SAOBRAĆAJNA GEOGRAFIJA

1

Definicija, pojam, podjela i razvoj geografije

-Def.: Geogrfija je nauka o geografskom prostoru koja proučava prirodne i društvene procese i pojave i njihove međusobne odnose;

-Gea- zemlja; grafein- pisat, opisivati, crtati.-Jedina dualistička nauka u sistemu nauka;-Geografija se dijeli na: -opću; -fizičku ili prirodnu; -društvenu ili socijalnu ili antropogeografiju; -regionalnu.-Fizička geografije se dijeli na: -geomorfologiju (reljef); -hidrologiju (vode); -klimtologiju (klima i vrijeme); -pedologiju (tlo); -biogeografije (flora i fauna).-Društvene geografije se dijeli na:-demografiju (stanovništvo); -ekonomsku geografiju; -turističku geografiju; -saobraćajnu geografiju; -urbana geografija; -historijska geografija; -politička geografije itd.-Kartografija;-Geoekologija;-Povezana je sa: historijom, biologijom, hemijom, fizikom, matematikom, sociologijom,

filozofijom itd.

-3. milenij p.n.e.- crteži lovnih područja u Mezopotamiji;-Asirci i Babilonci- tvorci astronomije, zodijaka, dijele godinu na 12 mjeseci, dan na 24 sata,

krug na 360 °;-3. stoljeće p.n.e.- Eratosten- piše dijelo Geografika u tri knjige, prvi put se koristi termin

geografija pa se on smatra ocem geografije;-1. stoljeće p.n.e.- Strabon17 knjiga sinteze geografsih znanja;-2. stoljeće n.e.- Klaudije Ptolomej- karte tada poznatog svijeta, geocentrični sistem;-3-15. stoljeće- zastoj razvoja geografije u Evropi, a razvoj nauke kod Arapa, Al Idrizi, Ibn

Batuta, Al Biruni- prije Kopernika heliocentrični sistem;-15- 18. stoljeće- Velika geografska otkrića;-16- 17. stoljeće- Merkator- kartograf; Nikola Kopernik- heliocentrični sistem,-18- 19. stoljeće- nastanak moderne geografije- Aleksandar von Humbolt, Karl Riter,

Ferdinand von Rithofen, Fridrih Ratcel.

-Značaj i podjela saobraćajne geografije-

Saobraćaj je jedan od ključnih faktora za razumevanja ekonomske geografije, tako da se u okviru ekonomske geografije razvila i posebna subdisciplina – saobraćajna geografija.

Saobraćajna geografija je grana ekonomske geografije koja proučava zakonitosti razvoja i razmeštaja saobraćajne mreže i režim njene eksploatacije u zavisnosti od uticaja prirodno-geografskih i društveno-geografskih faktora.

2

Saobraćajna geografija deli se na: Opštu saobraćajnu geografiju- proučava sve grane saobraćaja na planeti, ali se

bavi teorijskim i metodološkim problemima saobraćaja, Zemlji: Proučava uticaj prirodnih, društveno- ekonomskih i tehničkih uslova za

razmještaj i eksploataciju saobraćajne mreže; Metode planiranja saobraćaja; Ulogu i značaj saobraćaja u razmještaju i rejonizaciji proizvodnje; Veze između migracija stanovništva i putničkog saobraćaja; Zakonitosti pravaca robnih tokova i Primjene matematičko- statističkih i kartografskih metoda u proučavanju i

interpretaciji saobraćaja. Posebnu saobraćajnu geografiju- proučava pojedine saobraćajne grane na Zemlji,

tj. saobraćajno- geografske karakterisike: Kopnenog saobraćaja- tradicionalnog (nosački, tovarni i zaprežni), cestovni i

željeznički; Vodenog saobraćaja- pomorski, riječno- kanalski i jezerski; Zračnog saobraćaja Specijalnih vrsta saobraćaja- PTT, naftovodi, gasovodi i telekomunikacije.

Regionalnu saobraćajnu geografiju- proučava kompleksnu saobraćajnu mrežu kontinenata, regiona, gradova. Najčešće je upitanju jedna grana saobraćaja na određenom prostoru.

Prvi udžbenik iz saobraćajne geografije napisao je njemački geograf Kol 1841. godine. Dalje kroz historiju kako se razvijala ekonomska geografija razvijala se i saobraćajna geografija. Možemo izdvojiti tri saobraćajno geografske škole. To su:

Francuska škola- povezuje saobraćaj sa načinom života, prirodnom sredinom i stanovništvom;

Poljska škola- bavi se teorijsko- metodološkim pitanjima, te dovodi saobraćajnu geografiju u usku vezu sa ekonomskom geografijom;

Sovjetska škola- povezuje saobraćaj robne tokove i razmještaj proizvodnih i potrošačkih centara

Saobračajna geografija povezana je sa mnogim naučnim disciplinama. Naj uže je povezana sa geografskim disciplinama poput klimatologije, geomorfologije, biogeografije, ekonomske geografije, geografije naselja itd.

Iz domena društvenih nauka povezana je sa ekonomijom, historijom itd.Od prirodnih nauka najviše je povezana sa ekologijom, biologijom, hemijom, fizikom itd.Saobraćajna geografija koristi podatke koje dobijamo matematičko- statističkim metodama ta

je iz tog razloga usko povezana sa metematikom, statistikom i kartografijom. Sa razvojom informatičke djelatnosti saobraćajna geografija postaje usko povezana sa informatikom.

-SAOBRAĆAJ-

3

Saobraćaj je privredna djelatnost koja sa bavi prevozom ljudi, roba, kapitala i informacija. Saobrćaj čine tri elementa koja su u međusobnoj zavisnosti:

Objekti koji se prevoze: ljudi, roba i informacije; Sredstva prijevoza: auromobili, željeznica, avioni, brodovi, telekomunikacijska

sredstva itd Saobraćajna infrastruktura: ceste, željezničke pruge, plovni putevi, cjevovodi, radio i

TV signali, satelitska mreža i sl.Saobraćaj se može podjeliti na osnovu nekoliko kriterija, a najčešće preme prirodnoj sredini

u kojoj se odvija, objektu prevoza i prema mjestu odvijanja. Preme prirodnoj sredini u kojoj se odvija dijelimo ga na:

Kopneni;: Vodeni i Zračni.

Prema objektu prevoza imamo: Putnički; Teretni i Telekomunikacijski saobraćaj.

Prema mjestu odvijanja imamo: Unutrašnji i Međunarodni saobraćaj.

-Faktori razvoja saobraćaja- Faktori koji utiču na razvoj saobraćaja mogu biti prirodni i društveni.Prirodni faktori za razvoj saobraćaja mogu olakšavati ili otežavati izgradnju saobraćajnica,

te odvijanje saobraćaja na već postojećim saobraćajnicama. Najvažniji prirodni faktori su: Reljef Klima i Geološki sastav.

Izgradnja puteva, željezničkih pruga mnogo je teža u planinskim oblastima nego u dolinama rijeka ili preko planinskih prevoja. Neophodna gradnja mostova, tunela i vijadukata u planinskim predjelima značajno povećava cijenu saobraćajnica.

Izgradnja saobraćajnica znatno je otežana preko močvara, pustinja i tropskih šuma. To je jedana od razloga što u tim prostorima nema mnogo komunikacijskih veza.

Klima je bitan faktor koji otežava saobraćaj u zimskim mjesecima. Na planinama ta prepreka su snježni nanosi, a na rijekama, jezerima i morima led otežava plovidbu ili je čak onemogučava u nekim zimskim mjesecima. Magla, pljuskovi, grmljavina mogu biti ozbiljna prepreka odvijanju cestovnog, pomorskog ali i zračnog saobraćaja.

Društveno- ekonomski faktori koji doprinose razvoju i razmještaju saobaraćaja jeste proizvodnja. Kvantitativna i kvalitativna obilježja saobraćaja u neposrednoj su vezi sa stupnjem privredne razvijenosti pojedinih zemalja i regija. Što je snažnija privreda to je obim vanjskotrgovinske razmjene veći a tima i veći obim saobraćaja. Ukoliko je proizvodnja intenzivnija, intenzivniji je i saobraćaj, kao uzrok i posljedica društveno- ekonomskog razvoja. Što je viši nivo općeg društveno- ekonomskog razvoja to je saobraćaj razvojeniji.

Pored prirodnih i društvenih faktora za razvoj saobrćaja postoje i tehnički uslovi. Oni doprinosa razvoju saobrćaja na taj način što od postojeće tahnike zavisi izgradnja saobraćajnica, kao i saobraćajnih sredstava. U visoko razijenim zemljama odvija se veoma gust putnički i teretni zračni,

4

vodeni i kopneni saobraćaj na modernim saobraćajnicama uz pomoć savremenih saobraćajnih sredstava. Sve to moguće je samo uz primjenu savremenih naučno- tehničkih i tehnoloških mogućnosti.

Kopneni saobraćaj

Kopneni saobraćaj se dijeli na željeznički, cestovni i cjevovodi.Primitivni oblici ovog saobraćaja su: nosački, tovarni i zaprežni. Nosački je najstriji i

najprimitivniji a održao se još u tropskim vlažnim klimatima. U nerazvijenim dijelovima svijeta dobro se održao tovarni i zaprežni saobraćaj. Kao tovarna i zaprežna stoka koriste se deva, slon, konj, lama, irvas, eskimsi pas, magarac itd.

Željeznički saobraćaj Prva željeznička pruga izgrađena je 1825. godine u Velikoj Britaniji. Istorijski posmatrano,

za početak železničkog saobraćaja može se uzeti pojava prve parne lokomotive Džordža Stivensona (1825), koja je provozila putnike na relaciji Stokton – Darlington (Engleska), brzinom 15 km/h. Veoma brzo nakon pojave prve, stiže i druga parna lokomotiva od strane istog pronalazača, 1829. godine, pod nazivom Rocket, koja postiže brzinu od 56 km/h. Već naredne godine uspostavlja se prva komercijalna linija sa lokomotivom Rocket između dva grada – linija na relaciji Mančester – Liverpul (Engleska).Sa druger strane Atlantika, u SAD železnički saobraćaj doživljava svoju pravu afirmaciju. Prva pruga otvorene je 1830. godine na liniji Baltimor – Ohajo, a prva transkontinentalna linija, Njujork – San Francisko, puštena je u rad 1869. godine. Železnica je u SAD imala i važnu istorijsku ulogu u „osvajanju“ „Divljeg zapada“, odnosno širenju kolonija doseljenika u zapadne delove današnje teritorije SAD.

Pogodan je za prijevoz velikih količina robe na duga rastojanja i za masovan prevoz putnika. Odlikuje se velikom brzinom, neovisnošću od vremenskih prilika, znatno je bezbjedniji od drumskog saobraćaja. Glavni nedostatak ovog vida saobraćaja je u tome što teško savladava uspone u planinskom reljefu. Oko 80% ukupnog željezničkog prometa otpada na sirovine i industrijske proizvode. Samo na prevoz uglja otpada oko 50% tog prevoza.

Ukupna dužina željezničkih pruga danas iznosi nekoliko miliona kilometara. Geografski raspored pruga u svijetu je sljedeći:

Sjeverna Amerika- 40%; Zapadna, Srednja i Istočna Evropa- 30%; Azija- 10%; Latinska Amerika- 10%; Afrika- 7% i Australija sa Okeanijom- 3%.

Najveći broj putnika preveze se željeznicom u Rusiji, Japanu i Indiji, a najveća količina robe preveze se željeznicom u Rusiji, Kanadi i Indiji.

Modernizacija željeznice najintenzivnija je u Japanu. Početak te modernizacije veže se za izgradnju pruge Tokaido, koja povezuje Tokio i Osaku. U Japanu je napravljen najbrži voz na svijetu zvani šinkasen.

Francuska je prva u Evropi kada je u pitanju modernizacija željeznice. Poznata je pruga TGV koja povezuje Pariz i Bordo. Sve više je u pripremi izgradnja sistema brzih nadzemnih i podzemnih željeznica u velikim gradovima.

Prema dužini elektrificiranih željeznica na prvom mjestu je Rusija preko 40.500 km. Prema procentu elektrificiranih željeznica na prvom mjestu je Švicarska- 100%, zatim Švedska- 62% i Italija- 50%.

5

Najduža pruga na svijetu je Evroazijska transkontinentalna željeznica koja spaja Lisabon i Vladivostok duga oko 13.500 km.

Razvijene zemlje svijeta izdvajaju krupna finasijska sredstva za modernizaciju željeznice posebno izgradnjom pomorskih tunela. U Japanu je 1986. godine pušten u rad podmorski tunel koji spaja otoke Hokaido i Honšu u dužini od 54 km. Sličan tunel pušten je u rad 1994. godine ispod kanala La Manš dug 50 km koji skraćuje put od Londona do Pariza na svega tri sata. Gradnja pruga je velika investicija, između ostalog zbog izgradnje tunela, mostova, nasipa. Najveći deo železničkih linija u svetu su nadzemne, a oko 6% ukupne dužine pruga u svetu je u tunelima. Klasičan primer u tom pogledu je Švajcarska. Godine 1882. otvoren je tunel Sen Gotard dug 14,6 km, a kasnije Simoplon I (18,8 km) i Simplon II (19,8 km), koji povezuju Švajcarsku i Italiju. Od 20 najdužih tunela u svetu, u Japanu se nalazi 5, među kojima je najduži tunel na svetu (54 km) „Seikan“, koji spaja ostrva Honšu i Hokaido ispod tesnaca Cugaru. Tunel „Dai Šimicu“ je treći u svetu (23 km), a „Kanmon“ peti (19 km). Japan je izgradio i najduži železnički most (vijadukt) na svetu, koji spaja Kobe sa ostrvom Avaji (3910 m). Tunel ispod La Manša („Eurtotunel“), između Folkestona u V. Britaniji i Kokela u Francuskoj, dug je 50,45 km; ima dvojni kolosek kojim saobraćaju brzi vozovi (tzv. „šatl vozovi“). Pušten je u promet 1994. Godine.Eurotunel se sastoji iz tri paralelna tunela, od kojih su dva za železnički saobraćaj i jedan servisni. Prokopan je na dubini 25-40 m ispod morskog dna. Investicija je koštala oko 13,5 mlrd. dolara, a bilo je angažovano ukupno 15 000 radnika.

Cestovni ili drumski saobraćajPod ovim oblikom saobraćaja podrazumjevamo prevoz putnika i robe automobilima,

autobusima i kamionima. U većini zemalja svijeta već je prestigao željeznički saobraćaj u prevozu putnika a sve

masovnije se koristi i za prevoz roba. U novije vrijeme za prevoz roba sve masovnije se koriste specijalna prevozna sredstva poput cisterni, hladnjača itd.

Osnovne prednosti ovog vida saobraćaja su pokretljivost i funkcionalnost zbog mogućnosti pristupa svim naseljenim mjestima. Glavni nedostatak jeste u tome što jako zagađuje okoliš.

Razvoj automobilskog saobraćaja započinje u 19. stoljeću sa pronalaskom SUS motora, ali masovniji razvoj započinje tek poslije Prvog svjetskog rata. Njegova istorija započinje u drugoj polovina XIX veka i obeležena je razvojem motora sa unutrašnjim sagorevanjem. Karl Benc 1885. godine konstruiše prvi automobil sa unutrašnjim sagorevanjem na tri točka, koji se smatra pretečom modernog automobila. Iste godine Gotlib Dajmler konstruiše preteču današnjeg motocikla, a godinu dana kasnije isti čovek konstruiše prvi automobil na četiri točka. Godina 1913. se smatra za prekretnicom u industriji automobila jer se tada u Fordovim fabrikama automobila uvedi pokretna proizvodna traka. U periodu od 1909-1927. godine Fordove fabrike su proizvele 15 miliona automobila (čuveni model „TT“), koji su preplavili američko tržište. Zasluge za razvoj automobilskog saobraćaja imaju još i Rudolf Dizel i dvojica sinova Adama Opela, potom Lui Reno, Mišelin (zasluga za pronalazak pneumatske gume, ali je Danlop prvi patentirao pneumatsku gumu za automobile 1890. godine), Milde, Dore, Porše, Frederik i Čarls Rojs, Dizraeli (napravio dvoetažni autobus), Vinčenco Lančija itd.

U razvijenim zemljma ovim vidom saobraćaja prevozi se oko 90% putnika naročito na kratkim relacijama. Po broju putničkih vozila prednjače Japan, Njemačka, Italija i Francuska, a po broju kamiona i autobusa na prvom mjestu su SAD, Rusija, Kanada, i Francuska.

Prvi asfaltirani put je izgrađen 1901. godine u Monte Karlu, a četvrt vjeka kasnije u Italiji je izgrađena prva automagistrala. Izgradnja automagistrala razvila se u Nemačkoj tridesetih godina XX veka, kada je nacistička Nemačka imala plan da izgradi mrežu autoputeva u Evropi sa centrom u Berlinu.

Posebnu ekonomsku vrijednost imaju autoputevi. Po dužini autoputa na prvom mjestu je SAD sa preko 6 miliona kilometara autoputa.

6

Statistika pokazuje da u svijetu ima oko 700 miliona motornih vozila, od toga 185 miliona kamiona i autobusa a 515 miliona automobila.

CjevovodiSluže za prevoz nafte, plina i drugih tečnih materija. Dijele se na naftovode, gasovode,

vodovode i slično. Dužina cjevovoda iz godine u godinu se povećava, 1948. godine iznosila je svega 250.000

km a već 1975. godine dužina je porasla na 1,7 miliona km. Po dužini cjevovoda na prvom mjestu je SAD sa oko 350.000 km. Veliku gustinu naftovoda i

plinovoda imaju i prostori gdje se eksploatišu nafta i plin. Od ukupne dužine cevovoda, oko 60% se nalazi u SAD, 9% u Latinskoj Americi, 7% u Kanadi, 5% na Bliskom i Srednjem Istoku. Od magistralnih gasovoda, 70% svih gasovoda je skoncentrisno u SAD, a veliki deo gasovodne mreže poseduju i zemlje ZND-a.

Prvi naftovod je izgrađe u SAD-u 1862. godine. Plin se najprije transportovao cijevima u SAD-u od Teksasa do Čikaga u dužini od oko 2.000 km, a potom od Hjustona do Njujorka u dužini od 5.000 km. U Zapadnoj Evropi veći zanačaj imaju plinovodi i naftovodi koji povezuju Njemačku i Holandiju u dužini od 380 km. Veću mrežu plinovoda imaju i zemlje bivšeg SSSR-a.

Danas je najduži gasovod gasovod koji polazi iz Jamburga (poluostrvo Jamal u Rusiji) do Nemačke - naftovod „Družba“. On počinje u Povolžju (Rusija) i pruža se preko Budimpešte, Bratislave do Švedta u Nemačkoj (ukupno 5500 km). U SAD je interesantan Transaljaski naftovod, koji se zagreva kako bi transport nafte i gasa bio nesmetan. Zemlje - veliki proizvođači nafte imaju po pravilu razgranatu mrežu naftovoda od nalazišta do izvoznih luka i rafinerija. Meksiko već raspolaže sa 40.000 km cevovoda, a Iran preko 10.000 km. Važan je naftovod koji vodi od Ahvaza (Iran) do Iskenderuna (Turska), dug 1852 km.

Vodeni saobraćaj

Vodeni saobraćaj se dijeli na pomorski, riječno-kanalski i jezerski.

Pomorski saobraćajOvaj vid saobraćaja ima veliki značaj za svjetsku privredu, jer se brodovima prevozi više od

70% ukupne razmjene dobara. Njegove glavne prednosti su: -jeftin prevoz robe;-velika količina prevezene robe i -širok izbor morskih puteva.Negativna osobina ovog vida saobraćaja oglada se u zavisnosti od vremenskih prilika.To je veoma star oblik saobraćaja u kojem su vjetar i jedra bili pokretačka snaga. Zbog toga

je dugo vremene ostao vezan za rubna i zatvorene mora, a kapacitet prevoza mali. Pravu revoluciju u razvoju pomorstva izazvala je pojava parobroda. Istorija pomorskog saobraćaja je veoma duga (još od Feničana, preko starih Grka i Rimljana, pa sve do srednjeg veka i Velikih geografskih otkrića). Međutim, za današnji morski saobraćaj od velike važnosti su događaji sa početka XIX veka:

uspostavljene prvih redovnih pomorskih linija širom sveta, posebno između Evrope i Severne Amerike (saobraćaj na njima su održavali brzi jedrenjaci – kliperi, čiji je razvoj kulminirao u periodu 1840-1870);

pronalazak prvog broda na mehanički pogon (Clermont), koga je konstruisao 1807. godine Robert Fulton (“Klermon” je održavao redovan saobraćaj na reci Hadson, SAD);

prvo putovanje parobrodom preko Atlantika - parobrod Savannah je prvi prešao Atlantik 1919. godine (Njujork – Liverpul) za 29 dana;

7

prva redovna transatlantska putnička linija uvedena je 1838. godine; krajem XIX veka u Baltičkom moru počinju da koriste prve feribote za prevoz železničkih

kompozicija. Pomorski saobraćaj je vrlo neravnomijerno raspopeđen po svijetskim morima. Najveći

prevoz se ostvaruje u Atlantskom i Tihom okeanu. Prema količini prometa koji se godišnje ostvaruje na velikim morskim putevima, najveću ulogu ima sjevernoatlantski put, zatim put koji povezuje obalu S. Amerike i Japana, te sredozemni put koji preko Sueca vodi za Južnu Aziju. Na razmještaj morskih puteva uveliko su uticali i kanali i morski prolazi. Mađu njima su najveći prolazi La Manš, Gibraltar, Bab el Mandeb i Malajski prolaz, a od kanala Suecki i Panamski.

Ovim putevima godišnje se se prevezu ogromne količine raznih tereta, a najviše nafte, uglja, željezne rude, boksita i drugih ruda. Prosječna godišnja količina prevezenih tereta na svijetskim morima iznosi oko 4 milijarde tona.

Konačna odredišta desetine hiljada brodova su velike sjetske luke, koje u pavilu imaju:-dobre saobraćajnice koje ih povezuju sa zaleđom;-snažne centre u kojim prerađuju sirovine;-sigurne i bogate sirovinske izvore u blizini i -razvijene carinske zone.Po istovaru u lukama prednjači Japan, a po utovaru u lukama prednjači SAD. Najveću

trgovačku flotu imaju Liberija, Japan, Grčka, Panama, SAD, Norveška, V. Britanija i dr. Najveće sjetske luke su Roterdam, Singapur, Kobe, Šangaj, Nagoja, Jokohama, Hongkong, Antverpen, Marsej i dr.

Riječno- kanalski i jezerski saobraćajOva dva vida saobraćaja čine unutrašnju plovnu mrežu određenog prostora.Riječni saobraćaj se odvija na rijekama koje imaju dovoljnu količinu vode, dovoljnu dubinu,

širinu, te blag pad korita. Razvijen je najviše u Evropi i S. Americi. Osnovne prednosti ovog vida saobraćaja su što je jeftin i mogućnost količinski velikog prometa. Osnovne slabosti ovog vida saobraćaja su sporost i nemogućnost dostavljanja robe do krajnjeg odredišta. Iz tog razloga rijekama se najviše transportuju masivni tereti, tj. građevinski materijal, ugalj i drugi resursi koji nisu podložni brzom kvarenju.

Razvoj i geografija rečnog saobraćaj u velikoj meri zavisi od prirodni uslova. U tom pogledu velike mogućnosti za razvoj rečnog saobraćaja imaju one zemlje kroz koje protiču plovne reke, odnosno koje imaju izgrađene plovne kanale: zemlje Sjeverne i Latinske Amerike, Evrope i Azije.

Najprometnije su rijeke Evrope (Rajna, Dunav, Volga, Laba, Sena, Rona, Temza) i S. Amerike (Sent Lorens i Misisipi). Najviše putnika se preveze velikim tropskim rijekama (Amazon, Mekong, Kongo i dr.)

Da bi se riječni put produžio, odnosno da bi se rijeke povezale izgrađuju se kanali. Kanalska mreže najgušća je u Evropi. Rijeke Odra, Laba, Vezer, Rajna, Sena, Loara, Rona, Garona, Dunav i mnoge druge rijeke povezane su u jedinstvenu kanalsku mrežu. Rečni kanali su veoma česti, a među njima se po značaju izdvaja kanal Dunav-Majna-Rajna, dug je 171 km, širok 12 m i može da propušta brodove nosivosti do 1500 tona. Godine 1959. je završen dubokovodni put na reci Sv. Lorenc, koji je otvorio Velika jezera za morski saobraćaj, a kanal Viland povezao je jezera Iri i Ontario, preko teritorije Kanade. Albertov kanal u Belgiji je, takođe, dosta opterećen plovni put, a prokopan je između reka Mas i Šelda.

Jezerski saobraćaj obavlja se na prirodnim i vještačkim jezerima. Veći saobraćajni zanačaj imaju Velika jezera u S. Americi te Kaspijsko jezero u u bivšem SSSR-u. Na mnogim manjim jezerima obavlja se turističko putnički promet.

8

Zračni saobraćaj Ovo je najmlađa grana saobraćaja. Njegova glavna prednost je brzina. Glavni nedostatci su

mali kapacite prevoza tereta i to što je najskuplji oblik saobraćaj. Problemi vezani za ovaj vid saobraćaja je skupa izgradnja aerodroma, te mali broj mjesta sa aerodromima. Zračni saobraćaj je posebno značajan za oblasti Sibira, Kanade, Australije, Amazonija i sl. jer je to skoro jedina mogućnost prevoza i povezivanja sa svijetom. Ovaj oblik saobraćaja koristi se prvenstveno za prevoz putnika, a u manjoj mjeri za prevoz dragocjenog tereta (novac, plemeniti metali i dr.) i lahko kvarljive robe (tropsko voće, mesni proizvodi i sl.). Značaj aviona u prevozu putnika se stalno povećava, na primjer ovaj vid saobraćaja 1948. godine koristilo je manje od 20 miliona putnika, a 1999. ovaj broj je premašio 1,4 milijarde putnika u godini. Za normalno odvijanje zračnog saobraćaja izuzetno su važne zračne luke (aerodromi). Nekoliko desetina aerodroma ima godišnji zračni promet koji premašuje 10 miliona putnika, a 20-ak njih i preko 20 miliona putnika godišnje. Na primjer, Čikago oko 60 miliona putnika, Dalas – 48 miliona, Los Anđeles- 45 miliona, London- 40 miliona, San Francisko- 31 milion i Frankfurt- 28 miliona putnika godišnje. Izgradnja i održavanje aerodorma zahtijeva ogromne troškove, ali se ti troškovi ekonomski skoro uvijek opravdaju. Za aerodrome je potreban ogroman prostor, jer su pored uzletno-sletnih staza neophodni i razni prateći objekti, kao što su: energetski uređaji, poslovne prostorije, tehnička baza, terminali metroa, parkirališta itd.

Telekomunikacijski saobraćaj

Ovaj oblik možemo definirati kao djelatnost prijenosa različitih informacija koje se obavljaju trenutno i na velike udaljenosti. Podrazumjeva prijenos zvuka, riječi, slike i podataka. U užem smislu podrazumjeva telegrafski i telefonski saobraćaj a u širem smislu tu se ubrajaju i sredstva masovne komunikacije kao i informatička dijelatnost. U ovaj vid saobraćaja se ubraja i poštanski promet tj. prenos pošiljki, vrijednosnih papira i novca.

Kerakterističan je po nepostojanju izgrađenih puteva već se promet obavlja putem radiosignala i kablova. Saobraćajni čvorovi su telefonske centrale, tornjevi i sl. Razvoj ovog saobraćaja započinje krajem19. stoljeća sa pronalaskom telegrafa, telefona i radioveza. Telekomunikacije nisu nov fenomen, počev od 1844. godine kada je Samjuel Morze pronašao prvi telegraf. Sledeći veliki talas inovacija došao je nekoliko decenija kasnije kada je pronađen prvi telefon, 1876. godine. Ako je telegraf u SAD bio sinonim kolonizacije zapada, telefon je postao sinonim brzog tempa urbanizacije i rasta američkih gradova početkom XX veka. Pedesetih godina XX veka položen je prvi optički kabl po dnu Atlantskog okeana, čime je ostvarena prva interkontinentalna telefonska veza. Sadašnji razvoj ovog saobraćaja bazira se na digitalnoj transmisiji tj. na razvoju telafona, mobitela, računara, satelitske telefonije i interneta.

Najveći broj telefonskih priključaka ima Evropa (preko 300 miliona), Azija (262 miliona), Amerika (261 milion) i njihov broj konstantno raste. Najviše internet priključaka ima u Angloamerici 42,7%, Evropi 28%, i Aziji 24%.

9

-LITOSFERA-

-Unutrašnja struktura Zemlje-O unutrašnjosti Zemlje najbolje saznajemo na osnovu rasprostiranja zemljotresnih talasa i na

osnovu zapažanja o porastu temperature sa povećanjem dubine. Temperatura sa povećanjem dubine raste na svakih 33 metra za 1C. Ta pojava se naziva geotermički stupanj.

Zemljina kugla nije tijelo jednostavnog sastava. Najdublji slojevi Zemljine unutrašnjosti sastoje se od znatno težeg materijala nego što je slučaj sa vanjskim omotačem. Obično se Zemljina unutrašnjost dijeli na tri sfere. To su:

1.) Jezgro Zemlje ili barisfera- počinje na dubini od 2.900 km i pruža se sve do centra Zemlje. Ima poluprečnik od 3400 km. Pretežno je građeno od nikla i željeza oa sa naziva NIFE zona. U jezgru Zemlje vladaju ogromni pritisci i temperature (oko 5000 C). Zbog ogromnog pritiska Zemljino jezgro ima veliku gustinu i ponaša se kao čvrsto tijelo.

2.) Omotač jezgra ili pirosfera- prostire se od zemljine kore do dubine od oko 2.900 km. To je zbijen i veoma zagrijan dio Zemlje. Gornji sloj ima debljinu oko 800- 900 km i se satoji od užarene žilavo- tekuće mase temperature oko 1.400 C. Donji sloj omotača jezgre ima debljinu oko 2.000 km i temperaturu oko 3.000 C, te se nalazi u tekućem stanju.

3.) Zemljina kora ili litosfera je čvrsti stjenoviti omotač Zemlje debljine i do 100 kilometara. Na kopnu debljina Zemljine kore iznosi prosječno 35 km, pod Pamirom i Andima dostiže debljinu od 70-80 km, a ispod okeanskih bazena 5-8 km. Od gornjeg dijela omotača odvojena je Mohorovičića slojem. Zemljina kora nije jedinstven omotač. Nju gradi oko 20 litosfernih pločakoje su rezličitog oblika, debljine i veličine. Izdignuti dijelovi litosfernih ploča predstavljaju kontinenete, a spusteni okeanske bazene.

-Građa litosfere-Litosfera je sastavljena od stijena različitih po postanku, sastavu, otpornosti i boji. Prema

načinu postanka stijene su svrstane u ti osnovne grupe. To su:1.) Magmatske ili vulkanske ili eruptivne stijene- nastale su hlađenjem magme.

Rastopljena tečna masa, magma, koja je izbila na površinu Zemlje, zove se lava. U magmatske stijene spadaju granit, diorit, gabro, bazalt itd. Odlikuju se velikom čvrstoćom, otpornošću i nosivošću, pa se upotrebljavaju u građevinarstvu i kiparstvu. Uz vulkanske stijene, najčešće sa nalaze rudna i mineralna ležišta.

2.) Sedimentne ili taložne stijene- nastale su taloženjem različitog materijela (šljunka, pijeska i mulja), ostataka biljaka i životinja, kao i izlučivanjem različitih soli rastvorenih u vodi. Taloženjem različitih izlučevina u vodi nastaju hemigene sedimentne stijene. Tako nastaju kamena so, gips, sadra itd. Stijene koje nastaju taloženjem ostataka biljaka i životinja nazivaju se organogene stijene. Najpoznatija stijena ove vrste je krečnjak. Treset, ugalj, nafta i asfalt su takođe stijene organskog porijekla. Stijene koje nastaju taloženjem raspadnutih površinskih stijena nazivaju se mehaničkim, npr. pješčari, konglomerati i breče.

3.) Metamorfne ili preobražajne stijene- nastale su preobrazbom magmatskih i sedimentnih stijena. Ova promjena i preobražaj odvijaju se u dubljim dijelovima Zemljine kore, pod uticajem visokih temperatura i visokog pritiska. U ove stijene spadaju gnajs (nastao preobrazbom granita), mermer (preobrazba krečnjaka) itd.

Magmatske i metamorfne stijene čine oko 95% litosfere, a sedimentne oko 5%.

-Prošlost Zemljine kore-Računa se da je Zemlja nastala prije 5-7 milijardi godina, međutim Zemljina kora je mlađeg

postanka. Njena starost se procjenjuje različito. Najčešće su to procjene starosti od 3-5 milijardi

10

godina. Starost Zemlje najbolje se može ocjeniti pomoću fosila (okamenjeni ostaci biljaka i životinja). Historija razvitka Zemljine kore dijeli se u četiri velika vremenska odjeljka koji se nazivaju ere. Ere se dalje dijele na periode, periode na epohe. Četiri velike ere su:

1. PREKAMBRIJ-od vremene nastanka Zemlje do perioda kada nam fosili omogućuju upoznavanje prilika na Zemlji. Po nekim naučnicima je trajala i do 5 milijardi godina. Od stijena ove starosti izgrađen je Kanadski štit, Baltički ptit, dijelovi Sibira u Rusiji itd.

2. PALEOZOIK- odlikuje se složenim biljnim i životinjskim svijetom u vodi i na kopnu (ribe, reptili i dr.). Vlažna i topla klima karbona omogućila je bogatu kopnenu floru, koja je dala građu za stvarenje moćnih naslaga uglja (Šljonsk, Rurska oblast i dr.). U paleozoiku su se odvijala i dvije snažne orogeneze. Na prelezu iz silura u devon dolazi do keledonskog nabiranja (orogeneze) koje zahvata sjevernu Irsku, sjevernu Englesku, Škotsku, Skandinaviju i dr. U karbonu dolazi do novog nabiranja- hercinskog koje zahvata južnu Irsku, južnu Englesku, centralnu Francusku i Njemačko sredogorje.

3. MEZOZOIK- period relativnog mirovanja Zemlje. Biljni i životinjski svijet je bujan i raznovrstan- sisari, ptice, listopadna vegetacija, biljke sa cvjetovima i dr. U morima se talože ljušture raznih organizama, od kojih su nastale moćne naslage krečnjaka. U mezozoiku na Zemlji žive i džinovske kopnene životinje koje su nam poznate pod zajedničkim nazivom dinosauri.

4. KENOZOIK- biljni i životinjski svijet je sličan današnjem. Kopno i more poprimanju današnji izgled. Sredinim tercijara dolazi do alpske orogeneze kajom nastaju najveće planine na Zemlji. Te planine su: Alpe, Himalaji, Pirineji, Kavkaz, Atlas, Kordiljeri, Andi i dr. Mnogi naučnici se slažu da alpska orogeneze traje i danas sa smanjenim intenzitetom. U kvartaru je došlo do valikog zahlađenja na Zemlji tj. ledenog doba koje zahvata prostore većih geografskih širina. U kvartaru se javlja i čovjek.

Era Perioda i epoha Trajanje u milionim godina

Orogeneze(postanak planina)

Organski svijet

Kenozoik

Kvartar-Holocen; -Pleistocen;

Tercijar- Pliocen; -Miocen; -Oligocen; -Eocen; -Paleocen;

70

-alpska

-današnje doba; dominira čovjek;-ledeno doba, prvi tragovi čovjeka;

-prevlast, sisara, ptica i kritosjemenjača (biljaka sa plodovima)

MezoziokKreda;Jura;Trijas

Oko 130-prevlast džinovskih gmizavaca i golosje-menjača, prvi sisari, ptice i kritosjemenjače.

Paleozoik

Perm;Karbon;Devon;Silur;Ordovicij;Kambrij;

Oko 300(po nekima 360)

-hercinska

-kaledonska

-prve kopnene biljke, prve sjemenjače, ribe, vodozemci, gmizavci i insekti

Prekambrij

Algonkij;

Arhajik;

Oko 1500(po nekima 5000)

-primitivne vodene alge i gljive, prvi crvi i mekušci;

-nisu nađeni nikakvi fosili, prvi nejasni tragovi postojanja organskog svijeta .

11

-Reljef- današnji izgled Zemlje i njegov nastanak

Planetu Zemlju pokrivaju velike vodene i kopnene površine. Skoro sve vodene površine povezane su u jedinstvenu cjelinu Svjetskog okeana i zahvataju 71% površine Zemlje. Svjetski okean podjeljen je na tri okeana: Tihi, Atlantski i Indijski, te 56 mora. Kopnene površine izdjeljene su na menje cjeline i nazivaju se kontinentima. To su: Evropa, Azija, Afrika, Sjeverna Amerika, Srednja Amerika, Južna Amerika, Australija i Antartik.

Reljef je vanjski izgled Zemljine površine sa svim nizijama, planinama, visijama i udubljenjima. Prema nadmorskoj visini dijeli se na:

Nizije- do 200 metara nadmorske visine i Visije- preko 500 metara namorske visina.

Visije se mogu dalje podijeliti na: Brda- od 200- 500 metara nadmorske visine; Niske planine- od 500- 1000 metara nadmorske visine; Srednje planine- od 1000- 2000 metara nadmorske visine i Visoke planine- preko 2000 metara nadmorske visine.

Visoravni su uravnjene površine na visijama. Široka udubljenja izmežu planina nazivamo kotlinama. Dolina je izduženo udubljenje na kopnu, a ako kroz dolinu protiče rijeka nazivamo je riječna dolina.

Okeanski ili morski bazeni su ogromna udubljenja na zemljinoj površini ispunjena okeanskom ili morskom vodom.

Današnji izgled Zemlja je dobila djelovanjem unutrašnjih (endogenih) i vanjskih (egzogenih) sila.

-Unutrašnje ili endogene sile-Ove sile se očituju kroz epirogene i orogene pokrete, vulkanizam i seizmizam.

1. Epirogeni pokreti su stalna ali spora kretanja na Zemlji. Najizraženiji su u priobalnom reljefu. Očituju se kroz transgresiju (more plavi obalu usljed njenog spuštanja) i regresiju (povlačenje mora sa kopna usljed izdizanja kopna). Tako npr. uočeno je da se izdiže Skandinavija, Island, Grenland, italijanska obala Jadrana, a spušta Holandija, Sjeverna Afrika, Južna Kina i hrvatska obala Jadrana.

2. Orogeni pokreti su iznanadni i relativno brzi pokreti. Očituju se kroz nabiranje i rasjedanje. Nabiranje je horizontalno pomjeranje slojeva pod uticajem bočnih pritisaka. Pri nabiranju nastaju bore. Uzvišeni dio bore je antiklinala, a spušteni dio sinklinala. Nabiranjem nastaju mlade vjenačne planine. Rasjedanje je pomjeranje dijalova Zemljine kore duž vertikalnih pukotina. Pri procesu rasjedanja nastaju rasjedi. Procesom rasjedanja nastaju stare gromadne planine.

3. Vulkanizam- vulkani su veće ili manje kupasto uzvišenje na Zemlji koje je pukotinom povezano sa unutrašnjosti Zemlje. Proces izbijanja lave naziva se vulkanska erupcija, a ljevkasto udubljenje kuda izlazi lava vulkansko grotlo ili krater. Vulkani se mogu podjeliti na aktivne (koji i danas rade), pritajene (koji su u privremenom mirovanju) i ugašeni (koji su radili u prahistoriji).

4. Potresi ili seizmizam- brzi i iznenadni pokreti u Zemljinoj kori koji traju nekoliko sekunda, rijetko minutu. Mogu biti: tektonski (nastaju pomicanjem Zemljine kore duž rasjeda), vulkanski (uzrok nastanka je kretanje magme iz zemljine unutrašnjosti), urvinski (nastaju urušavanjem stropova u podzemnim šupljinama) i vještački (nastaju za vrijema građevinskih radova, eksplozija atomskih i hidrogenskih bombi). Hipocentar je mjesto u Zemljinoj kori gdje nastaje zemljotres, a epicentar je mjesto na Zemljinoj kori gdje se najjače osjeti zemljotres.

12

-Vanjske ili egzogene sile-U atmosferi i hidrosferi postoje sile koje svojim djelovanjem preinačavaju ili sasvim

razaraju oblike stvorene radom unutrašnjih sila. Te sile nazivamo vanjskim ili egzogenim silama. U njih ubrajamo padavine, tekuće i stajaće vode, led i vjetar. Ove sile imaju sposobnost da vrše rad koji se ispoljava dvojako: kao razaranje ili erozija (otkidanje, rušenje, razaranje i odnošenje matrijala sa stjenovite podloge) i akumulaciju ili taloženje (nagomilavanje i odlaganje razorenog materijala).

1. Raspadanje stijena i denudacija- stijene se raspadaju usljed naizmjeničnih promjena temperatura u toku dana i noći i u toku godišnjih doba. Širenjem i skupljanjem čvrstih stijena nastaju pukotine koje se sve više šire, te tako krupne stijene se drobe na manje komade. Bujice odnose materijal nastao raspadanjem stijena i time vrše spiranje ili denudaciju. Erozioni oblici koji pri tome nastaju su udubljenje, vododerine i jeruge. Akumulativni oblik denudacije je nastajanje sipara.

2. Riječna ili fluvijalna erozija- rijeka svojom vodenom masom dubi i razara podlogu preko koje se kreće. Osnovni erozioni oblici koji pri tome nastaju su riječno korito, riječna dolina i bazen riječnog sliva. Akumulacioni oblici koji pri tome nastanu su plavine, riječna ostrva ili ade, delte i aluvijalne ravni.

3. Rad morske i jezerske vode ili abrazija- glavni abrazivni rad vrše talasi svojim udaranjem u obale. Erozioni oblici koji nastaju abrazijom su klif, talasna potkopina i abrazijska trasa. Akumulacioni oblici koji nastaju abrazijom su plaže, žala, sprudovi i prevlake.

4. Lednička ili glacijalna erozija- predstavlja kretanje lednika preko stjenovite podloge pri čemu lednik vrši određeni pritisak na sjenovitu podlogu. Erozioni oblici koji nastaju pri kretanju lednika su valov (ledničko korito) i cirk. Akumulativni oblik ledničke erozije je morena.

5. Rad vjetra ili eolska erozija- u pustinjama i na pjeskovitim obalama vjetar je najvažnija spoljna sila koja mjenja postojeće i stvara nove oblike reljefa. Erozioni oblici koji pri eolskoj eroziji nastaju su: kamenite pustinje (hamade), šljunkovite pustinje (serir), pješčane pustinje (erg), pustinjsko saće, eolske pečurke i oaze. Akumulacioni oblici eolske erozije su dine, barhane i las ili prapor.

6. Krška erozija ili korozija- neki dijelovi Zemlje sastavljeni su od krečnjak i dolomita koji se razaraju pod uticajem padavinskih voda. Ovo hemijsko djelovanje padavinskih voda na krečnjačku podlogu naziva se krška erozija ili korozija, a oblici koji pri njoj nastaju krški oblici. Krški oblici se mogu podijeliti na površinske i pozemne. Površinski krški oblici su krška polja, vrtače, škrape i uvale. Podzemni krški oblici su jame i pećine. Posebna odlika podzemnih kraških oblika jeste pećinski nakit. U pećinski nakit svrstavamo stalagmite, stalaktite, pećinske zavjese i pećinske stubove.

-HIDROSFERA--Rasprostranjenost voda na Zemlji-Hidrosfera obuhvata svu vode na Zemlji koja se nalazi u okeanim, morima, jezerima,

rijekama, močvarama, barama, snijegu, ledu, u atmosferi do određene visine, te u litosferi do određene dubine. Voda na Zemlji je jedinstvena materija koja se javlja tekućem, gasovitom i čvrstom stanju. Voda je vrlo rasprostranjena na Zemlji. Okeani i mora čine 71% površine Zemlje. Oko 3% kopna prekriveno je vodama rijeka, jezera, bara i močvara. Odnos vode na Zemljinim poluloptama je nejednako raspoređen. Sjeverna polulopta ima oko 61% mora a 39% kopna, dok južna polulopta ima 81% mora a 19% kopna. Hidrosferu čine Svjetsko more i kopnene vode.

-Svjetsko more-

13

Svjetski okean čine mora i okeani međusobno povezani u jedinstvenu cjelinu. Imamo četiri, odnosno tri okeana i 56 mora.

Tihi okean- nalazi se između istočnih obala Azije i Australije i zapadnih obala Sjeverne, Srednje i Južne Amerike. To je najveći i najdublji okean. U ovom okeanu je izmjerena i najveća dubina u Svjetskom moru, Marijanska brazda duboka 11.034 metra.

Atlantski okean- Nalazi se između zapadnih obala Evrope i Afrike i istočnih obala Sjeverne, Srednje i Južne Amerike. Najveća izmjerena dubina je u jarku Puerto- Rico- 9.212 metara.

Indijski okean- nalazi se između južnih obala Azije, istočnih obala Afrike i zapadnih obala Australije. Najveća izmjerena dubina je u Indoaustralijskoj zavali- 7.450 metara.

Sjeverno ledeno more- neki naučnici ga izdvajaju kao poseban okean, a neki ga smatraju morem. Nalazi se sjeverno od sjevernih obala Sjeverne Amerike, Evrope i Azije.

Na rubnim dijelovima okeana nalaze se manji dijelovi koji su odvojeni otocima ili manjim kopnenim površinama i nazivaju se mora. Mora možemo podijeliti na:

1. Rubna mora- nalaze se uz rubove kontinenata a otocima ili otočnim skupinama su odvojena od okeana npr. Beringovo more, Japansko more, Sjeverno more, Ohotsko more itd.

2. Unutrašnja ili kontinentalna mora- duboko se zavlače u kopno npr. Jadransko, Baltičko, Crno more itd.

3. Sredozemna mora- nalaze se između kontinenata, a morskim prolazom su spojena sa okeanima npr. Mediteran, Karipsko itd.

4. Međuotočna mora- nalaze se između otoka po kojima su i dobila ime npr. Filipinsko, Javansko, Sulu, Banda more itd.

5. Mora polarnih krajeva- nalaze se oko polarnih područja i dijele se na mora oko Antartika na južnoj polulopti i Sjeverno ledeno more koje se nalazi na sjevernoj polulopti.

Zaljevi su dijelovi mora koji su duboko zašli u kopno npr. Arapsko- persijski, Bengalski, Biskajski, Hadsonov zaliv itd. Rijasi su zaljevi nastali prodiranjem mora u kopno i potapanjem riječnih dolina npr. Limska draga u Istri.

Fjordovi su zaljevi strmih obala nastali potapanjem ledničkih dolina npr, Sogne fjord u Norveškoj dug 200 km.

Estuariji su ljevkasta potopljena ušća rijeka gdje se miješa slatka i slana voda npr. Elba kod Hamburga, Temza kod Londona itd.

Moreuzi su uski prolazi koji spajaju dva mora a razdvajaju dvije kopnene površine npr. Gibraltar, Bosfor, Otrant, Dardaneli itd. Uski prolazi koji su nastali vještačkim prokopavanjem nazivaju se kanali npr. Suecki, Panamski, Korintski kanal itd.

-Hemijske i fizičke osobine morske vode-- Slanost morske vode-

-Slanost ili salinitet je prosječna koncentracija soli rastvorenih u morskoj vodi;-Sušni prostori imaju veću slanost- Crveno more, Arapsko- persijski zaliv 42‰;-Manj slanbost imaju prostori većih geografskih širina- Crno more 22‰, Baltičko more 4‰,

prosječna slanost 35‰;-Temperatura-

-Svjetski okean zagrijava se od Sunca;-Temperatura vode u Svjetskom okeanu kreće se između 35° C Crveno more i Arapsko-

perzijski zaliv (max u plićacima 42°C) i -2°C mora oko Antartika;-Prozirnost-

-Providnost vode ovisi o osvjetljenosti, količini organskih i anorganskih čestica, temperaturii i promjeni vremena;

-Sargaško more ima najveću prozirnost 66,5 m, a mora oko Antartika najmanju 5- 20 m, Jadransko more- 56 m;

14

-Boja--Ovisi od: jačine svjetlosti, dubine mora, odbijanja i rasipanja Sunčeve svjetlosti, organskih i

anorganskih tvari, te boji obale;-Kreće se od modro plave, zelene, žute do crvene.

-Talasi--Horizontalno kružno kretanje moske vode koje nastaje pod uticajem vjetrova, rijeđe potresa

i erupcija;-Osnovni elementi talasa: talasni brijeg, talasna udubina, visina i dužina talasa;

-Morske struje--Horizontalna kretanja morske vode koja nastaju zbog stalnih vjetrova i razlike u fizičko-

hemijskim osobinama morske vode;-Određene su smijerom, brzinom i stalnošću;-Preme mjestu mogu biti: površinske, dubinske, pučinske i obalne;-Prema stalnosti: stalne, periodične ili sezonske i povremene;-Preme temperaturi: tople i hladne;

-Morske mijen- plima i oseka--Vertikalno naizmjenično izdizanje nivoa morske vode;-Tokom 24 sata i 50 minuta more se dva puta izdiže i dva puta spušta;-Plima izdizanje, oseka spuštanje;-Između svake plime i oseke prođe 6 sati i 12 minuta;-Nastaju zbog privlačne sile Sunca i Mjeseca;-Najveća razlika između plime i oseke ima Kanadski zaliv Fandi- 21 metar, te ušće rijeke

Severn- 16,8 metara;-Jadransko more najveću razliku ima Venecija112 centimetara, a najmanju otok Mljet 11

centimetara.-Značaj Svjetskog mora-Svjetsko more ima ogroman klimatski značaj. S obzirom na veliku površinu ono je glavni

primalac Sunčeve energije, a usljed termičkih osobina vode tj. sporog hlađenja, ono je i glavni akumulator toplotne energije na Zemlji. Svjetsko more je najveći izvor padavina i slatke vode zbog velike količine isparavanja. Hladne i tople morske struje u najvećoj mjeri određuju klimu primorja pored kojih prolaze.

More je bogat izvor hrane za sve ljude na Zemlji, posebno riba i algi. Okeani i mora sadrže veliko bogatstvo sirovina poput morske soli, mangana, broma, kositra, željeza, sumpora, zlata, platine i dijamanata. Ispod morskog dna se nalazi 1/3 svjetskih rezervi nafte. More je najjeftinija saobraćajnica. Najveći dio svjetske razmjene dobara prevozi se morskim plovnim putevima.

-Kopnene vode-Kopnene vode možemo podijeliti na pozemne i površinske. Podzemne vode čine sve vode

koje se nalaze u unutrašnjosti stjenovitog omotača bez obzira na agregatno stanje. U podzemne vode spadaju izdanske vode, arteški izvori, termalne, mineralne, termomineralne vode, gejziri i krške podzemne vode.

U površinske vode spadaju potoci, rijeke, bare, močvare, jezera i lednici.Potoci i rijeke se obrazuju od padavinskih voda. Rijeke koje imaju tokom cijele godine vodu u svom koritu nazivaju se stalne rijeke. Periodične rijeke su one koje teku u kišnom dijelu godine, dok u sušnom presuše. Povremene rijeke imaju vodu samo za vrijeme kratkotrajnih kiša u sušnim prostorima.

-Riječna mreža- obuhvata sve tekućice sa određenog prostora;-Riječni sliv- sve tekućice koje se slijevaju u neko more ili okean;-Riječni sistem- glavna rijeka sa svojim pritokama;

15

-Poriječje-prostor sa kojeg se voda sliva prema tekućici;-Vododjelnica-zamišljena linija koja razdvaja poriječja ili slivove;-Bifurkacija- Kasikjara;-Vodostaj predstavlja visinu vode u riječnom koritu;-Proticaj predstavlja količinu vode koja protekne kroz riječno korito u jednoj sekundi- m3/s;-Oticaj;-Riječni režim način kako se rijeka snabdjeva vodom i može biti nivalni- snježni, pluvijalni-

kišni, nivalno-pluvijalni i pluvijalno- nivalni;-Tipovi tekućica:

Tekućice polarnih predjela- zimi zarznute, a ljeti bujučaste sa čestim poplavama, npr. Ob, Jenisej, Lena;

Tekućice umjerenih predjele- odlikuju se nivalno- pluvijalnim ili pluvijalno- nivalnim režimom npr. rijeke Evrope poput Dunava, Rajne, Volge itd.

Tekućice monsunskih predjela- visok vodostaj za vrijeme kišnog monsuna, npr. Jangcekjang, Hoangho, Sikjang, Gang.

Tekućice polupustinjskih i pustinjskih predjela- jako siromašne vodom i javljaju se samo povremeno za vrijeme padavina- vadiji u Africi i krikovi u Australiji.

Tekućice tropskih predjela- bogate vodom zbog kiša koje donose pasati, npr. Zambezi.

Tekućice ekvatorijalnih predjela- najbogatije vodom zbog kiša koje padaju svaki dan, npr. Amazon, Kongo.

Jezera su udubljenja u kopnu koja su stalno ispunjene vodom a nemaju direktnu vezu sa morem. Zahataju 1,8% površine Zemlje. Možemo ih podijeliti na prirodna i vještačka. Prirodna jezera možemo podijeliti na:

1. Tektonska- Tanganjika, Viktorija, Njasa, Bajkalsko itd.2. Vulkanska- Tobe na Sumatri;3. Lednička- jezera Finske i Kanade;4. Riječna- Plivska jezera kod Jajca;5. Krška- Skadarsko;6. Fitogena sedrena- Plitvička;7. Slana- Mrtvo more,Crveno jezero na Krimu;8. Reliktna- Balaton,

Močvare su dijelovi kopna zasićeni vodom i obrasli močvarnom vegetacijom npr. Everglejds na Floridi, Hutovo blato. Bare su mala plitka udubljenja privremeno ispunjena vodom, blatom i muljem.

Ledom je pokriveno oko 11% površine Zemlje. Na Zemlji se nalazi u obliku ledenih pokrova i planinskih lednika. Ledeni pokrovi se nalaze na Antarktiku, Arktiku i Grenlandu, a planinski lednici se nalaze na visokim planinama poput planina Skandinavije, Aljaske, Kanade, Sibira, Anda, Alpa, Himalaja itd. Led koji se danas nalazi na Zemlji nije jednake starosti. Razlike se kreću od 100 godina koliko je star led u Alpskim lednicima do 200.000 godina koliko je star led na Antarktiku.

-Značaj kopnenih voda- Podzemne vode čine osnovu života i privredne aktivnosti u sušnim predjelima. Veliki

gradovi i industrijski centri troše ogromne količine na samo podzemnih voda već i ostalih kopnanih voda. Mineralne i termalne vode imaju poseban značaj u zdravstvu u turizmu. Termalni izvori služe i za zagrijavanje stambenih zgrada, vještačkih bašti, pa i za proizvodnju električne energije.

U oblastima koje nemaju dovoljne količine padavina, rijeke imaju veliki značaj za navodnjavanje. Jezera utiču na klimu svoje bliže okoline. Na velikim jezerima se odvija saobraćaj.

16

Slana jezera su bogat izvor soli. Vještačka jezera služe kao izvor energije, za navodnjavanje, ali imaju i turistički značaj.

-ATMOSFERA-

-Sastav i granice atmosfere-Atmosfera je gasoviti omotač planete Zemlje. Gasovi koji čine atmosferu ne čine hemijska

jedinjenja već mehaničku smjesu. Značaj atmosfere ogleda se u sljedećem: Štiti Zemlju od pretjeranog dnevnog zagrijavanja i noćnog hlađenja; Štiti Zemlju od meteora, Daje kiseonik; Omogućava prenos zvuka; Omogućava nastanak oblaka, padavina i vjetra; Štiti Zemlju od ultraljubičastih zraka (UV- zraci) itd.

Donja granica atmosfere je jasno odeđena i čini je Zemljina površina. Gornja granica nije jasno određena jer atmosfera u velikim visinama prelazi u razrijeđeni gasoviti međuplanetarni prostor. Polarna svijetlost, tj. svjetlucanje razrijeđenih gasova, javlja se na visinama od 1.000 km. To znači da i na toj visini postoje gasovi koji čine atmosferu. Prihvaćeno je da je gornja fizička granica atmosfere iznad polova na visini od 21.644 km, a iznad ekvatora na visini od 35.711 km. Ove visine su utvrđena na osnovi činjenice da je tu centrifugalna sila i sila Zemljine teže jednake.

Glavni sastojci atmosfere su: azot (N2)- 78,08 %, kiseonik (O2)- 20,95%, Argon (Ar)- 0,94%, ugljendioksid (CO2)- 0,033%, ozon (O3)- 1*10-11%. Ovi odnosi su stalni i ne mijenjaju se tokom vremena.

U sastav atmosfere ulaze i mnoge druge suspendovane čestice- aerosoli. To su čestice prašine, vulkanskog pepela, čađi, čestice soli, bakterije, spore biljaka i dr. U grupu primjesa u atmosferi ubraja se i vodena para. Količina vodena pare nije stalna i mijenja se od mjesta do mjesta i tokom vremena. Najviše je ima u prizemnim slojevima atmosfere. U polarnim prostorima količina vodene pare je najmanja.

-Vertikalana struktura atmosfere-Atmosfera se dijeli na 5 glavnih sfera- slojeva. Svaka ima svoj termički režim, drugačiji

gasoviti sastav i posebna električna svojstva. Te sfere su: Troposfera- od 0-11 km- najniži i najgušći sloj atmosfere i sadrži oko 80% mase

atmosfere. U njoj se nalazi gotovo sva vodena para te se odvijaju svi procesi koji utiču na vrijeme i klimu. Temperatura opada sa povećanjem visine i na gornjoj granici iznosi od –50 do -80C.

Stratosfera- od 11-40 km- temperature se polako povećavaju i kreću se između –40 i 5 C. Sadrži neznatne količine vodene pare.

Mezosfera- od 40-80 km- još se naziva i ozonskim omotačem. Temperature brzo rastu i na visini od 50-55 km temperatura iznosi 50C. Ova sfera štiti Zemlju od UV- zraka.

Termosfera- od 80- 800 km- temperature stalno rastu i na visini od 200 km iznose 250C.

Egzosfera- preko 800 km- vezduh je veoma razrijeđen i podsjeća na vakuum koji stvaramo u laboratorijima na Zemlji. Joni H, N i O slobodno prelaze u međuplanetarni prostor. Pretpostavlja se da temperature prelaze 1.000C.

-Klima, klimatski faktori i elementi-

17

Klima je prosječno stanje vremena praćeno duži vremenski period na određenom mjestu. Taj vremenski period ne bi trebalo da je duži od 30 godina niti kraći od 15 godina. Optimalno je da se uzme vremenski period od 20-25 godina.

Vrijeme je trenutno stanje atmosfere. Osnovne karakteristike vremena obično daje jedan elemenat npr. oblačno, sunčano, vjetrovito, kišovito itd.

Glavni klimatski faktori (modifikatori) su: 1. Geografska širina- od nje zavisi upadni ugao sunčevih zraka. Sa povećanjem

geografske širinje upadni ugao sunčevih zraka je sve manji pa je i zagrijavanje Zemljine površine sve slabije.

2. Raspored kopna i mora- kopno se brzo zagrijava i brzo hladi. Nasuprot kopna, voda se sporije zagrijava ali se sporije i hladi. U toku ljeta more nagomilava veliku količinu toplote, te u zimskom periodu godine tu toplotu emituje prema priobalnim prostorima.

3. Morske struje- tople morske struje zagrijavaju prostore pored kojih prolaze npr. topla Golfska struja, a hladne morske struje hlade prostore pored kojih prolaze npr. hladna Labradorska struja.

4. Nadmorska visina i reljef- sa povećanjem nadmorske visine temperatura opada na svakih 100 metara za 0,5 C. Reljef višestruko djeluje na klimu pojedinih prostora. Tako na primjer, planinske strane koje su izložene uticaju vjetrova imaju veću količinu padavina od strana u zavjetrini. Reljef na klimu utiče i ekspozicijom (izloženošću) strana prema sunčevim zracima. Prisojne strane (one koje su okrenute prema Sunčevim zracima) uvijek su toplije od osojnih strana.

Glavni klimatski elementi su: temperatura, vazdušni pritisak, vjetrovi, vlažnost zraka, padavine i oblačnost. Oni su promjenjive prirode, a u svojoj međusobnoj isprepletenosti oblikuju vrijeme i klimu. -Temperatura vazduha-

- Temperatura zraka predstavlja toplotno svojstvo zraka i mjeri se termometar i termograf. Najhladnije je oko 4 sata 30 minura, a najtoplije u 14 sati.

Temperature se mjere u 7, 14, 21 h. Izmjerene temperature u 7, 14 i dva puta u 21 h se saberu i podjele sa 4, pri čemu se dobije srednja dnevna temperatura.na osnovu srednjih dnevnih računaju se i srednje mjesečne i srednje godišnj temperature.

Izoterme su zamiščjene krive linijw koje povezuju mjesta istih srednjih temperatura.-Vazdušni pritisak-

To je pritisak vazduha na 1 cm2 površine. Normalni zračni pritisak iznosi 1013 hPa ili milibara (760 mm) pri temperaturi od 0°C na 45°C geografske širine na 0 metara nadmorske visine. Može se mjeriti živinm barometarom, aneroidom i barografom. Izobare su linije koje povezuju mjesta istok zračnog pritiska. Anticikloni su polja visokog pritiska i donose stabilno vrijeme praćeno visokim ili niskom temperaturama zavisno od godišnjih doba. Ciklonisu polja niskog pritiska i donose promjenjljivo vrijeme praćeno oblacima i padavinama; -Vjetrovi-

-Predstavljaju horizontalno strujanje zraka i mogu biti:1. Stalni vjetrovi

- Pasati- od sjeverne i južne povratnice ka ekvatoru- pasati, prapasati i antipasati;- Zapadni vjetrovi- iz suptropskih prostora ka prostorima umjerenih širina, karakteristični za

okeane i zapadna primorja;- Mlazni vjetrovi- premještaju tople zračne mase iz nižih u više geografske širine, te hladne

zračne mase iz viših u niže prostore; - Polarni vjetrovi- od polarni krajeva ka subpolarnim prostorima;

2. Periodični vjetrovi - Monsuni- periodično sa kopna na more i ssa mora na kopno;

18

- Vantropski- prostori istočne Azije; ljeti pušu ka Azijskom kopnu, a zimi ka Jaopanskim otocima;

- Tropski- najizrazitiji na jugu Azije- tokom ljeta pušu sa mora na kopno i donose padavine, a zimi sa kopna na more i donose sušu;

3. Lokalni vjetrovi- Bura- slapovit vjetar, puše sa kopna ka moru, uglavnom prati vedro vrijeme, najajča je na

prevojima u blizini mora;- Jugo- iz prostora sjeverne Afrike, doseže i donaših prostora, to je topao vjetar koji donosi

obilje kiše i često pustinjsi pijesak sa kišom;- Fen- javlja se u sjevrnoj podgorini Alpa kada se na jednoj planinskoj strani uspostavi visok a

na drugoj nizak zračni pritisak, to je topao, jak i slapovit vjetar;- Danik i nočnik- zbog nejednake zagrijanosti planiskih padina i dolinskog dna- danju se jače

zagdije dolinski prostor pa vjetar struji uz padinu i nastaje danik, noću se padine ohlade pa se niz nih spušta hladan zrak; zbog takvog strujanja zraka dolazi do temperaturnih inverzija;

- Kopnenjak i zamorac- nastaju kao posljedica različite zagrijanosti kopna i mora, od mora ka kopnu puše zamorac, a od kopna ka moru kopnenjak;

- Vjetrokaz je instrument za mjerenje pravca vjetra, a anemometar i anemograf mjere brzinu I smjer vjetra.

-Klasifikacija klima na Zemlji-Klima pojedinih dijelova Zemlje nije jednaka. Zato se vrše grupisanja pojedinih prostornih

cjelina sa približno ujednačenim klimatskim odlikama u iste klimatske tipove. Danas se koriste dva vida podjele klima.

Prema Vujeviću možemo izdvojiti:1. Ekvatorijalni klimat- u ekvatorijalnim oblastima Sunčevi zraci padaju pod velikim

uglom, srednje godišnje temperature su visoke, a kolebanje temperatura je neznatno. Pada obilje kiše, a vazduh je vlažan i sparan. Razlikuju se dva klimatska tipa: ekvatorijalna okeanska i ekvatorijalana kontinentalna kima.

2. Tropski klimat- zahvata predjele sjeverno i južno od ekvatorijalane klime. Temperature ljetnih mjeseci su više nego u ekvatorijalne klime, pa su i godišnje razlike znatnije. Kiša pada kad je Sunce visoko na nebu, pa su ovdje izražena dva godišnja doba: ljetno- kišno i zimsko- sušno. Mogu se izdvojiti tri tipa klime: tropska okeanska, tropska kontinentalna i tropska monsunska klima.

3. Suptropska klima- predstavlja prelazne oblike između tropskih i umjerenih klimatskih pojaseva. Ljeta su topla a zime prohladne. Prelazna godišnja doba su slabo izražena. Izdvajaju se tri klimatska tipa: suptropska monsunska, sredozemna i suptropska pustinjska klima.

4. Umjereni klimati- preovladavaju u srednjim geografskim širinama. Temperaturna kolebanja su velika. Srednje godišnje temperature i godišnje količine padavina opadaju što se ide ka većim geografskim širinama. Izdvajaju se tri klimatska tipa: okeanska klima, kontinentalna klima i umjereno kontinentalna klima.

5. Polarni klimati- odlikuju se stalno niskim temperaturama. Za vrijeme dugotrajne zime, temperature su znatno ispod 0C. Ljeta su veoma kratka (oko dva mjeseca). Padavina je malo a njaviše pada snijeg. Izdajaju se dva klimatska tipa: klima tundre i artička klima.

Prema Kepenu možemo izdvojiti:Af- prašumska klima; Aw- savanska kima;Am- monsunska klima;BW- pistinjska klima;

19

BS-stepska klima;Cf- umjereno topla vlažna klima;Cs- sredozemna klima;Cw- sinijska klima;Df- vlažna borealna klima;Dw- suha borealna klima;ET- klima tundre;EF- klima vječitog mraza i snijega.

-BIOSFERA-Biosferu čine biljni i životinjski organizmi koji nastanjuju Zemlju. Obuhvata dio atmosfere,

dio litosfere i cijelu hidrosferu. Oblasti određenih prirodnih svojstava koje nastanjuju određene biljne i životinjske vrste

nazivaju se arealima biljaka i životinja. Neke vrste imaju velike areale i sreću se gotovo u svim dijelovima svijeta i nazivaju se kozmopoliti npr. čovjek, pas, trava rosulja. Neke vrste se mogu naći samo na određenom prostoru i nigdje više na Zemlji. Te vrste se nazivaju endemi npr. Pančićeva omorika, čovječija ribica. Postoje i živi organizmi koji potiču iz prastarih geoloških perioda i oni se nazivaju relikti npr. čudnovati kljunaš.

Prema karakterističnim oblastima na Zemlji se izdvajaju biogeografske oblasti ili biomi. Na Zemlji se može izdvojiti nekoliko većih bioma. To su:

1. Biom šuma- može se podjeliti na: Tropske kišne šume- nalaze se u slivu Amazona gdje se zovu salvasi, u slivu Konga

u Africi gdje se zovu prašume, te u Indoneziji i Madagaskaru gdje sa zovu džungle. Zastupljeno je drveće visine do 80 metara. Od životinjskog svijeta najznačajniji su majmuni, slonovi, krokodili, zmije i ptice.

Listopadne šume- zastupljene u Sjevernoj Americi, Aziji, Južnoj Americi, Srednjoj i Zapadnoj Evropi i Novom Zelandu. Od biljnih vrsta najzastupljenije su hrast, grab, bukva, javor, jasen, kesten itd. Od životinja tu žive jeleni, divlje svinje, medvjedi, vukovi, lisice, vjeverice, vidre, sove, orlovi itd.

Četinarske šume- tajge- zastupljene od Aljaske, preko Kanade, Skandinavije, Sjeverne Evrope do Sibira. Od drveća je zastupljeno bor, smrča, ariš i jela, a od životinja vukovi medvjedi, jeleni, krznaši, ptice i razni insekti.

Sredozemne šume- zastupljene u priobalju Sredozemnog mora, Kaliforniji, južnoj Australiji i Južnoj Africi. Od drveća tu rastu eukaliptus, primorski bor, cedar, sekvoja, hrast plutnjak, maslina, lovor, čempres idr. Od životinja tu žive srne, mufloni, divokoze, fazani, jarebice, zmije i gušteri.

2. Biom travnatih područja- može se podjeliti na: Savane- prostori sa visokim travama, rijetkim drvećem i grmolikom vegetacijom.

Zastupljene su na prostoru Afrike, Australije, Indije i Južne Amerike (u Brazilu nazivaju se kamposi, a u Venecueli i Gvajani- ljanosi). Životinje koje tu žive su uglavnom veliki sisari poput žirafa, slonova, antilopa, zebri, gorila, geparda, lavova, hijena itd.

Stepe- niske trave, zahvataju prostore Evroazije, Sjeverne i Južne Amerike i Australije. U Urugvaju i Argentini se nazivaju pampasi, u SAD-u i Kanadi prerija. Od životinja koje tu žive najznačajnije su kojoti, bizoni, jeleni, antilope, divlji konji, jakovi, zmije i gušteri.

3. Biom pustinja- prostire se oko povratnika i u unutrašnjosti umjerenih geografskih širina. Kaktus je glavna biljka a u oazama rastu palme, akacije i agrumi. Od životinja najznačajnije su kamile, zmije, pauci, škorpioni i gušteri. Najznačajnije pustinje su: Sahara, Libijska pustinja,

20

Kalahari, Namib (u Africi), Arabijska pustinja, Tar, Gobi (u Aziji), Velika slana pustinja (Sjeverna Amerika), Atakama (Južna Amerika), Velika pješčana pustinja, Velika Viktorijina pustinja (Australija).

4. Biom tundre- zahvata najsjevernije dijelove Sjeverne Amerike, Evrope i Azije, te na visokim planinama. Od biljaka zastupljene su lišajevi, mahovine, šaš, patuljaste vrbe, borovi i breze. Od životinja najznačajnije su polarni jelen, polarni pas, polarni medvjed, polarna lisica i razne vrste ptica (oko 80 vrsta ptica).

5. Biom kopnenih voda- od biljaka značajne su lokvanj, lopoč, rogoz, trstika, vrbe i johe, a od životinja školjke, ribe, puževi, žebe i insekti.

6. Biom mora- u ovom biomu zastupljeni su organizmi od najsitnijeg- plankton, do najkrupnijeg- plavi kit. Biljni svijet čine alge a životinjski školjke, ribe, rakovi, kitovi, delfini, i drugi razni perajari.

-PRIRODNA SREDINA-

Dio geografije koji izučava prirodan prostor i geografske procese u njemu, te uticaj čovjeka na njih naziva se geoekologija. Zadatak geoekologije je izučavanje pojava i procesa koji nastaju djelovanjem čovjeka. Njen zadatak je takođe i utvrditi uzroke narušavanja prirode te donjeti mjere i predvidjeti aktivnosti koje pridonose zaštiti čovjekove sredine, a s ciljom njenog očuvanja. Pretpostavlja se da je 1/5 svjetskog stanovništva koja živi u industrijsko najrazvijenijim zemljama, odgovorna za 4/5 onečišćenja u cijelog svijeta. Institucionalizacija borbe protiv onečišćenja počela je 1992. godina na Konferenciji o okolišu i razvoju u Rio de Ženeiru na kojoj je prisustvovalo 178 država. Tada su usvojen termin održivi razvoj koji podrazumjeva takav razvoj uvjeta života da se podjednake šanse razvoja ostavljaju sljedećim generacijama.

U vezi sa predmetom i zadatkom geoekologije razlikujemo pojmove prirodna i životna sredina.

Prirodna sredina je dio Zemljine površine neizmjenjen ljudskom djelatnošću. Danas međutim takvih prostora na Zemlji skoro da i nema. Izuzetak su polarne oblasti i prostori tropskih šuma. Mjenjajući prirodnu sredinu čovjek stvara životnu sredinu.

Životna sredina je dio Zemljine površine koji je u manjoj ili većoj mjeri izmjenjen radom čovjeka. Na nekim područijima je uspio izmjeniti reljef, povećati obradive površine, uzgojiti biljne i životinjske vrste na onim područijima gdje ranije nisu bile rasprostranjene, ukrštanjem dobio nove vrste biljaka i životinja tj. vrste od kojih je imao više koristi za sebe. Iz Azije je prenio pšenicu, rižu, čaj i pamuk na druge kontinente; iz Afrike kafu; iz Južne i Srednje Amerike kukuruz, kakao, krompir, duhan itd.

-Osnovni društveno- geografski uzroci narušavanja životne sredine-Promjene u okolišu mogu nastati pod uticajem prirodnih i društvenih činlaca. Pod okolišom

podrazumjevamo prostor koji je od neposrednog interesa za čovjeka. Zemljotresi, vulkani, klima i vrijeme su prirodne pojave koje jako često postaju uzrok promjena u okolišu. Smatra se da još veće promjene nastaju pod uticajem čovjeka. Osnovni društvano- geografski uzročnici narušavanja životne sredine su brojni i veoma složeni. Najkaraktrističniji su:

-rast svjetskog stanovništva;-intenzivan proces urbanizacije, industrijalizacije, poljoprivrede;-neracionalna eksploatacija rudnih i energetskih potencijala;-korištenje fosilnih goriva;-saobraćaj;-poboljšanje životnog standarda i -produkcija otpada u velikim količinama itd.

21

U današnje vrijeme na postoji ni jedana ekosistem na koji čovjek nije uticao. Na prostoru na kom živi i radi čovjek, dovodi do ogromnih promjrna. Te promjene pored pozitivnih imaju i niz negativnih učinajka kojima se degradira čire okruženje: zagađuje zrak, voda, tlo, mijenja se i proređuje živi svijet, a ponekad dovodi u pitanje i opstanak pojedinih vrsta.

Šume i livade se pretvaraju u urbana područja, narušava se i njihova bioraznolikost (biodiverzitet). Naročito je to izraženu u područijima intenzivnog razvoja industrije, energetike i rudarstva zbog prisutnih kompleksnih zagađivača.

Izrazit porast svjetskog stanovništva uzrokuje goleme promjene. S obzirom da ljudi od najdavnijih vremena zagađuju okolinu povećanje njihove brojnosti može pogoršati još više narušavanje okliša ukoliko se ne povede računa o štetnim uticajima čovjeka. Nakon Drugog svjetskog rata došlo je do demografske eksplozije. Taj izrazit porast stanovništva negativno se odrazio na životnu sredinu i ekološku ravnotežu u njoj. Razlozi toga su brojni. Jedan od važnijih je što je porast stanovništva doveo i do potrebe za većom površinom obradivog zemljišta. Da bi riješio problem prehrana svjetskog stanovništva čovjek zauzima livade, pašnjake, šume i pretvara ih u obradive površine. Te aktivnosti dovode do klimatskih promjena i uopće promjena prirodnih uslova na Zemlji. Erozija tla kao posljedica sječe šuma i stvaranje goleti jedan je od značajnijih geoekoloških problama današnjice. Primjena umjetnih đubriva, raznih hemijskih pripravaka u toku obrade tla dovodi do degradacije tla, zagađenja vode i zraka.

Za sve izraziriji proces urbanizacije potrebno je osigurati dodatni prostor za izgradnju i razvoj najselja, komunikacija i infrastrukture. Što je izrazitija urbanizacija to su posljedice za životnu sredinu veće. Izgradnja velikih gradova negativno utiče na klimu, izgled okoliša, dovodi do intenzivnijeg korištenja prirodnih bogatstava itd. Pored toga u većim naseljima stvaraju se velike količine otpada, zagađuje se zrak gasovima iz automobila, dolazi do pojava smoga i magle i sl.

Industrija je najveći zagađivač prirodne sredine. Ona treba golem prostor, zagađuje zrak, vodu i tlo, a ujedno stvara i goleme količine industrijskog otpada. Promet roba, ljudi i dobara šteti životnoj srdini u pogledu zraka, tla i vode. Industrija i rudarstvo ukoliko ne osiguraju odgovarajuću tehnologiju mogu dovesti do totalnog uništenja riječnih potencijala, zaliha vode, devastacije tla i onečišćenja zraka. Poboljšanjem životnog standarda više se koriste automobili,javlja se veća potreba za boravkom u prirodi u slobodno vrijem radi zabave, sporta, rekreacije i sl. Sve ovo snažno degradira i zagađuje prirodnu sredinu.

Promjene u životnoj srdini koje je izazvao čovjek su brojne:-zagađenje i trošenje zaliha pitke vode;-zagađenje zraka;-smanjenje površina plodnog zemljišta;-zagađenje i devastacija tla intenzivnom obradom i -ugroženost biodiverziteta.Proces zagađenja životne srdeine je globalan problem i ne može se zaustavit tako brzo.

Potrebna su velika ulaganja, sredstva za radi odgoverajuća tehnologija. Briga za zdravim životom poprima odlika masovnog pokreta diljem svijeta. Uvode se mjere u zakonodavnoj regulativi kvliteta životne sredine kojim se donose zakoni i drugi akti o poštivanju standarda zdrave životne sredine. Standardi su iskazani kroz MDR (maksimalne dozvoljene koncentracije) a može se odnositi na različite tvari koje zagađuju okoliš.

Briga o problemu gradskog smeća, njegovom prikupljanju, odvozu, deponiranju i uništavanju, mora postati briga svakog građanina. Sav kruti otpad bi trebalo odlagati na za to predviđenim odlagalištima tj. deponijama. Mogućnost da se vrši klasifikacija otpada pomaže lakšem prijevozu, uništavanju otpada, ali i eventualnom recikliranju.

Prekomjerna zavisnost potrošača od izvora energije i trošenje zaliha fosilnih goriva sve više potiče proizvodnju energije iz alternativnih izvora energije. U EU se planira da do 2010. godine, perina potreba za energijom bude ostvarena od obnovljivih izvora energije poput snage vjetra, vode,

22

Sunca itd. Njemačka se već tehnološki usavršava i najveći je svjetski proizvođač energije pomoću vjetrenjača.

Znatan dio sirovina: metali, drvo, papir i sl. može se nakon upotrebe reciklirati te ponovo uključiti u proizvodni proces. Godišnje se odbaci na tone čvrstog otpada koji, kao npr. odbačeni automobil, razni papirnati i plastični predmeti, mogu se reciklirati i time postati sekundarna sirovina. Upotrba sekundarnih sirovina u industriji jeftinija je od upotrebne prirodnih sirovina. Veliki broj sekundarnih sirovina se ponovo može preraditi. Ovim načinom se dobivaju tercijarne sirovine.

-Posljedice neravnoteže na zrak, vodu, tlo, biljni i životinjski svjet-

Prisustvo onečišćenja najprije se primjeti u atmosferi, zbog toga što je ona zajednička za cijelu planetu Zemlju. Zagađenje atmosfere prvo se primjetilo u prostorima gdje je razvijena stara industrija i to je bilo prvo ozbiljno upozorenje o zagađenosti prirodne sredine.

-Ugroženost atmosfernog kompleksa-Vodena para(H2O), ugljendioksid(CO2), metan(CH4) i azotni oksid (N2O), su staklenički

gasovi nastali prirodnim aktivnostima i oni izmješani u cjelokupnom sloju atmosfere, čine zračni toplotni omotač Zemlje. Međutim razvojem industrije dolazi do povećanja koncentracija ovih gasova i do emitovanja u atmosferu drugih štetnih gasova. Najveći proizvođač otpadnog CO2 na cijelom planetu su SAD. Zatim slijedi prostor bivšeg Sovjetskog Saveza a na trećem mjestu su sve zemlje u razvoju zajedno. SAD su jedina veća industrijska zemlja u kojoj se na poduzimaju neke značajne mjere za smanjenje emisije stakleničkih gasova nastalih u industriji. Neke druge zemlje poput Japana, Velike Britanije, Norveške i Švedske imaju već razrađene programe za smanjenje emisije stakleničkih gasova. SAD nisu potpisnice Protokola iz Kjota kojim se države obavezuju na smanjenje emisije CO2, CH4, N2O, HFC (hidroflorugljici), PFC (perflorugljici) i SF6

(sumporheksafluorid).

Primjećeno se i stvaranje rupe u ozonskom omotaču iznad Antartika, Artika, ali u velikim dijelovima ozonskog omotača iznad Evrope, Sjeverne Amerike i Azije, te ne jugu iznad Australije, Latinske Amerike i Afrike. Protokol iz Montreala (1987. godina) zabranjuje upotrebu hemikalija koje uništavaju ozonski omotaš poput hloroflorugljika (CFC). Ovaj protokol potpisalo je 180 zemalja. Danas je ozonski omotač počeo pookazivati znake polaganog oporavka.

Jedan od izuzetno velikih zagađivača je i saobraćaj. Prilikom sagorjevanja fosilnih goriva u automobilima nastaju kao otpad teški metali (živa i olovo). Oni se u obliku plina otpuštaju u atmosferu. Sa podavinama se ponovo vraćaju na površinu i zagađuju vodu, tlo i živi svijet. Posebno su opasni u većim koncentracijama za nervni sistem čovjeka.

U prilog činjenici da je zrak zagađen govore i sve učestalije pojave kiselih kiša daleko od industrijskih područja. One nastaju kada se vodena para u atmosferi miješa sa NOX i SO2, te se na površinu izlučuju se snijegom i kišom.

-Ugroženost hidrosfernog kompleksa-Prema podacima UNESCO-a oko 1,2 milijarde ljudi na Zemlji nema pristup pitkoj vodi.

Vode na zemlji podložne su brojnim onečišćenjima. Na razne načine onečišćivači dospivaju do vodotoka u vidu čvrstih, tečnih, hemijskih i bioloških tvari. Najveća opasnost Svjetskom okeanu jeste nafta. Ona se prevozi tankerima, brodovima i slično. Vrlo često se desi da nafta iscuri iz tih tankera zbog neispravnost ili neke havarije. Ona na površini vode stvara tanki sloj koji ne dozvoljava razmjenu gasova između hidrosfere i atmosfere.

Ukoliko se u more izluče teški metali dolazi do zagađenja ribe a time i čovjeka koji tu ribu koristi u prehrani.

Kanalizacioni obvodi velikih gradova zagađeni su velikim brojem hemijskih supstanci koje se ispuštaju u rijeke i mora. Rajna je najzageđenija rijeka u Evropi, a u BiH je to Bosna.

23

Zagađenje voda se vrši raznim pesticidima, vještasčkim đubrivima koje koriste u poljoprivredi, a koji padavinskim vodama dolaze do podzemnih, tekućih ili stajaćih voda. Naročito je veliki problem zbog sporog procesa samoprečišćavanja. Rijeke se najbrže samoprečišćavaju- za otprilike petnaestak dana, jezera mogu svoju vodu obnoviti za otprilike 17 godina a morima je za to potrebno oko 2500 godina.

-Ugrođenost pedosfernog kompleksa-Zemljište ima veliki zančaj za život na zemlji. Čini ga smjese mineralnih materija, vode,

zraka, organskih materija i živih bića u određenom razmjeru. Nastaje sporo složenim organskim procesima ali brzo nestaje. Potrebno je oko 100 godina da nastanu 2cm zemljišta. Ugroženo je procesima urbanizacije, intenzivnom poljoprivredom, površinskom eksploatacijom ruda, te nekontrolisanim navodnjavanjem. U blizini gradova devastaciji tla pridonosi industrijski i kućni otpad.

Prekomjerna eksploatacija tla i način obrade dovodi do degradacije tla i smanjenja plodnosti. Erozija tla je jedan od najvećih problema nestanka tla. Prema podacim UN-a Turska ima najveće poteškoće sa erozijom. Utvrđeno je da je u ovoj zermlji erozijom dovedeno u kritično stanje čak 74% poljoprivrednih površina. Ako se ne preduzmu odgoverajuće mjere pretpostavlja se da će do 2030 godine čovječanstvo izgubiti oko 35% svih poljoprivrednih površina na Zemlji zbog erozije.

-Ugroženost biosfernog kompleksa-Opadanje biodiverziteta je sve prisutnije na Zemlji, usljed intenzivne upotrbe zemljišta za

industrijske svrhete za proces urbanizacije. Na smanjenje biodiverziteta utiče i izgradnja brojnih saobraćajnica. Pretpostavlja se da je samo u Evropi došlo do nestanka oko 24% živih vrsta. Posebno snažan pritisak trpe šume naročito tropske. Pretpostavlja se da je u periodu od 1960. do 1990. godine sa lica Zemlje nestalo 20% ovih šuma. Živa bića koja nastanjuju šumske ekosisteme njihovom sječom ostaju bez mjesta za život čime se ugrožava njihov opstanak.

Čovjek je brojne žive vrste namjerno ili slučajno prenjeo u nova područja što je imalo niz nepredvidivih i neželjenih posljedica. Unoseći nove vrsta nije razmišljao da one u novom poodručju nemaju prirodne uslove za život, nemaju prirodnog neprijatelja čime doveo do poremaćeje odnosa u cijeloj životnoj zajednici.

U novije vrijeme poduzimaju se mnoge ativnosti na lokalnoj, regionalnoj i globalnoj razini s ciljem zaštite prirode uopće. Jedne od važnijih je osnivanje Nacionalnih parkova. Prvi nacionalni park osnovan je 1872. godine u SAD-u. To je NP Jelouston. U Evropi danas ima oko 300 nacionalnih parkova.

-Mjere i aktivnosti zaštite životne sredine-Mjere iu aktivnosti na zaštiti i očuvanju životne sredine uvode se kroz:-zakonske regulative i legislative;-kroz monitoring u svakom geokompleksu;-kroz postavljanje normi i standarda kao maksimalno dozvoljenih koncentracija;-provode se globalni dogovori o zaustavljanju zagađivača i -dovođenju geosfernih komplaksa u stanje ravnoteže.Te mjere mogu donositi različite razine udruženja kao npr. OUN, FAO, UNESCO, ali i

kontinenti, regije, države, općine ili kod nas kantoni. Zakoni o zaštiti okoline su pri tome polazišna tačka. U BiH je malo zakonski zaštićenih površina. Postoje samo tri nacionalna parka »Sutjeska«, »Jahorina« i »Kozara«. Parkovi su pod zaštitom Evropske fondacije zaštićenih područja (EUROPARK). Niže razine zaštite prirode su npr. parkovi prirode. Kod nas su to močvare Hutovo blato i Bardača. Sljedeća razina zaštite su park šume, potom šumski rezervat itd.

-Pristupi zaštite okoliša-U nauci se mogu izdvojiti tri principa zaštite okoliša. To su:-Zakon ograničenja i zabrane;-Prognoziranje budućeg razvoja i

24

-Okolišni problemi postaju problemi ekonomskog razvoja.Svaki od njih se svodi na traženje puteva u određivanju maksimalno dozvoljenih

koncentracija sa ciljem održanja i uspostave ravnoteže u prirodi. Postoje principi po kojima svaka zajednica djeluje u okviru zaštite i mogu se svrstati u

sljedeća načela:-Načelo Održivog razvoja;-Načelo Smotrenosti i prevencije;-Načelo Zamjene;-Načelo Integralnog pristupa;-Načelo Suradnje i podjele odgovornosti;-Načelo Sudjelovanja javnosti i pristup informacijama i -Načelo Zagađivač plaća

STANOVNIŠTVO

Početkom 21. stoljeća na Zemlji živi više od 6 milijardi stanovnika. Procjene govore da će 2025. godine na Zemlji živjeti 8 milijardi stanovnika, sredinom 21. stoljeća 10 milijardi stanovnika a na kraju stoljeća 14 milijardi stanovnika. Naseljeni dio kopna naziva se ekumena i zahvaća 64% kopna, odnosno 13% površine planete Zemlje. Najsjevernija tačka ekumene je na Zemlji Franje Josipa (82 s.g.š.) a najsjeverniji grad je Murmansk na 69 s.g.š. najjužnija tačka je Ušuaia na 56 j.g.š.

Nenaseljeni dio kpna nazivoamo anekumena. U anekumenu spadaju pustinjski prostori, planinski vrhovi te prostori prekriveni vječitim snijegom i ledom npr. Artik i Antartik.

Granice anekumene se neprestano smanjuju a granice ekumene povećavaju. -Gustina naseljenosti-Stanovništvo na Zemlji je neravnomjerno raspoređeno. Prosječna gustina naseljenosti

planete na početku 21. stoljeća iznosila je 45 st/km2 , srednja gustina naseljenosti ekumene iznosi 70 st/km2. U nekim predjelima živi manje od jedan stanovnika po km2, u drugim taj broj prelazi i 1000st/km2.

Na sjevernoj polulopti živi devet desetina čovječanstva, a samo svaki deseti stanovnik živi na južnoj polulopti.

Naseljenost Starog svijeta je tri puta veća od naseljenosti Novog svijeta, iako Novi svijet čini 37% nastanjenog kopna.

Rubni ili priobalni dijelovi kopna su po pravilu, znatno naseljeniji od kontinentalne unutrašnjosti. Duž 450 000 km morskih i okeanskih obala žive dvije trećine stanovništva.

Doline i kotline su gušće naseljene od visinskih regiona npr. doline rijeke u monsunskoj Aziji, dolina Nila, La Plate, Nigera itd. Više od ¾ stanovnika Zemlje živi na prostoru ispod 500 metara nadmorske visine.

Vrlo gusto su naseljeni i svi industrijski rejoni i predjeli oko važnih saobraćajnica. Prašume, pustinje i hladni polarni regioni imaju malu gustinu naseljenosti.Postoje tri vrste gustine naseljenosti. To su:1) Relativna ili opća gustina naseljenost predstavlja broj stanovnika na kilometar kvadratni

površine;2) agrarna gustina naseljenosti- broj stanovnika na kilometar kvadratni agrarne povšine i 3) potencijelen gustina naseljenosti- broj stanovnika koji bi mogao da preživi na koilometru

kvadratnom agrarne površine. Razlikujemo četiri tipa opće gustine naseljenosti: 1) rijetko naseljena područja- manje od 10st/km2;

25

2) srednje naseljena područja- do 50 st/km2;3) gusto naseljena područja- do 100 st/km2 i 4) prenaseljena područja- preko 100st/km2.Najveću prosječnu gustinu naseljenosti ima Azija 87 st/km2. Gladajući gustinu naseljenosti

po državama Monako ima najveću gustinu od 16.410 st/km2. Najnižu gustinu naseljenosti ima Grenland sa 0,025 st/km2.

Visinska granica naseljenosti nije svugdje jednaka. U Alpama stalna naselje idu i do 2000 metara nadmorske visine. Izmađu Indije i Tibeta nalazi se najviše stalno naseljelje na visini od 6000 metara nadmorske visine. U Andama visinska granica stalnih naselja je između 5000 i 6000 metara nadmorske visine.

-Kretanje broja stanovnika na Zemlji-Početkom naše ere broj stanovnika na Zemlji je bio nešto više od 200 miliona. U 18 stoljeću

približio se svojoj prvoj milijardi. Porast broja stanovnika možemo pratiri na sljedećoj tabeli.

Stanovništvo svijeta i kontinenata u milionimagodina Svijet Afrika Angloamerik

aLatinska Amerika

Azija Evropa Australija i Okeanija

1400. 256 23 1,5 1,5 189 40 11500. 427 85 20 21 231 68 21800. 906 90 13 12 602 187 21900. 1650 150 81 65 925 293 61950. 2525 220 166 164 1390 392 131980. 4465 470 248 364 2578 495 261990. 5159 630 268 442 3040 497 262000. 6153 872 295 540 3600 508 30

Faze porasta stanovništva izdvajamo po valičini rasta:1. Početkom 19 stoljeća broj stanovnika narastao je na oko 900 miliona. Ta faza se naziva

demografsko buđenje;2. Tokom istog stoljeća broj stanovnima na Zemlji se udvostručio i dostigao 1,7 milijardi te

se ta faza naziva faza demografske tranzicije i 3. Tokom 20. stoljeća broj stanovnika na Zemlji porastao je skoro četiri puta. Najprije je

1960. godine doživjelo udvostručenje na 3,1 milijardu, a porom ponovo udvostručenje 2000. godine na 6 milijardi. Ova faza se naziva fazom demografske eksplozije čovječenstva. Danaqs na Zemlji živi oko 6,7 milijardi stanovnika.

-Kretanje broja stanovništva-

Kretanje broja stanovnika se ispoljava kroz prirodno i vještačko kretanje.-Prirodno kretanje stanovništva-Prirodno kretanje stanovništva je određeno natalitetom, mortalitetom i prirodnim

priraštajem.Natalitet je broj živorođenih u toku jedne godine. Mortalitet je broj umrlih u toku jedne godine. Prirodni priraštaj predstavlja razliku između nataliteta i mortaliteta. Pored nataliteta, mortaliteta i prirodnog priraštaja određuju se stope svih ovih komponeneti.

Ove stope se izražavaju u promilima % .Stopa nataliteta predstavlja broj živorođenih u jednoj godini na 1000 stanovnika. Izračunava

se formulom:n=(N/P) *1000; gdje je n-stopa nataliteta, N-natalitet; P-broj stanovnika.

26

Stopa mortaliteta predstavlja broj umrlih u jednoj godini na 1000 stanovnika. Izračunava se formulom:

m=(M/P)*1000; gdje je m-stopa mortaliteta, M-mortalitet i P-broj stanovnika.Stopa prirodnog priraštaja predstavalj razliku između nataliteta i mortaliteta za jednu godinu

na 1000 stanovnika. Izračunava se po formuli: Pr=(N-M)/P*1000; gdje je N-natalitet, M- mortalitet, Pr- stopa prirodnog priraštaja.Postoje tri tipa nataliteta:

niski do 15 promila; srednji do 25 promila i visoki preko 25 promila.

Prosječna vrijednost svjetskog nataliteta jeste 25 promila. Evropa ima najmanju stopu nataliteta, a Afrika najveću.

Postoje tri tipa mortaliteta: niski do 10 promila; srednji do 15 promila i visoki preko 15 promila.

Prosječna vrijednost mortaliteta je 11 promila. U pogledu prirodnog priraštaja mogu se izdvojiti četiri skupina zemalja:

vrlo visok preko 20 promila- naka zemlje Južne Amerike, Afrike i monsunske Azije; visko između 15- 20 promila- zemlje Srednje Anmerike i zemlje umjerenog pojasa

Južne Amerike; umjeren od 5- 15 promila- neke evropske zemlje, SAD, Kanada, Australija i nizak ispod 5 promila- zemlje srednje i sjeverozapadne Evrope.

Uz ove stope u demografiji veoma često se izračunavaju stope plodnosti ili fertilitet, stopa smrtnosti dojenčadi itd.

Opća stopa plodnosti ili fertiliteta, godišnji broj živorođenih na 1000 žena reproduktivne dobi (često se uzima od 15. do 49. godine starosti, ali ponekad i od 15. do 44.).

Dobno-specifične stope plodnosti ili fertiliteta, godišnji broj živorođenih na 1000 žena u određenim dobnim skupinama (obično dob od 15-19, 20-24 itd.)

Stopa smrtnosti dojenčadi ili infantilnog mortaliteta, godišnji broj umrle djece mlađe od 1 godine na 1000 živorođenih.

Očekivano trajanje života (ili očekivana dob), broj godina koje pojedinac u određenoj dobi može očekivati da će doživjeti uz trenutne razine smrtnosti.

Bruto stopa reproduktivnosti, broj kćeri koje će roditi žena u svojem reproduktivnom životu po trenutačnim dobno-specifičnim stopama plodnosti.

Neto stopa reproduktivnosti, broj kćeri koje će roditi žena prema trenutnim stopama smrtnosti i dobnoj plodnosti.

-Populacijska politika- Populacijska politika svake države bi trebala biti dobro isplanirana. Ona predstavlja

organiziran skup mijera i akcija kojioma se utiče na kretanje, sastav, razmještaj i kvalitetu življenja stanovništva, a sve kroz program socijalnog, političkog, regionalnog ili ekonomskog razvoja. Razlikujemo četiri tipa populacijske politike:

Ekspanzivna- nastoji osigurati visoku stopu nataliteta i imigracije. Provodi se u zamljama koje imaju smanjen ili čak negativan prirodni priraštaj kao npr. Norvečka, Švedska;

Restriktivna- djeluje na smanjenje nataliteta kroz zakonske okvite, za čije se ne poštovanje predviđaju oštre kazne npr. Kina, Indija itd.;

Redistributivna- vrši se prostorna preraspodjela stanovništva kroz stvaranje uvijeta regionalnog razvoja područija koja su posebnog značaj za državu, npr. Hrvatska vrši naseljavanje Slavonije koja ima tzv. "bijelu kugu", ili naseljavanje Sibira u Rusiji;

27

Eugenička- bazira se na poboljšanj kvalitete života stanovništva čime se nastoje izvršiti kvalitetne promjene na prirodnim i društvenim osobinama stanovništva. Iako takva politika ne mora značiti i težnju za dominacijom, ipak je u prošlosti provođenje takve politike od strane Hitlera bilo fašistički obojeno.

-Vještačko kretanje stanovništva-Po vještačkim kretanjem stanovništva podrazumjevaju se migracije. One podrazumjevaju

kretanje stanovništva pri kojem stanovništvo mijenja mjesto boravka. Kod migracija možemo razlikovat dva tipa: imigracija- proces doseljavanja stanovništva na neki prostor i emigracija- proces iseljavanja stanovništva sa nekog prostora.

Uzroci migriranaj stanovništva su različiti. Mogu biti ratovi, bijeda i siromaštvo, vjerski ili politički razlozi, nezaposlenost, prirodne katasrofe ali i želja za odmorom i zabavom.

U osnovi možemo izdvojiti prirodne, ekonomske i društvene uzroke migriranja. Posljedice migriranja su složene i brojne a možemo ih svrstati u demorafske i socio- ekonomske.

Demografske posljedice odražavaju se na populacijsku dinamiku, komponente prirodnog kretanja i prostorni razmještaj stanovništva, na strukture stanovništva itd. U historiji su poznate seobe naroda iz Azije u Evropu ili seoba Slavena na prostor Balkana. Pedesetih godina prošlog stoljeća došlo je do masovnog iseljavanja Iraca u Ameriku. To je dovelo do toga da danas više Iraca živi u Americi nego u Irskoj.

Socio- ekonomske posljedice na području useljavanja su: nova, najčešće jeftina radna snaga, bolja kvalifikacijska struktura radnika, povećanje obima proizvodnje, razvijenija industrija te potrebe za većom radnom snagom. Socio- ekonomske posljedice na području iseljavanja su: gubitak radne snage, privredno nazadovanje i zamiranje.

Migracij se razlikuju : Po mjestu migriranja- unutrašnje i spoljne; Po vremenu trajanja- stalne, sezonske i privremene koje se dijele na dnevne,

sedmične, mjesečne. Po razlozima- ekonomske, političke, vjerske, socijalne i porodične. Po načinu migriranja- prisilne i dobrovoljne Prema organizovanosti na organizirane i stihijske.

Ekonomske migracije su čest i masovan oblik preseljena stanovništva. Ispoljavaju se na različit način a posebno se mogu izdvojiti:

- Odlazak u neki drugi kraj ili zemlju zbog boljeg zaposlenja i životnih uslova;- Odlazaki iz sela u grad zbog zaposlenja;- Odlazaki iz nekog mjesta zbog promjene zanimanja;- Svakodnevni odlazak u drugo mjesto zbog radnog mjesta i - Odlazak u naki drugi kraj zbog sezonskog posla.

- Strukture stanovništva-

Stanovništvo na Zemlji nije homogeno nego se međusobno razlikuje prema fizionomskim osobinama, privrednim djelatnostima, zanimanju, religiji, jeziku, obrazovanju itd. Te međusobne različitosti stanovništva nazivaju se strukturama stanovništva. Najkarakterističnije strukture na Zemlji su:

-biološka;-rasna;-ekonomska;-etnička;-jezička; -vjerska;

28

-obrazovna itd.Biološka struktura je različitost stanovnika po spolu i starosti. Spolna struktura odnosi se na brojčani odnos između muškog i ženskog stanovništva.

Iskazuje se u procentima ili promilima. Ona je uglavnom izjednačena, ali je sasvim prirodno da je nešto veći udio ženskog nego muškog stanovništva. Ova neuravnoteženost je odraz društvenih i privrednih zbivanja. Normalno je da se rađa više muške djece , ali je smrtnost muške novorođenčadi takođe veća. Razvijeni dijelovi svijeta imaju manjak muškog, a nerazvijeni manjak ženskog stanovništva.

Starosna struktura odnosi se na podjelu stanovništva s obzirom na godine starosti. Osnovna podjela stanovništva je na tri starosne skupine:

-mlado stanovništvo (od rođenja do 19 godina);-zrelo stanovništvo (od 20 do 59 godina) i -staro stanovništvo (preko 60 godina).U razvijenim zemljama udio mladog stanovništva je od 30 do50 %, a starog od 4 do25 %. U

nerazvijenim zemljama svijeta udio mladog stanovništva je znatno veći u odnosu na zrelo i staro stanovništvo. Najmlađe stanovništvo ima Afrika a najstarije Evropa.

Rasna struktura predstavlja različitost prema nekim nasljednim osobinama. Te nasljedne osobine su posljedica života u nekoj prirodnoj sredini. Najčešće govorimo o tri osnovne rasne skupine. To su:

-bijela ili evropeidna;-crna ili negroidna;-žuta ili mongoloidna.Svaka od ove tri skupine ima svoje poskupine. U bijeloj se razvio evropski i indijski tip. U

žutoj američki i azijski tip, a u crnoj afrički i australijsko- melanezijski tip. Bijela rasa naseljava područja umjerenog klimata, gdje su nešto niže temperature, pa im je pigmentacija slaba. Crna rasa naseljava područje žarkog pojasa pa ima pigmentaciju koja ih štiti od Sunca. Vremenom dolazi do miješanja rasnih skupina. Mješanci crne i bijele rase nazivaju se mulati, mestici su mješanci žute i bijele rase i zambosi žute i crne rase. Grifo predstavljaju mješance mulata i crnaca. Ova pojava karakteristična je za prostore Južne Amerike, ali je česta i u zemljama Sjeverne Afrike, jugozapadne Azije, te pacifičke otoke.

Nacionalna ili etnička i jezička struktura - pretpostavlja se da danas na Zemlji živi oko 4.000 raznih naroda. Mogu se svrstati po grupama srodnih naroda. Najbrojnija skupine su indoevropska, hamitsko- semitska, kinesko- tibetanska, uralsko- altajska. U Africi žive sudanski i Bantu crnci, u Aziji Dravidi, u Americi Indijanci, a u Australiji Australidi i evropski doseljenici. Najbrojnija je indoevropska skupina i živi na svim kontinentima. Indoevropski narodi svrstani su u germansku, slovensku i romansku skupinu. Hamitsko- semitski narodi su Arapi i Berberi. Uralsko- altajski narodi su: Japanci, Korejanci, Mongoli, Turci, Mađari, Finci itd. Kinesko- tibetanski narodi žive u današnjoj Kini.

Sa etničkom strukturom usko je povezana i jezička struktura. Na svijetu ima preko 10.000 jezika, narječja i dijalekata. Najzastupljeniji jezici su engleski, francuski, španjolski, portugalski, kineski, arapski i ruski. Neki stari jezici se više ne koriste. Oni su tzv. »mrtvi jezici« poput latinskog, staro grčkog, sumerskog itd.

Religijska srtuktura u suštini religije se dijele na politeističke i monoteističke. Pored teista postoje i ateisti koji ne pripadaju ni jednoj religiji. Većina stanovništva pripada jednoj od četiri velike svetske religije. To su kršćanstvo( katoličanstvo, pravoslavlje, protestantizam), islam (šiiti i suniti), hinduizam i budizam. Od monoteističkih religija najstarija je judeizam ali njoj pripada manje od 1% svjetskog stanovništva. Kršćanstvu pripada 33% svjetskog stanovništva, islamu 21%, hinduizmu 14% i budizmu 6%. Bez vjeroispovjesti je oko 16% svjetskog stanovništva.

29

Obrazovna struktura glavni pookazatelj obrazovne strukture su obuhvaćenost osnovnim i srednjim obrazovanjem, brojem biblioteka, broj pročitanih knjiga u odnosu na stanovništvo itd. U svijetu ima oko 80% pismenog stanovništva. Najveći broj nepismenih imaju nerazvijene zemlje, dok je u razvijenim zemljama situacija obrnuta.

-KARTOGRAFIJA-

Nauka koja se bavi proučavanjem karata, načinima njihovih izrada, vrstama karata i načinom korištenja karata naziva se kartografija.

-Karta i njen značaj-Zemljina površina se može predstaviti na globusu i na karti. Globusom se najvjernije predstavlja cijela Zemljina površina, jer je on slika Zemlje

predstavljena na kugli. Prikazivanje Zemljine površine ili njenih pojedinih dijelova vrši se na geografskoj karti. Za

razliku od globusa, gdje se predstavljanje vrši na sfernoj površini, kod geografskih karata predstavljanje se vrši na ravan. Na ravni nije moguće predstaviti vjerno sferne dijelove Zemlje, posebno kad je riječ o većim površinama. Te nedosljednosti, koje se javljaju pri predstavljanju Zemljine poršine na ravan karte, nazivamo deformacijama (izobličenjima).

Karta ima veliki značaj. Njome se koriste učenici, naučnici, vojnici, avijatičari, pomorci, turisti i td.

-Razmjer ili mjerilo- Zemljina površina ili njeni dijlovi na mogu se na kartama prikazivati u prirodnoj veličini,

nego samo umanjeni. Razmjer ili mjerilo je broj koji pokazuje koliko su puta dužina iz prirode smanjene na karti. Prema toma razmjer ppredstavlja odnos dvije dužine. Prva dužina je uvijek broj koji označava dužinu na karti, a druga dužina označava odgovajuću dužinu u prirodi. Razmjer je obično predstavljen u obliku odnosa npr. 1:50.000. Ovaj odnos znači da:

1cm na karti = 50.000 cm u prirodi. Ovakav razmjer se naziva brojčanim razmjerom. Razmjer se može predstaviti u obliku

razlomka: 1/50.000. Što je nazivnik manji razmjer je krupnij (karta je detaljnija, krupnija), i obrnuto, što je nazivnik veći razmjer je sitniji (karta je umanjenija, sitnija). Vrijednost razmjera (smanjenja) odnosi se samo na dužine ali ne na površine i širine (one se smanjuju se kvadratom razmjera).

Gotovo na svim kartama pored brojčanog razmjera postoji i grafički razmjer ili razmjernik. Grafički razmjer predstavlja duž koja je podjeljena na više jednakih podioka. Dužina podioka zavisi od razmjera karte. Razmjernik nam omogućava da dužine s karte brzo pretvaramo u stvarne udaljenosti u prirodi.

-Vrste karata-Karte se razlikuju prema formatu , razmjeri i sadržaju. Prema formatu karte se dijele na:

a.) zidne ili pregledne karte;b.) atlasne i c.) džepne (autokarte, turističke karte ).

Prema razmjeri se dijele na:a.) planove (karte krupne razmjere od 1:1.000- 1:10.000),b.) topografske karte (karte krupne razmjere 1:25.000 – 1:1.000.000);

30

c.) zidne geografske karte ( razmjera od 1:300.000- 1:40.000.000; u ovoj razmjeri se izrađuju karte država , regija i karte svijeta).

Prema sadržaju i namjeni karte se dijele na:a.) opštegeografske- prikazani svi važniji geografski odjekti- reljef, vodene

površine, sobraćajnice, naselja, granice država itd. b.) Spacijalne (tematske) karte- osim općih elemenata geografske karte, ucrtan je

detaljno jedan sadržaj po kojem karta nosi naziv npr. ekonomska, geološka, karta rudnih bogatstava, demografska, saobraćajna, hidrološka, biogeografska, administrativno- politička itd.

-Topografske karte-Na atlasnim i zidnim kartama predstavljeni su samo važniji i krupniji geografski objekti.

Međitim, često se jevlja potreba za kartama krupnih razmjera, na kojima su ucrtani i manje značajni geografski objekti. Te krupnorazmjerne geografske karte nazivaju se topografske kerte. Na njima se prikazuju i relativno mali dijelovi Zemljine površine.

Topografske karte se mogu uslovno podjeliti po razmjeri i po osnovnoj namjeni. Prema razmjeri topografske karte se mogu podjeliti na:

a.) kruponorazmjerne ili taktičke karte- 1:25.000 i 1:50.000- služe za detaljno upoznavanje zemljišta, a najpogodnije su i za orijentaciju na zemljištu. Iako su karte razmjere 1:25.000 znatno detaljnije, karte razmjera 1:50.000 su znatno preglednije i praktičnije. Ove karte pogodne su za proučavanje raznih objekata na zemljištu.

b.) srednjerazmjerne ili operativno- taktičke- 1:100.000 i 1:200.000- pogodne su za proučavanje zemljišta, za orijentaciju i kretanje duž saobraćajnica, za izvođenje dužih pješačenja, za planiranje privrednog razvoja većih područja. Najviše se koriste u vojsci i u političke svrhe.

c.) Sitnorazmjerne ili operativne karte- 1:500.000 i 1:1.000.000- uopštenije su i preglednije od taktičkih i operativno- taktičkih karata. Najčešće se koriste za rad u kabinetima npr. pri proučavanju reljefa, vodenih tokova, vegetacije, putne mreže, naselja i td. Najčešće se koriste pri planiranju vojnih operacija.

Prema osnovnoj namjeni i sadržaju, topografske karte se dijele na putne ili saobraćajne, pomorske, vazduhoplovne, geološke, privredne i td. Na njima su istaknutije prikazani određeni elementi i detalji koji na običnim topografskim kartama nisu uopće prikazani ili su prikazani samo dijelimično.

-Kartografske projekcije-Način kako se sferna Zemljina površina prenosi ili projicira na ravan ili način ucrtavanja

mreže meridijana i paralela, naziva se kartograska projekcija. Globus predstavlja najvjerniju sliku Zemljine površine. On ispunjava tri uslova vjernosti:

a.) Konformnost- vjernost uglova;b.) Ekvivalentnost- vjernost površina i c.) Ekvidistantnost- vjernost razdaljina, odnosno dužina.

Geofrafska karta predstavlja neravnomijerno deformisanu sliku, bez obzira na vrstu projekcije. Na kartama je ispunjen samo jedan uslov vjernosti.

-Podjela projekcija po načinu konstrukcije kartografske mreže- Prema načinu konstrukcije kartografske mreže, projekcije se dijele na:

a.) Valjkaste ili cilindrične- projiciranje se vrši na unutrašnju stranu valjka (cilindra). Kada se rasiječe omotač valjka i razvije u ravan, dobije se mreža meridijana i paralela koje se međusobno sijeku pod pravim uglom. Najpoznatije valjkaste projekcije su Kvadratna i Merkatorova. Kvadratna je najjednostanija valjkasta projekcija. Sve su paralele duge kao ekvator, pa jedinao duž ekvatora razmjer potpuno vijeran. Duž meridijana dužine su u potpunosti tačne tj. zadovoljena je ekvidistantnost po meridijenima. Ovom projekcijom se dobro predstavljaju krajevi oko ekvatora. Merkatorova projekcija- dijelo holandskog kartografa Merkatora (16. stoljeće). Postiže vijernost uglova ali razmjer površina i dužine rastu sa udaljenjem od ekvatora. Tako npr.

31

površina Granlanda, na karti u ovoj projekciji, jednaka je površini Afrike iako je u prirodi Afrika 14 puta veće od Granlanda. Najčešće se koristi u pomorstvu i vazduhoplovstvu, te za prikazivanje časovnih zona, morskih struja i sl.

b.) Konusne ili kupaste- projiciranje kartografske mreže vrši se na unurtašnju stranu omotača valjka. Meridijani predstavljaju prave linije koje se zrakasto razilaze iz jednog centra, a patalaele su luci koncentričnih krugova čiji je centar tačka u kojoj se sijeku meridijani. Ove projekcije imaju veliku primjenu a najpogodnije su za izradu karata zemalja koje se nalaze na srednjim geografskim širinama i prostiru se u pravcu zapad- istok npr. Rusija, Turska.

c.) Azimutne ili zenitne projekcije- projiciranje se vrši neposredno na ravan parira koja dodiruje Zemlju u nekoj izabranoj tački, koja je ujedno i srdište projekcije.

d.) Uslovne ili proizvoljne projekcije- sve kartografske projekcije, koje se po načinu konstrukcije ne mogu svrstati ni u jednu od već navedenih grupa, zovu se uslovne projekcije. Kod njih se konstrukcija kartografske mreže ne vrši na neku zamišljenu geometrijsku površinu (ravan, valjak, kupu) već po izvjesnim unaprijed postavljanim uslovima npr. Sansonaova, Molvajdova, Bonova.

-Podjele kartografskih projekcija prema karakteru deformacija- Projekcije mogu da ispunjavaju samo jedan od uslova vijernosti tj. ako ispunjava jedan od

uslova vijernosti na ispunjava ostale. Prema karakteru deformacija, projekcije se dijele na:a.) Konforne- sačuvana je vjernost uglova, meridijani se sijeku uvijek pod pravim

uglom. U ovim projekcijama rade se karte krupnih razmjera. b.) Ekvivalentne- sačuvana vijernost površina tj. poštuje se srazmjerno umanjenje. U

geografiji ove projekcije imaju najveću primjenu, obično se rade kao karte sitnih razmjera.c.) Ekvidistantne- sačuvana vjernost duž jednog pravca tj. mogu se mjeriti dužine ali

ne u svim pravcim već duž samo jednog od glvnih pravaca. d.) Proizvoljne- na njima se mreže konstruiše matematičkim putem i prilagođava

prostoru koji će biti prikazan na katri. Iako ne zadovoljavaju ni jedan uvijet vjernosti, u praksi se često koriste. One su obično pregledne i upotrebljavaju se za izradu karata svijeta. Npr. Gudova projekcija kod koje svaki veći dio kopna ima poseban središnji meridijan čime je postignuta veća vjernost oblika; ili Van den Grintova najčešće se upotrebljava za prikazivanje cijele Zemljine površine, u njoj su izrađene školske zidne karte, meridijani i pralele su nekoncentrični krugovi.

-Predstavljanje geogrfskih objekata na kartama –Na kartama se vrši predstavljane geografskih elemenat i kartografskih zanakova. -Predstavljanje geografskih elemenata na karti- Svaka karta se sastoji od tri grupe elemeneta: matematički, geografski i dopunski.

a.) Matematički- daju matematičku osnovu za nanaošenje geogrfskih elemenata, omugćavaju mjerenje rastojanja, podršina i uglova, ta za određivanje geografske širine, dužine i nadmorske visine. Matematički elementi su: razmjer, ram ili okvir, kartogtafska mreža.

b.) Geografski elementi su: hidrogtafski objekti (izvori, rijeke, jezera, mora, okeani), vegetacija, saobraćajnice, naselja, administrativne i političke granice, privredni objekti itd. Geografski elementi se ne raznim kartama predstavljaju na različite načine. Od svih geografskih elemenata na karti je najteže predstavit reljef. On se na kartama krupnijg razmjera najčešće predstavlja izohipsama, a na kartama sitnijeg razmjera različitim bojama. Za prikazivanje reljefnih oblika na kartama se koristi i šrafiranje i sijenčenje. Izohipse su zatvorene krive linije koje povezuju mjesta istih nadmorskih visina. Što su izohipse bliže to je reljef strmiji i obrnuto što su udaljenije jedna od druge reljef je blažeg nagiba. Vertikalna razlika između dvije izihipse naziva se ekvidistancija. Na kartama razmjera 1:50.000 i 1:100.000 izohipse su ucrtane na svakih 20 metara nadmorske razlike, a na kartama 1:200.000 na svakih 100 metara. Šrafiranjem se reljef predstavlja tako što se na karte nanesu crtice različitih debljina i dužine. Strmiji relejf se predstavlja kraćim i

32

debljim crticama, a blaži strane reljefa dužim i tanjim crticama. Sjenčenjem se reljef predstavlja na taj način što se strmiji reljef predstavlja tamnijom sijenkom, a blaži svijetlijom. Ravne površine i planinski vrhovi prikazuju se bijelom bojom. Na kartama srednjeg i sitnog razmjera reljef se predstavlja hipsometrijskom saklom boja. Tako se nizije predstavljaju zelenom bojom, a visije različitim tonovima smađe boje. Prema ovoj skali predstavlja se i reljef morskog i jezerskog dna samo različitim tonovima plave. Mjesta u Svjetskom moru koja su iste dubine povezuju se linijam akoje se nazivaju izobatama.

c.) Dopunski elementi- služe kao pomoćna sredstva , da bi karte bile razumljivije i da bi se olakšalo njihovo korištenje. U njih spadaju nazivi na kartama (nazivi, okeana, kontinenata, mora, planina, rijeka, gradova itd.), brojevi (za nadmosku visinu), i svi sadržaji van okvira karte- naziv karte, legenda, podatci o izradi i korištenju karte itd.

-Predstavljanje kartografkih zanak na karti- Kartografski zanci su posebni simboli kojima se na kartama predstavljaju svi geografski

elementi izuzev reljefa. Na kartama je u većini slučajeva ucrtano objašnjenje kartografskih zanka koje se naziva tumač ili legenda.

Kartografski znaci mogu se podjeliti na: konturne, vanrazmjerne i linijske. a.) Konturni znaci prikazuju veće objekte i površine koje na kartama moguće

predstaviti u razmjeri. Konture ovih znakova podsjećaju na oblik objekta i površina iz prirode. Što je karta krupnijeg razmjera veća je mogućnost predstavljanja konturnim znaciam.

b.) Vanrazmjerni znaci su simboli koji na kartama pokrivaju veće površine nago što bi zauzimale da se predstave u razmjeri karte. Njima se prikazuju objekti relativno malih dimenzija (fabrika, rudnik, grad itd.)

c.) Linijski znaci pokazuju one objekte u prirodi koji imaju linijski pravac pružanja (državne i administrativne granice, vodeni tokovi, morske struje, saobraćajnice, dalekovodi, kanali, naftovodi itd.)

-EVROPA-_-Položaj i granice Evrope-Evropa gotovo u cjelosti leži u umjerenom pojasu. Zauzima prostor između 35 i 71 s.g.š. i

izmešu 10 z.g.d. i 70 i.g.d. Evropa je mali kontinent koji ima površinu oko 10 miliona km2. Evropa je zapravo samo

veći poluotok Azije, zbog čega se veoma često koristi termin Evroazija. Naziv Evropa potiče od Asiraca na čijem jeziku riječ Ereb znači zemlja mraka- zapada.

Evropa je uglavnom omeđena vodenim prostorima. Na sjeveru granica je Sjeverno ledeno more, na jugu Sredozemno more a na zapadu Atlantski okean. Jedino je istočna granica kopnena. To je granica sa Azijom i ide planinom Ural, rijekom Ural, Kaspijskim morem, Kumomaničkom nizijom, Azovskim morem i dalje Crnim morem, Bosforom, Mramornim morem, Dardanelima i Egejskim morem.

Obale Evrope su veoma razruđene. Najznačajniji poluotoci Evrope su: Kola, Skandinavski poluotok, poluotok Jiland, Bretanja, Pirinejski, Apeninski, Balkanski, Peloponez, Krim itd.

Najveći otoci Evrope su; Britanski otoci, Irska, Island, Sardinija, Sicilija, Korzuka, Kreta itd.

Najveći zalivi Evrope su; Botnički, Finski, Biskajski, Lionski itd.Najznačajniji prolazi Evrope su: Skagerak, Kategat, La Manš, Gibraltar, Otranska vrata,

Bosfor i Dardaneli.

-Geološka građa Evrope-

33

U geološkom pogledu Evropa ima nekoliko cijelina. To su:1. Prastara Evropa - najstariji dijelovi Evrope datiraju iz arhajske ere. To su prostori

Baltičkog i Ukrajinskog štita te Ruske ploče. U stijenama ove starosti preovladavaju granit, gnajs i kristalasti kriljci.

2. Stara Evropa- Paleozojske era - stariji paleozoik je period kada dolazi do tzv. kaledonske orogeneze koja zahvata prostore sjeverne Irske, Velike Britanije i Norveške. U mlađem paleozoiku dolazi do tzv. hercinske orogeneze. Središte ovog nabiranja je Središnji masiv u Francuskoj. Stvaraju se dva planinska lanca. To su Armiorički niz na zapadu i varistički niz na istoku (Njemačko i Češko sredogorje). U ovom periodu vlada tropska klima i nastaju ugljenosni slojevi. Ruska ploča, Skandinavski štit, Kaledonske i Hercinske planine čine staru Evropu. Južno od stare Evrope prostiralo se staro Tetis more u kome se taloži krečnjak.

3. Mlada Evropa-Mezozojska i kenozojska era - krajem mezozoika i početkom kenozoika dolazi do formiranja mlade Evrope. Taj proces se naziva alpska orogeneza. Tada dolazi do nabiranja dna Tetis mora. To nabiranje izazvali su pritisci Angare i Gondvane. Nastaju dva niza planina. Na sjeveru nastaju Pirineji, Alpe, Karpati, Kavkaz, a na jugu Sijera Nevada, Atlas, Apenini, Dinaridi i Helenidi. Dolazi do novog uzdizanja Urala i Stare planine Balkan. Vulkanska aktivnost je jaka.

-Reljef i reljefne cjeline Evrope- Evropa ima složenu strukturu reljefa. Prosječna visina je 300 metara.

- 60% površine ima nadmorsku visinu od 0-200 metara;- 34% površine ima nadmorsku visinu - 200-1.000 metara i - 6% površine ima nadmorsku visinu preko 1.000 metara.

Planine preko 500 metara visine zahvataju samo 16% površine. Mogu se izdvojiti tri glavne reljefne cjeline kje nisu jedinstvene već rascjepkane. To su:

1. Nizije- Njemačko- poljske (sjever Njemačke i Poljske), Panonska (srednji tok Dunava), Vlaška (Donji tok Dunava), Istočno- evropska (evropski dio Rusije), Padska (dolina rijeke Po u Italiji), Aragonija (dolina rijeke Ebro u Španiji), Andaluzija (dolina rijeke Gvadalkivir u Španiji) itd.

2. Stare gromadne planine- Kaledonske planine, Škotsko gorje, Centralni masiv, Ardeni, Vogezi, Njemačko sredogorje, Češki masiv, Rodopi itd.

3. Mlade vjenačne planine- Pirineji, Alpe, Apenini, Karpati, Dinaridi, Šarske planine, Pindske planine itd.

-Klima i vegetacija Evrope- Na klimu Evrope utiču brojni faktori. To su geografska širina, raspored morskih struja,

blizina mora, blizina velikih kopnenih masa, zapadni vjetrovi, cikloni (islandski) i anticikloni (Azovski i Sibirski anticiklon). Zapadni vjetrovi koji dolaze se Atlantskog okeana donose veliku količinu padavina. Idući od zapada ka unutrašnjosti kontinenta količina padavina se smanjuje pri čemu se povećava i godišnje kolebanje temperatura. Idući na istok ljeta postaju toplija a zima hladnije. Na prostoru Evrope mogu se izdvojiti sljedeći tipovi klime:

1. okeanska ili atlantska- od obala Portugala do sjeverne Norveške. Blage, vlažne i maglovite zime a relativno svježa ljeta. Ovaj klimatski tip odgovara Cfa klimi. Prirodna vegetacija su listopadne šume koje su većim dijelom iskrčene i pretvorene u travnjake i obradive površine.

2. umjereneo kontinentalna klima- zahvata prostor središnje Evrope i sjeverne djelove Balkanskog poluotoka. Odlikuje se žarkim ljetima i hladnim zimama. Odgovara Cfb klimi a prirona vegetacija su travnate stepe.

3. kontinentalna klima- prostor istočne Evrope. Ljeta su svježa a zime veoma hladne. Ovaj klimatski tip odgovara Df klimi. Prirodnu vegetaciju čine četinarske šume – tajge.

34

4. mediteranska ili sredozemna klima- raširena u južnoj Evropi. Ljeta su topla a zime blage. Ovaj kilmatski tip odgovara Cs klimi. Vegetacija je predstavljena tvrdolisnim zimzelenim šimama- makijom.

5. planinska i alpska klima- na visokim planinama a posebno na Alpama i Karpatima. Ljeta su kratka i prohladna a zime hladne, padavine snježne. Ovaj klimatski tip odgovara Dfb, Dfc i ET klimi. Vegetaciaj je predstavljena mješovitim i četinarskim šumama.

6. polarna klima- krajnji sjeverni dijelovi Evrope i polarni otoci. Ovaj klimatski tip odgovara ET klimi. Rijetku vegetaciju predstavljaju zakržljačli lišajevi i mahovine, te patuljasto drveće.

-Hidrografske odlike Evrope- Zahvaljujući geološkoj građi, reljefu i kimatskim odlikama evropski kontinent ima

razgranatu riječnu mrežu. Zbog relativno male površine, Evropa nema duge tokove niti tokove bez oticaja.

Rijeke pripadaju različitim slivovima. To su:1. sliv Sjevernog ledenog okeana - Sjeverna Dvina i Pečora;2. sliv Atlantskog okeana- Taho, Duro, Gvadalkivir, Gvadijana, Rajna, Elba, Sena,

Loara, Žironda (Garona i Dordonja);3. sliv Baltičkog mora- Odra, Visla, Zapadna Dvina, Njemen;4. sliv Sredozemnog mora- Rona, Po, Ebro, Neretva, Drim, Vardar, Marica;5. sliv Kaspijskog mora- Volga i Ural;6. sliv Crnog mora- Dunav, Don, Dnjepar, Dnjestar.

U Evropi ima veliki broj jezera različitog postanka. Najpoznatija tektonska jezera su Ohridsko i Prespansko. Najpoznatija riječna jezera su Plitvička jezera. Glacijalna jezera su: jezera Finske, Komo, Garda i Mađore (u Italiji), Ciriško, Bodensko, Ženevsko, Onjega i Ladoga. Najveće reliktno jezero je Balaton

-Stanovništvo Evrope- Prosječna gustina naseljenosti je oko 80 st/km2. Evropa ima oko 800 miliona stanovnika i

najgušće je naseljen kontinent. Najveću gustinu naseljenosti imaju Zapadni dijelovi Evrope - 150 st/km2. Najrjeđe je naseljen sjeverni dio Evrope sa oko 5 st/km2.

Evropa ima najstarije stanovništvo u odnosu na ostale kontinente. To je posljedica njenog stapena privredne razvijenosti. Evropa takođe ima i najnižu stopu prirodnog priraštaja sto dovodi do smanjenja broja mladog stanovništva a povećanja broja starog stanovništva.

Stanovnici Evrope mogu se svrstati u četiri etničke grupe. To su:1. Slaveni- Rusi, Bjelorusi, Ukrajinci, Poljaci, Česi, Slovaci, Slovenci, Hrvati,

Bošnjaci, Srbi, Crnogorci, Makedonci, Bugari;2. Romani- Italijani, Francuzi, Španci, Portugalci, Rumuni, Švicarci, Belgijanci;3. Germani- Njemci, Austijanci, Englezi, Danci, Norvežani, Šveđani, Holanđani,

Islanđani;4. Ostali- Finci, Mađari, Estonci, Latonci, Litvanci, Irci, Škoti, Albanci i Grci.

Najveći dio stanovništva Evrope religijski pripada kršćanstvu. Na prostoru istočne i jugoistočne Evrope preovladava pravoslavlje. Na prostoru Balkana živi i znatan broj muslimana.

Obrazovna struktura stanovništva je dosta dobra. U većini država Evrope skora da i nema nepismenog stanovnštva.

-Privreda Evrope-

35

Povoljan geografski položaj, ugodna klima, razvijene hidrografska mreža, plodne nizije, značajna rudna bogatstva, stvorili su preduslove za uspješan privredni razvoj. Privrednom razvoju Evrope doprinjela su i Velika kolonijalna osvanja, kada su evropske države svoj privredni razvoj temeljile na resursima svojih kolonija. Danas je obrazovano i stručno osposobljeno stanovnišvo jedan od najznačajnijih privrednih resursa Evrope.

1. Primarni sekror- Raznovrsna poljoprivreda- podjednako zastupljeno ratarstvo i stočarstvo. Upotrebljavaju se agrotehničke mjere u proizvodnji. Uzgoj kultura prilagođen je vrstama klime. Zadovoljava potrebe stanovništva. Danas Evropa proizvodi oko 70% proizvodnje krompira, oko 50 % svjetske proizvodnje pšenice, te oko 80% svjetske proizvodnje šećerne repe i vina.

2. Sekundarni sektor- razvijena i raznovrsna industrija. Značajna naučna i tehničko- tehnološka dostignuća. Postoje regionalne razlike posebno između Jugoistočne i Istočne Evrope i ostalih dijelova Evrope. Odlike današnje industrije Evrope su maksimalna automatizacija proizvodnje, minimalno zagaženje okoliša, korištenje manjih količina sirovina i minimalna količina otpada. Nove industrijske zone, tehnološki parkovi, grade se u bilzini koncentracije visokoobrazovane stručne snage, jer su osnovni pokretači industrijskog razvoja naučna i stručna istraživanja koja pružaju nova tehnološka dostignuća. Industrija danas zapošljava oko 20% evropskog stanovništva. Težište je na razvoju automobilske, elektronske, prehrambene, mašinske, hemijske i farmaceutske industrije.

3. Tercijarni sektor- raznovrstan i veoma razvijen u većini zemalja. Zahvaljujući veoma živoj trgovini, kako među evropskim državama tako i sa vanevropski državama, veoma dobro se razvilo bankarstvo, osuguranja, berzovno poslovanje, saobraćaj i telekomunikacije. Sve ove grane potpomažu dalji privredni razvoj Evrope.

-Saobraćaj Evrope- Kao i ostale tercijarne dijelatnosti u Evropi saobraćaj je vrlo dobro razvijen. Evropski

prostor se odlikuje razgranatim, kvalitetnim i gustim saobraćajem.-Cestovni saobraćaj- kao moderan pojavio se u Evropi početkom 20. stoljeća. Ključni značaj

imaju autoceste. Velikim brojem vozila ističu se Njemačka (1990. godine 38,3 miliona), Italija (29,7 miliona), Francuska (28,3), Velika Britanija (22,6). Najveću dužinu autocesta ima Njemačka (10.300km) i Italija (6.193km). najduži cestovni tunel Evrope nalazi seu Norveškoj. To je tunel Lerdar dug 24,5 km

-Željeznički saobraćaj- razvijen u svim evropskim državama i ima važnu ulogu u putničkom i robnom prevozu. Prva željeznica izgrađena je 1825. godine u Velikoj Britaniji. Danas se grade pruge za brze vozove koji su međugradskog i međudržavnog karaktera tzv. Inter City i Euro City vozovi. Planira se da do 2015. godine dužina mreže brzih pruga iznosi oko 30.000 km. Najduži cestovno- željeznički most Evrope je onaj koji povezuje Švedsku i Dansku. Oresundski most pruža se preko kanala Kategat u dužini 7845 metara. On povezuje Kopenhagen u Danskoj se Malmeom u Švedskoj. Tunel Simplon ispd Alpa je dug oko 20 km. Ispod Alpa se nalazi i čestovno- željeznički tunel St. Gothard dug oko 15 km.

-Zračni saobraćaj- prvi putnički let ostvaren je u Njemačkoj 1910. godine. Ovaj vid saobraćaj je na prostoru Evrope gust i razvijen. Najprometniji aerodromi u Evropi su: Frankfurt, London, Pariz, Rim, Amsterdam, Štokholm, Cirih. Svaki ima promet preko 12 miliona putnika. Najvažniji prevoznici su: British Airways, Lufthansa, Air Franc, SAS (Švedska), Alitalia, Swissair, KLM (Holandija), Iberia.

-Riječno- kanalski saobraćaj- najplovnija rijeka je Rajna (886 km), zatim Dunav, Volga, Temza itd. Slivno područje Volge ima 17.000 km plovnih kanala. Najznačajniji kanali su Mitteland (357 km- pvezuje Rajnu i Elbu), Kilski (98 km- povezuje ušće Elbe sa Baltičkim morem). Godine 1992. pušten je u promet kanal Rajna- Majna- Dunav koji povezuje Sjeverno more sa Crnim morem

36

– transkontinentalni kanal. Postoji i tzv. Bjelomorsko – Baltički kanal koji obuhvata dio toka Volge i jezera Ladogu i Onjegu, te rijeke Sviru i Nevu.

-Morski saobraćaj- najveći zančaj u ovom saobraćaju ima Sredozemno more. 14 evropskih zemalja daje 71% svjetske brodogradnje. Oko 130 luka Evrope ima godišnji robni promet veći od 5 miliona tona. Najveći broj luka u Sredozemnom moru ima Italija – 18, u Atlantskom okeanu Velika Britanija ima 20 luka. Najprometnija luka je Roterdam sa oko 300 miliona tona.

-AZIJA-

-Položaj i veličina Azije-Azija je najveći kontinent na svijetu sa površinom od 44,434 km2. Naziv joj potiče od

Asirske riječi asu sto znači istok. Sjevernu granicu čini Sjeverni ledeni okean. Od Amerike je odvaja Tihi okean, Beringovo more, Čukotko more i Beringov prolaz. Od Afrike je odvaja Indijski okean, Bab el Mandeb, Crveno more i Suecki kanal. Indonezijski arhipelag je odvaja od Australije. Od Evrope planina Ural, rijeka Ural, Kaspijsko more, Kumo- Manička udolina, Azovsko, Crno more, Bosfor, Mramorno more, Dardaneli i Sredozemno more.

Da izuzetkom nekoliko otoka sva leži na sjevernoj Zemljinoj hemisferi, a geografskom dužinom u cijelini pripada istočnoj hemisferi.

-Geološka građa i reljef-Najstariji dijelovi datiraju još iz arhaika. To su Sibirska ploča, Sinajska ploča (Mandžurija,

veliki dio unutračnje Kine i dio Indonezije), Arabijska ploča, Dakan (dio stare Gondvane) itd. Između ovih kontinentalnih masa dugo u geološkoj prošlosti postojalo je Tetis more.

U paleozoiku dolazi do novih nabiranja. Kaledonskim nabiranjem nastala su Sajansko gorje te gorja oko Bajkalskog jezera. Krajem paleozoika dolazi do novog nabiranja koje se naziva hercinsko. Tada nastaju Altaj, Jablonovsko gorje, Stanovojsko gorje, poluotok Kamčatka, Sečuanske planine, Cinling u Kini itd.

Krajem mezozoika i početkom kenozoika dolazi do novog nabiranja koje se naziva alpska orogeneza. Tada nastaju planine Male Azija, Himalaji, Hindukuš, Pamir, planine Indokine, djelomično otoci Indonezije.

U reljefu se mogu sljedeći oblici:1. Nizije- Mezopotamija, Hindustan, Zapadnosibirska, Kineska nizija;2. Visije- Iranska, Tibet, Dekan, Anadolija, Srednjosibirska;3. Pustinje- Gobi, Tar, Arabijska pustinja;4. Mlade vjenačne planine- Himalaji, Pamir, Anamske planine, Burmanske planine,

Zagros, Pontijske planine;5. Stare gromadne planine- Stanovojske planine, Jablonovske, Sečuan;6. Zavale- Tarimske i Džungarija.

Na prostoru Azije nalazi se najviši vrh na kopnu (Mont Everest) visok 8.848 metara ali pored Japanskih otoka nalazi se i najveća dubina u Svjetskom okeanu (Mariajnski rov) dubine 11.022 metra. Visinska razlika između najvećih dubina u Marijanskoj brazdi i najvećih vrhova Himalaja iznosi 19.670 metara. To je najveća visinska razlika dvije tačke na Zemljinoj površini.

-Klima Azije- Azija je kontinent sa vrlo izraženim raznolikim tipovima klime. Raspored tipova klime

zavisi od položaja, reljefa, okolnih mora, okeana i opšte cirkulacije atmosfere. Azija pripad hladnom, umjerenom, tropskom i ekvatorijlnom pojasu.

37

Tokom zime iznad sjeverna Azije uspostavlja se prostrano polje visokog zračnog pritiska. To je oblast sjevernoazijskog anticiklona. Iz anticiklon struji hladan i suh zrak koji se kreće preko Kine i Mongolije. Himalaji sprečavaju prodor zraka na jug. Kada pređe preko mora ovaj zrak pokupi vlažnost i u Japan dospjeva kao nešto topliji i vlažniji zrak koji donosi padavine. U zimskom periodu nad prostorom Indije vlada suho i toplo vrijeme. To je period zimskog suhog monsuna.

Ljeti nestaje sibirski anticiklon. Vrijeme se u najvećam dijelu Azije potpuno izmjeni. Sibirske prostore zahvataju zapadni vjetrovi koji donose otopljenje i kišu. Nad velikim dijelom južne i jugoistočne Azije uspostavlja se polje niskog vazdušnog pritiska - ciklon. Tada pušu ljetni monsuni koji donose vlagu i toplotu. Ovi monsuni donose obilje kiše npr. Čarapundži u podgorini Himalaja godišnje primi 11.480 milimetara padavina po m2. U periodu kada dolazi do smjene ljetnog i zimskog monsuna javljaju se tajfuni.

Mogu se izdvojiti sljedeći tipovi klime:1. hladna kontinentalna i polarna klima- Sjeverna Azija i Sibir;2. kontinentalna klima- centralni dio;3. suha stapska, pustinjska i polupustinjska- Arabijski poluotok, Mala Azija, Iransko-

afganistanska visoravan;4. monsunska- Južna, Jugoistočna i Istočna azija;5. sredozemna- priobalje Sredozemnog mora;6. ekvatorijalna- Indonezijski arhipelag.

-Hidrografske odlike Azije- Sve rijeke Azije teku iz planinskog centra kontinenta prema rubovima. Rijeke Azije

pripadaju jednom od sljedećih slivova:1. Sliv Sjevernog ledenog okeana- zahvata 39,6 % površine Azije- Ob, Jenisej, Lena;2. Sliv Tihok okeana- zahvata 32,6 % površine- Amur, Hangho, Jancekjang, Sikjang,

Menam;3. Sliv Indijskog okeana- zahvata 25,7 % površine- Ind, Gang, Bramaputra, Iravadi,

Mekong, Šat el Arab (Tigris i Eufrat);4. Sliv Sredozemnog mora- zahvata 2,1 % površine- kratke rijeke iz turske;5. Bez direktnog oticaja u more- zhvata 31 % površine- Sir Darja, Amu Darja, Tarim.

Azije ima relativno malo prirodnih jezera. Najveća i najbrojnija nalaze se u središnjim dijelovima kontinenta. Ona su smještena u pojasu od Kaspijskog do Bajkalskog jezera. Najveće je Kaspijsko (371.100 km2), Aralsko (65.500 km2), Bjkalsko(31.140 km2) i Balhaško (18.650 km2). Sva druga jezera su znatno manja.

-Društveno- geografske odlike Azije- Azija je najnaseljeniji kontinent sa prosječnom gustinom od 86 st/km2. Sa Ruskom

Federacijom i Turskom ima oko 4,014 milijarde stanovnika. Bez Ruske federacije i Turske ima oko 3,8 milijardi stanovnika ili oko 58% svjetskog stanovništva. Na prostoru Azije nalaze se i dvije najmnogoljudnije države svijeta. To su Kina i Indija, obje sa preko milijardu stanovnika. Najgušće su naseljeni prostori nizija Monsunske Azije gdje je prosječna gustina naseljenosti oko 400 st/km2. Najređe su naseljeni sjeverni dijelovi kontineneta, unutrašnjost, pustinje i polupustinje sa samo 1-3 st/km2. Stanovništvo Azije je nacionalno raznovrsno. Najbrojniji su Kinezi kojima pripada svaki treći stanovnik Azije. Drugi po brojnosti su Indijci, a zatim Indonezijci, Japanci, Pakistanci i Bangladežani. U jugoistočnoj Aziji najbrojniji su Burmanci, Sijamci, Vijetnamci, Laosi i Kambodžani. Centralnu Aziju pretežno nastanjuju Tibetanci i mongolski narodi. U jugozapadnoj Aziji žive arapski narodi, Tuci i iranskoarmenski narodi. Sjevernu Aziju nastanjuju stari narodi Sibira (Jenisejci, Cukči i Somejedi), Tibetanci i Mongoli. Rasno i religijski se ističu dvije prostorne cjeline. Linija koja vodi od delte Ganga prema Kaspijskom jezeru dijeli kontinent na dva dijela.

38

Južno od ove linije žive narodi koji pripadaju indoevropskoj skupini, a zastupljene su religije islam i hinduizam. Sjeverno od ove linije nastanjeni su narodi mongoloidne rase. Religije koje ovdje preovladavaju su budizam i konfučionizam. Na prostoru Jugozapadne Azije ponikle su tri najznačajnije svjetske religije. To su: islam, kršćanstvo i judeizam. Azija je kontinent veoma brojnog mladog stanpovništva. Gotovo 50% stanovništva pripada skupini od 0- 14 godina.

Goleme su suproznosti u privrednom razvoju Azije. U regionalom pogledu odlike razvijenosti su sljedeće:

1. Jugozapadna Azija- to je prostor stepske i pustinjske klime, mala je količina padavina pa je poljoprivreda moguća uz navodnjavanje. Predio od Persijskog zaliva do Sredozemnog mora tzv ¨plodni polumjesec¨, je prostor koji se već stoljećima navodnjava. U poslajdnje vrijeme zančajan je razvoj poljoprivrede na osnovu navodnjavanja u Izraelu. Najviše se gaje agrumi, pamuk, datule, povrće i žitarice (koje ne podmiruju potrebe stanovništva) U prostorima gdje nije moguće navodnjavanje malobrojno stanovništvo se bavi stočarstvom, uglavnom uzgojem sitne stoke. Posebno značajno za ovu regiju jeste bogatstvo naftom. Stanovnici Kuvajta, Ujedinjenih Arapskih Emirata, Saudijske Arabije, Bahrejna i Katara imaju jako visok životni standard zahvaljujući velikom bogatstvu koje potiče od naftnih nalazišta. Životni standard je tako visok da niko od tih stanovnika ne radi slabije plaćen posao nego za to zapošljavaju strance. Ovdje se nalaze najveće zalihe nafte u svijetu i ta činjenica dovodi do nejednake razvijenosti zemalja regije, do žestokih i dugogodišnjih vjerskih i političkih sukoba koji utiču na čitav svijet. Ova oblast povezuje privredne i saobraćajne tekovine tri kontinenta i dva okeana.

2. Monsunske Azija- zahvat Južnu, Jugoistočnu i Istočnu Aziju, te gotovo sve otoke Tihog okeana. Plodno tlo i ljetni monsuni čine ovu regiju najplodnijom na svijetu. Međutim ako se količina padavina samanji samo za 25% žetva je ozbiljno ugrožena. Ako dođe do smanjivanja padavina za 40% ljetine praktično da i nema. Monsuni često izluče više padavine od prosjeka i tada nastupaju poplave koje uništavaju ljetinu i ostavljaju nerijetko i ljudske žrtve. Ova regije je najveći proizvođača riže na svijetu, oko 90% svjetske proizvodnje. Uz rižu u Kini, Indiji i Pakistanu se gaji i pšenica. Velika je proizvodnja mahunarki i graha. Proizvode se još sezam, arašid, čaj, juta, duhan i pamuk. Značajna je i proizvodnja povrća. Stočarstvo je neravnomjerno razvijeno. Indija ima najveći broj goveda a Kina najveći broj svinja na svijetu. Izvan riječnih dolina stanovništvo se uglavnom više bavi stočarstvom nego ratarstvom. Energenata ima Kina (nafte i uglja). Željeza ima u Kini i Indiji, a olova i cinka u Burmi. Jedino su zalihe kalaja solidne. Malajski poluotok raspolaže se oko 75% svjetskih rezervi kalaja. Kina ima solidne zalihe volframa i aluminija, a Indonezija nikla. U novijem periodu industrija dobija na značaju. Do Drugog svjetskog rata industiju su razivjali samo Japan, i nešto malo Kina i Indija. Poslije Drugog svjetskog rat buran industrijski razvoj ostvario je Japan. Danas se industrije razvija u Indiji i Kini dosta brzo. Dosta visok stepen industrijskog razvoja ostvarili su još Južna Korea, Tajland, Malezija, Indonezija, Singapur i Filipini. Ove države se nazivaju »Azijski privredni tigrovi«. Proizvodi ovih zemalja su veoma konkurentni i na svjetskom tržištu. Slaba saobraćajna povezanost unutrašnjosti sa priobaljem Monsunske Azije velika je prepreka bržem privrednom razvoju. Jedini Japan ima moderan i dobro razvijen saobraćaj. Pomorski prekookeanski saobraćaj nije razvijen u sakladu sa potrebama regije. Samo Japan ima modernu u dobro razvijenu pomorksu flotu .

3. Sjeverna i Sjeverozapadna Azija- zahvat 41% površina Azije. Ovo područje uglavnom pripada Ruskoj Federaciji i više je vezana za Evropu nego za Aziju. Osnovna odlika ovog prostora je veliko prostranstvo, saobraćajna nepovezanost i slaba naseljenost. U ovom prostori izdvajaju se tri podregije: Zakavkazje, srednjoazijski i sibirski pojas. Stanovništvo Zakavkazja se uglavnom bavi ratarstvom i stočarstvom. Industruja je novijeg datuma a rudna bogatstva su značajna. Sibirski prostor je bogat rudama: ugalj, željezo, zlato, obojeni metali i zemni gas. Domoradačko stanovništvo se uglavnom bavi oskudnom poljoprivredom. Sjeveroistočni dio Azije ima značajan strateški položaj. To je ribolovno područje. Srednjoazijski prostor čini ogromna regija

39

koja je u osnovi agrarna. Život je najintenzivniji u oazama koja su središta trgovine i zanatstva. Najviše se proizvodi pamuk. Ovaj prostor nastanjuje uglavnom islamsko stanovništvo koje je duhovno vezano za Jugozapadnu Aziju.

4. Središnja Azija- sve regije su vezane za ovu regiju koja ih spaja i razvdvaja svojom planinskom okosnicom. To je slabo nastanjen planinsko- pustinjski prostor. Stanovništvo se bavi ratarstvom u oazama, a stočarstvom u planinskim krajevima. Ovo je najnerazvijeniji dio Azije.

-Politička podjela Azije- U regionalno- geografskom pogledu na području Azije izdvajaju se regije:

Jugozapadna Azija; Južna Azija; Jugoistočna Azija; Istočna Azija i Centralan ili unutrašnja Azija.

Jugozapadna AzijaAfganistan- __________________________Irak- _______________________________Sirija- ______________________________Libanon- ____________________________Jordan- _____________________________Izrael- ______________________________Jemen- _____________________________Kuvajt- _____________________________Oman- _____________________________Katar- ______________________________Ujedinjeni Arapski Emirati- _____________Bahrein- ____________________________Kipar- ______________________________Turska- _____________________________Saudijska Arabija- ____________________Iran- _______________________________

Južna AzijaBangladeš- __________________________Napal- ______________________________Butan-______________________________Šri Lanka- ___________________________Maldivi_____________________________Indija- ______________________________Pakistan- ____________________________

Jugoistočna AzijaVijetnam- ____________________________Kambidža-____________________________Laos-________________________________Burma (Mianmar)- _____________________Singapur-_____________________________Filipini- ______________________________Indonezija- ___________________________Malezija- _____________________________Tajland- ______________________________

Istočna AzijaSjaverna Korea-:_______________________Južna Korea-__________________________Tajvan- ______________________________Kina-________________________________Japan- _______________________________

Centralna ili unutrašnja AzijaMongolija- ___________________________Uzbekistan- ___________________________Tadžikistan-___________________________Kirgizija (Kirgistan)-____________________Kazahstan-____________________________Turkmenija (Turkmenistan)-______________Grizija-_______________________________Jermenije-__________________________Azerbejdžan-________________________

40

AFRIKA

-Položaj i veličina Afrike- Afrički kontinent se prostire gotovo simetričnoo sa obje strane ekvatora. Najsjevernija tačka

je Rt Blanko, a najjužnija je Rt Aguljas. Najzapadnija tačka je Rt Verde, a najistočnija tačka je Rt Guardafui.

Pretpostavlja se da ime kontinenta potiče od riječi "afri". To je bilo ime plemena koje je živjelo na sjeveru kontinenta.

Od Azije i Australije odvaja je prostrani Indijski okean, a od Južne Amerike Atlantski okean. Afrika je Evropi najbliža kod Gibraltara oko 14 kilometara. Kod Sicilijanskih vrata ta udaljenost iznosi oko 140 kilometara, a između Kirenaika i Krita oko 500 kilometara. Na sjeveroistoku Sueckim kanalom i Sinajskom prevlakom Afrika je povezana sa Bliskim Istokom (Jugozapadna Azija).

Afrika ima površinu od 29,3 miliona km2. U pravcu sjever- jug pruža se u dužini od oko 8.000 km, a javeća udeljenost između krajnjih zapadnih i istočnih dijelova kontinenta iznosi oko 7.500 kilometara.

-Geološka građa Afrike- Predstavlja dio nekada jedinstvenog južnog kopna Gondvane. To kopno zahvatalo je istočni

dio Južne Amerike, najveći dio Afrike, Arabiju, Dekan i zapadni dio Australije. Najveći dio afričkog kopna čini stari prekambrijski masiv. Samo krajnji sjeverni i južni

dijelovi Afrike su mlađeg postanka: sjeverni dio Atlaskog gorja (srednji tercijar), te južni dio Kapske planine (između devona i tercijara).

Stijene starog masiva, uglavnom kristalasti škriljci, granit i gnajs, izbijaju na površinu na mnogim mjestima, naročito u Zapadnoj Africi, u južnom obodu bazena Zaira, mjestimično u Sahari, te na visoravnima jugozapadne i jugoistočne Afrike. Za prostiranje ovih stijena vezano je ogromno rudno bogatstvo čija je eksploatacija za vrijeme kolonijalizma.

-Reljef Afrike-Mogu se izdvojiti dva visinska područja Afrike: niska i visoka Afrika.

Niska Afrika- zahvata sjeverni, središnji i zapadni dio afričkog kontinenta. Tu preovladavaju visoravni od 200- 500 metara visine i platoi s nižim dijelovima oko velikih rijeka poput Zaira, Nila i Nigera. Sredinom Sahare uzdižu se osamljene planine Ahagar, Tibesti i Darfur sa visinom preko 3.000 metara. Na zapadu u Gornjoj i Donjoj Gvineji, zemljište se izdiže iznad 500 metara i obrazuju se Donjogvinejski i Gornjogvinejski prag koji dosežu i visine preko 2.000 metara.

Sahara zahvata najveći dio niske Afrike i njena površina iznosi preko 7 miliona km 2. prostire se od Atlantskog okeana na zapadu do Crvenog mora na istoku. Preovladavaju prostrane ravnice i platoi sa kojih se uzdižu tzv. ostrvske planine (Ahagar, Tibesti, Air itd.). Ona nije samo pjeskovita pustinja (erg), nju podjednako čine i šljunskovita pustinje (sarir) i kamenite pustinje (hamade).

Niskoj Africi pripada i Sudan. To je prostrano izduženo područje južno od Sahare. Na području Sudana nalaze se prostrane doline (Niger i Nil) i kotline (Čadska koltlina). Zapadno od Čadske kotlina prostire se visoravan Džos, koja zapadno od rijeke Niger prelazi u prostranu Sudansku visoravan.

41

Južano od područija Sudana nalazi se bazen Zaira. To je najveća potolina u Africi sa površinom od oko 3,7 miliona km2. Uokvirena je Istočnoafričkim jezerskim područijem, Donjegvinejskim i Kamerunskim gorjem, te Sjevernoekvatorijalnim i Luanda pragom.

Na kranjem sjeverozapadnom dijelu Afrike nalazi se Atlasko gorje. Ono je po građi i postanku »stranac« u Africi. Prostire se u dužini od oko 2.000 kilometara paralelno sa obalom Sredozemnog mora i Atlantskog okeana.

Visoka Afrika- zahvata istočni i južni dio kontinenta. Izdvajaju se tri područja. To su: Etiopijsko- somalijsko, Istočnoafričko jezersko i Južnoafričko visočje.

Etiopijsko- somalijsko visočje je tektionskim jarkom pojeljeno na dva dijela. To su : Etiopiska visoravan (zapadno od jarka visoka između 2.000- 3.000 metara) i Somalijsko visočje (istočno od jarka).

Istočnoafričko jezrsko visočje zahvata prostor između potoline Zaira i Indijskog okeana. Središnji dio visočja čini prostrana kotlina 1.000- 1.500 metara visoka čiji je južni dio potopljen vodama Viktorijinog jezera. Nju uokviruju dva tektonska jarka, srednjoafrički i istočnoafrički tektonski jarak. Duž srednjeafričkog ističu se planine Agro, Ruvezori, Virunga, a spušteni dijelovi su ispunjeni vodama jezera Albertovo, Edvardovo, Kivu i Tanganjika. Uz istočnoafrički jarak izdižu se planine Kenija, Elgon, Kilimandžaro i Meru, a spušteni dijelovi ovog jarka ispunjeni su vodama Rudolfovog, Štefanijinog i drugih manjih jezera.

Južnoafričko visočje zahvata krajnji južni dio Afričkog kontinenta. To je tipična visoravan sa 1.200 metara visine, koja se na jugoistoku izdiže u Drakensko gorje, odatle se prema Indijskom okeanu strmo spušta. Prema Atlantskom okeanu prelazi u Veliki i Mali Karu. Središnji dio čine područje visoravni ili veldova koji se polagano spuštaju ka zapadu. Prema sjeveru veldovi prelaze u blago valovitu i prostranu zavalu Kalahari.

-Klima Afrike- Osnovne osobine klime Afrike uslovljene su njenim položajem na Zemlji, cirkulacijom

zračnih masa, odlikama reljefa i uticajem susjednih mora. Pod uticajem tih faktora Afrika ima izrazito toplu klimu i vrlo nejednak raspored padavina. Razlikuju se izrazito vlažna i izrazito sušna područija. Vlažni središnji i djelomice zapadni dijelovi kontinenta ograničeni su sa sjevera i juga suhim pustinjskim i polupustinjskim prostorima. Možemo reći da sušna područija preovladavaju na afričkom kontinentu. Smatra se da oko 3/5 afričkog kontinenta ima sušnu klimu.

S obzirom na ovakve klimatske odlike, u Africi se jasno diferencira pet klimatskih područija. To su:

1. Ekvatorijalna klima- Af- vruća i vlažna, zahvata središnji dio bazena Zaira, te zapadno i istočnao primorje Gvinejskog zaliva;

2. Savansak klima- Aw- zahvata južni dio Sudanaske visoravni, te sjeverni, istočni i južni dio oboda bazena zaira;

3. Stepska klima- BS- sjeverni dio Sudanske visoravni, Somalijska visoravan, južni dio Kalaharija te područije veldova na jugu;

4. Pustinjska klima- BW- prostori Sahare, Namiba i jugozapadni dio kalaharija;5. Suptropska klima- Cw, Cs i Cf- sinijska, sredozemna i umjereno topla vlažna

klima, zahvata jugoistočni, sjeverozapadni dio kontinenta, te središnji dio Etiopijska visoravni.

-Vode Afrike-Riječna mreža je nejednako raspoređena. Najveća i vodom najbogatije rijeke Afrike nalaze

se u ekvatorijalnim i vlažnim savanskim prostorima. Rijeke se odlikuju velikim hidroenergetskim potencijalom koji je gotovo neiskorišten. Ničla je najduža rijeka na svijetu. Duga je 6650 km i izvire Jezerskom visočju a ulijeva se velikom deltom u Sredozemno more nedaleko od Aleksandrije. Druga po veličini rijeka Afrike je Kongo duga 470 km poznata je i kao rijheka sa najdubljim

42

koritom na svijetu. Na pojedinim mjestima dubina korita je 230 metara. Mogu se izdvojiti sljedeći slivovi:

1. Sliv Sredozemnog mora- Nil, Mulaja, Međerda;2. Sliv Atlantskog okeana- Senegal, Gambija, Volta, Zair, Kunena, Oranje itd;3. Sliv Indijskog okeana- Za,mbezi, Limpopo, Vebi Šabele, Tana, Galana itd.4. Bez direktnog oticanja u more- pripadaju pustinjski i polupustinjski krajevi, te

Čadski i Okavango bezen. U ovom prostori česta su suha korita koja se nazivaju vadiji. Na rijeci Zambezi nalazi se jedan od najspektekularnijih vodopada svijeta, Viktorijin

vodopada. Vodopad je širok oko 1,7 km a visok oko 108 metara i nalazi se pod zaštitom UNESCO-a, koji ga je proglasio Svjetskom prirodnom baštinom.

U Africi se nalazi veći broj jezera. Najpoznatija se nalaze na prostoru Istočnoafričkog jezerskog visočja. To su: Viktorijino (Ukereve), Albertovo (Mobuto- Sese- Seko), Edvardovo (Idi- Amin- Dada), Kivu, Tanganjika, Rudolfovo (Turhana), Malavi (Njasa) itd. Van ovog područija jedino je značajno jezero Čad. Na područiju Atlasa karakteristične su udubine koje su samo povremeno ispunjene vodom, a inače su ispunjena pjeskom i glinom. To su šotovi.

-Stanovništvo Afrike- Afriku karakteriše visok porast broja stanovnika, njegov neravnomjeran razmještaj i vrlo

složena struktura.Prema podatcima UN-a, 1950. godine Afrika je imala oko 217 miliona stanovnika, 1990.

godine oko 630 miliona stanovnika, a 2000. godina oko 872 miliona stanovnika. Afrika je u prosjeku rijetko naseljen kontinent sa prosječnom gustinom naseljenosti oko 27

st/km2. Rijetko su naseljeni prostori pustinja, tropskih prašuma i visokih planina. Gušće su naseljeni prostori savana, stepa, visoravni, te primorja i plodne doline rijeka npr. u Egiptu na 3,7% površine živi oko 98% stanovništva Egipta. Najveću gustinu naseljenosti imaju države Ruanda 254 st/km2, Burundi 198 st/km2 i Nigerija 121 st/km2. Najređe naseljene države Afrike su Zapadna Sahara 1 st/km2 , Mauritanija, Namibija, Libija i Bocvana 2 st/km2, te Centralnoafrička Republika, Čad i Gabon 4 st/km2.

Afrika ima vrlo složenu rasnu, etničku, jezičku i ekonomsko- socijalnu strukturu. Domaće stanovništvo možemo u osnovi podijeliti na negroidno i nenegroidno stanovništvo.

Granica između ove dvije skupine ide južnim obodom Sahare do Nila, a odatle ka jugoistoku do ušća rijeke Džube u Indijski okean.

Stanovništvo sjevernog dijela sastavljeno je od dva glavna sloja, starije hamitsko stanovništvo (Berberi, Tuarezi itd. ) i mlađe semitsko stanovništvo (Arapi itd.). Staro hamitsko stanovništvo dobro se očuvalo u Etiopiji i Somaliji.

Južno od Sahare prilike su znatno drugačije. Tu žive Sudanski crnci, Bantu crnci, Pigmeji, Bušmani, Hotentoti idr. Sudanski crnci žive južno od Sahare na prostoru visoravni Sudan. Bantu crnci žive Ističnoj, Centralnoj i Južnoj Africi. U tropskim prašumama Centralne Afrike živi patuljasta plemenska skupina crnaca – Pigmeji. Bušmani žive na prostoru Kalaharija a Hotentoti u prostoru pustinje Namib.

Bijelci su potomci evropskih kolonizatora i najveći broj ih vodi porijeklo iz Engleske i Holandije.

U vjerskoj strukturi dominiraju plemenske prirodne religije, a od monoteističkih religije to su islam i kršćanstvo. Na prostoru Afrike se govori oko 1.000 jezika a od toga samo Bantu crnci govor više od 500 jezika.

Stanovništvo Afrike je vrlo mlado (oko 43 % mlađe od 15 godina), a samo 4 % satanovništva je starije od 65 godina. Stopa pismenosti je jako niska i u većem broju zemalja preko 75 % stanovništva je nepismeno.

43

-Privredne odlike Afrike- U privrednom pogledu Afrika je najnerazvijeniji kontinent. Rudarstvo i komercijalna

poljoprivreda najznačajnije su privredne dijelatnosti većine afričkih država. Izuzetak čini Južnoafriča Republika, Egipat i države Sjeverne Afrike. Ovakva nerazvijenost posljedica je duge kolonijalne vlasti evropskih zemalja na ovom prostoru.

Poljoprivreda je podjeljena na domorodačku proizvodnju (namjenjenu isključivo potrebamam domaćeg stanovništva) i komercijalnu plantažnu (namjenjenu izvozu). Tradicionalan poljoprivreda je primitivna i neorganizovana a najviše se gaje domaće žitarice (proso, sirak), riža, kukuruz i manioka. Plantažna poljoprivreda uvedena je od strane kolonizatora kao pogodan oblik iskorištavanja zemljišta i domaće radne snage. Na plantažama se najviše gaje kafa, kakao, čaj, šećerna trska, pamuk, duhan, kaučukovac, uljana i kokosova palma, tropsko i suptropsko voće.

U atlaskim zemljama gaje se sredozemna kulture: maslina, agrumi i vinova loza. Na visoravnim i planinama uz ratarstvo zastupljeno je nomadsko stočarstvo (uglavnom sitna stoka).

Afrički kontinenet je bogat rudama. Po rudnom bogatstvu posebno se ističu: Južnoafriča Republika (zlato, dijamanti, platina, željezo, mangan, volfram, bakar, nikl, uran itd), Zambija i Zimbabve (bakar, hrom, vanadij, antimon, azbest), Kongo i Zair (bakar, kositar, zlato, platina, srebro, dijamanti, kobalt, uran), zemlje Zapadne Afrike (željezo, boksit, fosfati i nešto nafte), atlaske zemlje (želejzo, fostati, nafta) itd. Najveći dio rudarske proizvodnje se izvozi a samo mali dio se prerađuje u Africi.

Zbog kolonijalne eksploatacije Afrika je u industrijskom pogledu nerazvijen kontinent. Jedino industrijski razvoj ima Južnoafriča Republika koja svoju industriju razvija na osnovu kapitala stečenog od zlata i dijamanata, te golemih zaliha uglja, željezne rude i drugih metala. Zbog rudnih bogatstava i energetskih izvora proces industrijalizacije započeo je i u državama Zambiji, Zimbabveu, Kongu, Zairu, Egiptu, Tunisu, Alžiru i Libiji.

Turizam u Africi je nerazvijen s obzirom na velike mogućnosti za razvoj. U svijetskom prihodu od turizma Afrika učestvuje sa samo 4%. S obzirom na nizak životni standard afričkog stanovništva, taj udio od turizma je veoma značajan. Turizam osim radnih mjesta, podstiče razvoj poljoprivrede, tradicionalnih zanata, ta poboljšava infrastrukturu. Danas sve više turista privlače nepoznati krajolici, divlji svijet Afrike, te kultura i tradicija naroda Afrike. Problem predstavlja ne postojanje saobraćajne infrastrukture, nedovoljno smještajnih kapaciteta, neadekvatna opskrba vodom i hranom, nedostatak električne energije i loša zdravstvena zaštita. Najznačajnije turističke regije su afričko Sredozemlje i Južnoafrička Republika. Zahvaljujući ogromnom kulturno- historijskom nasljeđu afričko Sredozemlje posjeti oko 80% afričkih turista. Južnoafrička Republika, Kenija i Tanzanija prednjače u razvoju safari- turizma. Formirani su brojni nacionalni parkovi kojima se pokušava zaštiti afrička divljina i njen raznoliki živi svijet. Turisti se ne upoznaju samo sa životinjma unutar nacionalnog parka već i sa brojnim zajednicama naroda koji tu žive.

-Saobraćaj Afrike- Nerazvijenost Afrike ogleda se i u saobraćajnoj nerazvijenosti. U tom pogledu Afrika

zaostaje za ostalim kontinenetima. Nerazvijenost saobraćaja posljedica je kolonijalne prošlosti i nepovoljnih prirodnih uslova (prostrane pustinje i planine). Pomorski saobraćaj u potpunosti odražava doskorašnji kolonijalni karakter privrede. Karakterističan je čitav niz luka više nacionalnog nego regionalnog i kontinentalnog značaja. Najveći broj luka je na gvinejskoj i istočnoafričkoj obali, te na mediteranskoj obali na sjeveru. Najveća luke su: Aleksandrija, Bengazi, Tunis i Alžir, na Mediteranu; Dakar, Konakri, Akra, Lagos i Monrovija na obali Gvinajskog zaliva; te Durban, Maputo, Dar es Salam, Mobasa i Mogadišo na istočnoafričkoj obali. U novije vrijeme sve se više razvija vazdušni saobraćaj, koji za razliku od pomorskog ima više međunarodni karakter. Najznačajniji međunarodni aerodromi su u Alaksandriji, Kairu, Kartumu, Lagosu, Nairobiju, Dakaru i Johanesburgu.

44

-Politička podjela Afrike-Može se izdvojiti šest regija. To su:

1. Sjeverna Afrika;2. Zapadna Afriak;3. Centralna Afrika;4. Istočna Arikka;5. Južna Afriak i6. Ostrvske zemlje Afrike.

Sjeverna AfrikaLibija__________________________Sudan__________________________Egipat_________________________Tunis__________________________Maroko________________________Zapadna Sahara__________________Mauritanija_____________________Alžir___________________________

Zapadna AfrikaSenegal________________________Gambija________________________Gvineje Bisau___________________Gvineje________________________Sijera Leone____________________Liberije________________________Obala Slonovače_________________Gana__________________________Togo__________________________Benin__________________________Burkina Faso____________________Mali___________________________Niger__________________________Čad___________________________Nigerija________________________

Centralan AfrikaKongo_________________________Gabon_________________________Ekvatorijalan Gvineje_____________Kamerun_______________________Angola_________________________Centralnoafrička Republika________Zair___________________________

Istočna AfrikaSomalija________________________Džibuti_________________________Etiopija________________________Uganda________________________Ruanda_________________________Burundi________________________Tanzanija_______________________Kenija_________________________

Južna AfrikaMalavi_________________________Mozambik______________________Zimbabve_______________________Zambija________________________Bocvana________________________Namibija_______________________Lesoto_________________________Svazi__________________________Južnoafrička Republika____________

Ostrvske zemlje AfrikeMadagaskar_____________________Kapvedska Republika_____________Sao Tome i Prinsipe______________Komori________________________Mauricijus______________________Sejšeli_________________________

45

-SJEVERNA AMERIKA-

-Položaj- Sjeverna Amerika se nalazi izmežđu dva okeana te je veoma udaljena od Evrope i Afrike.

Aziji je najbliža na prostoru Beringovog moreuza. Sa sjevera je okružuju vode Sjevernog ledenog okeana, sa zapadaTihog okeana, sa istoka Atlantskog okeana a sa juga vode Meksičkog zaliva. Leži na sjevernoj polulopti i u potpunosti se nalazi na zapadnoj hemisferi.

-Geološka graža i reljef- Najstariji dio Sjeverne Amerike je Kanadski štit nastao u prekambriju. Apalačko gorje

nastalo je u paleozoiku, a Kordiljeri su nastali u mezozoiku.U reljefu se može izdvojiti nekoliko reljefni cjelina. To su:

Kanadski štit- niska valovita ploče čiju su pojedini dijelovi potopljeni vodama Hadsonovog zaliva;

Apalačke planina- stare gromadne planine koje sa priobalnim nizijama čina istočni dio Sjeverne Amerika;

Kordiljeri- mlade vjenačne planine zahvataju zapadni dio Sjeverne Amerike i predstavljaju dio planinskog sisteme koji se pruže od Aljeske do Ognjene zemlje;

Središnje nizije i visoravni- prostiru se između Apalače i Kordiljera.

-Klima Sjeverne Amerike-Na klimu Sjeverne Amerike utiču brojni faktori. To su : geografski položej, reljef, raspored

kopna i mora, morske struje itd. Na osnovu toga izdvajaju se sljedeći tipovi klime:1. Artička klima- prostor Artičkog arhipelega na krajnjem sjeveru, te Grenland;2. Hladna klima- najveći dio Kanade, te visoki planinski lanci Kordiljera u SAD-u;3. Kontinentalna klima- najveći dio SAD-a, te mali dio na jugu Kanade;4. Okeanska klima- priobalje Atlantskog i Tihog okeana u SAD-ute u južnim

dijelovima priobalja Kanade;5. Suptropska klima- krejnji južni dio SAD-a;6. Polupustinjska i pustinska klima- prostor Teksasa. Arizone, Kalifornije, Nevade u

SAD-u.

-Vode Sjeverne Amerike-Riječna mreže je dosta gusta i rijeke otiču u jedan od slivova. To su :

1. Sliv Sjevernog ledenog okeana- Mekenzi i Jukon;2. Sliv Atlantskog okeana- Sent Lorens i Hadson;3. Sliv Meksičkog zaliva- Misisipi, Rio Grande;4. Sliv Tihog okeana- Kolorado i Kolumbija.

Sjeverna Amerika ima i veliko bogatstvo jezera. Najveća po površini su: Veliko medveđe, Veliko ropsko, Atabaska, Vinipeg, Velika jezera (Iri, Ontario, Gornje, Mičigen i Hjuron).

-Društvene odlike Sjeverne Amerike- Domorodačko stanovništvo čine Indijanci, Eskimi i Inuiti. Prvi Evropljani koji su doselili

bili su Normani u 6. stoljeću. Kasnije u 10. stoljeću do obala Sjeverne Amerike doplovili su Vikinzi. Evropsko naseljavanje započinje u 16. stoljeću. Tada se na područije Sjeverne Amerike doseljevaju Anglosasi, Francuzi, Holanđani, Njemci i Skandinavci. U 17. stoljeću kao robovi iz

46

Afrike dovedeni su i crnci. Sjeverna Amerika je rijetko naseljen kontinent. Godine 1990. na prostoru Sjeverne Amerike živjelo je oko 268 miliona stanovnika, a 2000. godine 295 miliona stanovnika. Prosječna gustina naseljenosti je oko 10 st/km2. Najgušća su naseljena priobalja Tihog i Atlantskog okeana, te Meksičkog zaliva, a najređe krajnji sjeverni dijelovi i visoke planine. Većinu stanovništva u religijskom pogledu čine katolici, ali ima i protestanata, budista i muslimana.

U privrednom pogledu ovo je najrazvijeniji kopneni dio na Zemlji. Poljoprivreda je najrezvijenija u prostoru Središnje nizije i to je danas najveća žitnica svijeta. Najviše se gaje žitarice, pamuk, duhan, voće i td. Poljoprivreda je karakteristična po tzv. beltovima. Beltovi su poljoprivredni posjedi na kojima se gaji samo jedna ratarska kultura npr. beltovi kukuruza, pšenice, pamuka, duhana. Slično je sa stočarstvom. Na farnana preovladava uzgoj samo jedne vrste stoke. Najviše sa gaje goveda i ovce, te perad. U Kanadi je zastupljen i uzgoj krznaša. Rudno bogatstvo je ogromno. Najznačajnije rude su: kameni ugalj, nafta, zemni gas, željezo, aluminij, olovo, cink, uran itd. Industrija je moderna i raznovrsna. Zastupljene su sva grane industrije.

Saobraćaj SAD-a je dobro razvijen i razvijene su sve grane saobraćaja. Čak 91% svih cesta je asfaltirano, a na hiljadu stanovnika dođe 566 automobila. Željeznički saobraćaj je jako razvijen, a najgušći je promet u prostoru konurbacije Boston-Njujork-Filadelfija-Baltimor-Vašington. U željezničkom saobraćaju veoma važan je sistem podzemne željeznice tzv. metroa. Američka trgovačka mornarica je jako razvijena, a luke su zastupljene na istočnim i zapadnim obalama SAD-a, te u Meksičkom zalivu. Unutrašnji plovni promet razvijen je na rijeci Misisipi i njenim pritokama, te na prostoru Velikih jezera. U SAD-u ima 834 aerodroma sa redovnim saobraćajem, te gotovo 300 manjih aerodroma na Aljasci. Najveći aerodromi su u Atlanti, Čikagu, Los Anđelesu, Dalasu, Las Vegasu itd. Slična je situacija i u Kanadi stim da je većina saobraćajnih komunikacuja smještena u južnom dijelu. Većina Kanadskih luka se zaleđuje u toku godine. Kanada ima razvijen zračni saobraćaj.

-SREDNJA AMERIKA-

-Položaj-Prema nekim geografima Srednju Ameriku čini uski kopneni pojas između Tehuantepek

prevlake i rijeke Atrato u Panami. Preme drugim to je prostor od rijeke Rio Grande do Panamske prevlake. U svakom slučaju Srednja Amerika predstavlja prirodni kopneni most koji povezuje Sjevernu i Južnu Ameriku. Srednjoj Americi pripadaju i Antilski otoci u Atlantskom okeanu.

Na jugozapadu Srednja Amerika izlazi na Tihi okean, na istoku su Meksički zaliv i Karipsko more. Antilski otoci nalaze se između Meksičkog zaliva, Karipskog mora i Atlantskog okeana. Pored Antilskih otoka Srednjoj Americi pripadaju i Bahamski otoci. Antilski otoci se dijele na Male i Velike Antile.

-Geološka građa i reljef-U geotektonskom smislu Srednju Ameriku čine mlade vjenačne planine građene od

mezozojskih i tercijarih stijena. Poluotok Jukatan je grđen od tercijatnih krečnjaka i genetski ne pripada ovom mladom nabranom gorju. U tercijaru i kvartaru ovaj prostor je bio zahvaćen snažnim tektonskim pokretima koje je pratila snažna vulkanska aktivnost. U reljefu se javljaju vulkanske kupe visoke oko 4.000 metara.

Mlado nabrano gorje prostire se središnjim dijelom. Izdiže se sa obala Pacifika i zahvata najveći dio ovog prostora. Visina planinskih lanaca opada od sjeverozapada ka jugoistoku. Uz obale Meksičkog zaliva i Karipskog mora prostiru se priobalne nizije. U svom sjeveroistočnom dijelu Srednjoamerički kordiljeri dijele se u dva planinska lanca. Na istoku se nalazi Isročna Sijera Madre

47

ili Sijera Madre Orijental a na zapadu se nalazi Zapadne Sijera Madre ili Sijera Madre Ocidental. Između ova dva planinska lanca nalazi se prostrana Meksička visoravan.

-Klimatsko- vegetacijske odlike-Klima ovog prostora je pod snažnim uticajem geografske širine, susjednih mora i Tihog

okeana. Reljef doprinosi uspostavljanju visinske klimatske zonalnosti. Vode Karipskog mora i Meksičkog zaliva su veoma tople, što je posljedica uticaja

ekvatorijalnih toplih struja. Vjetrovi koji pušu na kopno donose topao i vlažan vazduh zbog čega su temperature tokom čitave godine veoma ujednačene. U nižim prostorima one iznose između 25 C i 28C. Kodišnja količina padavina često premašuje 3.000 mm. Uz obale Tihog okeana prolazi nešto hladnija okeanska struja zbog čega su zapadne obale u prosjekeu hladnije za 1-2C. Na ovoj strani je i manja količina padavine oko 1.500 mm.

Na ovom prostoru na vrši se uobičajena klimatska podjela. Ovdje se izdvajaju klimatsko- vegatacijski pojasevi. To su:

Tera kalijente- zauzima prostor do 1.000 metara nadmorske visine. U prevodu znači vruća zemlja sa obiljem vlage i padavina. Temperature se kreću od 25- 28C. U ovom pojasu rastu tropske prašume. Gaje se banane, kokosov orah, kakao, vanilija i kaučukovac.

Tera templada- u prevodu znači zemlja umjerenog pojasa i zahvata prostor između 1.000 i 2.000 metara nadmorske visine. Temperature iznose između 17- 23C. Vegetaciju čine tropske prašume a gaje se riža, pamuk, šećerna trska, kukuruz, kafa, agrumi itd.

Tera frija- u prevodu znači hladna zemlja i zauzima pojas između 2.000- 4.000 metara nadmorske visine. Temperature variraju u toku godine između 10- 17C. Prirodnu vegetaciju čine mješovite šume i pašnjaci a od kulturnog bilja gaje se žitarice i krompir.

Tera helada- u prevodu znači zaleđena zemlja ili ledene zemlja. Prostire se iznad 4.000 metara nadmorske visine. Vegatacija je oskudne i preovladavaju lišajevi i mahovine a temperatura se kreće ispod 10C.

Otočni dio ima tropsku i suptropsku klimu sa dosta padavina i ujednačenom temperaturom tokom cijele godine. Prirodnu vegetaciju ovdje čine tropske šume, rijeđe travnate oblasti.

-Vode Srednje Amerike-Srednja Amerika nema većih tokova. Izuzetak čini granična rijeka Rio Grande. Ograničen

prostor i pored obilja padavina nije omogućio nastanak većih tokova. Mogu se izdvojiti tri sliva:1. Sliv Meksičkog zaliva- Rio Grande (Rio Bravo del Norte), Ciapas;2. Sliv Karipskog mora- Patuko, Koko i San Huan;3. Sliv Tihog okeana- Rio Grande de Santjago, Balsas, San Pedro. Ove rijeke su

kratkog toka, velikog pada i bogate hidroenergijom.U Srednjoj Americi ima više jezera, međutim sva su mala. Mnoga su nastala u kraterima

ugaslih vulkana. Najveća su Managva i Nikaragva koja se nalaze jedno pored drugog.

-Društvene odlike Srednje Amerike-Današnje stanovništvo je veoma izmješano. Njega čine potomci Indijanaca, Španaca,

useljenih crnaca, doseljenici iz Evrope i mješanci. Prastanovnici ovog prostora su Indijanci od kojih su najzastupljeniji Maje (Jukatan) i Asteci (Meksička visoravan). Evropljani da doseljavaju poslije 1502. godine. Na ostrvima većinu stanovništva čine crnci, izuzetak je Kuba. Gustina naseljenosti je neravnomjerna i kreće se od 250 st/km2 (Salvador) do 32 st/km2 (Panama).

Srednja Amerika je specifično privredno područje. Po privrednoj orjentisanosti ovo je tipični agrarni prostor. Najviše se gaje: kafa, banane, uljana i kokosova palma, šećerna trska, pamuk, kukuruz i riža. Dosta se gaji i povrće a posebno mahunarke. Dosta je zančajno bogatstvo ruda. Najznačajnije su željezo, boksit, bakar i nafta. Izuzev Kube Srednja Amerika gotovo da i nema

48

industrije. Na Kubi su razvijene uglavnom grane lahke industrije npr. industija šećera, tekstila, duhana, alkoholnih pića, umjetnih goriva i td.

U posljednje vrijeme industrija se počinje značajnije razvijati i u Meksiku. To su uglavnom postrojenja koja se bave preradom poljoprivrednih proizvoda.

Saobraćaj je slabo razvijen. Uglavno je jako zaostao. Nešto moderniji željeznički i vazdušni saobraćaj ima Meksiko

-Politička podjela Srednje Amerike- Srenja Amerika se u političkom smislu može podjeliti na države Malih Antila, države

Velikih Antila i države kopnenog mosta.Države Malih Antila su: Trinidad i Tobago, Barbados, Dominik, Antigua i Grenada.Države Velikih Antila su: Kuba, Haiti, Dominikanska Republika, Portoriko i Jamajka. Države kopnenog mosta su: Gvatemela (gl.gr.Gvatemala), Salvador (Salvador), Honduras

(Tegusigalapa), Nikaragva (Managva), Kostarika (San Hoze), Panama (Panama), Meksiko (Meksiko Siti) i Belize (Belmopan).

-JUŽNA AMERIKA-

-Položaj-Skoro čitavom površinom pripada južnoj polulopti samo malim dijelom na sjeveru prelazi u

sjevernu hemisferu. Takođe pripada zapadnoj hemisferi. Kontinent se nalazi između Atlantskog okeana na istoku, Tihog na zapadu i Karipskog mora na sjeveru. Južnu Ameriku otkrio je 1499. godine Amerigo Vespuči.

-Geološka graša i reljef-Mogu se izdvojiti tri velike geotektonske i reljefne cijeline. To su:

1. Brazilsko i Gvajansko visočje na istoku- Brazilsko visočje građeno je od stijene kambrijske i silurske starosti i dio je stare Gondvane. Strmo se spušta ka Atlantskom okeanu i isprasjecano je velikim brojem rijeka. Gvajansko visočje građeno je od stijena iste starosti kao i Brazilsko. Dosta je sniženo, isprepletano i rijekama duboko raščlanjeno.

2. Andi- mlade nabrane planine koje se pružaju uz obalu Tihog okeana. Planine su izgrađene od sedimentnih stijena koje su nastajale od arhaika do starijeg tercijara. Alpskom orogenezom dolazi do izdizanja tih sedimentnih stijena i nastanka planinskog lanca Andi. U svojim središnjim i južnim dijelovima zahvaćene su pleistocenom glacijacijom. Zbog toga se javljaju fjordovi uz obale Pacifika i mnoga glacijalana jezera. Za vrijemme izdizanja Anda dolazilo je do snažne vulkanske aktivnosti pa se javljaju mnogobrojne planinske kupe npr. Čimborazo, Akonkagva itd. Andi nisu jedinstven planinski sistem.

3. Središnja zona nizija – nalazi se između Anda, Brazilskog i Gvajanskog visočja. Tu se izdvaju nizije u dolini Amazona i njenih pritoka, prostor uz donji tok Parane tj. Grančako i na krajnjem jugu Patagonija.

-Klima Južne Amerike- Južna Amerika većim dijelom pripada ekvatorijalnom i suptropskom pojasu. Južni dio

kontinenta se jako sužava i zalazi u umjereni pojas. Na istoku je široko otvorena uticajima Atlantskohg okeana, na zapadu masivi Anda spriječavaju ječe uticaje Tihog okeana. Uz obale Pacifika teče hladna Humboltova struja koja ima veliki uticaj na klimu zapadnog primorja.

49

U Atlantskom primorju godišnja količina padavina iznosi 2.000 mm. Prema istočnoj podgorini Anda u tropskim i suptroskim predjelima količina padavina kreće se između 3.000-4.000 mm. Pacifičko primorje ima mnogo manje padavina. Sjeverni dijelovi primaju između 500-800 mm. Krajnji južni dio ovog primorja godišnje ima oko 2.000 mm. Unutrašnji dijelovi Južne Amerike primaju godišnje između 500- 800 mm. Najmanju količinu padavina prima jedan dio Čilea gdje se obrazovala pustinja Atakama.

Na pdručju Južna Amerike moguće je izdvojiti sljedeće tipove klima:1. prašumska klima- dolina Amazona i i sjeverozapadni dio kontinenta;2. savanska klima- Gvajansko, Brazilsko visočje te uz Karipsku obalu;3. stepska klima- zapadna Patagonija u Argentini;4. kontinentalna- na južnim obodima Brazilskog visočja;5. sredozemna klima- sradišnji Čile;6. umjereno kontinentala- jugoistok i jug Brazila, Paragvaj, Urugvaj, sjeveroistočna

Argentina i jugozapadni dio Čilea;7. pustinjska klima – prostor pustinje Atakama i 8. hladnu klimu- najvisočiji dijelovi Anda i krajnji jug Ognjene zemlje.

-Vode Južne Amerike- Južna Amerika je kontinen bogat površinskim tokovima. Mogu se izdvojiti tri slivna

područja. To su:1. Sliv Atlantskog okeana- Amazon, La Plata, San Francisko. Ovaj sliv zauzima 70%

površine Južne Amerike. Amazon je najveća rijeka i njeno je izvorište u Andama. Duga je oko 5.500 km. Po količini vode koju prenosi Amazon je najveća rijeka svijeta. Od izvorišta do ušća Amazon prima više od 200 većih rijeka a u Atlantskom okeanu pravi deltu širine 300 km. Druga po veličini je rijeka La Plata koja nastaje spajanjem Parane sa rijekama Urugvaj i Paragvaj.

2. Sliv Karipskog mora- Magdalena i Orinoko- Orinoko se nalazi na sjeveru i nastaje u istočnim obroncima Anda. U Karipskom moru završava deltom površine 25.000 km2. Rijeka Orinoko poznata je i po pojavi bifurkacije. To je pojava kada vode jednog toka se dijele u dva sliva. Ova bifurkacija se naziv Kasikijera i dio njenih voda sa Orinok odlazi u Karipski sliv a dio sa rijekom Amazon u Atlantski sliv.

3. Sliv Tihog okeana- rijeke koje se ulijevaju u Tihi okean su jako kratke ali bogate vodom, strmog pada i pogodne za proizvodnju hidroenergije.

Južna Amerika ima malo jezera. Najviše ih se nalazi u podgorini Anda, u Argentini i Čileu. Visoko u Andama nalaze se jezera Titikaka i Popo.

-Društvene odlike Južne Amerike-Većinu stanovništva čine mješanci. Prastanovnici su Indijanci. Čistih Indijanaca danas ima

između 15 i 20 miliona. Indijanci uglavnom naseljavaju tropske prostore i visoravni u Andama (Altiplanosi). Najpoznatiji indijanski stanovnici su Inke, stari indijanski narod koji je živio na Andama prije dolaska Evropljana. Crnaca i mulata ima između 12 i 15 miliona.

Prosječna gustina naseljenosti iznosi 18 st/km2. najgušće je naseljeno atlantsko i pacifičko primorje a najređe dolina Amazona (na 10 km2 1 stanovnik). Izuzetno je visok natalitet 22-28 promila. Dvije trećine stanovništva živi na rubu siromaštva. Preovladava mlado stanovništvo oko 45% stanovništva je mlađe od 15 godina. Niska je stopa odrazovanja.

Poljoprivreda je najvažnija dijelatnost. U ratarstvu preovladava uzgoj žitarica, kafe, duhana, pamuka, šećerne trske i td. Od stočarstva je najzastupljenije govedarstvo i ovčarstvo. U voćarstvu preovladava uzgoj banana, ananasa, agruma i vinove loze. Ribolov je važna grana privrede i godišnje se ulovi 10 miliona tona razna ribe i to je oko 13,5 % svjetskog ulova.

50

Ovaj prostor ima značajno rudno bogatstvo. Posebno su značajne zalih nafte, željeza, boksita, bakra, olova, cinka i kalaja. Po industrijakom razvoju ovaj kontinent je na predzadnjem mjestu, poslije Afrike. Industrija je u fazi razvoja a nešto malo razvijenija je u Argentini i Brazilu. Najbrže se razvija metalurgija, mašinska industrije, brodogradnja te lahka industrija.

U sobraćajnom pogledu značajne su dvije kopnene saobraćajnice. To su Trasnamazonika i Panamerikana. Transamazonika je magistralna cesta koja povezuje Resife sa likom Kaljao u Peruu. Panamerikana je cesta koje kreće iz Kanade i prostire se uz obala Tihog okeana sve do središnjeg Čilea.

-Politička podjela Južne Amerike-Na prostoru Južne Amerike mogu se izdvojiti tri skupine država. To su:

1. Tropske države- Kolumbija (Bogota), Venecuele (Karakas), Gvajana (Džordžtaun), Surinam (Paramaribo), Francuska Gijena (Kajena);

2. Andske zemlje- Ekvador (Kito), Peru (Lima), Bolivija (La Paz), Čile (Santjago);3. Atlntske zemlje- Brazil (Brazilija), Paragvaj (Asunsion), Urugvaj (Montevideo) i

Argentina (Buenos Aires).

-AUSTRALIJA-

Površina: 7.692.030 km2

Broj stanovnika(2001): 19.358.000Gustina naseljenosti:2,5st/km2

BDP po stanovniku(2000): 20.355 USD/stGlavni grad:Kambera

-Prirodno-geografske odlike Australije-Australije je najmanji kontinent i u cjelosti se nalazi na južnoj hemisferi. Nalazi se između

Tihog i Indijskog okeana, južno od Indonezijskog arhipelaga. Ovaj kontinent je posljednji otkriven. Do obala Australije prvi su doplovili Holanđani. Novootkriveno kopno nazvali su Nova Holandija. Kasnije je Džejm Kuk naziva Novim Južnim Velsom. Naziv Australija potiče iz 1814 godine, a dao ga je M. Flinders misleći da je otkrio staru Terra Australis, južno kopno za kojim su tragali mnogi istraživači. Australiji pripada i otok Tasmanija. Često se sa Novim Zelandom i Okeanijom svrstava u jednu regiju. Australija je bivša britanska kolonija i članica je Komonvelta (Britanska zajednica naroda).

Australija je bila dio velikog prakopna Gondvane, zbog toga su stijene velike starosti. U reljefnom pogledu se mogu izdvojiti tri velike reljefne cjeline. To su:

1. Veliko razvodno gorje- uz istočni rub kontinenta;2. Središnja zavala- u središnjem dijelu i3. Zapadna Australska ploča- na zapadu. Najveći dio zahvataju pustinje poput Velike

pješčane, Velike Viktorijine, Simpsonove itd. Australija se nalazi u žarkom i južnom umjerenom pojasu, zbog toga su na ovom prostoru

zastupljeni vrući tipovi klime. Središnji i zapadni dijelovi su područje vruće i suhe pustinjske i polupustinjske klime. Rubni dijelovi sušne unutrašnjosti imaju vruću stepsku klimu. Sjeverni dijelovi imaju obilježja savanske klime. Krajni sjeverni dijelovi imaju tropsku vlažnu klimu. Jugoistočni dijelovi Australije imaju umjereno toplu vlažnu klimu a krajnji jug i jugozapad ima sredozemnu klimu.

Australija je suh i bezvodan kontinent. Za razliku od površinskih voda kojim je siromašna, Australija ima obilje podzemne vode. Najznačajnija rijeka je Mari sa svojim pritokama Darling i Marambidži. Suha korita na području Australije su česta pojava i nazivju se krikovi. Ona su

51

ispunjene vodom samo za vrijeme padavina. Australija ima nekoliko većih jezera. To su : Erovo, Torensovo, Gardnerovo itd.

-Društveno- geografske odlike Australije-

-Stanovništvo Australije- Starosjedioci Australije su Aboridžani. Evropljani se doseljevaju tek krajem 18. stoljeća

(1788. godine). Prvi bijelci doseljenici su bili britanski kažnjenici. Dovođenje kažnjenika prekinuto je 1868. godine i otada počinje slobodno naseljavanje Australije. Bjelačka većina zabrinuta zbog sve većeg useljavanja Kineza 1901. godine donosi restriktivni useljenički zakon i provodi politiku ¨bijele Australije¨ te zabranjuje useljavanje azijskog stanovništva. Godine 1973. taj zakon je ukinut. Danas doseljenici iz Evrope i njihovi potomci čine 92% stanovništva, dok doseljenici sa ostalih kontinenata čine 7% a starosjedioci 1% stanovništva. Australija je rijetko naseljen kontinent prosječne gustine naseljenosti 2,5 st/km2. Većina stanovništva je skoncentrisana u jugoistočnom i jugozapadnom dijelu zemlje, oko 80% na oko 3% površine Australije. Najrijeđe je naseljena unutrašnjost kontinenta.

-Privreda Australije-Australija je od svih razvijenih zemalja najviše ostala ovisna o izvozu sirovina, a time i o

vlikom kolebanju cijena na svjetskom tržištu (rude, ugalj, nafta i poljoprivredni proizvodi čine 60-65% vrijednosti izvoza). Bez obzira na visok životni standard većine stanovništva i unatoč nekim nepovoljnim geografskim karakteristikama, Australija ima vrlo dobro razvijene uslužne djelatnosti (66% zaposlenih, 67,4% BDP-a). Između ostalog zdravstvena zaštita postoji još od 1928. godine, a izvrsno je organizovano i obrazovanje preko radija za najudaljenije stanovnike u unutrašnjosti.

-Pljoprivreda Australije-Uz obalu Kvinslenda najviše se gaje šećerna trske i tropsko voće. U obalnim dijelovima

Novog Južnog Velsa i Viktorije, te na Tasmaniji gaje se stočno bilje, povrće i voće. Na umjetno natapanim površinama u unutrašnjosti Novog Južnog Velsa i Viktorije gaje se voće i vinova loza. Tu se gaji i riža, pamuk, uljarice i povrće.

Među žitaricama najzastupljenija je pšenica. Na ekstenzivan način uzgaja se u unutrašnjosti gdje padne bar 250-500 mm padavina godišnje. Na sličan načina gaje se i ječam, raž, proso, zob, kukuruz.

Velike su razlike u zaradi između intenzivne poljoprivrede na natapanim površinama i ekstenzivne poljoprivrede u suhoj unutrašnjosti.

I u stočarstvu se mogu razlikovati područja sa intenzivnim i ekstenzivnim uzgojem. Intenzivni uzgoj zastupljen je u vlažnim jugoistočnim dijelovima države i na Tasmaniji, gdje stoka pase na intenzivno uzgajanim pašnjacima, a dio stočne hrane uzgaja se na travnjacima i njivama. U tim prostorima preovladava mesno i mliječno govedarstvo, a u okolici većih gradova zastupljen je i uzgoj svinja i peradi. U sušnoj unutršnjosti zastupljen je prije svega uzgoj ovaca na velikim farmama, koje daju vunu i u prostoru Viktorije meso. Na prostoru sa nešto više padavine gaje se merino ovce koje daju najkvalitetniju vunu na svjetu.

Prostrana suha područja pogodna su za ekstenzivno govedarstvo. Tamo pasmine prilagođene suhom i rijetkom raslinju pasu na golemim stočarskim farmama.

-Ribolov Australije-Ribolov je slabo razvijen. Najrazvijeniji je ne Tasmaniji i u Zapadnoj Australiji. U plitkom

moru Karpentarijskog zaliva i na plićacima Arafurskog i Timorskog mora vrlo je rašireno uzgajanje rakova.

52

-Rudarstvo Australije-Australija ima izvanredno rudno bogatstvo i jedna je od najvećih svjetskih izvoznika ruda i

kamenog uglja, pa rudarstvo donosi više od 60% vrijednosti cjelokupnog izvoza. Rudarstvo je postalo važno još sredinom 19. stoljeća kada je otkriveno zlato u Viktoriji, sjevernom Kvinslendu i Zapadnoj Australiji. Najznačajnije rude Australije danas su: zlato, srebro, cink, olovo, bakar, željezna ruda, boksit, mangan, nikl, volfram, dijamanti, ugalj, nafta, zemni gas, uran itd.

-Industrija Australije-Prve grane industrije javljaju se u drugoj polovini 19. stoljeća, ali pravi procvat su doživjele

tek u drugom svjetskom ratu i poslije njega. Za izvoz je najznačajnija obojena metalurgija. Za izvoz su takođe značajne i crna metalurgija, mašinska i metalna industrija. Preostale grane industrije služe uglavnom za domaće tržište. To su: prehrambene industrija, industrija prevoznih sredstava, metalna, grafička, tekstilna industrija, industrija obuće, elektronska i elektrotehnička industrija.

Sva industrija skoncentrisana je oko velikih gradova kao što su Melburn, Sidnej, Brizbejn, Adelejd i Perth.

-Turizam Australije-Vrlo je razvijen domaći turizam, prije svega primorska ljetovališta i brojni nacionalni

parkovi. Godišnje Australiju posjeti oko 4,5 miliona stranih turista. Stranim turistima je posebno atraktivan Veliki koraljini graben koji se pruža plitkom dijelu Tihog okeana uz istočna obale Australije. Veliki broj stanih turista dolazi i da posjeti velike australijske gradove poput Sidneja, Brizbena, Melburna itd.

-Saobraćaj Australije--Cestovni promet- 39% cesta u Australiji je asfaltirano, od toga 1.100 km autocesta. Dosta

je rijetka cestovna mreža. Cestovna mreža je gusta samo u Viktoriji, Novom Južnom Velsu i u jugoistočnom dijelu Kvinslenda.

-Željeznički saobraćaj- Australija ima 35.780 km željezničkih pruga. Najpoznatija željeznička pruga jeste Indian Pacifik Exspress između Sidneja i Perta duga 4.350 km.

-Zračni promet- postoji 400 zračnih luka s redovnim putničkim saobraćajem. Najveći međunarodni aerodromi su Sidnej, Melburn. Brizbejn, Pert, Adelejd i Hobart.

-Politička podjela Australije-Prema ustavu iz 1900. godine Australija je parlamentarna monarhija u okviru Komonvelta.

Sastoji se od šest savaznih država i dva savazna teritorija. Savazne država su:Zapadna Australija- Pert;Južna Australija- Adelejd;Viktorija- Melburn;Novi Južni Vels- Sidnej;Kvinslend- Brizben i Tasmanija- Hobart. Savazni teritoriji su:Australijski savazni teritorij ili Teritorij glavnog grada- Kambera i Sjeverni Teritorij- Darvin.

53

-BOSNA I HERCEGOVINA-

-Položaj, veličina i granice BiH-Republika BiH je od 6. aprila 1992. godine međunarodno priznata i suverene država.

Svoju samostalnost stekla je voljom građana iskazanom na referendumu u 28. i 29. februara 1992. godine. U Organizaciju UN primljena je 21. maja 1992. godine kao 177 članica.

BiH je međunarodno priznata država u granicama iz Austro- ugarskog perioda. U okviru tih granica BiH graniči kopnom i vodom sa Hrvatskom, Crnom Gorom i Srbijom.

Sa Hrvatskom graniči planinom Dinarom, rijekama Savom, Unom i Koranom. Te linijom po sredini Malostonskog zaliva.

Sa Srbijom uglavnom graniči rijekama Savom, Drinom i Limom.Sa Crnom Gorom graniči preko rijeka Ćehotine, Tare i Pive, te Bilećkog jezera.U ovim granicama površina BiH iznosi 51.129 km2. Teritorijalni centar BiH nalazi se u

općini Vitez.BiH je smještena na sjevernoj polulopti, te istočnoj hemisferi. Najsjevernija tačka BiH

nalzi se u općini Bosanska Dubica, naseljeno mjesto Gradinja Donja. Najjužnija tačka općina Trebinje, naseljeno mjesto Podštirovnik. Najistočnija tačka općina Bratunac, naseljeno mjesto Žljebac. Najzapadnija tačka općina Bihać, naseljeno mjesto Bugar.

Naziv Bosna nije tačno utvrđenog prijekla, a naziv Hercegovina potiče od titule Herceg Stjepana Vukčića Kosače.

-Reljef BiH-BiH pripada zapadnom dijelu sredozemne zone mladih vjenačnih planina.-1/3 površine BiH ima nadmorsku visinu od 500-1000 m;-1/4 površine BiH ima nadmorsku visinu od 1000-1500m i -3,6% površine BiH ima nadmorsku visinu veću od 1500m.Ovi podatci ukazuju na planinski reljef BiH. U makroregionalnom pogledu mogu se

izdvojiti 3 cjeline: Panonska nizija na sjeveru Niska Hercegovina na jugu i Planinsko-kotlinska oblast u središtu-.

Panonska nizija- zahvata sjevernu Bosnu, odnosno desnu dolinu Save i donje tokove Une, Vrbasa, Bosne i Drine, te tok Ukrine. Ovu regiju uglavnom čine riječne tarase i aluvijelne ravni. Akumulacijom rijeka nastala su polja npr.

-akumulacijom Vrbasa- Lijevče polje,-akumulacijom Ukrine- Ivanjsko polje,-akumulacijom Bosne- Šamačko polje i -akumulacijom Drine- Samberija.Između ravnica dižu se osamljne planine kao npr. Kozara, Prosara, Motajica, Majevica,

Vučijek, Trebovac idr.Planinsko- kotlinska oblast- Sjevernu granicu ove oblasti čine obronci planina Grmeča,

Manjače, Čemernice, Uzlomca, Borja, Konjuha i Javora. Južnu granicu čine Čebulja, Velež i Viduša. U okviru ove regije mogu se izdvijiti:

Bila i polja prostiru se unutar zapadna i jugozapadna dinarske zone. Bila su zaobljeni paralelni planinski vijenci npr.Grmeč, Šator, Dinara, Vitorog, Raduša, Vran, Čvrsnica i Čebulja. Između bila smještena su krška polja: Grahovsko, Livanjsko, Glamočko, Duvanjsko i Kupreško polje.

54

Rudine i površi su krška oblast između Gatačkog i Nevesinjskog polja, Bilećke zavale i masiva Viduše i Snježnice. Rudine su zaravnjene reljefne cjeline koje se stepeničasto spuštaju prema jugu. Najpoznatija rudin je Gatačko polje, južnije od njega su Dabarsko i Fatničko polje.

Jugoistočna bosanska visija prostire se između gornjeg toka rijeke Neretve, Sarajevske kotline i gornjeg toka Drine. Pripada ju joj najviše planine BiH npr. Prenj, Bjelašnica, Igman, Treskavica, Crvanj, Lelija, Zelengora i Maglić. Maglić je najviši vrh BiH visok 2386 metara.

Rudne i flišne planine pružaju se od Majdanskih planina, preko Manjače, Čemernice, Vlašića, Vranice, Bitovnje, Zvijezde do Konjuha.

Niska Hercegovina- čine je Humine, Popovo polje, Mostarsko polje, Mostarsko blato, Hutovo blato i Mostarska kotlina.

-Klima BiH-Klimu BiH određuje više geografskih faktora: geografski položaj, reljefni sklop, blizina

toplog Sredozemnog i Jadranskog mora, te velikih kontinentalnih masa. Na prostoru BiH može se izdvojiti nekoliko klimatskih tipova. To su:

Umjerenokontinentalna- zahvata prostore Sjeverne Bosne, te donje tokove pritoka Save iz BiH. Jasno su izražena sva četiri godišnja doba. Jesen i proljeće podjednako su topli. Snježni pokrivač zadržava se jedan do dva mjeseca. Količina padavina se kreće od 700mm na istoku do 1500 mm na zapadu. Predstavnik je grad Banja Luka.

Predplaninska klima- ovu klimu imaju međuplaninski i unutargorski dolinski i kotlinski prostori, kao i niska podrđa do oko 750m nadmorske visine. Zime su nešto oštrije, ljeta su umjereno topla. Količina padavina se kreće od 750- 1000mm. Snježni pokrivač treje dva mjeseca. Predstavnik je grad Sarajevo.

Klima krških polja- zastupljena je u višim krškim poljima te u području bila i polja. Pod uticajem Jadranskog mora zime su nešto blaže, a ljeta su vedra i sunčana. Godišnja količina padavina se kreće između 1000- 1800 mm. Predstavnik je grad Livno

Planinska klima- odlikuje se svježim i kratkim ljetima, zime su duge, hladne i sniježne. Količina padavina veća je od 1200 mm. Padavine su uglavnom sniježne. Predstavnik je planina Igman.

Alpska klima- imaju je prostori sa nadmorskom visinom od 1700 m i višom. Zime su duge i snježne. Snježni pokrivač traje najmanje šest mjeseci. Najmanje šest mjeseci srednja mjesečna temperatura je niža od 0C. Ljeta su veoma kratka. Predstavnik je planina Bjelašnica.

Jadranska klima- zahvata donji tok i deltu Neretve do sjeverno od Mostara. Odlikuje se vrelim ljetima i blagim zimama. Jeseni su toplije od proljeća a količina padavina kreće se od 1100- 1500mm. Predstavnik je grad Čapljina.

Izmjenjeno jadranska klima- zastupljena u srednjem toku Neretve od Mostar do Konjica. Zime su oštrije od zima jadranske klime, a ljetne žege mogu biti nesnosne. Mraz je česta pojava. Predstavnik je Konjic.

-Vode BiH-Površinske vode- na prostoru BiH mogu se izdvojiti dva sliva. To su Jadranski i Crnomorski

sliv. Razvođe između ova dva sliva pruža se planinskim vjencima Plješevice, Šatora, Cincara, Raduše, Bitovnje, Treskavice i Maglića.

-Crnomorski sliv- zahvata najveći dio BiH. Glavne rijeke ovog sliva su : Sava sa pritokama Unom, Vrbasom, Ukrinom, Bosnom i Drinom.

Sava- je granična rijeka između BiH i Hrvatske od Jasenovca do Bosanske Rače. Una- izvire kod Martin Broda u Hrvatskoj a ušće u Savu je kod Jasenovca. Glavne

pritoke su: Unac i Sana.

55

Vrbas- izvire ispod Zec-planine, a ušće u Savu je kod Srbca. Glavne su joj pritoke: Pliva, Vrbanja i Ugar.

Bosna- izvire ispod Igman planine kod Ilidže, a ušće u Savu je kod Bosanskog Šamca. Glavne su joj pritoke: Miljacka, Željeznica, Krivaja, Spreča, Usora i Lašva.

Drina- je najveća pritoka Save. Nastaje kod Šćepan Poljau Crnoj Gori od Pive i Tare. U Savu se ulijeva kod Bosanske Rače. Glavne pritoke su: Sutjeska, Prača, Drinjača, Janja, Lim, Rzav i Jadar.

-Jadranski sliv- ovom slivu pripada samo jedna rijeka sa svojim pritokama. To je Neretva. Neretva nastaje na Zelengori, a ušće u Jadransko more nalazi se u Hrvatskoj kod Ploča. Najznačajnije pritoke su: Drežanka, Rama, Rakitnica, Bijela, Buna, Bregava, Trebižat idr.

Podzemne vode BiH- od podzamnih voda svakako su najinteresantnije ponornice. Najznačajnije ponornice su:

-Nevesinjsko polje- Zalaomka;-Gatačko polje- Mušnica;-Popovo polje- Trebišnjica;-Mostarsko polje- Lištica;-Ljubuško polje- Tihaljna-Mlade- Trebižat; -Duvanjsko polje- Šuica itd.Jezera BiH- mogu biti prirodne i vještačke tvorevine. Prirodna jezera se dijele na planinska i

dolinko- kotlinska jezera. Gotovo sva prirodna jezera u BiH su poligenetskog karaktera.Najznačajnija planinska jezera su: Kotlaničko, Štirinsko, Orlovačko i Kladopoljsko na

Zelengori, Prokoško na Vranici, Šatorsko na Šator planini, Blidinje između Vran-planine i Čvrsnice itd.

Najpoznatije dolinsko- kotlinsko jezero je Boračko jezero u podgorini Prenja kod Konjica. Plivska jezera su protočnog riječnog karaktera nastala na sedrenim barijerama.

Najpoznatija vještačka jezera BiH su: Modrac, Jablaničko, Ramsko, Zvorničko, Višegradsko, Perućačko i Bilećko jezero.

-Stanovništvo BiH--Prvi popis 1851. godine- 1021772 stanovnika;-Popis iz 1991. godine- 4377033 stanovnika;-Procjene za 2005. godinu- 3800000 stanovnika;-Procjene za 2010. godinu- 3843129 stanovnika;-Prema preliminarnim rezultetima popisa 2013. godine u BiH- 3791622 stanovnika;-Gustina naseljenosti--1991. godine- 87 st/km2;-2005. godine- 74 st/km2;-2010. godine- 75 st/km2;

-2013. godine- 74,16 st/km2; -Sjeverna Bosna- 36% površine- 50% st.;-Srednja Bosna- 44% površine- 40% st.;-Visoki krš- 9% površine- 8% st. (1991.), 3%- danas;-Niska Hercegovina- 11% površine, manje od 7% st. -Najgušće oko velikih gradova- sarajevske općine Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad sa

preko 2000 st/km2, te općine Zenica, Tuzla, Breza i Tešanj preko 200 st/km2;-Najrijeđe općine Kalinovik, Bosansko Grahovo i Glamoč sa manje od 11 st/km2;-Kretanje stanovništva--Prirodno kretanje: podatci za 1991. godinu-

Stopa nataliteta-n- 16 ‰;

56

Stopa morataliteta- m- 8 ‰;Stopa prirodnog priraštaja- pp- 8‰;

-Prema procjenama 2010. godine-Stopa nataliteta-n- 8,7 ‰;Stopa morataliteta- m- 8,9 ‰;Stopa prirodnog priraštaja- pp- (-0,4 ‰);

-Vještačko kretanje- Neposredno prije i nakon Prvog svjetskog rata- iseljavanje u Ameriku, Tursku,

Evropske zemlje;Neposredno prije i nakon Drugog svjetskog rata- Amerika, Australija i Evropske

zemljeIseljavanje u sklopu tzv. Planske kolonizacije Vojvodine i Slavonije kada se

stranovnišvo Hercegovačkog krša masovno iseljavalo u Slavoniju i VojvodinuU periodu od 1964- 1981. godine na privrmnenom radu van BiH radilo je oko 134000

radnika i oko 50000 članova njihovih porodica. Najveći broj ovih migranata živio je u Austriji i Njemačkoj.

U periodu rata 1992- 1995. godina oko 1,7 miliona osoba na različite načine je napustilo BiH.

-Strukture stanovništva-Spolna struktura- 104 žene na 100 muškaraca 1991. godine, 2006. godine- 52,4 %

ženskog stanovništva, 47,4 % muškog stanovništva ;Starosna struktura- prosječni životni vijek 1991. godine 75, a danas 74 godine; zrelo

stanovništvo 68 %, mlado stanovništvo 14 % a staro 18 %, 2006. godina mlado stanovništvo 25,3%, zrelo 57,7% a staro 17%;

Nacionalna struktura- 1991. godine na prostoru BiH 27 raznih naroda i narodnosti, Bošnjaci 43,5 %, Srbi 31,2 %, Hrvati 14,4 %, ostali 10,9 %;

Religijska struktura- 1991. godine muslimani 42,8 ( 2010. godine- 50)%, katolici 17,6 (7) %, pravoslavci 30,1(30) %;

Jezička struktura- bosanski 37,5%, hrvatski 13,6%, srpski 18,8%, srpsko- hrvatski 26,6%, hrvatsko- srpski 1,4%;

Ekonomska struktura- oko 50 % aktivnog i 50% izdržavanog stanovništva, nezeposlenog stanovništva je oko 500000;

Obrazovana struktura- nepismenih 1991. godine 9%, danas oko 6%.

-Naselja BiH-Naselja u BiH bitno se razlikuju kako po veličini tako i po izgledu, funkciji i prostornoj

strukturi. Najznačajniji faktori kji su djelovali na razvoj naselja u BiH su prirodno- geografski, historijski i društveno- ekonomski. Na onovu ovih faktora naselja u BiH se mogu podjeliti na gradska i seoska. Gradska naselja su naselja u kojima se stanovništvo bavi industrijom i uslužnim djelatnostima.

Seoska naselja mogu biti zbijenog i razbijenog tipa. Naselja zbijenog tipa su uglavnom u nižim područjim a i stanovništvo se bavi ratarstvom. Sela razbijenog tipa se nalaze u planinskim predjelima, a stanovništvo se uglavnom bavi stočarstvom. Postoje i periodična stočarska naselja koja se nazivaju katuni. U posljednjih dvadesetak godina dolazi do formiranj naselja tzv. prelaznog tipa. To su seoska naselja koja su poprimila karakter gradskog naselja ali dio stanovništva se još uvijek bavi poljoprivredom.

57

-Privreda BiH-Postoje prirodni i društveni uslovi razvoja privrede BiH. Od prirodnih uslova izdvajaju se:

poljoprivredne površine, rudno- mineralna bogatstva, vode i šume. Od društvenih faktora ističu se historijske feze razvoja privrede.

Poljoprivreda BiH-sve do kraja drugog svjetskog rata ona je bila glavna privredna grana stanovništva BiH.

Ratarstvo- gaje se voće, povrće, žitarice i industrijske biljke. Voćarstvo i vinogradrstvo- dominira šljiva, a gaje se srednjoevropsko i južno voće, u

Hercegovini se gaji i vinova loza. Domaće sorte vinove loze su žilavka i blatina. Stočarstvo- kod govedarstva značajan je uzgoj bosanskog domaćeg goveda BUŠE.

Kod ovčarstva značajan je uzgoj domaće pasmine ovce PRAMENKE. U BiH još se gaji bosansko- hercegovački brdski konj kao autohtona vrsta. Zbog velikog broja cvjetnica zastupljeno je i pčelarstvo.

Rudarstvo- se javlja još u prahistoriji. Iliri eksploatišu zlato i so, Rimljani zlato i srebro, Bogumili olovo i željezo itd.

Ruda Rudnikželjezo Vareš, Ljubijaboksit Vlasenica, Bosanska

Krupa, Mostarživa Draževićibarit Kreševo, Velika Kladušamagnezit Kladanjazbest Bosansko Petrovo Selokamena so Tušanj i Tetima kod Tuzlemangan Bužim, Čavljanovićiolovo Olovo, Srebrenica

Energetika BiH- glavni energenti u BiH su ugalj i voda. Za dobijanje energije u BiH služe hidroelektrane i termoelektrane. U BiH postoje četiri TE: Kakanj, Tuzla, Ugljevik i Gacko. HE BiH su:

Rijeka HidroelektranaNeretva Jablanica, Grabovica, Salakovac,

Mostar, RamaTrebišnjica Dubrovnik, Trebinje, ČapljinaVrbas Jajce I, Jajce II i BočacDrina Višegrad,Perućac i Zvornik.Una Slapovi na Uni

Na prostoru BiH postoji i određeni broj mini HE poput: HE Delibašino Selo, Mesići, Bogatići, Hrid itd.

Trgovina BiH- javlja se još u prahistoriji. Srednji vijek- trguju pomorski gradovi i gradovi srednje Bosne. Poseban status imali

su Dubrovčani koji su imali svoje trgovačke kolonije na prostoru BiH. Iz ovog perioda datira i rodni list državnosti BiH »Povelja Kulina bana«.

58

Osmanski period- trgovina se odvija sa Bliskim i Srednjim Istokom, ali i sa evropskim gradovima. Poseban status i dalje imaju Dubrovčani.

A-U period- trgovina se odvija između Bosne i zemalja A-U. Period poslije drugog svjetskog rata- dolazi do razvoja unutrašnje i vanjske trgovine.

Iz BiH se izvoze: drvo, rezana građa, rude i poljoprivredni proizvodi. U BiH se uvozi: nafta, plin, sredstva za rad i potrošna oprema.

Period poslije rata 1992- 1995. godina- trgovina staje, danas se izvoze električna energija, voda i radna snaga.

Turizam BiH- ima veoma dugu tradiciju. U srednje vijeku atraktivna je bila »Bosanska crkva« i razvijao se neki vid vjerskog turizma. U osmanskom periodu bili su razvijeni neki vidovi vjerskog i rekreacionog turizma (banje, lječilišta). U periodu A-U otvaraju se prve turističke organizacije, planinarska društva i stvara se komercijalni turizam.

Danas u BiH imamo razvijene vidove zdravstvenog, vikend- turizma, ekskurzionog, planinarskog, vjerskog i dr.

U BiH se mogu izdvojiti 4 turistička područja se 13 turističkih regija. To su:1. Centralno: Sarajevska, Fočanska, Travnička, Srebrenička, Konjička regija;2. Hercegovačko: Mostarska, Trebinjska, Čapljinska;3. Istočnobosanska: Tuzlanska, Dobojska i 4. Zapadnobosanska: Livanjska, Bihaćka, Banjalučka regija.

-Prema dominantnim vrstama turizma 5 regija:Peripanonska Bosna- banjski i liječilišni;Planinsko- kotlinska Bosna- skijališta, lov i banje;Visoki krš- skijališta i eko seoski turizam;Niska Hercegovina- vjerski, kupališni i gradski;Jadranska BiH- kupališni turizam;

-Dominira vjerski turizam- Međugorje, Podmilačje kod Jajca; samostani, Ajvatovica, Buna, manastiri;

-Ski turizam- Jahorina, Bjelašnica, Vlašić, Risovac na Čvrsnici, Kupres;-Banjsko- liječilišni- Terme Ilidža, Reumal Fojnica, Banja Vrućica Teslić, Slana Banja Tuzla,

Crni Guber Srebranica itd.-Kupališni turizam- Neum, Boračko jezero, Modračko jezero, Panonika;-Lovni turizam- Koprivnica kod Bugojna, Janj šuma kod Šipova, Karaotok kod Stoca;-Ribolovni turizam- Neretva, Rakitnica, Vrbas, Una, Bardača, Hutovo blato.

Ugostiteljstvo BiH- Ono je osnovica turističke ponude. -Još u srednjem vijeku bilo je zastupljeno. Herceg Stjepan je na Tjentištu sagradio

odmaralište za Dubrovčane, a kralj Tomaš za Mlečane.-U osmanskom periodu grade se hanovi, karavan- saraji, imareti i musafirhane. -U A-U periodu grade se hoteli.

-Saobraćaj BiH-Saobraćaj BiH razvija se kroz historiju. Još su stari Rimljani imali saobraćajnice kroz BiH. -U Osmanskom periodu glavni sapobraćajni pravac Bihać- Travnik- Sarajevo- Višegrad-

Novi Pazar- Carigrad tzv. Carigradski drum. -U Austrougarskom periodu saobraćajnice se razvijaju dolinama Bosne i Neretve. -Nagli razvoj privrde poslije II Svjetskog rata uslovio je i nagli razvoj saobraćaja.

Željeznički saobraćaj- prva željezniča pruga u BiH izgrađena je krajem osmanske uprave u BiH. U Austrougarskom periodu- izgrađene su pruge koje povezuju Sarajevo sa Bosanskim Brodom na sjeveru i Metkovićem na jugu. Nakon II Svjetskog rata pruge uskog kolosjeka

59

zamjenjuju pruge normalnog kolosjeka. Najveća koncentracija pruga nalazi se u dolini Bosne i dolini Neretve koje se pružaju u pravcu sjever- jug. Ovaj pravac pružanja sijeku pruge Doboj- Banja Luka- Bosanski Novi i Doboj- Tuzla- Brčko, te Brčko- Banovići i dr. Pruge Brčko- Banovići, Banja Luka- Brčko i Šamac- Sarajevo su omladinske pruge. Godine 1978. ukinuta je posljednja uskotračna pruga Sarajevo- Višegrad. Početko devedesetih godina 20. st. skoro sve su elektrificirane.

Cestovni saobraćaj- glavni cestovni pravci nasljeđani su iz srednjovjekovne Bosne, a najviše cestovni saobraćajnica izgrađeno je krajem osmanskog perioda i početkom austrougarske uprave. Glavne cestovne komunikacije pružaju se dolinom Neretve i Bosne. Uglanom preovladavaju regionalni i magistrlani putevi. Autoput imamo kod Banja Luke dug 5,5 km i od Jošanice do Drivuše dug oko 60 km. Na ovoj dionici autoputa izgrađen je jedan od najmodernijih tunele, tunel 1.mart dug oko 3 km. Drumski saobraćaj odlikuje se velikim brojem prevoja:

Čemerno- Drina i Trebišnjica; Ivan sedlo- Bosna i Neretva; Komar- Bosna i Vrbas; Kupres- Vrbasa i Ponornice bila i polja; Makljen- Vrbas i Neretva; (Nad)Romanija- Bosna i Drina.

Vodeni saobraćaj- dosta je duga tradicija riječnog saobraćaja na Savi, Uni, Drini, Bosni i Vrbasu. Sava je plovna svom svojom dužinom u BiH a ostale rijeke samo u svojim donjim tokovima. Jezerski saobraćaj odvija se samo na vještačkim jezerima, a pomorski u prostoru Mlostonskog zaliva.

Vazdušni saobraćaj- ovo je najmlađi i najnerazvijeniji oblik saobraćaja. Najopremljeniji je Butmirski aerodrom ali je i on modernizovan zadnji put 1984. godine pred ZOI. Pored butmirskog aerodroma postoje aerodromi u Tuzli, Mostaru i Banja Luci.

Cjevovodni saobraćaj- postoje plinovodi, naftovodi i ostali cjevovodi. Naftovod imamo od Opatovca u Hrvatskoj do Bosanskog Broda u dužini od 106 km od čega je 35 km u BiH. Plinovod je zastupljen od Zvornika do Sarajeva sa priključkom za Zenicu. Prije rata bila je u planu izgradnja naftovoda od Bosanskog Broda do luke Ploče ali je za sada ta izgradnja samo na papiru.

PTT saobraćaj- još su stri Rimljani imali neki oblik organizovane pošte na prostoru BiH. U Osmanskom periodu postojali su kuriri, tatari i telali. Krajem Osmanske uprave u BiH stiže prvi telegraf a u A-U periodu i prvi telefon. Izmeđi I i II Svjetskog rata dolazi do uvođenja prvih automatskih centrala. U drugoj polovici 20. stoljeća uvode se telefonske linije i u seoske prostore. Danas u prosjeku savaki stanovnik ima mobilni priključak a oko 30 % stanovništva ima intrnet priključak.

60