Sağlık Bilimlerinde Bilginin Oluşumu ve Değeri

Dr Recep ÖZTÜRK

İMÜ Tıp Fakültesi

İÜ SBE, 09.04.2019

Sunum Planı

• İlim/bilim tanım

• Niçin/nasıl araştırma?

• Tıpta/sağlıkta bilginin oluşumu

• Bilginin değeri

• Bilimsel yayın durumumuz?

• Sonuçlar

İlim kelimesi kökeni (etimolojisi)

• İlim;

• Arapça ˁlm kökünden gelen ˁilm "علم bilgi, özellikle teorik bilgi, bilim" sözcüğünden alıntıdır.

• Arapça sözcük Arapça ˁalama "علم bildi, anladı, iz ve işaretleri yorumlayarak bilgiye ulaştı" fiilinin masdarıdır.

• http://www.etimolojiturkce.com/kelime/ilim

Bilim kelimesi kökeni (etimolojisi)• Bilim• Kelime Kökeni• Kırgızca bilim "bilgi, malumat" sözcüğü ile eş

kökenlidir. Kırgızca sözcük Eski Türkçe bil-fiilinden +Im sonekiyle türetilmiştir. – 1934 tarihli Tarama Dergisi'nde ilm karşılığı olarak

önerilen sözcüklerden ( bilgi, bili, bilü, bilik, biliş, bilme, bulgu vb.) biridir.

• Kaynak gösterilen Kırgızcada sözcük genel anlamda "malumat" demektir.

http://www.etimolojiturkce.com/kelime/bilim

İlim = Bilim

"Bilim; doğru düşünme, doğruyu ve bilgiyi araştırma,

bilimsel metotları kullanarak sistematik bilgi edinme

ve bilgiyi düzenleme süreci, evreni anlama vetanımlama gayretleri " olarak ifade edilebilir.

Bilim; tekrarlanabilen gözlemleri ve test edilebilenhipotezleri içeren bir sorgulama sürecidir.

İlim• İslam kültüründe ilahi ve beşeri bilgi yanında bilim için

de kullanılan kapsamlı bir terim.

• Sözlükte "bilmek" anlamına gelen ilim (ilm) genellikle "bilgi" ve "bilim" karşılığında kullanılır.

• «İlim, bilim kelimesini de kapsayan geniş ölçekli bir maddi manevi olgular kümesidir"

• Şen Z. Bilim ve Türkiye, s.197, 2011

Rütbetü'l ilmü a'le'r-rütebi(En yüce rütbe ilim rütbesidir)

Bilimsel Bilgi

• Bilimsel bilgi, bilimsel yöntemler ile elde edilen bilgidir.

• Bilimsel yöntem akıl, deney ve gözleme dayalıdır.

• Bir bilginin bilimsel olmasının ölçütü yöntemsel olmasıdır. Bilimsel bilgi objektif, sistemli, tutarlı ve eleştiriye açık bilgidir.

• Bilimsel bilgi, teknik bilgiden farklı olarak uygulama bilgisi değil, teorik bilgidir.

• Bilim adamı nesneye "bilmek için bilmek" amacı ile yönelir.

• Yönteme dayalı (sistemli, tutarlı)

• Sınırlı bir konuyu ele alır

• Olgusal (var olanı inceler)

• Kanun, teori, yasa

• Akıl, deney, gözlem

• Nesnel (kişiye göre değişmez)

• Evrensel (herkes için)

• Eleştiriye açık

Bilimsel bilginin özellikleri

Bilimsel çalışma niçin yapılır?

• Araştırma; herkesin gördüğünü görmek, kimsenin düşünmediğini düşünmektir

• "Tefekkürle farklı nazar edebilmek! "

• Hakikatı araştırmak, insanlığın sorunlarına kainat laboratuvarından çare aramak amacıyla– Bilim adamı adaylarını (doktorant) yetiştirmek için;

– Yayınlarla gençlerin şevki artırılır

• Bilimsel olanla olmayanı birbirinden ayırmak ve sonuçta bilimsel bilgi üretmek için

• Şen Z Bilim ve Türkiye s41

İlmin temeli, bilginin oluşumu:Soru ilmin temelidir!

• 1.Soran cevabını alır, ortamdakiler de öğrenir, soran ve ortamdakiler için yeni sorulara zemin hazırlanır

• 2.Başkalarının soru sorması için teşvik ortamı oluşur,

• 3.Öğrenilenler başka ortamlarda paylaşılır, bilgi yayılır

• 4.Sorulan kişi cevabı bilmiyorsa onun da araştırmasına imkan doğar

• «Öğrenci asistanı, asistan hocayı yetiştirir»– EK Unat

Soru ilmin temelidir

• Üniversiteler soruyla büyür…

• Ülke ve üniversite ortamı her sorunun sorulup tartışılmasına ileri düzeyde imkan vermelidir.

• En fazla soruyu çocuklar sorar; anne , baba vd ilgililer çocuğun soru sorma merakını azaltmamalı, geliştirmelidir.

– Çocukluk döneminde akıl, kalıplara göre şekillenmemiş, nesnelliğini (objektifliğini) korumaktadır.

– Sonra nesnellik bozulur, öznellik/subjektiflik başlar

Soru ilmin temelidir

• Yükseköğretim eğitim süreci içinde en fazla gerekli olan, öğrenen ve öğretenin karşılıklı düşüncelerine özgürlük verecek biçimde soru sorma ve cevap verme ilkelerinin geliştirilmesidir.»

• "Öğrenmeyi öğrenmemenin» olabilmesi için , yetkin hocaların «öğrenmeyi öğretmesi" gereklidir.

Soru ilmin temelidir

• " Üniversiteler maddi yetersizlikten değil, bilimsel etiksizlikten gelişemezler "

– Unvanların adil yarış olmadan, hak etmeden alınması,

– " Sınırsız " soru sorma özgürlüğü olmaması,

– Öğrencinin kalitesi öğretim üyesi kalitesine bağlıdır

Araştırma konusu

• Orijinal, yeni, yapılabilir, bir soruna çözüm getirici veya geliştirici, önemli OLMALI

• Araştırma bir soruya cevap vermelidir?– Net, anlaşılabilir, çalışma evreni uygun seçilmiş (çalışma

başlamadan), ölçülebilir, özgül, araştırma sorusuna cevap verdirecek asgari ölçüde değişkene sahip olmalıdır

– Konuyla ilgili ayrıntılı literatür taranıp, eleştirel gözle okunmalı, tekrara düşülmemelidir

• PubMed, Science Citation Index, Scopus, Google Scholar….

• Kongre bildirileri….

Araştırma konusu• Eleştirel okuma

– Çalışma grubu doğru mu, bazı gruplar dışarıda bırakılmış mı, metod uygun ve yeterli mi, istatistik değerlendirme uygun mu, çalışmanın kuvvetli ve eksik yönleri (tarafınızdan saptanmış + yazarlarca belirtilmiş),

– Çalışmanın «gücü» nedir? Kanıt hiyerarşisi

• Hipotez oluşturmak üzere sorular:– Tbc tedavisinde karbapenem/MER etkin midir?

– Kronik hepatit C tedavisinde daklatasvir + sofosbuvir ne kadar süreyle kullanılmalıdır (genotip 1a)

– VİP tanısında prokalsitoninin yeri nedir?

– ……….

Doğrulanabilen Gözlem Buluşun Hammaddesidir

Bakteri ve küf etkileşimi sonrasında penisilin üretiminin gözlemi keşfi, Alexander Fleming

Bilimsel Araştırmaların Aşamaları (Bilginin Oluşumu)

1.Problemi Görme – Gözlem ve Araştırma Konusunun Belirlenmesi

2. Araştırma Problemini Tanımlama

3. Konuyla İlişkili Kaynakların Taranması

4. Hipotez(lerin) Yazılması

5. Araştırma Yöntem ve Modelini Belirleme

6. Verilerin Toplanması ve Analizi

7. Araştırmanın Sonuçlandırılması ve Araştırma Raporunun Yazılması

Sağlıkta/Tıpta Araştırma Aşamaları• Sonuçların tekrarlanabilir ve güvenilir olması için çalışma da değişik

aşamalar var• Bilimsel soru

– Literatür tarama : Lehte, aleyhte– Amacın netleşmesi: Primer, sekonder– Uygun araştırma tipi

• Planlama– Araştırma tasarımı, örneklem büyüklüğü, işlemler/materyal/metod;

sonuç ölçütleri, çalışma takvimi– Çalışma protokolunun yazılması

• Veri toplama• Değerlendirme ve analiz

– Doğru, uygun istatistik analizler; doğru yorumlama– Özeleştiri: araştırmanın gücü, olası yanlılık (bias) kaynakları, karıştırıcı

faktörlerin varlığı….

• Yayınlama

Sağlıkta/Tıpta araştırma konuları• Bir hastalığın tanımlanması • Görülme sıklığı- prevalans/insidans• Biyolojik mekanizmalar • Etyoloji, • Risk faktörleri • Prognoz• Tedavi ve bakım seçenekleri

– Medikal tedavi , cerrahi

• Hangi tedavinin daha üstün olduğu • Korunma yöntemlerinin koruyuculuğu• Tanı yöntemlerinin özellikleri ( duyarlılık/ özgüllük)

Araştırma Çeşitleri

• Temel bilim araştırmaları

– Laboratuvar araştırmaları: Fizik, kimya, biyoloji, biyokimya, genetik, biyoinformatik, psikoloji, görüntüleme tekniklerı

• İn vitro araştırmalar

• Hayvan deneyleri

• Epidemiyolojik araştırmalar

• Klinik çalışmalar

İn Vitro Çalışmalar, Hayvan Deneyleri

Sağlıkta/Tıpta Bilginin Değeri

• Sağlık temel stratejik bir alandır

• Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi

• İnsanı yaşat ki devlet yaşasın

• İnsan ve toplum sağlığının korunması, kalitesi, sürdürülebilirliği– Tanı metotları: biyokimya, mikrobiyoloji, patoloji, genetik,

immunoloji

– İlaçlar, aşılar, girişimsel araçlar, rehabilitasyon araçları,

– Tedavi ve bakım yönetim metotları

Sağlıkta/Tıpta Bilginin Değeri

• Bir sorunu çözmek,

• Yeni bir ürün ortaya koymak,

• Yeni bir yöntem veya teknoloji ortaya koymak,

• Yeni bir bilgi ortaya koymak,

• Ekonomik fayda sağlamak,

• Yeni bilim adamları yetiştirmek

Sağlıkta/Tıpta Bilginin Değeri

• Ekonomik katkı

– Ülkenin gelişmişliğine, kalkınmasına, ekonomik refaha etki

– Diğer ilmi alanlarla entegrasyon: mühendislik vd

• Stratejik ürünlerle geleceğin emniyet alınması

– İlaç, aşı vd

https://www.timeshighereducation.com/news/economic-impact-of-research-at-uk-us-and-japanese-universities

• ABD'deki kurumlar fikri mülkiyetten (teknoloji lisansları gibi) kazanmak açısından çok ileride: lider– İngiltere küresel düzeyde rekabet edebiliyor

• Japon üniversiteleri neredeyse hiçbir şey kazanmıyor?– nispeten az sayıda üniversitenin «spin-off» şirketi var

• Bir ünv.nin bilgi ve becerilerini ticarileştirmek amacıyla kurulan şirket

• Bizim üniversitelerimiz?

• İngiltere ve ABD üniversiteleri, araştırma endüstrisinden para çekme konusunda en ileride

• Yüksek Öğrenim İş ve Topluluk Etkileşimi Anketi

Üniversite Sıralamalarında Bilimsel Yayınlar , Ar-GESCI, SCI-E, SSCI, AHCI Dergilerinde makale sayısı

İlk %10 luk dilimdeki makale sayısı

İlk %25 lik dilimdeki makale sayısı

Uluslararası ortaklıklarla (>1 ülke) yazılmış makale oranı

Toplam makale

Sorumlu yazar olunan makale oranı

Öğretim üyesi başına düşen makale

Belirli bir süre boyunca o kurumun toplam yayın çıktısında bir kurumdan toplam farklı yazar sayısı

Atıf sayısı

Normalize edilmiş etki değeri

Öğretim üyesi başına düşen atıf sayısı

Yayınlara yüksek atıflı araştırmacılar tarafından yapılan atıf sayısı

İtibar anketi

Araştırma geliri

Araştırma verimliliği

Sanayi geliri (Bilgi transferi; akademik personel başına)

“Spin-Off” şirket sayısı*

“Start-up” şirketi sayısı**

Bilimsel Yayınlarda Nitelik?

• Yayınlarımızın kalitesi

– Yayınlandıkları dergilerin durumu

– Atıf alma durumu

• İnovasyon

• Patent durumu

Doktora tezi

• PhD tezi, PhD öğrencisinin bağımsız, özgün ve bilimsel olarak anlam taşıyan araştırmayı gerçekleştirme ve başkalarının yaptığı çalışmaları eleştirel olarak analiz etme becerilerini kazanıp kazanmadığının değerlendirilmesinde kullanılan temel öğedir

• Doktora tezi, en az üç adet uluslar arası hakemli dergide yayınlanabilir nitelikte makaleye eşdeğer olmalıdır– Bazı Kuzey Ülkelerinde bir konuda beş yayının

birleştirilmesi

• 28 üniversite(+ iki askeri tıp) , dokuz EAH’nde yapılmış 22625 adet tezden 1367 (%6,2)’si PubMed’detaranan dergilerde yayın haline getirilmiş

– Özgen Ü, Eğri M, Aktaş M, et al. Publication pattern of Turkish medical theses: analysis of 22625 medical theses completed in years 1980-2005. Turkiye Klinikleri J Med Sci 2011;31:1122-31

Tezlerin (243 doktora,295 tıpta uzmanlık) bilimsel

yayına dönüşmesi :

Ulusal: %18,

uluslar arası:%11,9

•824 tezin 94 (%11.4)’ünün uluslararası yayın haline dönüştürülmüş

•Mikrobiyoloji de doktora tezleri %13.7 (34/249), Tıbbi Mikrobiyoloji

uzmanlık tezleri %10.7 (33/309),

•Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji uzmanlık tezleri

%10.2 (27/266)

Ülke

Toplam

doküman

Atıf yapılabilir

doküman Atıflar

Doküman

başına atıf H indeksi

Turkiye(20/19)* 434806 407064(19) 3509424(26/28)* 8,07(161/184) 296(37/36)

Tıp (15/17) 183658 164636(15) 1314593(24/26) 7,16 (190/188) 198(37/37)

Diş hekimliği(8/12) 6325 6183 (8) 64933 (11/18) 10,27(79/72) 71 (22/21)

Eczacılık (17/23) 85 85 (17) 326(19/22) - (-/100) 8(23736)

Hemşirelik(22/15) 3772 3524(22) 30158(28/35) 8 (122/122) 59 (32/32)

Mühendislik(22/19) 62031 61095(22) 487680(20/23) 9.66 (44/70) 188(29/26)

Hukuk(34/33) 625 598(34) 4963(27/22) 7,94(28/38) 35 (24/24)

Yayın sayısı, atıf sayısı, yayın başına atıf (atıf alan yayın) sayısı,

h indeksine göre ülke sıralamaları (http://www.scimagojr.com/countryrank.php?order=itp&ord=desc) (1996-2015 verilerine göre )

(https://www.scimagojr.com/countryrank.php?year=2017 (2017 verilerine göre)

Bazı Bilim Alanlarında Ülkemizin Sırası (Scopus 1996-2014)

Öztürk R. Bilimsel yayın noktasında neredeyiz?

http://www.sdplatform.com/Yazilar/Kose-Yazilari/455/Bilimsel-yayin-noktasinda-neredeyiz.aspx

Scopus’a göre yayın başın atıf sayısıİsviçre 23,24ABD 21,66İsveç 21,50İsrail 19,70İngiltere 19,35Almanya 17,31Fransa 16,82

Scopus’a göre yayın başın atıf sayısıİtalya 15,85Japonya 13,76Yunanistan 12,94G. Kore 10,28Türkiye 8,07S. Arabistan 6,73İran 5,86

http://www.scimagojr.com/countryrank.php?order=cd&ord=desc

http://yunus.hacettepe.edu.tr/~umutal/publications/retraction.pdf

Tıbbi literatüre güven sorunu• Resmin bütününe bakarsak, yanlılığın ("bias") sadece birkaç

izole durum için söz konusu olduğunu söylemek saflık olur. Yanlılık tüm sisteme sızmıştır.

• Hekimler geçerli ve güvenilir bilgi için tıbbi literatüre güvenemezler.

• Son yirmi yılın New England Journal of Medicine editörü olarak, ne yazık ki ulaştığım son fikir budur ve son yıllarda daha da kuvvetlenmiştir…

– Angell M*. (2008) Industry-sponsored clinical research: a broken system. JAMA,;300(9):1069-71.

– (*NEJM eski editörü)

• "… araştırmanın dürüst olup olmadığını öngörmeye imkan yok…"

– Relman AS*. (1983) Lessons from the Darsee affair. N Engl J Med.;308(23):1415-7.– (*NEJM eski editörü)

Tıbbi literatüre güven sorunu• "… çok çeşitli numaralarla sonuçlar çarpıtılmaktadır.. Bu

sürekli yapılmaktadır … Toplum sağlığı ile ilgili kolektif bilimsel bilginin bir kısmı, yöntemi ile oynanmış ya da verileri taraflı olarak yorumlanmış çalışmalardan oluşmaktadır…"

– Angell M*. (2005) The Truth About the Drug Companies, Random House, NewYork.

– (*NEJM eski editörü)

• "… ben bir doktorum astrolog değil; yazarların akıllarında, kalplerinde ne olduğunu bilecek bir yeteneğe sahip değilim…"

– DeAngelis C.D*. (2006) The influence of Money on medical science. JAMA.;296(8):996-8.

– (*JAMA eski editörü)

Tıbbi literatüre güven sorunu• FDA’ya yapılan yan etki bildirimleri hakkında: “"hatalı,

bazen ciddi biçimde eksik ve açıkça aldatıcı"– Kassirer JP*. (2006) When physician-industryinteractions go awry. J

Pediatr.;149(1 Suppl):S43-6.

– (*NEJM eski editörü)

• "… ilaç endüstrisi pek çok hekimin ahlaki değerlerini saptırmıştır…"

– Kasrirer JP* (2005) On The Take, New York: Oxford University Press.

– (*NEJM eski editörü)

• 'Tıp dergileri ilaç firmalarının pazarlama kolunun bir uzantısıdır'

– Smith R. (2005) Medical journals are an extension of the marketing arm of pharmaceutical companies. PLoS Med.;2(5):e138.

Tıbbi literatüre güven sorunu• "Bilim adamları endüstri ürünleri aleyhine yayın yaptıklarında

kişisel olarak saldırıya uğrayacaklarından, araştırma desteklerini kaybedeceklerinden hatta haklarında ticari kayba yol açmaktan davalar açılmasından korkmaktadırlar"

– Kennedy D*. (2006) Prologue to Wendy Wagner and Rena Steinzor (eds.) RescuingScience from Politics: Regulation and the Distortion of Scientific Research, New York, Cambridge University Press.

– (*Science editörü)

• "dergiler ilaç firmalarının kirli çamaşırlarını yıkadıkları makalelerle dolu"

– Horton R*. (2004) The dawn of McScience. New York Rev Books.;51(4):7-9.

– (*Lancet editörü)

• Konuyla ilgili başucu kitabı: Smith R. (2006) The Trouble withMedical Journals, Royal Society of Medicine Press, London,

Tıbbi literatüre güven sorunu

• NEJM, JAMA, Annals of Internal Medicine ve Canadian Medical Association Journal'ın editörleri değişti.

• Çoğu dergi, hekim birlikleri ve uzmanlık dernekleri gibi organizasyonlara aittir.

• Tıp dergilerinde editöryal bağımsızlıktan rahatsız kesimler olduğu ve yayın alanında çeşitli çıkar çatışmalarının yaşandığı kolayca anlaşılmaktadır.

• FDA'nın 16 ana komitesindeki çoğu üyesi ilaç firmalarıyla ilişki içindedir (Angell, 2008).

• Bir makalenin aldığı atıf sayısı, derginin impaktfaktörü (IF) ve yazarın akademik saygınlığı için kullanılan en yaygın ölçüttür

– Atıf alma oranını artıran çalışmalar çoğunlukla büyük ilaç çalışmaları olmaktadır (Kulkarni, 2007; Conen, 2008).

Bilimde çarpıtma stratejileri

• Bilimi şekillendirme: ürün desteği sağlatan verilerin sponsorca yönlendirilmesi

• Bilimi saklamak: Negatif sonucu yayınlatmamak

• Bilime saldırmak: Aleyhteki yayınlara farklı kaynaklarla gerçek dışı, abartılı eleştiri

• Bilim insanlarını taciz etmek: Bilim adamlarını suçlamak, dava etmek

• Bilimi ambalajlamak: Derleme, konsensus raporlarında yönlendirme

• Bilimi yönlendirmek: Firmanın işine gelen veriyi öne çıkarması

Sonuçlar

• Ülkemizde tıbbın ve sağlığın diğer alanlarında bilimsel üretim bakımından önemli sorunlar var

• Üniversiteler, nitelikli araştırma, AR-GE ve inovasyonaçok daha fazla önem vermeli, sanayi ile yakın işbirliğine girmeli

• Bilim eğitiminde tedrici yapılanma (reform) ihtiyacı var– Epidemiyoloji, bilim felsefesi, araştırma yöntemleri, istatistik

araştırmacı için temel bilimdir

• Üretilen bilginin çıktısının niteliği çok önemlidir– İlmi ve toplumsal fayda

• Çalışmalarımız sorun çözen, ekonomik değer üreten, kanıt oluşturacak nitelikte olmalıdır

Sonuçlar

• Değerlerin azaldığı bir çağ bilimi de olumsuz etkilemektedir– Tıbbi yayınlarda ticarileşme ve yanlılık güven zedeleyici boyutta

yaygındır

• Endüstrice desteklenen RKÇ, bağımsız çalışmalara göre desteklenen ürün lehindedir– Sanayii dışı destekli yayınlar çok azdır

• Çelişkileri, yanlışları daha sonra başka çalışmalarla anlaşılan yayınların yaygın etkisi uzun süre devam etmektedir

• Makaleleri eleştirel gözle okumalı, saptadığımız hata ve eksiklikleri editörlere bildirmeli, yayımlanmazsa gerekliyse kamuoyunu bilgilendirmeliyiz

• “Bugünün yeni kıymetlerinin bulucuları geniş sahaların satıhlarında at oynatanlar arasından değil, küçük sahaların derinliklerine girebilenler arasından çıkıyor…….”

• “Hayat üretmekle anlam kazanır, üretmeden yaşanacak bir hayat anlamsızdır”

• "İstanbul Üniversitesi Tıp Fakülteleri'nde 50 yıl durmadan öğrendim ve öğrettim.

• Bence öğrenmek ve öğretmek ibadetlerin en büyüğüdür; onun en iyi olabilmesi için çalıştım, öğrenmeye ve öğretmeye doyamadım."