1

FILOZOFSKI FAKULTET U SARAJEVU ODSJEK ZA HISTORIJU

HISTORIJA STAROG RIMA I.DIO (Kraljevstvo i Republika)

Skripta za prvi, polusemestralni ispit Doc.dr.sc. Salmedin Mesihovi,

Sarajevo, 2011

2

Pitanja za ispit iz Historije starog Rima 1. parcijala Podijeljena su na est skupina, iz svake skupine student dobija po jedno pitanje.

I. SKUPINA

Uvodna razmatranja Periodizacija OriginesOriginesOriginesOrigines Topografija rimskog svijeta Zemljopis Italije Obalna linija Orografija i hidrografija Klimatski uvjeti, flora i fauna Regije Italije Vanitalska podru5ja Europa Azija Afrika Latinska i gr5ka sfera Izvori

Literarni izvori Osobenosti literarnih izvora Ljetopisi (Anali) i dokumenti Pisci III. i II. st. p. n. e. Analisti Marko Porcije Katon Stariji Polibije Marko Tulije Ciceron Gaj Julije Cezar Salustije Terencije Varon Kornelije Nepot Tit Livije Gr5ki histori5ari Augustovog doba Rimska historiografija u prvom stolje,u Carstva Prozna djela I. st. n. e. Kornelije Tacit Svetonije Trankvil Historijske kompilacije i prozna djela II. st. n. e. Josip Flavije Mestrije Plutarh Apijan Dion Kasije Po5etak kr,anske historiografije.

3

Nekr,anska rimska historiografija IV. st. n. e. Amijan Marcelin Historiografija V. i VI. st. n. e. Pravni kodeksi Zemljopisna djela Glavne crte anti5ke historiografije

Epigrafski spomenici Papirusi Novac Ostaci materijalne kulture Filoloki relikti

Znanost o starom Rimu Temelji nastanka rimskog svijeta Mediteran Indoeuropljani 8eljezno doba Europe Rana Italija Paleolit i neolit

Kultura teramara Vilanova kultura

Etrurci Porijeklo Etruraca Socijalni poredak Etruraca Religija Etruraca Umjetnost Etruraca Politi5ka historija Etruraca

Etni5ka slika Italije Grci u Italiji

II. SKUPINA PITANJA Doba kraljeva Legende o osnivanju Rima

Eneja Romul i Rem

Arheologija i rani Rim Rimski Kraljevi Romul Numa Pompilije Tul Hostilije Anko Marcije Tarkvinije Stariji Prisk Servije Tulije Lucije Tarkvinije Superbus (Oholi) Vjerodostojnost kraljevskog doba Porodica (familia) rod (gens) bratstvo (curia) pleme (tribus) narod (populus)

4

Rodni odnosi Politi5ke institucije rimskog kraljevstva Kralj Senat Komicije/Skuptine Patriciji i plebejci Religijski svijet ranih Rimljana

Ostaci totemizma Rodovski kultovi i porodi5na religija

Animizam Rimski panteon Rimski kult Postanak sve,eni5kih organizacija Pogreb Snoljivost

Kalendar Rano rimsko pravo Ekonomika Vlasnitvo Mjere Vojska Latinski jezik i pismo

:itanka

III. SKUPINA PITANJA

AnnalesAnnalesAnnalesAnnales put ka hegemoniji nad Italijomput ka hegemoniji nad Italijomput ka hegemoniji nad Italijomput ka hegemoniji nad Italijom Rana Republika od 509. do 367. god. p. n. e. Stvaranje Republike Institucije rane Republike Odbrana Republike Rim i latinski gradovi Prvo stolje,e Rimske Republike Sukob patricija i plebejaca Prva secesija i osnivanje tribunata Borba s Ekvima, Volscima i Etrurcima

Nastavak sukoba plebejaca i patricija Zakonik dvanaest plo5a Novi zakoni u korist plebejaca plebejska zakonodavna ofanziva Borba sa Vejom Najezda Gala Rim nakon Kelta

IV. SKUPINA PITANJA

5

Srednja RepublikaI. faza (borba za dominaciju nad Italijom) od 367. do 264. god. p.n.e Zakoni Licinija i Sekstija Obnova rimske mo,i Prodor na jug I. samnitski rat Latinski rat Doba II. i III. samnitskog rata Gr5ka intervencija II. samnitski rat III. samnitski rat od 298. do 290. god. p. n. e. I. Petelijev zakon II. Apije Klaudije Cek III. Ogulnijev zakon U5vr,ivanje rimske vlasti u Italiji Prvi rimski rat sa helenisti5kim svijetom. Pir, kralj Epirski Povod rata Prve operacije Pri5a o Gaju Fabriciju Pobjeda Rima Hegemon Italije = Rimska Republika Rimska Italija I. Teritorija Rimske Republike II. Latinske kolonije

III. Socii - peregrini Brojno stanje

Italski identitet i asimilacija Vojska Demokratizacija rimskog politi5kog poretka Secesija iz 287. god. p. n. e. i Hortenzijev zakon (Lex Hortensia) Ager publicus budu,i problem Klasi5ni sustav politi5kih institucija Rimske Republike

I. Magistrature II. Senat III. Komicije i plebejska skuptina

Javni prihodi i izdaci Razvitak prava Familija Sve,enici Ekonomski Hivot Poljoprivreda, robovi i zelenatvo Robno nov5ana privreda Helenizacija Jezik, obrazovanje, znanje GraIevinarstvo, arhitektura i umjetnost Igre

6

V. SKUPINA PITANJA HistoriaHistoriaHistoriaHistoria Republicae Republicae Republicae Republicaeput ka hegemoniji nad Mediteranomput ka hegemoniji nad Mediteranomput ka hegemoniji nad Mediteranomput ka hegemoniji nad Mediteranom Srednja RepublikaII. faza (borba za dominaciju nad Mediteranom) od 264. do 133. god. p.n.e Izbijanje Rima na pozornicu mediteranske politike Kartagina Odnos Rima i Kartagine Povod ratu I. punski rat od 264. do 241. god. p. n. e. Pobuna kartaginskih pla,enika Interbellum Provincija Porezni sustav u provincijama I. ilirski rat 229. 228. god. p. n. e. Kartaginsko irenje u Iberiji/paniji II. ilirski rat 219. god. p. n. e. Nastavak demokratske preobrazbe Rimske Republike i rat sa Padskim Galima Rimsko drutvo Nobilitet Vitezovi Plebs Erariji II. Punski rat 219. 201. god. p. n. e. Put u rat i povod za II. punski rat Po5etak rata Rimski odgovor i bitke kod Ticina i Trebije Novi neuspjesi - Bitka kod Trazimenskog jezera 217. god. p. n. e. Rimski preustroj i Fabije Maksim Oklijevalo Katastrofa kod Kane 216. god. p. n. e. Rimska stabilizacija I. makedonski rat od 215. do 205. god. p. n. e. , front na Siciliji i front u Iberiji Pad Kapue i nastavak ratovanja u juHnoj Italiji Prelazak u Afriku i bitka kod Zame Mirovni ugovor i postratna Kartagina Posljedice Drugog punskog rata Pohod na helenisti5ki istok Po5etak raspada helenisti5kog sustava Rimska diplomatska aktivnost II. makedonski rat od 200. do 197. god. p. n. e. I. sirijski rat od 192. do 188. god. p. n. e. Posljedice rata i sudbina u5esnika Vizija Publija Kornelija Scipiona Afrikanca Starijeg Diplomatija Rimske Republike od Scipiona Afrikanca Starijeg do kraja Srednje Republike Odnosi na helenisti5kom istoku Republika i iskuenja na zapadu Padsko podru5je, Ligurija, Sardinija i Korzika, Histria

7

Hispanija Nova sapientia III. makedonski rat

III. ilirski rat Bitka kod Pidne 168. god. p. n. e. i kraj rata

I. delmatski rat Japodi

III. punski rat Makedonija postaje provincija (IV. makedonski rat) Pad Ahaje Kona5ni slom Ardijejaca 135. god. p. n. e. Ekonomika Poljoprivreda Zanatstvo i trgovina Zelenatvo Kulturna, nau5na, obrazovna, pravna djelatnost i Hivot Helenisti5ko zauzimanje Rima i Italije Scipion Emilijan Helenisti5ki i orijentalni utjecaji na rimsku religiju Prodor gr5ke i helenisti5ke filozofije KnjiHevnost Pravna djelatnost i ius gentium Astronomija i matematika GraIevinska i arhitektonska djelatnost Kiparstvo Slikarstvo Na5in Hivota Igre Agrarna kriza, bra,a Grakhi i kraj Srednje Republike Uzroci agrarne krize Robovski rad i produbljivanje agrarne krize Posljedice krize Pokuaji reformi I.sicilski ustanak robova od 135. do 132. god. p. n. e.

VI. SKUPINA PITANJA Kasna Republika od 133. god. p. n. e. do 27. god. p. n. e. (doba graIanskih ratova) Reforme bra,e Grakh Tiberije Sempronije Grakh Agrarni zakon iz 133. god. p. n. e. (lex Sempronia) Atalov testament Ubistvo Tiberija Grakha Narodnjaci i Optimati Scipion Emilijan i odnos prema reformi Ustanak Aristonika Marko Fulvije Flak otvaranje savezni5kog pitanja Ekspanzija u transalpinsku Galiju

8

Gaj Grakh Rezultati reformi bra,e Grakha Doba popularske reakcije i novih ratova Balkanske operacije Optimatska hegemonija Prva razdoblja rata sa Jugurtom Gaj Marije Marijeva vojna reforma profesionalizacija Kraj rata u Numidiji Prvi susret sa germanskim svijetomKimbri i Teutoni II. sicilski ustanak robova Eskalacija unutarnjih sukoba Dominacija populara Saturnin i Glaukija Optimatska reakcija Marko Livije Druz Savezni5ki rat 91 88. god. p. n. e. I. graIanski rat prva faza Stvaranje rimskog Levanta I. Mitridatov rat od 89. do 84. god. p. n. e. BuIenje Irana Nastavak I. rimskog graIanskog rata Sulina uprava nad Republikom i Italijom Zakonodavno i institucionalno ureIenje Republike po Luciju Korneliju Suli Sulino povla,enje i smrt Ocjena Suline li5nosti i djelatnosti IzmeIu dva rimska graIanska rata - Sulinski reHim i obnova popularske stranke- Postsulinski Rim Pojava Gaja Julija Cezara Marko Tulije Ciceron Lepidova buna Sertorijev rat od 80. do 71. god. p. n. e. Balkan Gusarstvo II. i III. Mitridatov rat Jermenija Spartakov rat od 73. do 71. god. p. n. e. Konzulat Pompeja i Krasa 70. god. p. n. e. Rjeavanje gusarskog pitanja Manlijev zakon i Pompejevo zapovjednitvo na istoku Pompej na Levantu Zapleti Orijenta Predizborna kampanja i izbori Uzavreli Rim Katilinine zavjere Agrarni zakon Servilija Rula Procesi iz 64. i 63. god. p. n. e. Kreendo Katilinine zavjere Nakon Katiline

9

Pompejev povratak I. trijumvirat Cezarov prokonzulat i Galski ratovi Uzavrela tromeIa Gaj Julije Cezar na granici helvetska epizoda Epizoda Ariovist Epizoda sa Belgima Cezar i atlansko primorje Cezarov prelazak preko Rajne I. Cezarov prelazak u Britaniju II. Cezarov prelazak u Britaniju Pobune u Galiji Vercingetorixov ustanak

Nakon Alesije Druge oblasti Cezarovog mandata Isto5ni Balkan Burevjesnik Klodije i Milon Odnosi unutar trijumvirske koalicije i sporazum u Luki Prestanak porodi5ne veze Cezara i Pompeja Bitka kod Kare 53. god. p. n. e., prvi sraz rimskog i iranskog svijeta Istok nakon Kare Uspon tradicionalista Uzroci i povod II. graIanskog rata Cezar i populari Put ka Rubikonu II. rimski graIanski rat (49. 45. god. p. n. e.) Raspored snaga Cezarov blitzkrieg u Italiji Cezar u kontroli nad Italijom i Rimom Kampanja na zapadnom frontu Masilija Ostrvsko afri5ki front Jadranska bojinica JuHnobalkansko ratite Bitka kod Farsale 48. god. p. n. e. Nakon Farsale Egipat, Pompej i Cezar Bitka na Nilu Marko Antonije Farnak i Bitka kod Zele Socijalni nemiri i bune u Italiji Pobuna vojske Afri5ki rat Povratak u Rim i trijumf panski rat 46/45. god. p. n. e. INTERREGNVM Godina Cezarove samovlasti 45 44. god. p. n. e. Gaj Oktavije Turinac/Caius Octavius Thurinus Gaj Julije Cezar Oktavijan/Caius Iulius Caesar Octavianus Gaj Julije Cezar August/Caius Iulius Caesar Augustus

10

Cezarova agenda Formiranje republikanske frakcije Republikanski zavjerenici Martovske ide ViIenje Cezara u historiografiji suvremenog doba Posljednji uzdah Republike Post Ceasaris Senatska sjednica Cezarov pogreb LaHni Marije U5vr,ivanje pozicija M. Antonija Dolazak Gaja Oktavija Filipike III. rimski graIanski rat 43. 30. god. p. n. e. Mutinski rat 43. god. p. n. e. Antonije i Lepid Raskid Oktavijana sa prorepublikanskim Senatom Poraz Decima Bruta Republikansko zaposjedanje Balkana i Istoka II. triumvirat Proskripcije Pobuna rimskih Hena Bitka kod Filipa 42. god. p. n. e. Triumvirski rimski svijet Peruzijski rat 41. god. p. n. e. Brundizijski sporazum u septembru 40. god. p. n. e. Mizenski sporazum Razlaz sa Sekstom Pompejem i Livija Druzila Rat sa Sekstom Pompejem 38 36. god. p. n. e. Nakon pobjede na Siciliji i ujedinjena Zapada Rat sa partskim Iranom Antonije u Aleksandriji Judeja Antonijev pohod na Parte

Oktavijanove kampanja u Alpima i Iliriji 35. 33. god. p. n. e.

Novi Antonijev pohod na istoku Aleksandijske donacije Posljednji obra5un Bitka kod Akcija 2 . IX. 31. god. p. n. e. Posljednji 5in ta dalje ? Razlozi nestanka Republike Rim, Italija i provincije Grad i Italija Provincije Ekonomski Hivot Razvitak poljoprivrede Zanatstvo Trgovina Financijski poslovi (zelenatvo, lihvari, publikani)

11

DrHavni prihodi i rashodi Ekonomska stratifikacija Prostorna djelatnost Drutvena stratifikacija Nobilitet Vitezovi Erarni tribuni Seoski plebs Gradski plebs OsloboIenici Uloga robova u politi5koj borbi Romanizacija i kosmopolitizam Mediterana Vojska Pravo i advokatura Govornitvo Razvoj rimskog prava Pretorsko pravo Reforma sudskog postupka Vlasnitvo i posjed Bonitarno vlasnitvo Izmjene u obveznom pravu Promjene u podru5ju obiteljskog prava Na5in Hivota Igre Pove,anje luksuza kod viih slojeva Ishrana Familija Rodni odnosi Religija i filozofija Religijska slika Kasne Republike Filozofija De rerum natura

Gr5ko helenisti5ki utjecaj Obrazovna, tehnoloka i nau5na djelatnost Obrazovanje Znanost Tehnologija KnjiHevnost, graditeljstvo, umjetnost Latinski gr5ki jezik kasne Republike KnjiHevnost Pjesnitvo i neoterici Teatar Arhitektura i graditeljstvo Umjetnost

12

UVODNA RAZMATRANJA Zakoni koji rukovode Postojanjem su doveli do toga da par sela na breHuljcima pokraj Tibra postanu sjeme iz kojeg je proizala Rimska DrHava. Tako je u historiji stvoreno djelo koje jo uvijek nije prevaziIeno. Pet stotina godina svijet Mediterana je bio ujedinjen, od plodnih dolina Tigrisa i Eufrata do hladnih uma i planina Highlanda, od pje,anih dina i oaza Sahare i slapova Nila pa do hladnih i beskrajnih uma Germanije i od sarmatskih stepa do obala Oceana vladalo se u ime jednog grada Rima. Sve do danas ovaj prostor nije doHivio duHe razdoblje ujedinjenosti. Nije bilo nemogu,e da se neko rodi u sirijskoj Antiohiji ili u nekom beduinskom atoru na obali Eufrata, da se koluje u Aleksandriji, karijeru nastavi u Rimu i na kraju po5ivalite naIe oko Hadrijanovog zida u sjevernoj Britaniji. Stotine naroda, zemalja, jezika je ujedinjeno pod rimskim imenom. Ratovi su voIeni negdje na dalekim granicama, a unutranje zemlje su 5ak znale i po dva stolje,a da Hive u neprekidnom miru. A hiljadama milja pruHali su se po tome prostranstvu putevi koji su dolazili do najudaljenijih ta5aka, povezuju,i ljude, zemlje i njihove kulture. To je svijet u kome je i Nubijac crne koHe i blijedi, crvenokosi German mogao prosperirati i nadati se ostvarivanju rimskog sna. Svi su bili ujedinjeni u jednoj viziji i ideji, jednoj vladi. U skoro dvanaest stolje,a postojanja klasi5ne Rimske DrHave, tako su duboko usaIeni temelji anti5ke mediteranske civilizacije da se moderni svijet i danas na njih naslanja. Dovoljno je analizirati samo prakti5no funkcioniranje zakonodavnih institucija i vidjeti da se ono ne samo temelji nego i odvija u okviru na5ela koja su postavljena u radu Senata Rima (predsjedavaju,i, kvorum, zapisnik, sluHbene novine). Biti Rimljaninom je zna5ilo pripadati instituciji rimskog graIanstva, bez obzira na rasno, etni5ko, narodnosno porijeklo. Na kraju su svi slobodni stanovnici DrHave postali rimski graIani. To do dana dananjeg na zapadnom dijelu Euroazije i svijetu Mediterana nikome nije uspjelo. I u tome se ogleda snaga i vizija jednog naroda, jedne male republike koja je postala veliko Carstvo koje je irilo po zapadnim krajevima Euroazije civilizaciju, naHalost pra,eno i pla,anjem i velike cijene u ljudskoj patnji i krvlju. Mnogo je patnje i krvi izliveno da bi se izgradila ta mo,na Rimska DrHava. Tu krvarinu za ulazak u svijet rimskog imperija nisu platili svojim ljudima i svojim bogatstvima samo narodi i zajednice koje su osjetile na sebi gladius rimskog vojnika, nego i sami Rimljani. Rim je tako bio ujedno i dar, ali i kazna 5ovje5anstvu. UvoIenje razvijenog mediteranskog na5ina (uklju5uju,i i pismenost i knjiHevnost) Hivota koje su provodili Rimljani uvijek je pra,eno marom rimskih legija, paljevinom, porobljavanjem, razapinjanjem. To je bilo jedno drutvo iznimnih kontradiktornosti u kojem su robovi smatrani oruIem koje govori (instrumentum vocale), ali i u kojem su osloboIenici po automatizmu postajali rimski graIani, od kojih su se neki znali i znatno obogatiti i biti iznimno utjecajni. Svijet u kome su potomci onih naroda koji su se najvie suprostavljali rimskoj armiji, postali najbolji zapovjednici i vojnici te iste armije. To je bilo i slobodoumno i tolerantno drutvo koje se na svome samome kraju pretvorilo u suprotnost navijetaju,i srednjovjekovni dogmatizam i netoleranciju. I pored toga to su svoju (iako su uvijek tvrdili da su na ratove bili prisiljeni, a ne da su Heljeli osvajati) vlast irili kopljem, ma5em i titom...Rimljani nisu bili ruitelji drugih kultura, njego njihovi asimilatori. Za razliku od srednjovjekovnih i kolonijalnih osvaja5a, Rimljani su i prihvatali kulture, ili bar neke njihove elemente, i pobijeIenih i onih koji su se skrasili u zagrljaju rimskog imperija. Rimska civilizacija je u pravom smisli melting pot anti5kog svijeta, ali i sredstvo njegovog daljeg kulturolokog nadograIivanja. Mediteranske civilizacijske vrijednosti, milenijumima koncentirane uz

13

obale i u neposrednoj unutranjosti, su zahvaljuju,i Rimljanima proirene u daleke dubine barbarske Europe i sjeverne Afrike. Sa njima su dolazile i sve ona shvatanja koje su predstavljale nesumnjivi skok i u humanisti5kom shvatanju postojanja, koje najbolje odrHavaju Celzova (Publius Iuventius Celsus Titus Aufidius Hoenius Severianus) definicija ius est ars boni et aequi (pravo je umije,e onoga, to je dobro i pravi5no) i pouke Ulpijana (Domitius Ulpianus) honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere (Hivjeti poteno, drugoga nevrijeIati, svakome svoje dati). A sve se to desilo zahvaljuju,i narodu koji je po sopstvenoj legendi stvoren od apatrida, onih koji vie nisu imali ni svoj narod ni svoju drHavu, pa su morali stvarati novu, bolju, savreniju i ja5u koja je na kraju progutala i apsorbirala u sebe i sve ostale zemlje i narode. Rimska vrlina (virtus) i sklonost ka prakti5nom rjeenju su vodili Rim da od skupine udruHenih sela Heljeznodobne prirode sa breHuljaka sa lijeve obale Tibra, koji se nisu razlikovali od istovremenih ilirskih, keltskih ili iberskih naselja, postane nakon vie stolje,a sjedite anti5kog svijeta. Ti Rimljani staroga kova koji su stvarali Republiku i Imperiju, ljudi od 5asti i ponosa, ali istovremeno i surovi i odlu5ni, koji nisu sakrivali svoja osje,anja niti ih se stidili su postepeno uspjeli izgraditi, po5evi od jedne male ta5ke (od mnogih sli5nih) sa karte Lacija, djelo neprocjenjive vaHnosti po historiju ljudske civilizacije. Ali to je bio proces koji je trajao stolje,ima, jer Rim nije izgraIen u jednom danu. Rim je najbolji primjer kako je od jedne palatinske seoske kolibe nastala veli5anstvena gradska palata. Uspjehu te gradnje je doprinosila i 5injenica da u na5elu Rimljani, i pored svoje nesumnjive odlu5nosti i upornosti zahvaljuju,i kojima su uspjevali prevazi,i mnoga iskuenja sa kojima su se suo5avali u toku svoje burne i uvijek aktivne historije, nisu bili tvrdoglavi i oholi. Osobina kompromisa radi viih ciljeva, a to nije ba svojstveno ve,ini ljudskih zajednica, je uvijek krasila rimsko drutvo i kulturu. Samim tim je se isticala i njihova sposobnost apsorbiranja u svoje narodnosno tkivo i kompletnih drugih naroda (koji su uglavnom nekada bili i njegovih neprijatelji) i elemenata njihove kulture. Rimljani su posjedovali i dar odgovornosti i osje,aja stabilnog ureIenja, te su tako postupno razvili i osje,aj za upravljanje imperijom. A taj rimski imperij je ustvari predstavljao federaciju stotina i stotina malih autonomnih polisa na 5elu sa Rimom, shva,enim isto kao polis. Te autonomije nisu bile formalne, nego sutinske i po svome opsegu svaka od tih jedinica uklopljenih u rimski svijet je imala samostalnost, koja je bila ograni,ena u domeni vanjske politike, odbrane i financija. Ta 5injenica je doprinosila da se stanovnici rimskog svijeta ne sputavaju, nego da budu aktivni u5esnici u njegovom svestranom razvitku. Rimljani su tek na samom kraju rimske civilizacije uspjeli da se izdignu iznad toga, antici vrlo svojstvenog, na5ela o zajednici politija i gradova (civitates, municipalnih jedinica) i napuste ga preuzimaju,i orijentalne ideje o imperiji. I kada se izgovori Rimsko DrHava uvijek se pomisli na sustav koji je u svojim temeljima baziran na ideji o premo,i gradskoj (naravno shva,eno u smislu polisa, a ne modernog poimanja gradskog i urbanog) i njegovih institucija i pravila, a ne o Carstvu zasnovanom na na5elima orijetalnih despocija ili srednjovjekovnih po milosti boHjoj carstava i kraljevstava. Za Rimljanina drHava nije bila neka metafizi5ka apstrakcija sa kojom bi se vezao nekim nejasnim emocionalnim osje,ajem ili demagokim pozivom, nego pragmati5na tvorevina koja postoji kako bi zadovoljila raznorazne potrebe (utilitas) graIanina i bila im korisna. DrHava je u pravom smislu smatrana i vlasnitvom graIana kao zajedni5ka stvar (res publica = javna stvar). :ak ni rimska osvajanja nisu bila samo radi pukog osvajanja, nego su bila rezultat prakti5nog shvatanja potreba DrHave i njenih graIana; a 5esto su bila posljedica pobjeda u nametnutim okolnostima (odbrana, savezni5ke obaveze, preventivni ratovi, o5uvanje ili zadobijanje stratekih pozicija, zavisno od situacije kaHnjavanje za neto u5injeno ili ne u5injeno, ekonomski i egzistencijalni razlozi ili politi5ki interesi pojedinaca ili grupa/stranaka). Osvajanja tipa onih koje je poduzimao Aleksandar III Argead Makedonski Veliki bila su potpuno strana rimskom dugu. Ali radi toga su i rimska osvajanja bila stabilnija, jer su izvoIena kao posljedica rjeavanja pragmati5kih

14

potreba. Rimski svijet je do uvoIenja dominata nudio i iroko shva,eno (ne i apsolutno) pravo slobode kretanja i slobode izbora, naravno rezervirano samo za one koji nisu bili robovi. Uspjenost te gradnje nije zavisila samo od ljudi, nego i od zemljopisa na kojem se ona po5ela vriti. I poloHaj grada Rima, i Lacija i Italije imaju osobito zna5enje, i bez toga 5inioca nezamislivo bi bilo o5ekivati da Rim postane ono to je bio, bez obzira na sve kvalitete njegovih ljudi. Samo je Kineska DrHava, civilizacija sa isto5nih krajeva Euroazije, dostojan partner one rimske. NaHalost po ideju o Rimu, Rimska DrHava nije uspjela da Kini parira po kontinuiranoj dugovje,nosti (koja jo uvijek vrlo djelotvorno traje). Nakon ostvarivanja svoje historijske uloge, rimska civilizacija se ugasila (ali ostaju,i i aktivno, tinjaju,e ognjite na kojima su se uvijek palile vatre budu,ih civilizacija i kultura Mediterana i Europe). Razlozi toga gaenja plamena mogu se objasniti upravo onom 5injenicom da se prelaskom na na5ela orijentalnih despocija (kao kratkoro5nim pokuajem rjeavanja trenutnih problema) zaustavila i pokreta5ka energija koja je nadahnjivala anti5ku gr5ko rimsku civilizaciju, tu zajednicu autonomnih polisa i graIana. To je onda dovelo do umanjivanja lokalnih autonomija, centralizacije i birokratizacije sustava, i ograni5avanja kretanja i na kraju potpunog suHavanja prava izbora. To je neminovno vodilo u katastrofu. Tome je dodatni, skoro i presudni impuls dalo i skoro nezaustavljivo (i pored pokuaja odgovornih pojedinaca da se taj proces zapo5et jo u Italiji krajem razdoblja srednje Republike) socijalno raslojavanje stanovnitva i enormna koncentracija bogatstva u rukama pojedinaca. Svijet slobodnih seljaka, sitnih i srednjih posjednika, kao i javne, op,inske i zadruHne zemljine svojine su nestajale. Za5ele su se klice feudalizma, drutveno ekonomskog poretka koji ,e Europom i Mediteranom dominirati u narednom periodu. Tada je i rimski virtus zamijenjen sa dekadensom i manama. Birokratija je zamijenila slobodu, a formalizam i ceremonijal su zamijenili prakti5nost, U tom razdoblju kada se Rimska DrHava po5ela boriti za svoju egzistenciju, desila se i duhovna transformacija u prili5no radikalnom smislu. Posljedice religijske preobrazbe su samo jo vie umanjivale otpornu snagu rimske civilizacije, kreiraju,i duh apsolutne dogmatike (tako stran gr5ko rimskom bi,u) i samim tim pove,avaju,i unutarnju agresivnost i razdor, te razgradnjom sklonosti i umije,a kompromisa i prihvatanja i apsorbiranja druga5ijeg. Nova religioznost je definitivno i udarila u temelje i spremnost rimskog ratni5kog duha. I moHda jedna od najvaHnijih stvari koje su doprinijele gaenju rimske civilizacije i otvaranju puteva razvitka novim civilizacijama. Rimska drHava se prestala iriti, zadovoljila se samom sobom i tako utonila u letargiju samozadovoljstva (najopasniju pojavu i po pojedinca i po zajednicu). Ona je prestala iriti tekovine mediteranske kulture u dalju unutranjost i tako prakti5no prestala izvravati zadatak i cilj radi kojeg je i postala velika. Svijet sjeverno od Rajne i Dunava je tako trebao novi impuls, novu pokreta5ku snagu da ga privede u svijet civiliziranog razvitka, a klasi5na rimska zajednica je nesumnjivo postala preprekom za raIanje te nove energije. I iz aktivnog stava Rimska DrHava je prela u stanje pasivnog stava i tako je stavila ta5ku na razloge svoga daljeg postojanja. Ali i na svome umoru je Rimska DrHava ostavila novo, raIaju,im civilizacijama 5itav niz tekovina od tradicije, jezika, umjetnosti, znanosti, javne uprave i javnog reda ali i ideju o drHavi graIana.

15

P e r i o d i z a c i j a Lacij u predrimsko doba Vrijeme Kraljeva VIII. st. p. n. e. kraj VI. st. p. n. e. REPUBLIKA Rana Republika kraj VI. st. p. n. e. (od uspostave Republike) 367. god. p. n. e. (do zakona Licinija i Sekstija) Srednja Republika 367. god.p. n. e. (od zakona Licinija i Sekstija) 133. god. p. n. e. (do tribunata Tiberija Sempronija Grakha)

a) faza put ka hegemoniji nad Italijom od 367. god. p. n. e. (zakona Licinija Sekstija) do 264. god. p. n. e. (po5etka I. punskog rata)

b) faza put ka hegemoniji nad Mediteranom od 264. god. p. n. e. (po5etka I. punskog rata) do 133. god. p. n. e. (tribunata Tiberija Sempronija Grakha)

Kasna Republika 133. god. p. n. e. (od tribunata Tiberija Sempronija Grakha) 13 16. I. 27. god. p. n. e. (uspostava Principata) CARSTVO Principat 13 - 16. I, 27. god. p. n. e. (od uspostave Principata) 284. god. n. e. (po5etak vladavine Dioklecijana)

a) dinastija Julijevaca Klaudijevaca od 27. god. p. n. e. do 68. god. n. e. b) doba 4. cara 68. 69. god. n. e. c) dinastija Flavijevaca od 69. god. n. e. do 96. god. n. e. d) dinastija Antonina od 96. god. n. e. do 192. god. n. e. e) godina 5 careva 193. god. n. e. f) dinastija Severa od 193. god. n. e. do 235. god. n. e. g) kriza III. st. od 235. god. n. e. do 284. god. n. e. (vojni5ki, ilirski carevi)

Dominat 284. god. n. e. : a) doba diarhije tetrarhije od 285. god. n. e. do 324. god. n. e. b) Konstantinova, neoflavijevska dinastija od 324. god. n. e. do 363. god. n. e. c) Valentijanova dinastija od 364. god. n. e. na zapadu do 392. god. n. e., a na istoku do

378. god. d) Teodozijeva dinastija na istoku od 379. god. n. e. do 457. god. n. e., a na zapadu od 394.

god. n. e. do 455. god. n. e. Sustav dominata traje :

Na Zapadu do 476. god. n. e. Na Istoku do 21. III. 629. god. (do novele vasilevsa Heraklija kojom se dotadanji rimsko-latinski titularni nazivi zamjenjuje sa gr5kim i kr5anskim). Prakti5no stvaranje novoga Romejskog Carstva gr5kog jezika i ortodoksnog kr,anstva. a) dinastija Leo od 457. god. n. e. do 518. god. n. e. b) Justinijanova dinastija od 518. god. n. e. do 602. god. n. e.

KONTINUITET I TRADICIJA RIMSKE DR8AVE Na istoku : Romejsko Carstvo do 1204. god. Sultanat Rum od 1077. do 1307. god.

16

Trapezuntsko Carstvo 0d 1204. do 1461. god. Epirska despotovina od 1204 1479. god. Nikejsko Carstvo od 1204. god. (obnovilo Romejsko Carstvo 1261. god.) Obnovljeno Romejsko Carstvo do 1453 god. Srpsko-romejsko Carstvo Duana Osmansko Carstvo za Mehmeda II. El Fatiha Rusko Carstvo / Tre,i Rim do marta 1917. god. (februara revolucija) Na zapadu : Karolinko Carstvo (od krunidbe Karla Velikog za rimskog cara 800. god. Obnovljeno Rimsko Carstvo) Sveto Rimsko Carstvo od krunidbe Otona I 2. II. 962 do 6. VIII. 1806. god. kada se Franc II Hasburgovac odrekao titule cara Svetog Rimskog Carstva Nadahnuto Rimskom DrHavom : Francuska Republika sa prvim konzulom 1799. 1804. god. Francusko Carstvo Napoleona Bonaparte1804 1814. god. Sjedinjene Ameri5ke DrHave od 1776. god. Musolinijev reHim u Italiji 1922. 1943. god.

17

OriginesOriginesOriginesOrigines

18

T O P O G R A F I J A T O P O G R A F I J A T O P O G R A F I J A T O P O G R A F I J A R I M S K O G S V I J E T A R I M S K O G S V I J E T A R I M S K O G S V I J E T A R I M S K O G S V I J E T A Rimski svijet je jedno veliko podru5je na zapadnom kraju Euroazije i sjeverne Afrike, 5ija je okosnica Sredozemno more koje anti5ki pisci 5esto nazivaju "unutarnjim" i 5ak "naim" morem (mare nostrum). Pod terminom rimski svijet ne podrazumijevaju se samo zemlje koje su se nalazile u okviru rimskog imperija, nego i okolna podru5ja koja su se nalazila u intenzivnom procesu interakcije. Sredinja oblast rimskog svijeta, odakle je on i potekao je bila Italija. Poziciju sredita Rimske DrHave, Italija je zauzimala sve do kraja III. i po5etka IV. st. n. e. Najve,i dio Italije nalazi se zemljopisno unutar Apeninskog poluotoka koji zauzima sredinji poloHaj u rasporedu juHnoeuropskih poluotoka. Taj poloHaj Italije je i dao i odreIeno strateko preimu5stvo Rimu prilikom izgradnje i odrHanja svoga imperija.

Z E M LJ O P I S I T A L I J E

Ime Italija je jo uvijek etiomoloki nerazjanjeno. Pretpostavlja se da je ili rije5 o nekom malom, opskurnom narodu Italima, koji je prebivao na krajnjem jugu dananje Italije ili su Grci preradili osa5ku rije5 vteli, u zna5enju zemlja mlade stoke (lat. vitulus =tele; na jeziku Umbra vitlo = tele). Bik je ina5e bio simbol juHnih italskih naroda, poglavito radi njihove zavisnosti od sto5arstva. Naziv Italija se u po5etku odnosio samo na dio juHne Italje, odnosno na dananji poluotok Kalabriju. Neto kasnije se ime proirilo na 5itav jug Italiju,1 a zatim su ga Grci prenijeli i na sjevernija podru5ja pa je ovaj zemljopisni pojam po5eo poprimati i aspekte geografskog, kulturolokog pa i etni5kog identiteta. Rimljani su ga preuzeli i samo dodatno nadograIivali. Ipak sve do Augusta pod Italijom u politi5kom smislu se podrazumijevalo podru5je juHno od rje5ice Rubikon. Tek je August, vjerojatno voIen stratekim interesima prilikom teritorijalne reorganizacije rimskog imperija, i Padsku ravnicu i sjevernojadransko zaleIe uklju5io u Italiju. Tada je Italija i poprimila i onaj zemljopisni opis koji je, uz manje grani5ke ispravke, zadrHala i danas. U anti5kom periodu Sicilija i Sardinija nisu pripadale Italiji, nego su bile zasebne provincije, ali je augustovskoj Italiji pripadao ve,i dio Istre do rijeke Rae. Italija je ina5e i zanimljivog oblika, jer je znatno duHa, nego ira. Obalna linijaObalna linijaObalna linijaObalna linija Italija je i zemlja sa iznimno duga5kom obalnom linijom, to je posljedica 5injenice da je ona znatno duHa nego ira. Apeninski poluotok sa zapada oplakuje Tirensko, a sa istoka Jadransko more. MeIutim i pored tolike duHine crta obale Apeninskog poluotoka mnogo je manje razuIena od zapadne i juHne obale Balkanskog poluotoka. Radi toga u Italiji nije bilo velikog broja udobnih luka i otoka blizu obale, kao to je to na Zapadnom Balkanu i u Gr5koj (gdje je karakter obale i otoka doprinio razvoju pomorstva u najranijim razdobljima njenog povijesnog Hivota). Najbolji dijelovi Tirenskog mora bili su u Napuljskom zaljevu, gdje su se u historijsko doba nalazila vaHna pristanita Napulj i Puteoli, i na u,u Tibera, gdje je jo u rano rimsko doba nastala luka Ostija. to se ti5e juHnog dijela Tirenskog mora, zaljevi i zatoni koje ono oblikuje pogodni su samo za manje brodove, na 1 Ime Oenotria (Enotria) i Italija su tada postali kod Grka i neka vrsta sinonima. Enotrijani su bili drevna etni5ka zajednica koja je zauzimala zna5ajne dijelove juHne Italije. Grci su osnovali niz kolonija na njihovom teritoriju. Od V. st. p. n. e. nali su se pod pritiskom sabelskih zajednica (Samnita), pa su vremenom i nestali kao zasebni etni5ko kompleks.

19

kojima su vrene kra,e plovidbe. Nekoliko luka nalazilo se i na obali Jadranskog mora, 5ija se obalna linija znatno pomakla prema istoku (radi mulja i zemlje koje nanose rijeke, poglavito Po i radi tektonskog izdizanja tla) u odnosu na anti5ki period. Tako se gradovi Adrija (po kojem je Jadransko more dobilo ime) i Ravena, koji su nekada bili obalni gradovi, sada nalaze u dubini kopna. DuH obale tog mora proteHe se plovna zona velike duHine, koja prelazi u pli,ak, zbog 5ega su brodovi mogli bacati sidro samo na nekoliko kilometara od obale. Na tome dijelu obale vaHna je i luka Ankona (od gr5ke rije5i = lakat), kao i juHnije pristanite Bari. Pli,ak je oteHavao prilaz 5ak i ka izvrsnoj prirodnoj luci u kojoj je leHao u rimsko doba vaHan lu5ki grad Brindizi. Neto ranije od Brindizija stekao je zna5enje Tarent, koji se nalazio na prevlaci izmeIu irokog zaljeva i prili5no velike lagune. JuHno od Tarenta more oblikuje nekoliko manjih luka, oko kojih su leHali gr5ki gradovi. JuHni kraj Italije samo je uskim sicilskim ili mesinskim tjesnacem (po gr5koj mitologiji tu su se nalazile Scila i Haridba) odvojen od otoka Sicilije, koji je u geolokom pogledu takoIer nastavak kontinenta. Tirenska strana italijanske obale je bila pristupa5nija za smjetaj luka i pristanita u Amalfiju, Salernu i duH napuljskog zaliva. U tome podru5ju se nalaze i otoci Kapri i Ishija. Dok su indoeuropski italski (Latini i Umbro-sabelci) narodi bili malo zainteresirani za veze sa prekomorskim zemljama, Etrurci i Grci lako su osvojili najbolje luke Apeninskog poluotoka. U razdoblju VI - IV. st. p. n. e. izmeIu raznih naroda koji su nastanjivali Italiju ve, se vodi borba za izlaz na more i pomorske putove. Po primorskim mjestima razvija se niz privrednih grana, koje su bile od velikog zna5enja za Hivot italskih naroda. Tako su se, npr. na u,u Tibera odavano nalazile solane. Na mnogim mjestima bili je razvijeno ribarstvo, a po nekim centrima (npr. u Tarentu) vaIene su koljke, od kojih je dobivan purpur, koji je sluHio za bojenje vunenih tkanina. Ina5e, riba i morski plodovi su imali veliku ulogu u ishrani Rimljana. Orografija i hidrografijaOrografija i hidrografijaOrografija i hidrografijaOrografija i hidrografija Sa sjevera Italiju od ostalih europskih zemalja odvaja lanac visokih, teko prohodnih Alpa, koje osiguravaju Padsku udolinu i ulazak u samu Italiju. Tako je Italija sa sjevera prili5no dobro zati5ena od prirode stvorenom odbranom, izuzev svoje strane prema Balkanskom poluotoku (po Ciceronu Alpe su prirodni zid Italije i boHija odbrana : Alpibus Italiam munierat ante natura, non sine aliquo divino numine). MeIutim, ako bi neprijatelj zagospodario sjeverom ili zapadom Alpa, Italija bi se teko mogla oduprijeti stranim invazijama (Kelti, Cimbri i Teutoni, Langobardi). Apenini predstavljaju ogranak Alpa,2ali su za razliku od njih znatno niHi, sa vie prolaza i udolina. Oni se proteHu duH 5itavog poluotoka, granaju,i se na nekoliko vijenaca. Njihov su nastavak sicilske planine i Atlas u sjevernoj Africi. Apenini se ve,im dijelom sastoje od nevisokih planinskih vijenaca i samo neki od njih doseHu 2500 m. nadmorske visine. Planinski vijenci nisu spre5avali komunikaciju izmeIu raznih podru5ja poluotoka, i u tom pogledu Italija je imala znatnu prednost u odnosu na Gr5ku. Veliku ulogu u raznim geolokim promjenama na Poluotoku odigrali su i vulkani. Na mnogim mjestima tlo Italije je vulkanskog podrijetla. Od vulkana najpoznatiji su Etna na Siciliji i Vezuv na juHnoj obali Italije. Vezuv je u antici dugo vremena smatran za kona5no ugaen vulkan, ali je u augustu 79. god. n. e. iznenada dolo do strane erupcije, i otada pa sve do danas Vezuv je neprestano aktivan vulkan. Ispod apeninskih vijenaca pruHaju se ne samo doline, nego i ve,e ravnice kao to su lacijska, toskanska, Kampanija. Na mnogim mjestima rijeke razne veli5ine (u Jadransko more se ulijevaju So5a, Po, Piave, Adige, Reno, a u Tirensko Arno, Tiber, Volturno) presijecaju italijanske planine. Najve,a od njih je rijeka Po (u antici Padus). U srednjoj Italiji plovna je bila samo rijeka Tiber. Pored rijeka, Italija obiluje 5itavim nizom rje5ica od kojih su u historiji kao

2 Mogu,e je da i Alpi i Apenini nose imena keltskog porijekla.

20

poznate ostale zabiljeHe Metauro i Rubikon. Na sjeveru Italije se nalazi niz jezera, od kojih je najve,e jezero Garda. Klimatski uvjeti, flora i faunaKlimatski uvjeti, flora i faunaKlimatski uvjeti, flora i faunaKlimatski uvjeti, flora i fauna Italija se odlikuje blagom klimom, tipi5nom za mnoge krajeve Sredozemnog mora. Zime su relativno hladne u sjevernom dijelu zemlje, gdje temperatura ponekad pada do 10, pa 5ak i do -12 stupnjeva C. U tom podru5ju padavine su dosta zna5ajne, naro5ito ujesen i zimi, a ni ljeta nisu oskudna kiama. Srednja temperatura u julu iznosit 2 3 -25 stupnjeva C. U srednjoj Italiji zima je znatno toplija, snijeg pada vrlo rijetko, ljeta su toplija i siromanija padavinama nego sjeverni dio poluotoka, a kie padaju samo u prolje,e i jesen. Kia ina5e vie pada na zapadnoj, nego na isto5noj strani. Klima juHne Italije i Sicilije smatra se suptropskom i tu su ljeta Harka, za vrijeme njega gotovo uop,e nema kie, dok je zima topla i blaga. Flora Italije je bogata i raznolika, radi 5ega Italija jo u anti5ko doba smatrala vrtom Europe. Podru5je Padske doline je vrlo plodno, to je njenim stanovnicima pruHalo mogu,nost za ugodan Hivot i prebivanje. Ostali dio Italije ispresjecan apeninskim gorjem i malim ravninama sa svoje strane pruHa raznolik izgleda. Vrtovi sa juHnim vo,em, vinogradi i maslinici nalaze se u neposrednoj blizini gorskih podru5ja gdje je sto5arstvo primarna grana. Uz listopadno drve,e, koje je obi5na pojava za zemlje umjerene klime ( hrast, topola, joha ), tu rastu ipak, zimzeleno drve,e ( lovorika, mirta ), a na jugu mogu uspijevati palme, dovezene iz tropskih zemalja. Klimatski i pedoloki uvjeti doprinijeli su velikom irenju raznih kulturnih biljaka, U Italiji su se jo od ranog neolitika uzgajale Hitarice (penica, je5am), a koristili su bob, graak, grah, slanutak, le5u. RiHu i kukuruz (kulture svojstvene modernoj Italji) Rimljani nisu poznavali. RaH nisu sijali, a 5udili su se Germanima zbog toga to su ovi od zobi (ovsa) kau jedu. Tada su se pojavili i 5empres i pinija, jedno od najkarakteristi5nijih drve,a za dananju Italiju. U rimsko doba po5elo se s uzgajanjem kestena (do 850 m. visine), marelice/kajsija i breskve (u II. st. p. n. e.), a u srednjem vijeku sa uzgojem dudova, naran5i i limuna. Po5evi od XVI. st. uzgajaju se naran5e, a od XIX. st. i mandarine. Italici su, jo od ranih vremena, uzgajali i smokve, kruke i jabuke. Hurmina palma je sa istoka presaIena u Gr5ku, a odatle je dosta rano preba5ena i u Italiju... i tamo je bila kultivirana 300 prije nove ere. Pitomu trenju su po5eli tek za Cicerona saditi u Italiju. Fauna Apeninskog poluotoka nije se razlikovala od Hivotinjskog svijeta zemalja Srednje Europe. U antici na Apeninskom poluotoku su Hivjele gazele, divokoze, divlji ovnovi, a po umama, koje su rasle po planinskim padinama, Hivjeli su medvjedi i vukovi, te divlje svinje. Poljoprivreda je bila glavno zanimanje stanovnika stare Italije. Uzgajanje vinove loze pada jo u prahistorijsko doba. Pod utjecajem Grka vinogradi i maslinici uzgajani su gotovo po 5itavom poluotoku. Kulture vina i maslina imala je veliko zna5enje, ali i utjecaj na rimsku civilizaciju. Ona je na5elno odvajala civiliziranu Europu, od one barbarske koja koristi pivo i puter. Postojao je 5itav niz razli5itih vrsta vina, koja su uglavnom nosila imena po mjestu proizvodnje. Regije ItalijeRegije ItalijeRegije ItalijeRegije Italije Italija je tek za vrijeme prvog princepsa Augusta oko 7. god. p. n. e. ureIena kao jedinstvena upravna cjelina i podijeljena na 11 regija (regiones) koja su nosila uglavnom etni5ka imena starih naroda i etnija Italije.:

1. Regio I Lacij i Kampanija (Latium et Campania) je sastavljena od dvije drevne italijanske oblasti i to Lacija koji je pripadao sredinjoj Italiji i u kojem se nalazio Rim i juHnije Kampanije. Lacij je obuhva,ao podru5je donjeg toka rijeke Tibera i koji je od susjednih podru5ja odvojen osrednjim planinama, od kojih su osobito zna5enje u povijesti stekle Albanske planine. Kampanija je po svojoj plodnosti bila je osobito na glasu, kao zemlja polj, maslinika i vinograda. Kampaniji je pripadao Napuljski zaliv i njemu gravitiraju,i otoci (kao Kapri). Ove oblasti i danas nose svoja drevna imena.

21

2. Regio II Apulija i Kalabrija (Apulia et Calabria) je isto sastavljena od dvije pokrajine juHne Italije, orijentirane prema Jadranskom moru. I one su sa5uvale drevna imena.

3. Regio III Lukanija i Brutija (Lucania et Brutii) isto pripada juHnoj Italiji. Zajedno sa Kalabrijom ove oblasti su cvjetale u VIII. V. st. p. n. e., u razdoblju mo,i gr5kih gradova. U rimsko doba u njima se zapaHa opadanje, a u doba Carstva to su slabo naseljena podru5ja u kojim prevladava krupno sto5arstvo.

4. Regio IV Samnij (Samnium) je brdovito podru5ju u jugoisto5nom pravcu od Lacija prema Apuliji. Ova zona je uglavnom bila pogodna za sto5arstvo.

5. Regio V Picenum (Picenum) je priobalno jadransko podru5je u sredinjoj Italiji. 6. Regio VI Umbrija i galsko podru5je (Umbria et Ager Gallicus) zahvatala je unutranjost

sredinje Italije (Umbrija) i uski jadranski pojas, sjeverno od Picenuma. Taj uski pojas je bio poznat od po5etka IV. st. p. n. e. i kao Cispadanska Galija. Umbrija je sa5uvala i danas svoje drevno ime, dok se galsko primorje danas nalazi u okvirima regije Marke (Marche).

7. Regio VII Etrurija (Etruria) vrlo bitna oblast za kulturni i civilizacijski razvitak Italije. Uglavnom se podudara sa dananjom Toskanom, u 5ijem imenu se ustvari odrHalo etrursko ime. Etrurci su kod dobrog dijela rimskih pisaca bili poznati pod imenom Tusci. Grci su ih zvali v (Tyrrhnioi), odakle je onda proizalo Tyrrhni, Tyrrhnia, Mare Tyrrhnum (Tirensko mora). Etrurci su sebe zvali Rasenna. Etrurija ili Toskana je bila jedna od najrazvijenijih pokrajina Italije, to je uostalom i danas, sa jakom kulturokom tradicijom.

8. Regio VIII Emilija (Aemilia) je obuhvatala podru5je koje je od po5etka IV. st. p. n. e. pa do rimskog osvajanja bilo poznato kao Cispadanska Galija (i kojim su dominirali Senoni). Nalazi se juHno od rijeke Po i pruHa se sve do Etrurije/Toskane i Umbrije. Emilija je dobilaime po cenzoru Emiliju Lepidu za kojeg je 186. god. p. n. e. sagraIena cesta. Danas je poznata pod imenom Emilija Romanja.

9. Regio IX Ligurija (Liguria) zahvata prostor na sjeveru Italije u priobalnoj zoni. I danas nosi svoje drevno ime.

10. Regio X Venetia i Istra (Venetia et Histria) se nalazila na sjeveroistoku augustovske Italije. Venetia je danas podijeljena izmeIu regija Veneto i Friuli - Venezia Giulia. Ve,i dio Istre danas pripada Hrvatskoj, a manji dijelovi Sloveniji i Italiji.

11. Regio XI Transpadanska (Transpadana) je, zajedno sa zapadnim dijelom regije Venetia ranije bila poznata i pod imenom Cisalpinska Galija. Obuhvatala je dobar dio sjeverne Italije. Cisalpinska Galija uz dolinu rijeke Po je bila i vrlo plodno podru5je. Danas je Transpadanija podijeljena izmeIu Pijemonta i Lombardije.

U sastav rimske Italije nisu ulazile Sicilija i Sardinija koje su bile razli5ite provincije. U svome jugozapadnom dijelu tlo Italije bilo je podloHno mo5varama, i zato je tu zemljoradnja bila mogu,a samo uz radove na isuivanju. Sjeverno od Lacija prostire se breHuljkasto podru5je Etrurije. Planinska podru5ja srednje i isto5ne Italije Isto5ni dio Apeninskog poluotoka manje je plodan od zapadnog U pogledu prirodnih bogatstava Italija je zaostajala za drugim zemljama Sredozemlja. Jedino je Etrurija donekle bila bogata bakrom i olovom, a otok Elba Heljezom. Ova okolnost je jo u najstarija vremena prisilila stanovnike Apeninskog poluotoka na uvoz kovina iz drugih zemalja. Gotovo svi pisci anti5kog svijeta slaHu se u tome da je Italija zemlja koja je vrlo povoljna za ljudski Hivot. Oni govore o prirodnim utvrIenjima, o plodnosti tla, bogatoj vegetaciji i sjajnoj klimi. MeIutim, priroda italskog tla zahtijeva ulaganje ljudskog rada. Tlo 5esto zahtijeva ne samo obradu ve, i umjetno navodnjavanje, a ponegdje su potrebni i radovi na isuivanju, bez kojih se tlo pretvara u mo5varu i postaje nepogodno za zemljoradnju, a u mo5varnim predjelima Italije, kako u antici tako i u novom vijeku, lako se irila malarija.

22

V A N I T A L S K A P O D R U : J A EuropaEuropaEuropaEuropa Glavne grani5ne odrednice rasprostriranja rimskog svijeta u Europi su rijeke Rajna i Dunav. Na5elno gledano, zemlje zapadno i juHno od ovih rijeka su se nalazile u okviru provincijalne organizacije Rimske DrHave. Rimska vlast i legije su prelazile i preko ovih rijeka, a neka podru5ja kao to je Dakija (nalazila se na prostoru dananje Rumunije) bila su i rimska provincija i jedan duHi period. I druga podru5ja sjeverno od Dunava su se znala na,i pod rimskom okupacijom ili su preko njih 5esto prelazile rimske legije, a i podru5ja Germanije izmeIu Rajne i Labe su bila i pod privremenom vla,u Rima. Zapadno od Rajne, prostirao se jedan iroki prostor koji se nalazio pod dominacijom keltskog etni5kog kompleksa (sa odreIenim germanskim udjelom uz samu Rajnu, jo uvijek prisutnim predindoeuropskim stratumom na jugozapadu i gr5kim kolonijama na jugoistoku), od kojih najve,i dio pripada zemlji koja se nazivala Galija (Gallia). Iako se na Galiju kao svoga neposrednog predasnika poziva francuska nacionalna ideja, u svijesti anti5ki ljudi to je bilo jedno iroko podru5je koje je obuhvatalo vie provincija. Ona bi se mogla podijeliti na Galiju Komatu (Gallia Comata), Galiju Togatu (Gallia Togata) i rajnske provincije. U rimskoj historiji Galija je imala veliko zna5enje, kao jedna bogata i plodna zemlja i kao pozadina rajnske granice. Galija ,e biti romanizirana, to je karakter koji je i danas uglavnom zadrHala (izuzev Porajnja i krajnjeg sjeverozapada). Uz Galiju, Rimljani su na zapadu Europe kontrolirali i Pirinejski poluotok, koji je bio etni5ki mozaik (Baski, Iberi, Feni5ani, Grci, Kelti). I preko Iberije se prostiralo vie provincija, koje su ve,im dijelom bile dobro romanizirane (izuzev Baskije) to je karakter koji su zemlje Pirinejskog poluotoka zadrHale do danas. panske provincije su Rimljanima donosile veliko bogatstvo, posebno u metalima ali i u poljoprivrednim proizvodima. Iz panskih provincija su poteklim nogi rimski carevi II. st., kao i posljednja zajedni5ka rimska carska dinastija (sa kraja IV. i prve polovice V. st. n. e.), kao i znatan broj intelektualnih radnika. Najdalja oblast rimske zapadne Europe je Britanija. Pod stabilnom rimskom vla,u nalazile su se juHne i sredinje oblasti Britanije (kojom isto dominira keltski element), dok je krajnji sjever (Kaledonija/Caledonia, zemlja Pikta/Obojenih), i pored kontinuiranih rimskih pohoda i privremenih okupacija, ostao van rimskog grani5nog limesa. Sa Irskom (Hibernia) su odrHavani trgova5ki i kulturni odnosi. Iako su se Britanija i sjeverni dijelovi Galije nalazili na visokim stupnjevima geografske irine, one su imale dosta prijatnu klimu radi fenomena Golfske struje. To je imalo za posljedicu i ekonomsku (zasnovanu na poljoprivredi) snagu Britanije jo u rimsko doba. Britanija je, od svih zemalja rimske zapadne Europe, bila najslabije romanizirana i uspjela je sa5uvati svoj keltski identitet to se i danas osje,a (Vels, Kornvol, kotska). JuHno od Dunava nalazi se pojas koji bi se mogao nazvati alpsko balkansko podru5je. On bi se mogao ugrubo podijeliti na : Alpsku zonu, Ilirik, Trakiju i Gr5ku sa Makedonijom. Alpska zona se prostirala neposredno juHno od Dunava i sastoji se od vie provincija. U etni5kom pogledu dominiraju Kelti, uz odreIene italske, ilirske i predkeltske elemente (Reti). Ilirik je zahvatao jedan iroki pojas Zapadnog Balkana i panonskog bazena. U etni5kom pogledu dominira ilirski etni5ki kompleks, ali i sa znatnim keltskim i tra5kim/mezijskim elementom, te gr5kim kolonija na Jadranu. Unutranje oblasti Ilirika su Rimljanima bile vaHne zbog iznimnog rudnog bogatstva. Ilirik je bio i bedem granice na Dunavu, kao i zna5ajna baza za nova,enje. Radi toga su ilirske i mezijske provincije dale veliki broj vojni5kih careva od sredine III. st. n. e., pa sve do zadnjih decenija IV. st. n. e., ali i znatan dio rimske vojske u istom periodu. Ilirik je isto proao kroz proces romanizacije, ali se i starosjedila5ki identitet uspio djelomice i na momente sa5uvati. MeIutim, uslijed slavenskog doseljavanja, i procesa slavenizacije romanski

23

element je skoro, izuzev pojedinih juHnodunavskih romanskih Iepova, izgubljen. Isto5ni dio poluotoka je nazivan Trakija, i spadao u zone koje su ve, ranije bile intenzivnije dotaknute impulsima mediteranskih civilizacija, poglavito onoga gr5kog i helenisti5kog porijekla. I pored helenizacije, i djelomice i romanizacije i tra5ki etni5ki element se uspijevao na momente odrHavati. I ovo podru5je je danas dobrim dijelom slavenizirano. JuHni, gr5ko-makedonski, dio poluotoka je bio jedno od sredita razvitka 5itave anti5ke mediteranske civilizacije, pa samim tim i njenog rimskog segmenta. Samo krajnje sjeverne oblasti su romanizirane (i tu se i do danas zadrHao romanski identitet), dok je ve,i dio podru5ja zadrHao gr5ki identitet. Zanimljivo, je da dok se balkanski romanitet zadrHao samo povremice juHno od Dunava, da se u Dakiji sjeverno od Dunava on i danas nalazi u punoj snazi. Kao to je ve5 re5eno, istok i sjever od Rajne i Dunava su ve,im dijelom svoga prostranstva ostali van domaaja stabilne i viestoljetne rimske vlasti. To podru5je su anti5ki pisci uop,eno dijelili na dva dijela : Germaniju, koju naseljavaju germanski narodi i Sarmatiju, koju naseljavaju iranski narodi. Oba ova podru5ja su ostvarivale iznimnu interakciju sa rimski svijetom u skoro svim pogledima (ne samo vojnim i ratnim, kako to izgleda povrnim uvidom). Rimljani su poznavali etnografsku sliku vanrimske Europe relativno dobro, o 5emu na najbolji na5in svjedo,i Tacitova Germanija u kojoj se navode podaci i o Fincima i moHda Slavenima (u dubini isto5ne Europe). Rajna i Dunav nisu bile stroge kulturoloke i politi5ke granice, i preko njih su, i u mirnodopsko doba, strujali kulturni, ekonomski i demografski impulsti, stvaraju,i preduvjete da se civilizacija potekla sa Mediterana u srednjem vijeku proiri i na ostatak Europe. Iako je Rim potekao na europskom tlu i iako se najve,i dio provincija nalazio u Europi, rimska civilizacija nije samo ili primarno europska civilizacija (kako se to 5esto pokuava u modernom vijeku predstaviti). Ona je bila u istoj mjeri i maloazijska i bliskoisto5na, ali i sjevernoafri5ka civilizacija. Ove oblasti su rimskoj civilizaciji dale nemjerljiv kulturoki, ekonomski i populacioni doprinos. MoHda bi najbolje bilo re5i da je rimska civilizacija klasi5na mediteranska civilizacija, proizala iz originalnih korijena, ali i uz zna5ajan primarno etrurski i gr5ko-helenisti5ki doprinos, ali i znatne udjele keltske, semitske i egipatske, pa i ilirske kulture (istina ove posljednje u manjoj mjeri). AzijaAzijaAzijaAzija Rimski azijski posjedi bi se mogli podijeliti na dva dijela i to 1. maloazijske (sa manjim dijelom kavkaskog podru5ja) provincije i 2. bliskoisto5ne i srednjoisto5ne provincije. Obje ove zone su jo od najranijih razdoblja predstavljale razli5ite zemljopisne, kulturoloke i etni5ke oblasti. Mala Azija (Asia Minor) je spadala u jedan od najve,ih izvora rimskog bogatstva, a njeni gradovi su bili i nosioci znatnog kulturnog razvitka u rimsko doba. Mala Azija je bila konglomerat razli5itih etni5kih kompleksa, sa dugim kulturnim kontinuitetom. Ove zone su u anti5ko doba bile izloHene intenzivnoj helenizacija, ali se i pored toga u pojedinim oblastima uspio o5uvati identitet negr5kih zajednica Male Azije (posebno u dubljoj unutranjosti). Interesantno je navesti da je u sreditu Male Azije bila i zona keltskog prisustva (oko dananje Ankare), koja je i sam a na kraju helenizirana. Na istoku Male Azije i na granicama kavkaskih zemalja nalazila se Jermenija, koja je bila izloHena snaHnom rimskom utjecaju i pritisku. Iako je povremeno bila pretvarana u provinciju, najve,i dio rimskog perioda Jermenija je bila od Rima zavisna kraljevina (sa svojom dinastijom), zona razdvajanja prema Iranu/Perziji (Parta/Arsakida i Sasanida). Bliski Istok je bio pozornica rimske vlasti od sredine I. st. p. n. e. Bliskoisto5ne provincije su zna5ajne po iznimno najstarijem civilizacijskom kontinuitetu, i samim tim izvor ekonomske snage. Sredite rimske vlasti ta tome podru5ju je bila Sirija, dok su u po5etku u ostalim oblastima Rimljani vlast odrHavali preko klijentskih drHavica (kao Judeja, i neka mala arapska kraljevstva na granicama pustinje). Kasnije je 5itav Bliski istok (izuzev pustinjskih zona, gdje je jo bilo savezni5kih i

24

klijentskih arapskih kraljevstava) uklopljen u provincijalni sustav. Temeljna etni5ka odrednica ovoga podru5ja je semitska (Aramejci, Hebreji/Judejci, Feni5ani, Asirci), ali i sa helenisti5kim elementima, posebice u pojedinim velikim gradovima (npr. Antiohija, Seleukija, Cezareja). Semitska osnovica je ostala dominatna, sve do samoga kraja rimskog doba, kao to je uostalom i danas. Rimska vlast je zahvatala i dio srednjeg Istoka, i to gornje dijelove Mezopotamije, a jedno vrijeme je i 5itava Mezopotamija sve do perzijskog zaliva bila pretvorena u rimsku provinciju. Ina5e Rimljani su 5esto upadali i okupirali Mezopotamiju ili neke njene dijelove na kra,i ili duHi period, a rimske legije su znale prodirati i u dubinu Irana. Isto5na granica rimskog svijeta (nekada na Eufratu, a nekada pomaknuta na Tigris) je bila popunjena sa prili5nim vojnim snagama, to je posljedica postojanja Iranskog Carstva (prvo u vidu Partije do tre,e decenije III. st. n. e., a kasnije sasanidske Perzije). Za razliku od europskih sjevernih i isto5nih susjeda rimskog svijeta (koje su Rimljani tretirali kao barbare u pravom smislu), Iran je bio visoko sofisticirana zemlja sa razvijenom i drevnom civilizacijom autohtonog porijekla (istina sa odreIenom dozom i helenisti5kih primjesa) i dobro izgraIenim politi5kim, ekonomskim i drutvenim sustavom. Odnosi rimskog svijeta i iranskog svijeta Azije su prolazili kroz razli5ite faze, ali uglavnom su bazirani na odreIenoj dozi meIusobnog suparnitva koje je trajalo skoro sedam stolje,a, ali bez radikalnih teritorijalnih promjena. AfrikaAfrikaAfrikaAfrika Rimskom svijetu je pripadala sjeverna Afrika, odnosno sve ono to se nalazila od Sahare do mediteranske obale. Poto se sredinji dio toga pojasa (Tunis) nalazi u neposrednoj blizini Sicilije i juHne Italije, logi5no je bilo i o5ekivati da se prvi rimski ozbiljniji vanitalski eksurz odigrao vezano za odnose sa sjevernom Afrikom. Punski ratovi su obiljeHili 5itavo jedno razdoblje rimske historije. Rimski posjedi u Africi bi se mogli podijeliti na tri dijela i to : zapadnomediteranski svijet sjeverne Afrike (koji se sastojao od vie provincija), Kirenajku i Egipat. Prvo navedeni prostor se prostirao od Atlanske obale sve do granica Kirenajke i imao je iznimno ekonomsko i strateko zna5enje za Rim, jer je predstavljao i jednu od glavnih Hitnica Imperije. Etni5ki gledano ovo je bilo podru5je je na5elno pripadalo dvjema etni5kim kompleksima i to domoroda5kom hamitskom elementu (Berberi, Mauri) i koloniziranim semitskim Feni5anima. Pojas je proao kroz djelomi5nu romanizaciju, i to uglavnom u rimskim kolonijama i u viim i u gradskim slojevima stanovnitva. U kulturnom pogledu afri5ki prostor je isto dao zna5ajan doprinos rimskoj kulturi, posebno u njegovim ranim fazama i u njegovim najkasnijim fazama (u vrijeme kr,anstva). Sa ovoga prostora je i potekla dinastija Severa, koja predstavlja semitsku fazu Rimske drHave, sa samoga kraja II. i u prve 5etiri decenije III. st. n. e. Druga oblast Kirenajka je bila relativno izolirano podru5je u odnosu na zapadnomediteransku Afriku, i uglavnom se bazirala na dva elementa i to : starosjediocima Hamitima i koloniziranim Grcima. Egipat je bio jedna od najvaHnijih provincija u carskom periodu Rimske DrHave. To je i posljednja helenisti5ka drHava, ali i posljednja mediteranska zemlja koja je pala pod rimsku vlast. Dinastija Ptolemeida ujedno predstavlja i posljednji bastion helenisti5kog Mediterana, ali i posljednju XXX. egipatsku dinastiju. Egipat, sa plodnom dolinom Nila je Hitnica Carstva, okosnica ekonomske i drutvene stabilnosti Rima i drHave u cjelini. Njegovo brojno i radino stanovnitvo je tako bilo jedan od glavnih stubova rimske vlasti na Mediteranu. Egipat je bio dobro ureIena provincija, sa skoro 3000 godina dugim kontinuitetom civilizacije, i mnogo je doprinio rimskom svijetu, sa kulturolokim eksportom jo i prije nego to je pao pod rimsku vlast. U Egiptu je bila i Aleksandrija, veliki i bogati grad koji je bio jedno od glavnih sredita rimskog svijeta. Aleksandrija, klasi5ni helenisti5ki grad, je bio i sa svojim brojnim institucijama sredite u5enosti rimskog svijeta. U etni5kom pogledu, masa stanovnitva je i jezikom, pa i tradicijom i kulturom bila staroegipatskog (hamitskog, koptskog u nekr,anskom smislu) porijekla. U Aleksandriji je dominirao gr5ki jezik i helenisti5ka kultura, sa jakim influksom jevrejskog elementa. Sjeverna Afrika je vie-manje radi prirodnih, pustinjskih

25

prepreka bila zati,ena od izraHajnijih vanjskih opasnosti. Povremeno su granice bile ugroHavane manjih prepadima beduinskih Berbera koji su dolazili iz dubine Sahare. Jedini put u unutranje oblasti Afrike iao je Nilom. JuHno od Egipta nalazila se Nubija (u rimsko doba Meroje), a jo juHnije Aksum.3 Ove zemlje, iako se nisu nale u okvirima Rimske drHave nalazile su se pod izvjesnim kulturolokim utjecajem sa sjevera iz rimskog Egipta. Trgova5ka aktivnost egipatskih gradova u rimsko doba, je zavisila i od ruta duH Crvenog mora (u antici poznatog kao ili Mare Rubrum), tako da se rimski i mediteranski utjecaj osje,ao i duH zapadnih obala Arabijskog poluotoka. Rimljani su dobro poznavali i dananji Jemen (poznat u antici kao Arabia Felix/Sretna Arabija). Kraci rimske trgova5ke aktivnosti su vidljivi i na dalekim obalama Indije i Indokine. Latinska i gr5ka sfLatinska i gr5ka sfLatinska i gr5ka sfLatinska i gr5ka sferaeraeraera

Rimski svijet je na5elno bio podijeljen na dvije sfere i to sferu latinskog jezika (iz kojeg su se kasnije razvili romanski jezici) i sferu gr5kog jezika. Ona se bazira na dominaciji jezika u javnom govoru. To ne zna5i da su nelatinski i negr5ki jezici (keltski, germanski, iberski, baskijski, ilirski, tra5ki, sarmatski, maloazijski, jermenski, semitski, egipatski, berberski) nestali i da se nisu koristili u navedenim zemljama, nego samo da u javnom Hivotu dominira jedan od ta dva jezika. Sva javna uprava i svi javni odnosi, kao i sredstva meIusobne komunikacije pojedinaca (razli5itih maternjih jezika) unutar toga velikog prostora koji je pripadao rimskom svijetu, su obavljani na jednom od ta dva jezika. Latinska sfera je zahvatala Zapadni Mediteran i zapadne provincije, dok je gr5ka sfera obuhvatala isto5ne provincije. Granica je uglavnom prolazila kroz sredinji i isto5ni Balkan, sa Ilirikom i Mezijom u latinskoj sferi i Trakijom i gr5ko-makedonskim dijelom Balkana u gr5koj sferi. Granica dviju sfera je prolazila i kroz obalni pojas juHne Italije i isto5ne Sicilije, gdje su bile stare gr5ke kolonije. U Africi je granica bila izmeIu Tripolitanije i Kirenajke, sa prvom u latinskoj sferi sa drugom u gr5koj sferi. Navedenu distinkciju unutar rimskog svijeta ne treba shvatati u strogom smislu, rije5 je o jednoj ad-hoc ugrubo povu5enoj liniji. Latinski i gr5ki jezik su bili dominantni jezici u cjelokupnoj Rimskoj DrHavi, posebno kod elite. U klasi5no rimsko doba podrazumijevalo se od imalo obrazovanijih Rimljana da poznaju (i aktivno i pasivno) oba jezika i to u njihovoj knjiHevnoj formi. Car Klaudije je 5ak oba jezika smatrao drHavnim jezicima Rima, i nita ne bi bilo neobi5no vidjeti i 5uti ljude kako govore gr5ki (u knjiHevnoj formi ili u njegovim raznoraznim dijalektalnim oblicima) na ulicama Rima i drugih ve,ih gradova u zapadnim provincijama. Ta lingvisti5ka dvojnost mediteranskog svijeta trajala je skoro osam stolje,a i nestala je tek sa po5ecima ranog srednjeg vijeka. Napomena : RomanizacijaRomanizacijaRomanizacijaRomanizacija je dvojaki proces koji se sastojao od usvajanja tekovina rimsko latinske kulture i na5ina Hivota, poglavito izraHeno u jezi5koj asimilaciji (kulturoloka romanizacija) i od primanja rimskog graIanstva (politi5ko pravna romanizacija).

3 Rimljani su uobiajeno sve oblasti crne Afrike zvali Etiopija.

26

I Z V O R II Z V O R II Z V O R II Z V O R I Sve ono to sluHi za rekonstruiranje rimske historije naziva se izvorna graIa, odnosno rije5 je o svemu onome to je nastalo u anti5kom periodu a odnosi se u potpunosti, djelimi5no ili samo fragmentarno na rimski svijet. Na5elno se izvorna graIa dijeli na literarne izvore, epigrafske spomenike (uklju5uju,i i papiruse i natpise na metalu), ostatke materijalne kulture i filoloke relikte.

L I T E R A R N I I Z V O R I

Temeljni izvor za rekonstruiranje historije rimskog svijeta su sa5uvana i poznata knjiHevna djela nastala u anti5kom razdoblju, a koja se odnose na taj svijet u ve,oj ili manjoj mjeri. Ta knjiHevna djela su sa5uvana ve,im dijelom u srednjovjekovnim rukopisima, a neto manjim dijelom na otkrivenim papirusima. NaHalost 5injenica da je sa5uvano i poznato samo neto oko 1 % anti5ke literature samo dokazuje koliko je i ta rekonstrukcija okvirna, i koliko jo lakuna ima u naem izu5avanju anti5ke historije. Jo od kasnoanti5kog perioda i ranog srednjeg vijeka kada je nastupila korjenita ideoloka transformacija zemalja i naroda Mediterana i Bliskog Istoka, traje nestajanje anti5ke knjiHevnosti iz razli5itih razloga. Isto tako su razli5iti i razlozi zato su neki autori imali tu sre,u da u turbulentnim razdobljima njihova djela ostanu sa5uvana, odnosno da se smatra shodnim i potrebnim da se prepisuju i da se ne zaboravi na njih, da se ne unite i da se ne koriste kao palimpset.4 Sadanjim izu5avateljima klasi5nih anti5kih kultura Mediterana poznat je 5itav spisak djela koja su nestala (posebno je nenadoknadiv gubitak djela Katona Starijeg pod nazivom Origines). Pored toga, i dio sa5uvanih djela sadrHava u sebi ve,e ili manje lakune (Anali i Historije od Tacita su najbolji primjer), neki su poznati samo preko vizantijskih excerpta (ve,i dio djela Kasija Diona), ili su pronaIeni zahvaljuju,i tome to su bili palimpsest5 (kao to su Institucije od Gaja).

Za ono to je spaeno najzasluHniji su vizantijski prepisiva,i, bibliotekari i znanstvenici, zapadnoeuropski samostanski skriptoriji i prevodioci, prepisiva,i i znanstvenici iz ranosrednjevjekovnog islamskog svijeta (poseban doprinos dala je Andaluzija) i na kraju mnogobrojni humanisti koji su putovali i traHili i skupljali anti5ke rukopise. I tek je pronalazak tamparske tehnike i period renesanse i humanizma zaustavio dalje nestajanje.6 Od tada se pristupilo

4 Ve,i dio Tacitovih Anala najvjerojatnije je spaen iz razloga to se u njima spominje prvi od strane rimske drHave inspiriran i voIen progon kr,ana. I Vergilije je imao sli5nu sre,u jer se njegova :etvrta ekloga (ecl. 4) pogreno povezivala sa predskazanjem o dolasku Isusa. Mogu,e je da i djela Josipa Flavija svoju o5uvanost duguju 5injenici da se u njima obraIuje judejska tematika, vezana i sa kr,anskom dogmom. Dosta znanstvenih djela iz filozofije, medicine, astronomije, geografije je u islamskom svijetu spaeno zahvaljuju,i prakti5nim potrebama. Vizantijski bibliotekari, sve,enici i politi5ari su anti5ka djela (poglavito ona na gr5kom jeziku) excerptirali i prepisivali voIeni idejom o svome politi5kom kontinuitetu sa Rimskom DrHavom, i uop,e anti5kim nasljeIem. NaHalost, s druge strane strane golem broj djela je namjerno uniten od strane novih ideolokih gospodara kr,anskog i islamskog svijeta. Dio je propao u ratovima i razaranjima kasne antike i ranoga srednjeg vijeka, a dio je iskoriten i kao palimpset uglavnom za tekstove religiozne prirode. A i djela napisana na papirusu su brzo propadala, dok su izdrHljivija bila ona napisana na pergamentu. 5 Palimpsest (v) ponovo sastrugan je pergament u sekudandarnoj upotrebi, odnosno raniji tekst bi bio sastrugan ili ispran, a onda bi se ispisivao novi tekst. Ali kako tragovi starog teksta ipak ostaju, mogu,e je izviti pokuaj restauriranja ranieg teksta. 6 Interes za stari Rim, kao i za 5itavu anti5ku povijest, uvijek je bio prisutan. Razlozi za to su prvenstveno bili politi5ke prirode, jer su srednjovjekovne politi5ke jedinice pokuavale potvrditi i ista,i svoju legitimnost pozivaju,i se i na anti5ki, posebno rimski, period. Tako se Romejsko Carstvo, proisteklo iz Isto5nog Rimskog Carstva, uporno pozivalo na kontinuitet sa Rimskom DrHavom, dok je na zapadu obnovljeno Zapadno Carstvo pokuavalo utvrditi svoj legitimitet isto se pozivaju,i na rimske tradicije. Interes za rimsku kulturu, i to ne samo vezano za njen politi5ki segment, posebno

27

intenzivnom pronalaHenju rukopisa sa djelima iz anti5kog razdoblja, njihovom skupljanju i objavljivanju (s prijevodom ili ne) u ve,em tiraHu. Iako je mala vjerojatno,a, ipak nije nemogu,e pomisliti da ,e nekada, sa nekog skrovitog mjesta ponovo na svjetlo dana iza,i neko anti5ko djelo, koje je bilo poznato ili ne. Posebno su u tome pogledu zanimljive zone Bliskog Istoka, Egipta i sjeverne Afrike zbog njenih klimatskih osobenosti, u kojima je mogu,e da se sa5uvaju papirusi. Osobenosti literarnih izvoraOsobenosti literarnih izvoraOsobenosti literarnih izvoraOsobenosti literarnih izvora

Najve,u vrijednost imaju ona djela anti5ke knjiHevnosti koja imaju 5isto historiografsku tematiku, a daju povezan prikaz dogaIaja iz rimske historije. Ali, zbog slabe sa5uvanosti i razli5itog stupnja obraIenosti u literarnim djelima nisu svi periodi rimske historije isto osvjetljeni. S druge strane, zbog utjecaja mitologije i tradicije te pi,eve subjektivnosti, stupnja osoposobljenosti i inteligencije, ali i dostupnosti koritenoj graIi vjerodostojnost podataka nije uvijek pouzdana. Istovremeno se mora imati u vidu i stupanj korumpiranosti samoga izvornog teksta, a koji je nastajao i uslijed stalnih prepisivanja u srednjem vijeku, odreIenih slabosti i tuma5enja prireIiva5a ali i namjernog iskrivljavanja i ubacivanja tekstualnih i slikovnih dodataka. Radi toga sva literarna izvorna graIa mora pro,i temeljitu znanstvenu kriti5ku analizu, kako bi se mogla uop,e koristiti. Najve,e teko,e zadaje rekonstruiranje drevne rimske historije iz vremena neposredno pred osnivanje Rima, razdoblja kraljeva, ali i prvih decenija Republike. Literarni podaci o ovim dalekim stolje,ima (uglavnom sistematizirana i prezentirana u cjelosti kod Livija) su nastali stolje,ima nakon to su se odigrali i u velikoj mjeri su optere,eni tradicijom. Sama tradicija je nastala uglavnom 5udnom simbiozom stvarnih dogaIaja prenoenih u pisanoj verziji ili usmenim putem, pri5a iz gr5ke i italskih mitologija,7 nekih legendarnih i herojskih ili poluherojskih postignu,a, iskrivljenog sje,anja ili pogrenih shvatanja i tuma5enja pojedinih dogaIaja i procesa uslijed vremenskog hijatusa izmeIu tih dogaIaja i prezentora tih dogaIaja. I rimskoj i op,enito italskoj kulturi je bilo svojstveno postojanje epike, koja je bila najraniji izraz historijske svijesti. MeIutim ta epika je, radi same svoje prirode i svrhe postojanja, u odreIenoj mjeri iskrivljavala stvarne dogaIaje i procese, 5emu je dodatno pogodovalo i njeno kontinuirano usmeno prenoenje. Posebno mjesto u analizi literarnih vrela nastalih u anti5ko doba, a koji se odnose na rana razdoblja, zauzima 5injenica da se njihovi pisci nisu ba uvelikoj mjeri posve,ivali kriti5noj analizi podataka i graIe koju su koristili, posebno to se ti5e one tradicijske prirode. Neke stvari su se prihvatale takve kakve, pa je i pored nekih modificiranja (kako bi se eliminirale neke ba dosta vidljive nelogi5nosti) tradicijska historija ostala u na5elu nekriti5ki obraIena i prezentirana javnosti, i kao takva dola do nas. A i poradi patriotskih razloga, rana herojska prolost se nije preispitivala u svome temelju, ve, je 5esto sluHila kao inspiracija i uporedba sa vremenima dekadensa. Naravno ne bi trebalo sa druge strane ni ulaziti u pretjeranu hiperkriti5nost, pa po automatizmu odbacivati tradicijsko nasljeIe najranije rimske prolosti. Ljetopisi (Anali) i dokumentiLjetopisi (Anali) i dokumentiLjetopisi (Anali) i dokumentiLjetopisi (Anali) i dokumenti

se pojavljuje u vrijeme renesanse i humanizma. Humanisti su nastojali u antici prona,i oslonac u svojoj borbi protiv vjerskih predrasuda srednjega vijeka, borbi za harmoni5an razvoj ljudske li5nosti. Glavna zada,a humanista sastoji se u tome to su oni znali sa5uvati od propasti, prikupiti i 5ak objaviti veliki broj latinskih i gr5kih rukopisa. Glavna djela anti5kih pisaca pronaIena su i prikupljena uglavnom u XIV - XVI. stolje,u. Duboki pijetet prema antici nije humanistima doputao sumnju u istinitost anti5ke historijske tradicije. 7 Mitoloke pri5e ne treba automatski odbacivati prilikom rekonstruiranja historije i prolih zbivanja. U njima se uvijek krije bar osnovna misao koja se odnosi na neki stvarni dogaIaj. Vrlo su ilustrativni primjeri mitova o Hrtvovanju Pelopa, Likaonu i Abrahamu i Izaku (odnosno Ismaelu u islamskoj verziji) koji kada odbacimo mitoloko-religiozni plat otkrivaju kako se naputa ljudsko Hrtvovanje jo u neko predhistorijsko doba, i prelazi na vii nivo ljudske svijesti o svetom Hrtvovanju.

28

Kao i druge anti5ke drHave i Rimljani su vodili redovite sluHbene spiskove osoba koje su obnaale javne (najvie) sluHbe i ljetopise (anale) kao drHavni zadatak.8 Jedan od najranijih izvora koje su koristili rimski histori5ari bili su i fasti9 consulares, registri najviih rimskih magistrata (konzula) sa glavnim dogaIajima (kao to su ratovi, naseobine, epidemije, neimatinu ili dobar urod, pomra,enje nebeskih tijela, 5uda, osmrtnice sve,enika i drHavnih uglednika, nove drHavne i javne zaklju5ke, cenzus... itd.) koji su se desili za vrijeme jednogodinje uprave svakog od ovih magistrata. Konzulski fasti su imali veliko zna5enje, jer su se po imenima konzula ra5unale godine, a bez pomena imena konzula nije mogao biti ni jedan zvani5ni dokument (neto sli5no dananjem memorandumu).10 Pored njih su koriteni i fasti triumphales koji su po kronolokom redu navodili osobe koje su odrHale trijumf, zajedno sa imenima pobijeIenih i pokorenih naroda i fasti sacerdotales koji su po istome redu navodili imena sve,enika.11 Fasti Diurni, podijeljeni u urbani i rustici, bili su neka vrsta zvani5nog almanaha sa datumima i uputama za religijske ceremonije, sudske dane, pija5ne dane, podjelu mjeseca i sl. Do 304. god. p. n. e. posve,ivanje u calendaria je ostala monopol sve,enstva (koje dolaze iz reda patricija). Te godine edil Gnej Flavije, osloboIenik Apija Klaudija Ceka, je popisao i objavio pravila sudskog postupka (legis actiones) zajedno sa sudskim kalendarom.12 Rustic fasti su sadrHavali uglavnom kalende, none i ide i ceremonije vezane za njih, sajmove, znakove horoskopa, odreIene upute za poljoprivredne radove i drugo. Ljetopisi pontifika (Annales Pontificum) su voIeni u sveteni5kom kolegiju pontifika i u ranim vremenima su bili biljeke u godinjim spiskovima magistrata i primjedbe, dopune i razjanjenja u kalendaru. Kasnije je pontifeks maximus (Veliki pontifik) krajem svake godine biljeHio imena konzula i ispod njih zapisivao najvaHnije dogaIaje koji su se desili u toku njihovog upravljanja. Od III. st. p. n. e. godinji zapisi su na bijeloj tabli u najkra,em mogu,em maniru isticani u javnosti (na zidu svoje rezidencije- Regije) kako bi ih svako mogao vidjeti (tabulae pontificum). Njihovo kopiranje je bilo dozvoljeno svakome, da bi na kraju godine te table sa zapisima bile pohranjivane u arhivu. Mogu,e je da se to desilo i uslijed toga to su plebejci dobili pravo ulaska u kolegij pontifika, pa je i za tadanje rimske uvjete bitna javna djelatnost pontifika postala otvorenija. Sveteni5ki

8 Zanimljiv je obi5aj zabijanja 5avala u stijenu kapitolinskog hrama svakih sto godina, po5ev od 463. god. p. n. e., kao spomen velike epidemije kuge. Pored Rima, i drugi italski gradovi (pogotovu etrurski) su isto imali svoje zvani5ne kronike i povijesne anale, naHalost od toga apsolutno nita nije sa5uvano. 9 Latinska rije5 fasti je plural pridjeva fastus, ali se 5esto koristi kao imenica izvedenica iz fas (fas est=doputeno je, dolikuje) u smislu ta je dozvoljeno po boHanskom pravu, suprotno od nefas=grijeh, bezboHnost. Fasti dies su bili sudnji dani, a dies nefasti kada sudovi nisu mogli zasjedati, a da ne u5ine bezboHnitvo. Kada se koristi kao imenica fasti, orum, m tada ozna5ava kalendar. Op,enito se ovaj termin koristi za odreIivanje vremenskih ciklusa i onoga to je vezano za njih i to se u njima dogaIa, a nesumnjivo je ogrnut i religioznim platem. U skladu s tim rije5 fasti je koritena i za ozna5avanje listi ili registra razli5itih vrsta. Fasti su bili i naziv i za jednu Ovidijevu poemu. 10 Takav postupak postojao je od po5etka Republike, ali sluHbeni spiskovi pojavili su se tek u drugoj polovici IV. stolje,a. Od tog vremena oni su sustavno voIeni; to se ti5e prolih godina, popisi su sastavljeni na osnovu privatnih zapisa, tako da su uz autenti5ne podatke sadrHavali i iskrivljenja, koja se objanjavaju Heljom rimske aristokracije da proslavi svoje pretke. Konzulski fasti predstavljali su za sastavlja5e rimske povijesti historijsku potku svoje vrste: fiktivni i stvarni dogaIaji iz ranih vremena stavljani su u vrijeme upravljanja ovih ili onih konzula. 11 Podaci iz fasti su se sa5uvali i u sinkronisti5kim tabelama, koje naj5e,e paralelno daju rimske konzule i atenske arhonte (Diodor sa Sicilije; Dionizije Halikaranin), a znatno kasnije i godine kr,anske ere (ranokr,anski kroni5ari), a djelomice i na natpisima. Zna5ajni dijelovi fasti su naIeni i u Ostiji. Natpisi sa Augustovog slavoluka na Forum Romanum daju listu rimskih konzula od 483. god. p. n. e. do 19. god. p. n. e. i svih zapovjednika koji su bili nagraIeni trijumfom od 753. god. p. n. e. do 19. god. p. n. e. Ovi natpisi su sa5uvani kao dio ve,eg natpisa Fasti Capitolini, koji je izloHen u Palazzo dei Conservatori, Kapitolinski muzej u Rimu. 12 Ova mjera bila je uperena protiv sve,eni5kog kolegija pontifik, koji su smatrani za jedine poznavatelje i

tuma5e prava i u 5ijoj se nadleHnosti nalazio kalendar, sa sloHenim sustavom radnih i neradnih dana.

29

ljetopisi nisu sa5uvani u prvobitnom obliku, ali se na osnovi poznatih podataka moHe tvrditi da su u njima bili zapisivani uglavnom dogaIaji i zbivanja vezani za kult i obredne aktivnosti kao to su praznici, ratovi, 5udesne pojave, ali i neke svjetovnije aktivnosti kao to su politi5ki Hivot i borbe i mnoga druga pitanja.

Anali nisu ostajali nepromijenjeni i ponekad su dopunjavani i preraIivani. Na osnovi tradicije, privatnih zapisa, sa5uvanih rukopisa i natpisa sastavljani su i zapisi u Analima za drevnija vremena za koje ili nisu postojali ti zapisi ili su bili uniteni i fragmentirani. Sli5an postupak za drevnija razdoblja se primjenjivao i u slu5aju fasta. Keltska najezda i osvajanje Rima 387. god. p. n. e. su bili period koji je ustvari najvie doprinio nestanku ranijih zapisa. Ali, sa druge strane i Helje pojedinih rimskih uglednika da proslave svoje pretke i njihove zasluge, neshva,anja ranijih sustava (to je neminovno dovodilo do moderniziranja ranijih razdoblja i zbivanja) od prireIiva,a i korisnika te svakodnevni interesi (politi5ke ili ekonomske prirode) su dovodili do iskrivljavanja ili pojednostavljanja ranijih podataka u fastima i analima. Anale, uklju5uju,i i one preraIene i dopunjene izdao je oko 130 god. p. n. e. veliki pontifik Publije Mucije Skevola (P. Mucius Scaevola) u 80 knjiga, pod nazivom Veliki Ljetopisi (ANNALES MAXIMI). Po Ciceronu, Veliki Anali su po5injali od vremena osnivanja grada Rima.

Sli5no pontificima, i sve,enici auguri su vodili svoje knjige (libri augurales). Ustvari sve rimske drHavne i javne sluHbe su vodile svoje fasti koje su odgovarale po karakteru konzulskim fastima. Samo ovo pokazuje koliku je produkciju graIe pruHala Rimska drHava za sve one koji su Heljeli da se upoznaju sa njenom prolo,u. Rimska DrHava kao ozbiljna politi5ka organizacija vodila je ra5una i o svome javnom funkcioniranju. U okviru toga su postojali i arhivi zvani5nih dokumenata, sporazuma, odluka, zakona. Neki zakoni su bili i javno izvjeeni kao npr. Zakoni 12 plo5a (to je bila u rano doba i prva stavka u odgoju i opismenjavanju djece). Jo jedan vid vrijednih izvora za rimske histori5are bili su i govori javnih funkcionera, senatora, drugih uglednika te govori na sudskim raspravama koji su mogli biti zapisani, obraIeni ili preraIeni i objavljeni ili su mogli ostati u sje,anju i kao tradicija prenoeni.

Pored javnih zapisa, postojali su i porodi5ni dokumenti i tradicije, koje su prenoene s koljeno na koljeno. Tako je ve, za vrijeme Republike postojao jedan sustav koji se sastojao od libri pontificum, libri magistratuum, zatim acta, commentarii, annales javnih i privatnih arhiva. Vrlo rano su nastali i elogiji, kratki zapisi sastavljani u 5ast pokojnika. Najraniji poznati zapisani elogij je onaj na spomeniku Lucija Kornelija Scipiona Barbata, vojskovoIe iz III. samnitskog rata i konzula za 298. god. p. n. e. Za vrijeme samih sahrana su drHani i posebni govori (laudationes), koja su mogla biti zapisana. Rimski histori5ari se nisu ustru5avali ni od koritenja stranih, originalno nerimskih izvora (i to ne samo literarnog karaktera) u svojim djelima. Tako su koriteni i etrurski i drugi italski te poglavito i najvie gr5ki izvori, i to ne samo onih sa historiografskim sadrHajem, nego 5ak i strane mitologije i epike. Tako je i dolo do zanimljivih spajanja ranih italskih i rimskih tradicija sa gr5kom mitologijom u jedan prili5no sinkreti5ki prikaz temeljnog preduvjeta koji je vodio ka stvaranju Rima =legende o princu Eneji. Potrebno je obratiti paHnju i na rane rimske pjesme (carmina)13 sa saturninskim stihom (versus saturnius),14 zatim tuHbalice (nenia), zapisi (tituli ili elogia) pod maskama predaka, pohvalne besjede o pogrebima (laudation funebris), aljive pjesme (fescennini

13 Posebno su zna5ajne pjesme sve,eni5kih kolegija (carmina Saliaria - primjer takve pjesme je sa5uvan, carmen

Arvale), pjesme protiv uroka recitovane u trijumfu (carmina triumphalia), gozbene pjesme (carmina convivalia). Zanimljivo je navesti i da Rimljani nisu imali svoga latinskog naziva za pjesnika, nego su preuzeli gr5ki poeta i keltski vates. 14 Italski slobodni stih, koji nema analogije u usmenoj poeziji drugih naroda.

30

versus), dramska satura, osa5ka farsa (atellana fabula),15 mim (mimus), Od ove vrste narodnog stvaralatva ostali su sa5uvani samo fragmenti. PPPPisciisciisciisci III. i II. st. p. n. e. III. i II. st. p. n. e. III. i II. st. p. n. e. III. i II. st. p. n. e. Jedan od pionira rimske knjiHevnosti je bio Apije Klaudije Cek/Slijepi (Appius Claudius Caecus konzul za 307. i 296. god. p. n. e.), veliki rimski drHavnik, politi5ar, govornik i vojskovoIa. Apije Klaudije je tako uz govore sastavio i zbirku izreka, jednu pravnu raspravu (De usurpationibus), a bavio se i pitanjima gramatike i reforme pravopisa. Livije Andronik (Livius Andronicus 280. god. oko 204. god. p. n. e.) je bio prevodilac Odiseje na latinski jezik. U Rim je doao kao rob, ali je bio osloboIen i smatra se za najstarijeg rimskog knjiHevnika. Uglavnom je obraIivao djela gr5ke knjiHevnosti na latinski jezik. Gnej Nevije (Gnaeus Naevius 274. 206. god. p. n. e) je bio rimski graIanin koji je u stihovima opisao I. Punski rat (Bellum Poenicum) u kome je i sam u5estvovao. I on je kao i Livije Andronik obraIivao gr5ka djela na latinskom jeziku, ali je napisao i neka djela sa rimskom tematikom.16 Kvint Enije (Quintus Ennius 239. 169. god. p. n. e.) je sastavio ep Annales/Anali izloHio 5itavu rimsku historiju od Eneje do pi5evog doba. I Enije je bio u tadanjem Rimu poznati dramski pisac i pjesnik. Nevijev i Enijev spjevovi su sa5uvani samo djelomi5no. U ovo vrijeme djeluju dramaturzi (i komediografi i tragi5ari) Tit Makije Plaut (Titus Maccius Plautus, cc 254 ili 251. 184. god. p. n. e.), Cecilije Stacije (Caecilius Statius, cc 230 168. god. p. n. e.), Publije Terencije Afrikanac (P.Terentius Afer, cc 195 159. god. p. n. e.), Marko Pakuvije (Marcus Pacuvius 220 cc 130. god. p. n. e.) sestri, Enijev, Lucije Akije (Lucius Accius 170 cc 85. god. p. n. e.) i satiri5ar Gaj Lucilije (Caius Lucilius cc 180 102. god. p. n. e.). Gr5ki pisci su vrlo rano primijetili rastu,i grad u Laciju, pa o Laciju i ranom Rimu i od njih imamo izvjesnih obavijesti. O italskim stvarima je pisao i histori5ar Timej (cc. 354. cc. 250. god. p. n. e.), u svome djelu je priznao vaHnost Rima, koji je upravo tada sticao hegemoniju u Italiji. Vrijedno je bilo, naHalost u potpunosti izgubljeno, djelo gr5kog vojskovoIe i histori5ara Hijeronima iz Kardije (354. 250. god. p. n. e.) koji je pisao i o ratovima epirskog kralja Pira. AnalistiAnalistiAnalistiAnalisti Analisti je skupni naziv za autore rimskih historija koji su okvirno djelovali od II. punskog rata pa do vremena Sule. Ti histori5ari su u svojim djelima odrHavali analisti5ku formu izlaganja. Rimska historiografska analistika se dijelila na stariju i mlaIu. Djela starijih analista su kra,a i pisana jednostavnijim i arhai5nim stilom, ali je i njihova historijska vrijednost ve,a. Ciceron je starije analiste uporedio sa starim jonskim logografima. Prvo prozno historijsko djelo napisao je krajem III. st. p. n. e. na gr5kom jeziku ugledni rimski graIanin Kvint Fabije Piktor (Quintus Fabius Pictor). Njegovo djelo je analiti5kog tipa, zna5i dogaIaji su bili izloHeni po godinama upravljanja konzula, i po5injalo je sa pri5om o Eneji i zavravala je sa opisom punskih ratova. Fabije Piktor je udario temelje rimske analistike i on i njegovi neposredni nastavlja5i nazivaju se stariji analisti. Njegovo djelo je bilo primarno namijenjeno gr5kom svijetu, u svrhu i rimske propagandne djelatnosti vezano za punske ratove. Gr5ki pisci koji su do Piktora obraIivali i punske ratove su imali 5esto prokartaginske tendencije. Fabiju Piktoru se pripisuju i spisi o ius pontificiumu. Uz Fabija Piktora od starijih analista

15 Atelane su bile veseli komadi, 5iji je sadrHaj uziman iz seoskog Hivota i Hivota malih gradova. U atelanama glavne uloge igrali su jedni te isti tipovi, s karakteristi5nim maskama (proHdrljivac, hvastavi besposli5ar, priglupi starac, grbavi prepredenjak i dr. ). Atelane su prvobitno improvizirane i u I. st. p. n. e. rimski dramski pjesnici (Lucije Pomponije iz Bononije i Novije) iskoristili su taj improvizirani oblik kao poseban Hanr poezije. One su se prvotno pojavile u Etruriji i bile su u vezi s kultnim radnjama, ali su taj oblik razvili Osci, tako da i sam naziv "atelana" vodi porijeklo od kampanskog grada Atele. 16 Obrade djela u kojima su glumci bili obu5eni u gr5ko odijelo (pallium) i koje su za temu imale iz gr5ko-helenisti5kog svijeta zvale su se palijate (palliata), a djela koja su imala rimsko-italsku temu i u kojima su glumci bili obu5eni u togu zvale su se fabula togata.

31

vrijedi ista,i i Lucija Cincija Alimenta (L.Cincius Alimentus; koji je bio i Hanibalov zarobljenik pa je od njega saznao i detalje o 5uvenom Hanibalovom prijelazu preko Alpa), Aula Postumija Albina (Aulus Postumius Albinus; konzul za 151. god. p. n. e.), Gaja Acilija (Gaius Acilius), Lucija Kasija Heminu (L.Cassius Hemina), Lucija Kalpurnija Pizona (L.Calpurnius Piso) i Gaja Fanija (konzul za 122. god. p. n. e.) 5ija se djela takoIe nisu sa5uvala. Djela starijih analista temeljila su se na prou5avanju neposrednih izvora, ali i na koritenju legendarnih i mitolokih materijala (koje su uzimali i iz gr5ke knjiHevnosti) i tradicije, uklju5uju,i i etioloke mitove.17 I gr5ka djela su utjecala na stvaranje ove vrste rimske historiografije, pa su mogu,e i neki dogaIaji iz rane rimske historije obraIivani i prezentirani analogijom sa odreIenim dogaIajima iz gr5ke tradicije i historije.18 Od strane starijih analista Rimu je gotovo od samog njegovog postanka pripisivan onaj politi5ki zna5aj koji je imao u III. st. p. n. e. Od 130 - 120 god. p. n. e. zapo,inje razdoblje mlaIe analistike. Trude,i se vie od svojih prethodnika da im izlaganje bude zanimljivo, predstavnici tog pravca teHili su da dogaIaje dramatiziraju i razraIivali su svoje historije u detalje. MlaIa analistika je stilski znatno bolja, ali je i manje vjerodostojna jer njeni autori 5esto pribjegavaju izmiljanju, falsificiranju ili preraIivanju podataka. Nastavljaju,i i razvijaju,i patriotsku tradiciju svojih prethodnika, mlaIi analisti su prenosili u daleka vremena suvremene politi5ke i socijalne motive s kraja II. i iz I. st. p. n. e. iz vremena irokih socijalnih reformi i graIanskih ratova. Mnoge od onih povijesti, punih dramskih scena, iz povijesti borbe patricija i plebejaca, na koje nailazimo u sa5uvanim djelima anti5kih pisaca, napisali su mlaIi analisti, koji su u usta legendarnih i polulegendarnih li5nosti stavljali politi5ke ideje koje su njih interesirale. Tako, npr. Servije Tulije (VI. st. pr. K. ) u jednom od djela iz ovog razdoblja drHi govor koji potpuno odgovara programu bra,e Grakha, a patricij Apije Klaudije ( V. st. pr. K. ) navodi iste argumente koje su obi5no navodili konzervativci s kraja I. i po5etka I. st. p. n. e. Najpoznatiji predstavnici mlaIe analistike bili su Kvint Klaudije Kvadrigarije (Quintus Claudius Quadrigarius, oko 78. god. p. n. e.), Valerije Ancija (Valerius Antias), Gaj Licinije Macer (Caius Licinius Macer, otac pjesnika Kalva; njegova kronika je bila tendenciozno propopularski napisana), Lucije Celije Antipater (Lucius Caelius Antipater), Sempronije Aselije (Sempronius Asellio), Elije Tuberon, Gnej Aufidije Orest (Gnaeus Aufidius Orestes, konzul za 71. god. p. n. e.; napisao anale na gr5kom jeziku) i Lucije Kornelije Sizena (L. Cornelius Sisenna; pretor za 78. god. p. n. e.) koji je opisivao savezni5ki i I. rimski graIanski rat. Sizenina historija je bila slikovitija u odnosu na stare suhoparne kronike, ali je stilski bila slabija, jer se Sizena mnogo sluHio novim rije5ima (neologizmima) i govorom proste svjetine. Uzor mu je bio gr5ko - helenisti5ki histori5ar Kleitarh

17 Etioloki mitovi su stvarani radi objanjavanja nejasnih starih naziva, obi5aja, tradicija pa i objekata (uklju5uju,i i

skulpture), graIevina i odreIenih prostora. 18 Mogu,e je da je pri5a o desetogodinjoj opsadi etrurskog grada Veje nastala po uzoru na desetogodinju opsadu Troje, a tradicija o pogibiji Fabijevaca u borbi sa etrurskim Vejentincima 477. god. p. n. e. podsje,a na herojsku pogibiju 300 Spartanaca u bici kod Termopila 480. god. p. n. e. Nesumnjivo su u Rimu, u periodu helenizacije, voljeli svoje i javne i privatne kronike ispunjavati gr5kim i po gr5kom na5inu skovanim mitovima i izmiljotinama. I Aristotel (Hiv. 384. - 322. p. n. e.) pripovijeda da je jedan dio Ahejaca zalutao na obalu Lacija, pa da su im trojanske robinje spalile brodove, radi 5ega su morali ostati u Italiji, pa su onda Latini zna5i potomci Ahejaca i trojanskih robinja. Sicilski Grk Kalija je 289. god. p. n. e. sjedinio pri5e o postanku Rima sa pri5om o Odiseju. No takvom spajanju gr5ke mitologije i