maruz kaldığı fiziksel etmenlerle oluşan meslek hastalıkları

Elektromanyetik ışınlar (röntgen ve gama ışınları) ve kor-pusküler ışınlar (alfa, beta ışınları, nötron ve protonlar),lazer ışınları hastalık oluşturabilir.

Tıpta tanı ve tedavi, cerrahi gereçlerin sterili-zasyonu ve araştırma laboratuarlarında kulla-nılmaktadır.

E-6,b grubu Önkolun iş gereği sürekli abduksiyon durumunda olduğuhallerde aşırı yüklenme birikimli kas-iskelet sistemi hasta-lıklarına neden olabilir.

Tendosinovit, veter, veter kılıfı ve periost has-talıkları gelişebilir.

E-6,e grubu Telefon santralcılığı gibi elbileğinin sürekli-aşırı ekstansiyo-nu ile yapılan işlerde görülebilir.

Sürekli lokal baskı sonucu sinir felçleri görülür.Kesin tanı için elektrodiyagnostikten yararlanı-labilir.

E-6,f grubu İş gereği (daktilo, klavye, mouse, teleks, telgraf maniplesivb ile çalışma) belirli kas veya kas gruplarının sürekli ola-rak aynı hareketinin yapılması sonucu yüklenme hallerin-de görülebilir.

Kas krampları; sağlık sektöründe ergonomikolmayan çalışma koşulları çalışanlarda, ağırlıklıolarak kas-iskelet sistemi risklerini (başta sırtağrısı olmak üzere kas ağrıları) ve ilgili kasveya kas gruplarında tonik krampları ortayaçıkartabilir.

rında, en iyi bilinen, etkileri doğrudan gözlemlene-bilen/izlenebilen potansiyel sağlık sakıncası radyas-yon kaynaklarıdır. Yüksek dozlarda öldürücü, ortaderece dozlarda yanıklar, katarakt, kısırlık, genetikve konjenital anomaliler, uzun süreli etkilenimsonunda ise kanserleşme (özellikle lösemi) geliş-mesine neden olabilirler. Sağlık çalışanlarının sağ-lığına zarar veren fiziksel etmenler ve bazı ergono-mik riskler Meslek Hastalıkları Listesi’nde (EGrubu olarak) yer almaktadır (Tablo-3, 4).

Diğer taraftan uygunsuzluğu artıranortamlar/faaliyetler ergonomik olmayan çalışmaortamlarına neden olmaktadırlar. Sağlık sektörün-de sağlık hizmetlerinde görev yapan personelinuzun süre ayakta kalması/çalışması, bazı durumlar-

da çok yüksek hızda yorucu veya ağrılı pozisyon-larda görev yapmak zorunda kalması, yetersiz din-lenme odaları, hasta odalarında fazla sayıda hastaolması gibi nedenler ergonomik riskleri artırmak-tadır. Aydınlatma sorunları (yetersiz ya da fazlaışık), termal konforsuzluk (yetersiz ya da fazla ısı,havalandırma yetersizliği, nem, yüksek basınçlıhava) vb gibi uygun olmayan her türlü çalışmaortamı çalışanların sağlığını bozmaktadır. Ayrıca,hasta taşıma veya kaldırma işlerinin fazla olduğubirimlerde kuralsız yapılan işlemler veya yanlış pos-türde yoğun hareket etmek bel, sırt, boyun, el-kolve ayak-bacak ağrıları başta olmak üzere kas-iske-let sistemi sorunlarını ortaya çıkartmakta ve artır-maktadır. Islak ve düzensiz zemin (yüksek ya dadüzensiz basamaklar) vb gibi durumlar uygunsuzortam koşullarını sağlamaktadır.

El yıkama birimlerinin yetersizliği ve araç-gere-cin doğru steril edilmemesi hijyenik koşulların sağ-lanmasını etkilemekte, atıkların yanlış yok edilme-si, kişisel koruyucuların yetersiz olması ya dabulunmaması gibi nedenler koruma önlemleriniazaltmaktadır. Elektrik düzeneği sorunları ile yanı-cı ve patlayıcı maddeler yangın riskini artırmakta-dır.

Yönetim, bilgisayar odası, büro, ofis ve sekre-terlik hizmetleri işleri gibi genel bölümlerde görevyapanlar ise gerek işyükü yoğunluğu, gerekseuygunsuz çalışma ortamı nedeniyle birikimli kas-iskelet sistemi hastalıklarıyla karşı karşıya gelmek-tedirler.





larda iş doyumunu olumsuz yönde etkilemektedir.Borçlar Kanunu’nda (13) yapılan düzenleme

ile “İşveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğinikorumak ve saygı göstermek ve işyerinde dürüstlükilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla, özellikleişçilerin psikolojik ve cinsel tacize uğramamalarıve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazlazarar görmemeleri için gerekli önlemleri almaklayükümlüdür.” hükmü 1 Temmuz 2012 tarihindeyürürlüğe girdi.

Sağlık çalışanlarının kimyasal maddelerle gelişen meslek hastalıkları Sağlık sektöründe bazı kimyasallar maddeler

(Tablo-5) çalışan sağlığını etkileyerek meslek has-talıklarına neden olmaktadırlar.

Laboratuvar çalışanları birçok kimyasal maddeile çalışmakta; kullanılan çözücüler (ksilen, ksilol,benzen, benzol), yanıcı ve yakıcı maddeler vbetmenler, antiseptikler (sodyum hipoklorit) ve ste-rilanlar (formaldehit, gluteraldehit, etilenoksit),temizlik işlerinde kullanılan dezenfektanlar (izop-ropilalkol), iyodin, formikasit ve asetik asit gibimaddeler sağlık ve güvenlik sakıncaları oluştur-maktadırlar.

Tablo-5: Sağlık çalışanlarını etkileyen kimyasal etmenler AcetoneAmonyakAntineoplastiklerAsbest Benzen, benzolBoyalar ve vernikBrominChlorineCiva ve civa bileşikleriDesfluraneDiethyl etherDinitrogen monoxide EnfluraneEtilenoksit (ETO)FenollerFetotoksik ilaçlarFormalin (hemodializ ünitesi)FormaldehitFreonlarGluteraldehit Halothane HerbisidlerheksaklorofenHydrogen chlorideİnorganik kurşunİodin

IsofluraneİsopropanolKadmiyum KarbondioksitKarbonmonoksit KarsinojenlerKimyasal atıklar Kostik solüsyonKriyojenik maddelerKsilen, ksilolKumol, kümonLateks Metal tütsülerMethanol Metil metakrilat (kemik çimentosu)Organometalikler PentamidinPestisidlerPhosphoric acidRibavirinSevoflurane Sodium azideSodyum hipokloritTeratojenlerToluen, toluolTuz ruhu

Sağlık çalışanlarını etkileyen psikososyal etmenler Sağlık çalışanlarını etkileyen psikososyal

etmenler Meslek Hastalıkları Listesi’nde yer alma-maktadır. Ancak, egemen politika sonucu siyasiiradenin yöneticiler üzerinden baskısı, mesai ilişki-leri, hasta ve hasta yakınlarının tutumu sonucuişyerinde şiddet, mobbing, taciz vb etmenler sağlıkçalışanlarını psikolojik ve sosyal açıdan etkilemek-tedir.

Çalışma sürelerinin uzunluğu (36 saate kadar)ve düzensizliği (icapçılık), gece çalışma (vardiya),nöbetler, uykusuzluk, ağrı çeken ve ölümcül hastaile karşı karşıya kalma gibi durumlar iş stresi vetükenmişlik kaynağını oluşturmaktadır. İş güven-cesinin giderek azaldığı ortamlarda verilen hizmet,motivasyonu ve enerjiyi azaltmakta, tükenmeyeyönelen sağlık hizmetlerinin iş kazası ve meslekhastalığı geçirme riski de artmaktadır. Bu neden-lerle “sağlıkta dönüşüm”; sağlık çalışanlarınıntükenmişlik düzeylerini, iş stresi kaynaklı depres-yon ve stres bozukluklarını, kardiovasküler hasta-lık vb gibi sağlık sorunlarını giderek artıracaktır(12).

Çalışma amaçlarının belirgin olmaması, işi iste-meme ya da isteyerek tercih etmeme, yapılan işinanlamsız hissedilmesi, işe yabancılaşma, yapılanişin boşa gitme hissi, mesleki açıdan gelişememe,başkalarının profesyonel gelişiminden sorumluolma, monoton çalışma ortamı, ekip çalışmasınınazalması, işin izolasyonu vb gibi etmenler çalışan-




Anestezide kullanılan, etkilenim süresince başağrısı, yorgunluk, irritabilite belirtileri ile kendinigösteren gazlar (nitröz oksit, halotan, izoflorangibi) ve ilaçlar; kronik maruziyet ile spontandüşüklere, prematüre doğumlara, konjenital mal-formasyonlara, karaciğer ve böbrek hastalıklarına,mental bozukluklara ve kanserleşmeye nedenolmaktadırlar (14).

Kemoterapide kullanılan antineoplastik/sito-toksik ilaçların sağlık çalışanlarında uzun süremaruziyeti potansiyel risk oluşturmaktadır. İlaçla-rın hazırlanması ve uygulanması ile atıkların yokedilmesi aşamasında; toz ve damlacıkların solun-ması, deri yolu ile emilim, kontamine yiyeceklerinyenmesi yoluyla temas sağlanmakta, özellikle gebe-lik döneminde üremeyi tehlikeye sokan, teratoje-nik, karsijonik etkilere kadar giden ciddi sağlıksorunları gözlenmektedir (15).

Kimyasal etmenlerden bazıları Meslek Hasta-lıkları Listesi’nde (A grubu olarak) yer almış vekullanım alanları Tablo-6’da belirtilmiştir.

Sağlık çalışanlarının mesleki solunumsistemi hastalıkları Meslek Hastalıkları Listesi’nde (C grubu) sili-

koz ve silikotuberküloz (C-1,a) yer almaktadır. Dişteknisyenleri silikozis riskine maruz kalmaktadır

B-2 grubuTablo-7: MHL’de yer alan ve sağlık çalışanlarının maruz kaldığı mesleki deri hastalıkları

Formaldehit, civa gibi kimyasal etken-ler, bakteriyel enfeksiyon veya mantarhastalığı yapabilen mikroorganizmalar

Cilt içinpatojendir

Kesin tanı için; ayrıntılı kişisel anamnez ve iş anemnezi, klinik bulgularile özellikle hastalığın lokalizasyonu önemlidir. Epikutan ve intrakutantestler yapılabilir. Testler negatif ise, aynı işin yinelenmesiyle ortayaçıkacak nükslerin saptanması anlamlıdır.

A–6 grubu

Tablo-6: MHL’de yer alan ve sağlık çalışanlarının maruz kaldığı kimyasal maddelerle oluşan meslek hastalıkları

Civa ve anorga-nik civa bileşikleri

Dişçilikte amalgamla çalışma sırasında kullanılıyor. Tanı için; gerektiğinde idrar, kan ve dışkı-da civa miktarı tayini yapılabilir.

A-18,a grubu Alkoller (meta-nolden elde edi-len formaldehit)

Laboratuarlarda çözücü olarak ve temizleme maddesiolarak kullanılmaktadır.

Tanı için; gerektiğinde kan ve idrardametil alkol ve formik asit miktarları tayinedilebilir.

A-18,c grubu Eter ve türevleri Sterilizasyon maddesi ve anestezik olarak kullanılıyor.

A-19,b grubu Aldehitler Laboratuarlarda preparatların konserve edilmesi ve for-molün dezenfeksiyon maddesi olarak kullanılmaktadır.

A-21,a grubu Benzol (benzen)ve homologları(benzol, toluol,ksilol, kumol,kümen vb mad-deler)

Çözücü ve inceltici olarak kullanılmaktadırlar. Tanı için; gerektiğinde kanda benzol,idrarda fenol, sülfat, hippurik asit tayiniyapılabilir.

(16) ve sağlık çalışanları tüberküloz açısından yük-sek risk grubundadır (11,17). Mesleki solunum sis-temi hastalıklarında kesin tanı için; akciğer grafi-sinde (35x35 cm) röntgen bulgusu, solunum fonk-siyon testleri, tüberküloz için bakteriyolojik incele-me, iş anamnezi ve işyeri incelemesi yapılır.

Sağlık çalışanlarının mesleki deri hastalıklarıMeslek Hastalıkları Listesi’nde (B Grubu) yer

alan mesleki deri hastalıkları (Tablo-7) sağlık çalı-şanlarında sık gözlemlenmektedir. dermatomikoz-lar, toksik ve alerjik orijinli, ışınların (ultraviyole,termik, iyonize) etkisi ile oluşan ve toksik mater-yalde yabancı cisim etkisi olan maddelerle (beril-yum, anilin, asbest) ortaya çıkan dermatozlar, arse-nik hiperkeratozu, yineleyen mekanik irritasyonlarvb sonucu kanserleşmeyen deri hastalıkları gelişe-bilir.Kaynaklar1. Emiroğlu C., "Türkiye'de Sağlık Çalışanlarının İş Sağlığı

ve İş Güvenliği" SES Sağlık ve Sosyal Hizmet Emekçileri Sendikası Yayın Organı sayı I Ekim-Kasım 1996, sayı II Ocak-Şubat 1997.

2. Emiroğlu C., “Türkiye’de Kamu Çalışanlarının Sağlığı ve Güvenliği”, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 2003;13,14-22.

3. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 30.6.2012 tarih ve 28339 sayılı Resmî Gazete.





4. Sağlık Hizmetlerinde İyonlaştırıcı Radyasyon Kaynakları ileÇalışan Personelin Radyasyon Doz Limitleri ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik, 05.7.2012 tarih ve 28344 sayılı Resmî Gazete.

5. Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği, 11.10.2008 tarih ve 27021 sayılı Resmi Gazete.

6. SGK 2010 istatistik yılığı, http://www.sgk.gov.tr/wps/ portal/tr/kurumsal/istatistikler/sgk_ istatistik_yilliklari, (Erişim: 19.7.2012).

7. Anayasa Mahkemesi tarafından (15.12.2006 tarihli, E. 2006/111, K. 2006/112 sayılı kararı ile) 4/c bendi kapsamındaki sigortalılar yönünden iptal edildi (İptal Kararı: 30.12.2006 tarih ve 26392 sayılı Resmi Gazete).

8. “Occupational health and safety risks in the healthcare sector”, European Commission, December 2010, ttp://ec.europa.eu/social/search.jsp?pager.offset= 90&langId=en&searchType=null&mode=quick&order=null&quickSearchKey=occupational health. (Erişim: 12.7.2012)

9. Akova M, “Sağlık personeline kan yoluyla bulaşan infeksiyon hastaliklari ve korunmak için alinacak önlemler” http://www.hastaneinfeksiyonlari dergisi.org/managete/fu_folder/1997-02/html/1997-1-2-083-090.htm (Erişim: 22.7.2012)

10. Dinçer SL, Holand P, Emiroğlu C; “Kan bankasında çalışan sağlık personelinin iş sağlığı güvenliği”, Sağlık

Çalışanlarının Sağlığı 1.Ulusal Kongresi Kitabı, s.133,


1999.11. Ergönül Ö, “Sağlık çalışanlarının infeksiyon riski ve

korunma yolları”, 2006, http://www.floradergisi.org /journal_issue.aspx?issue_id=124 (Erişim: 22.7.2012)

12. Binbay T, Kaya B, “Özeleştirmeler, sağlık çalışanları ve psikososyal etmenler”, Toplum ve Hekim Dergisi, 2006;21(3):189-193.

13. 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu, m.417, 04.02.2011 tarihve 27836 sayılı Resmi Gazete.

14. Sağlık Çalışanlarının Meslek Riskleri, TTB Yayını, http://www.ttb.org.tr/kutuphane/sc_meslek_riskleri.pdf (Erişim: 24.7.2012)

15. Platin N, Burgaz S, “Antineoplastikleri uygulayan onkolojihemşirelerinde mesleki sağlık riskinin değerlendirilmesi”,Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 1.Ulusal Kongresi Kitabı, s.122-127, 1999.

16. Çalışma Dünyası: Diş LaboratuvarıTeknisyenleri, N. Torbica, S. Krstev Sırbistan Klinik Merkezi, Mesleki ve Radyolojik Sağlık Enstitüsü (Çeviri: Dr. Ercan Duman), TTB Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 2011;42,45-48.

17. “İzmir’de sağlık çalışanları arasında tüberküloz hastalığı riski: tüberküloz meslek hastalığı olarak kabul edilebilir mi?” Kılınç O., Uçan ES., Çakan A., Ellidokuz H., DokuzEylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları AD.

http://toraks.dergisi.org/text.php3?id=18 (Erişim: 12.7.2012).�


saĞlik sektÖrÜnde meslekİ rİskler ve …etmenler, iii. biyolojik etmenler, iv. ergonomik...

Documents