1

vaxtang guruli

saqarTvelo da

ruseTi (mfarvelobidan aneqsiamde)

Tbilisi 2009

2

krebulSi Sevida sxvadasxva dros gamoqveynebuli werilebi, statiebi da narkvevebi, romlebic eZRvneba saqarTvelo-ruseis urTierTobis istoriis sakiTxebs. mTlianobaSi aRebuli krebuli aaSkaravebs ruseTis agresiul politikas, romlis mizani iyo qarTuli saxelmwifoebriobis mospoba da saqarTvelos istoriuli teritoriis ruseTis imperiis ganuyofel nawilad gadaqceva.

redaqtori: istoriis akademiuri doqtori,

profesori avTandil wowkolauri

3

sicruis bazris molodinSi (winasityvaobis magier)

saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis

kvleva Tavidanve politikuri dakveTiT daiwyo. romanovebis imperiis oficialuri istoriografia ruseTs warmoadgenda saqarTvelos mxsnelad. rusi istorikosebi erTi wuTiTac ar daeWvebulan ise gaiziares imperator aleqsandre I-is manifestSi naTqvami sityvebi: ,,столь кратно вовлекало вас в бездну золь, на краю коей и ныне вы стоите и в которую, по всем соображениям, должны бы будете низвергнуться, если мощная рука справедливой власти от падения сего вас не удержит”. aleqsandre I qarTl-kaxeTis mefis qveSevrdomebs aRuTqvamda, rom rusuli mmarTvelobis SemoReba qarTvelTaTvis jildo iqneboda: “Избытки и благоденствие ваше будет приятнейшею и единою для вас наградою”. ruseTis imperiis oficialuri istoriografia amtkicebda, rom romanovebma danapirebi Seasrules. am TvalsazrisiT yovelgvar zRvars gadavida sabWoTa istoriografia. qarTveli sabWoTa istorikosebis pozicia aseTi iyo: “ruseTs saqarTvelo ki ar daupyria, aramed _ SeierTa da qarTveli eri iranisa da osmaleTis agresiisagan ixsna, fizikuri arseboba SeunarCuna!” Tu mavani da mavani amis mTqmels mokrZalebiT Seaxsenebda saqarTveloSi ruseTis koloniuri reJimis Taobaze, aseT pasuxs miiRebda: “ruseTma saqarTveloSi ganaTleba da kultura Semoitana da evropul kulturasac gvaziara!” 1921 wlis Tebarval-martSi ruseTis mier saqarTvelos demokratiuli respublikis dapyroba sabWoTa istoriografiam saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis damyarebad da socialisturi revoluciis gamarjvebad Seracxa. mavani da mavani am sicrueze mokrZalebuli

4

SeniSvnis gakeTebasac veRar bedavda, radgan saqme ukve istoriogafiidan politikaSi gadadioda, rac imxanad Zalze saSiSi iyo. es didi sicrue bolos istoriuli mecnarebis zRvars gacda da ,,ufrosi Zmis” _ ruseTis _ didma siyvarulma erTi qarTveli astronomiaSi did aRmoCenamde miiyvana, romlis arsi SemdegSi mdgomareobda: ,,saqarTvelos mze CrdiloeTidan amodis!” mere yvelaferi xuxulasaviT daingra, Tumca dangrevac rad undoda: xelmwife rom SiSveli iyo yvela xedavda, magram Tqmas veravin bedavda. mas Semdeg, rac qarTvelebma “gavigeT,” rom mze CrdiloeTidan ar amodis, aravis egona, rom ruseT-saqarTvelos urTierToba istoriis gayalbeba isev daiwyeboda da isev politikuri dividendebis dagrovebis mizniT. zemoT Tqmuli saxumaro Tema sulac ar aris. ilia WavWavaZe (1837-1907) brZanebda: sicrue saqoneliviT aris, Tu bazari aqvs, kargad saRdebao. rogorc Cans, kargi bazris molodinSi sicruis gamsaReblebi saguldagulod emzadebian. Cven ara gvgonia, rom sicrues kargi bazari daudges, magram damSvidebac ar SeiZleba: saqoneli saqonelia, bazari bazaria! ise ki yvelaferi gamyidvelze ar aris damokidebuli, myidveli unda iyos frTxilad!

dRes yvela obieqturad moazrovne qarTvelma icis, rom saqarTvelosa da ruseTs Soris daZabuli urTierToba arcerT mxares sikeTes ar moutans. es urTierToba unda mowesrigdes. saqarTvelosa da ruseTis urTierTobis mogvareba ar unda moxdes saqarTvelos teritoriuli mTlianobis darRvevis xarjze _ saqarTvelom ar unda cnos afxazeTisa da samxreT oseTis damoukidebloba. bolo xanebSi SeimCneva erTi metad saSiSi tendencia. mavani da mavani eswrafvis Sealamazos da gaayalbos saqarTvelosa da ruseTis urTierTobis istoria. or qveyanas Soris urTierTobis mogvareba yovelTvis moiTxovs garkveul kompromiss, magram istoriis gayalbeba kompromisis pirobad ar unda iqces. aravis ZaluZs damalos simarTle. simarTle ki aseTia:

pirveli. 1483 wlidan qarTuli samefo-samTavroebi gamudmebiT cdilobdnen ruseTis daxmarebiT islamuri samyaros (iranis, osmaleTis) agresiisgan Tavis

5

dacvas. didi xnis ganmavlobaSi qarTveli mefeebi ruseTisgan mxolod dapirebebs iRebdnen, realuri daxmareba ki ar Canda. qarTvel mefeTa prorusuli orientaciiT gaRizianebuli irani da osmaleTi kidev ufro swrafi tempiTa da didi ZalebiT cdilobdnen saqarTvelos aRgvas pirisagan miwisa. ruseTisagan mwared motyuebuli darCnen mefeebi: aleqsandre II, Teimuraz I, vaxtang VI. aleqsandre II iranis Sahma moakvlevina, Teimuraz I Sahis tyveobaSi gardaicvala, petre pirvelisagan iranisa da osmaleTis agresiis periodSi mitovebuli vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa da iqve daasrula Tavisi gamwarebuli sicocxle.

meore. 1783 wels qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperias Soris daido mfarvelobiTi xelSekruleba _ georgievskis traqtati. traqtatis ZaliT ruseTs qarTl-kaxeTis samefo unda daecva islamuri samyaros agresiisagan. erekle II ruseTs sTavazobda mokavSireobas maxlobel aRmosavleTSi geostrategiuli gegmebis ganxorcielebis procesSi. ruseTi qarTl-kaxeTis samefos mokavSired ar ganixilavda da mis dasapyrobad emzadeboda. swored amitom ruseTma georgievskis traqtati ar Seasrula, qarTl-kaxeTis samefo ar daicva, mfarvelobaSi miRebuli qveyana mtrebis sajijgnad miatova. 1795 wels qarTl-kaxeTis samefos winaaRmdeg aRa-mahmad-xanis laSqrobis dros ruseTis armia Crdilo kavkasiaSi idga da misi sardali, erekle II-is mravalgzis Txovnis miuxedavad, mSvidad adevnebda Tvalyurs Tu rogor emzadeboda iranis mbrZanebeli Tbilisze salaSqrod.

mesame. ruseTma isargebla qarTl-kaxeTis dasustebiT, 1801 wels samefo gaauqma, xolo 1802 wels qveyanaSi samxedro-saokupacio reJimi daamyara. qarTl-kaxeTis dapyrobis Semdeg ruseTma danarCeni saqarTveloc daipyro.

meoTxe. qarTuli saxelmwifoebriobis mospobis Semdeg ruseTma 1811-1814 wlebSi saqarTvelos samociqulo marTlmadidebluri eklesiis avtokefalia gaauqma da SemdgomSi mTeli sisastikiT axSobda avtokefaliis aRdgenis mcdelobas.

6

mexuTe. 1801-1917 wlebSi saqarTvelo warmoadgenda ruseTis imperiis kolonias. koloniuri politikis mizani iyo qarTveli eris asimilacia, saqarTvelos gadaqceva ruseTis ganuyofel nawilad. am miznidan gamomdinare ruseTi sisxlSi axSobda qarTul erovnul moZraobas. es iyo safasuri, romelic qarTvelma erma iranisa da osmaleTis agresiis aRkveTis sanacvlod gaiRo.

meeqvse. XIX saukunis ganmavlobaSi (1804-1878 ww.) ruseTma eqvsi omi gadaixada iranTan da osmaleTTan. am omebSi damarcxebulma iranma da osmaleTma ruseTs dauTmes adre mitacebuli saqarTvelos istoriuli teritoriis nawili (War-belaqani, afxazeTi, samcxe-saaTabagos nawili, aWara da sxv.). aqve unda aRiniSnos, rom ruseTs omebi iranTan da osmaleTTan qarTuli miwebisaTvis ar uwarmoebia. ruseTs maxlobeli aRmosavleTSi Tavisi geostrtegiuli gegma hqonda, es gegma ki samxreT kavkasiidan iranis da osmaleTis gandevnis gareSe ver ganxorcieldeboda. ar unda dagvaviwydes isic, rom osmaleTTan omebSi mopovebuli saqarTvelos istoriuli teritoriis nawili 1918-1921 wlebSi ruseTma isev Zvel mflobels daubruna anu qarTveli eris nebis gareSe gaasxvisa.

meSvide. 1918 wlis 26 maiss aRsdga saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukidebloba, rasac ruseTi aSkarad mtrulad Sexvda. 1918-1921 wlebSi ruseTma yoveli Rone ixmara raTa ar daeSva damoukidebeli qveynis _ saqarTvelos demokratiuli respublikis _ arseboba. ruseTma kargad isargebla pirveli msoflio omis Semdgom saerTaSoriso asparezze Seqmnili viTarebiT da 1921 wlis Teberval-martSi daipyro saqarTvelo.

merve. 1991 wels, XX saukuneSi ukve meored, aRsdga saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukidebloba. amjerad, ruseTma Ria agresia ver ganaxorciela, magram yovelmxriv Seuwyo xeli saqarTveloSi erovnuli xelisuflebis damxobas, rasac saqarTvelos damoukidebel saxelmwifoTa TanamegobrobaSi gaerTianeba mohyva.

mecxre. saqarTvelos saxelmwifoebriv damoukideblobas ruseTi ver egueba. qarTuli saxelmwifoebriobis dasustebas ruseTi politikuri

7

xelmZRvaneloba afxazeTsa da Sida qarTlSi separatistuli moZraobis waqezebiTa da Ria mxardaWeriT cdilobda. ruseTma mizans miaRwia afxazeTsa da cxinvalis regionSi saqarTvelos iurisdiqcia Sewyda. Tavisi saZraxisi Canafiqri ruseTma 2008 wlis agvistoSi kvlav Ria agresiiTa da afxazeTisa da samxreT oseTis damokideblobis aRiarebiT daasrula.

yovelive amis daviwyeba ar SeiZleba. iseve rogorc ar SeiZleba imisi daviwyeba, rom iranisa da osmaleTis mier mitacebuli saqarTvelos istoriuli teritoriis ruseTis SemadgenlobaSi gadasvliT daiwyo qarTveli eris konsolidaciis procesi. es procesi ki ver daiwyeboda qarTveli eri sam imperias ( irans, osmaleTsa da ruseTs) Soris rom darCeniliyo gadanawilebuli. ver daiwyeboda bevri sxva procesic, romelic aucileblad iTxovda saqarTvelos erT politikur, ekonomikur, kulturul sivrceSi yofnas. ar SeiZleba imisi daviwyebac, rom ruseTis ganaTlebisa da mecnierebis centrebSi (peterburgSi, moskovSi) gasaqani hpova qarTvelTa niWma. peterburgsa da moskovSi Seiqmna didi qarTvelologiuri skolebi. am skolebSi aRzrdilma mecnierebma SemdgomSi gadamwyeti roli Seasrules Tbilisis universitetis da saqarTvelos mecnierebaTa akademiis daarsebaSi, saerTod qarTuli umaRlesi skolisa da qarTuli mecnierebis ganviTarebaSi. ruseTSi dawyebulma evropeizaciis procesma keTilismyofeli gavlena moaxdina saqarTveloze.

vinc cdilobs, Tavisi wvlili Seitanos saqarTvelo-ruseTis urTierTobis mogvarebaSi aucilebelia axsovdes: saqarTvelosa da ruseTs urTierToba unda mogvardes istoriis gayalbebis gareSe. aq kompromisi dauSvebelia.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika,”

2009, # 65, 7 aprili, gv. 3. gadaibeWda: gazeTi ,,Tbilisis universiteti,” 2009, # 5, 20 aprili, gv. 8.

8

1. rusuli samyaro rusuli saxelmwifoebrioba saTaves IX

saukunidan iRebs. am periodisaTvis Tormeti slavuri tomi (polianebi, drevlianebi, dregoviCebi, tiverelebi, uliCebi, ilmenelebi da sxv.) mdinareebis: dnepris, dnesrtis, samxreT bugis, pripiatis, volxovis auzSi saxlobdnen. uzarmazar sivrceze gansaxlebul slavebs saxelmwifoebriobis niSanwyali ar etyobodaT. IX sauknis Sua xanebisaTvis slavebi pirvelyofili sazogadoebis doneze imyofebodnen. didi sivrce erTi tomis mier meore tomis teritoriis dapyrobis aucileblobas gamoricxavda. miwaTmoqmedebiT, mesaqonleobiTa da monadireobiT dakavebul slavebs warmodgenac ki ar hqondaT, Tu ramdeni iyvnen, ra teritoria ekavaT da ra xdeboda gare samyaroSi ( bizantiis imperiaSi, dasavleT da CrdiloeT evropis qveynebSi). IX saukunisaTvis Tormeti slavuri tomidan arc erTi ar saxlobda dnepris qvemo welze (Savi zRvis sanapiroze, yirimis naxevarkunZulze), mdinare donis auzSi da azovispireTSi, mdinare volgis Sua da qvemo welze, baltiis zRvis sanapiroebze.

slavebi saxelmwifoebrivi cxovrebisTvis gamoaRviZa skandinaviis naxevarkunZulidan mosulma normanebma (vikingebma), romelTac rusuli matiane variagebs uwodebs. IX saukunis meore naxevarSi swored vikingTa beladebma daudes saTave rusul saxelmwifoebriobas.

IX saukuneSi normanebma aqtiurad daiwyes dnepris sanaosno gzis gamoyeneba. isini baltiis zRvidan

9

mdinareebisa da tbebis saSualebiT mdinare dnepris zemo welamde midiodnen, saidanac Sav zRvamde aRwevdnen da bizantiis imperias Zarcvavdnen. normanebi sanaosno gzas laSqrobebisaTvis aqtiurad iyenebdnen. amave gziT mihqondaT nadavli samSobloSi. yovelive aman warmoSva dnepris sanaosno gzis dacvis aucilebloba _ stabiluri sivrcis Seqmna. ase gaCnda dnepris orive napirze vikingebis mier agebuli simagreebi (gradebi), momavali qalaqebi. am qalaqebTan slavebs aranairi kavSiri ar hqoniaT, isini qalaqebidan moSorebiT cxovrobdnen. dromde arc normanebi aqtiurobdnen da slavebTan kavSirs ar eZiebdnen. slavebi dnepris sanaosno gzas safrTxes ar uqmdnen, rac normanebs savsebiT akmayofilebdaT. erT-erTi normanuli simagris adgilze aRmocenda qalaqi kievi. vikingebi gansakuTrebiT amagrebdnen mdinare volxovis auzs, ladogisa da ilmenis tbebis garSemo mdebare teritorias. aq IX saukunis meore naxevarSi vikingma riurikma da misma Zmebma _ sineusma da truvorma daaarses qalaqebi: novgorodi, ladoga da izborski. mogvianebiT, 882 wels vikingma olegma novgorodidan kievze ilaSqra, kievi aiRo da mdinare dnepris sanaosno gzaze Tavisi kontroli daawesa. dnepris napirebze arsebul qalaqebSi aseve vikingebi idgnen TavianTi jariT. isini olegs daemorCilnen. olegma Tavis rezidenciad kievi aqcia. normanebis mier daarsebul saxelmwifos rusi mematiane kievis ruseTs uwodebs.

kievis ruseTis pirveli vikingi mTavrebi olegi (882-912), igori (912-945) da sviatoslavi (945-978) gamudmebul laSqrobebs awyobdnen bizantiis winaaRmdeg, Zarcvavdnen bizantiis samflobeloebs balkaneTze. kievis ruseTis mTavar sviatoslavs surda kievis ruseTis centri dunaispireTSi gadaetana. aqedan ufro moxerxebuli iqneboda bizantiis imperiisa da sxva qveynebis teritoriebis Zarcva. kievis ruseTis vikingi mTavrebis mier organizebul laSqrobebSi sul ufro didi raodenobiT monawileobdnen slavebi.

kievis ruseTis saxelmwifo xazinis ZiriTad Semosavals laSqrobebis dros mopovebuli nadavli Seadgenda. normani mTavrebi rusebisgan mxolod samxedro

10

Zalis organiozebas cdilobdnen. saxelmwifoebrivi cxovrebis ganviTarebas isini yuradRebas ar aqcevdnen, arc slavebisaTvis tradiciuli sameurneo saqmianoba (miwaTmoqmedeba, mesaqonleoba, xelosnoba) ainteresebdaT. amitom iyo, rom kievis ruseTi warmoadgenda saxelmwifos, romelsac armia arCenda. centraluri xelisuflebis mosaxleobasTan urTierToba mxolod gadasaxadis (xarkis) akrefiT Semoifargleboda.

amrigad, normanebma kievis ruseTis saxelmwifo ki daarses, magram isini slavebSi saxelmwifoebrivi cxovrebis ganviTarebaze ar zrunavdnen. kievis ruseTi maTTvis saxelmwifo ki ar iyo, aramed stabiluri sivrce, romlis gavliTac skandinaviis naxevarkunZulze mcxovrebi normanebi Sav zRvas ukavSirdebodnen. rac Seexeba slavebs, isini normanebisaTvis warmoadgendnen ara Tanamoqalaqeebs, aramed molaSqreTa masas.

kievis ruseTis saxelmwifos xasiaTi arc Semdegi mTavrebis, kerod ki ukve evropaSi cnobili pirveli qristiani mTavris vladimirisa (980-1015) da iaroslav brZenis (1019-1054) dros Secvlila. ganuviTarebeli saxelmwifoebriobis pirobebSi nadavlis mopovebis mizniT dausrulebeli laSqrobebi isev grZeldeboda. bizantiasTan omebi arc ruseTis gaqristianebis Semdeg Sewyvetila. kievis ruseTSi saxelmwifoebriobis ganviTarebaze uaryofiTi gavlena iqonia momTabare xalxebTan, paWanikebTan (X-XI ss.) da yivCaRebTan (XI-XIII ss.), xangrZlivma urTierTobam (omebma). adgili hqonda momTabare xalxebTan slavebis sisxlis masobrivad aRrevas.

XI saukunis Sua xanebidan kievis ruseTis vikingi mTavrebi samSoblosTan mWidro urTierTobas wyveten. skandinaviis naxevarkunZulidan normanTa axali talRis Semosvla aRar SeiniSneba. marTalia kievis ruseTis mTavris taxts kvlav riurikis STamomavlebi inarCuneben, qveynis SigniT yvela didi qalaqs aseve kvlav riurikis STamomavali ufliswuli mTavrebi ganageben, magram normanebis poziciebi mainc Seirya. dnepris sanaosno gzam mniSvneloba dakarga, mezobeli xalxebis ZarcviT miRebulma Semosavalma iklo, xazina dacarielda. sustad ganviTarebulma saxelmwifoebriobam kvdoma daiwyo.

11

erTiani ekonomikuri organizmis ararsebobis pirobebSi kievis didi mTavris xelisufleba dasustda da XII saukunis Sua xanebisaTvis kievis ruseTi mraval samTavrod daiSala. am periodisaTvis slavebis xvedriTi wili kievis ruseTis marTva-gamgeobaSi mniSvnelovnad izrdeba.

XIII saukunis Sua xanebidan kievis ruseTis uzarmazari teritoria monRolebis, litvelebis, polonelebis, Svedebisa da germanelebis agresiis obieqti gaxda. kievis ruseTs gansakuTrebiT Zlieri dartyma monRolebma miayenes. 1240 wels monRolebma kievi aiRes, xolo 1242 wels qveynis samxreT-dasavleTi nawili (mdinareebis dnestrisa da samxreT bugis auzebi) dalaSqres. dnepris Sua weli, dnestrisa da samxreT bugis auzebi ise gaveranda, rom iq saxelmwifoebriobis aRorZineba aRar SeiZleboda. kievis ruseTi istoriis kuTvnileba gaxda.

rusuli saxelmwifoebrioba aRorZinebas iwyebs XIV saukunidan. axali rusuli saxelmwifo yalibdeba mdinareebis: kliazmis, moskovisa da peCoris auzebSi, mdinare volgis zemo welze. am regionSi mdebareobda qalaqebi: vladimiri, suzdali, riazani, kolomna. am teritoriaze kievis ruseTis daSlis Semdeg XII saukuneSi Camoyalibda vladimir-suzdalis samTavro. aqve aRmocenda qalaqi moskovi, romelic mogvianebiT axali rusuli saxelmwifos centrad iqca da, dedaqalaqis saxelwodebis mixedviT, saxelmwifosac moskovis ruseTi Ôwoda. moskovis ruseTis mTavrebi kievis ruseTis mTavrebis pirdapiri STamomavlebi iyvnen, anu moskovis ruseTSi gagrëÔÚÓÐ riurikebis normaluri dinastia. moskovis ruseTis dinastiis fuZemdeblad SeiZleba CaiTvalos kievis didi mTavris iuri dolgorukis vaJi andrei bogoliubski (1157-1174).

moskovis ruseTis Camoyalibebis periodi (XIV-XV ss.) daemTxva ruseTèi monRolTa batonobis periods, ufro zustad, moskovis ruseTi yalibdeboda monRol×a batonobis pirobebSi. monRolebma ruseTis es regionebi daipyres da safuZvlianad gaZarcves XIII saukunis 30-iani wlebis meore naxevarSi (1237 wels monRolebma q. riazani aiRes, xolo 1238 wels q. vladimiri).

12

kievis ruseTi iyo saxelmwifo, sadac normanul-vikinguri suli batonobda. moskovis ruseTi iyo saxelmwifo, sadac monRoluri suli gabatonda. monRolebTan xangrZlivi urTierTobis periodSi adgili hqonda sisxlis aRrevas rusTa da monRolTa Soris. moskovis ruseTis didi mTavrebi (SemdgomSi mefeebi) tipiuri azieli tiranebi iyvnen da araferiT gamoirCeodnen monRoli yaenebisgan. monRolurma wes-Cveulebebma damkvidreba iwyes ruseTSi, gansakuTrebiT feodalur aristokratiaSi. moskovis garSemo rusuli miwebis gaerTianebis procesSi aqtiurad ereodnen monRoli yaenebi, praqtikulad maTze iyo damokidebuli moskovis mTavris mier sxva rusuli samTavroebis SemoerTeba. moskovis ruseTis xasiaTi ar Secvlila monRolTa batonobidan ganTavisuflebis (1480 w.) Semdegac.

ganuviTarebeli saxelmwifoebriobis pirobebSi monolTa Semosavlis erTaderT wyaros laSqrobebis dros mopovebuli nadavli da dapyorbili xalxebisa da saxelmwifoebisagan akrefili xarki Seadgenda. saxelmwifos arsebobis aseTi wesi Zlieri armiis organizebasa da mudmiv omebs iTxovda. saxelmwifos arsebobis monRoluri wesi zedmiwevniT zustad gadmoiRes moskovis ruseTis didma mTavrebma (mefeebma). isini saxelmwifoebrivi cxovrebis ganviTarebaze didad ar zrunavdnen, gacilebiT met yuradRebas uTmobdnen armiis gaZlierebasa da mezobeli xalxebisa da saxelmwifoebis dapyrobas. es tendencia gansakuTrebiT naTlad gamomJRavnda ivane IV mrisxanis (1533-1584) mmarTvelobis wlebSi. ivane mrisxane cdilobda Tavisi saxelmwifos sazRvrebSi moeqcia volgispireTi (yazanisa da astraxanis monRoluri saxanoebi), baltiispireTi (litva, latvia, estoneTi), dasavleTi cimbiri (cimbiris monRoluri saxano) da CrdiloeT kavkasiis nawili (yabardo, CerqezeTi). am periodisTvis monRoluri tipis saxelmwifoebis arsebobis dro dasrulebuli iyo. evropis qveynebma politikuri, ekonomikuri da socialuri sistemis ganviTarebiT, armiis siZlieriT ruseTs bevrad gauswres. ruseTi ganwiruli Canda. XVI saukunis bolosa da XVII saukunis damdegs ruseTma Sinagan krizissa da

13

evropis qveynebis (poloneTis, SvedeTis) Semotevas veRar gauZlo da lamis arseboba Sewyvita. ruseTis istoriis monRoluri periodi petre I-is (1696-1725) gamefebiT dasrulda.

petre I-ma rusuli saxelmwifoebrioba daamkvidra am sityvis farTo gagebiT. ganxorcielda saxelmwifo xelisuflebis reorganizacia, mowesrigda centraluri da adgilobrivi mmarTveloba, mkacrad ganisazRvra yvela saxelmwifo uwyebis kompetencia, dakanonda saxelmwifo moxeleTa SerCevis kriteriumebi, mowesrigda sagadasaxado sistema da saxelmwifo xazina umkacres kontrols daeqvemdebara, Seiqmna Zlieri armia da samxedro floti, didi yuradReba mieqca ganaTlebisa da mecnierebis ganviTarebas. ruseTi aziuri samyarodan evropuli samyarosken daiZra, magram ruseTis evropizacia ver Sedga. petre I umkacresi meTodebiT cdilobda rusuli samyaros evropul samyarod gadaqcevas. gairkva savalalo WeSmariteba: rusuli samyaros evropeizacia ar surda arc saero da arc saeklesio elitas. petre I-s daupirispirdnen ZirZveli feodaluri sagvareuloebi da saeklesio ierarqebi. rac mTavaria, rusuli samyaro ar eTmoboda mosaxleobis umravlesobas _ glexobas. petre I-ma yovelive es cxadad igrZno da mis mier Cafiqrebuli saxelmwifo reformebis ganxorcieleba, pirvel rigSi ki armiisa da flotis reorganizacia ucxoelebs miando. petre I-is aseTma politikam garkveuli Sedegi gamoiRo, magram normanul-vikingur-monRoluri fsiqologia bolomde sastikad ewinaaRmdegeboda evropeizacias.

petre I-is dros dawyebuli reformebi met-naklebi intensivobiT gagrZelda misi memkvidreebis dros, xolo axali Sinaarsi SeiZina ekaterine II-is (1762-1796) mefobis periodSi. ekaterine II-m kargad dainaxa, rom rusuli samyaros sruli evropeizacia SeuZlebeli iyo. igi rusuli da evropuli samyaros Rirebulebebis Serwymis xarjze raRac axali hibridis miRebas cdilobda da garkveul warmatebebsac miaRwia. petre I-isa da ekaterine II-is reformebis saerTo Sedegebi erTma Wkvianma da ganaTlebulma rusma ase Seafasa: “petre

14

didma Cven gvaqcia evropis moqalaqeebad, ekaterine II-m ki Segvaxsena, rom Cven mainc rusebi varT”.

XVIII saukunis miwuruls cxadi gaxda, rom ukve kargad cnobil aziur da evropul samyaros Soris Camoyalibda axali samyaro _ rusuli samyaro. es samyaro didi xnis manZilze yalibdeboda da man rusul samyarod gadaqcevamde ori periodi gaiara: normanul-vikinguri ((IX-XII ss.) da monRoluri (XII-XVII ss). TavisTavad rusuli samyaro sami sawyisisgan Sedgeboda: normanul-vikinguri, monRoluri da evropuli. XVIII saukuneSi es sami sawyisi gamudmebiT ibrZoda rusul sulSi. rusuli samyaro ar ekuTvnoda arc aziur da arc evropul samyaros, Tumca erTnairad saSiS iyo rogorc aziuri, ise evropuli samyarosTvis. petre I-is (1696-1725) mefobis periodSi ruseTma baltiispireTi daipyro; elisabed I-is (1741-1761) mefobis periodSi, Svidwliani omis dros (1757-1763 ww.), prusiis armia gaanadgura da berlinic daikava; ekaterine II-is (1762-1796) mefobis periodSi poloneTis saxelmwifo mospo da sami danawilebis Semdeg (1795 wlisaTvis) misi udidesi nawili daisakuTra. ruseTi, ukrainaSi gabatonebis Semdeg, balkaneTidan osmaleTis gandevnas cdilobda da seriozuli warmatebac moipova; yazaxeTi daipyro da Sua aziis dapyrobisaTvis emzadeboda. ruseTis politikuri elita indoeTidan inglisis gaZevebaze ocnebobda.

miuxedavad rusul saxelmwifoSi sami sawyisis brZolisa, XIX saukune mainc evropuli sawyisis upiratesobis damadasturebeli iyo. Tumca es imas ar niSnavs, rom rom ruseTi safrTxes ar warmoadgenda rogorc aziuri, iseve evropuli samyarosTvis. es safrTxe mudmivad arsebobda. aziuri da evropuli samyaro Tavs icavda rusuli agresiisagan. axali teritoriebis SeerTebeba, mezobeli saxelmwifoebisa da xalxebis dapyroba kvlav ruseTis saxelmwifos arsebobis wesad rCeboda. XIX saukuneSi ruseTma ramdenime omi gadaixada, kerZod, ori omi iranTan (1804-1813 da 1826-1828 wlebisa), sami omi osmaleTTan (1806-1812, 1828-1829 da 1877-1878 wlebisa), erTi omi osmaleTTan da evropuli saxelmwifoebis koaliciasTan (1853-1856 wlebisa). 1801-1864 wlebSi ruseTi omebs awarmoebda

15

kavkasiis dapyrobisaTvis. am omebis Sedegad ruseTma daipyro samxreT kavkasia (saqarTvelo, somxeTi, azerbaijani), Crdilo kavkasia (CeCneTi, inguSeTi, daRestani, yabardo, balyareTi, CerqezeTi). ruseTis agresiis msxverpli gaxda Sua azia (buxara, xiva, yoyanda), aRmosavleT cimbiri da sxva teritoria. ruseTi aqtiurad ereoda napoleonis Semdgomi evropis Sinaur saqmeebSi.

rusul samyaroSi evropul sawyisze normanul-vikingur-monRoluri sawyisis gamarjvebad SeiZleba miviCnioT ruseT-iaponiis omi (1904-1905 ww.). ruseTi iaponiis winaaRmdeg omSi Caeba, raTa Soreul aRmosavleTSi uzarmazari gavlenis sferosaTvis axali teritoriebi miematebina. ruseTi omSi sastikad damarcxda da gavlenis sferos nawili dakarga. iaponiasTan omSi marcxma ruseTSi politikuri viTareba daZaba, rac revoluciis dawyebis erT-erT umTavres mizezad iqca. 1905-1907 wlebis revoluciam cxadyo, rom ruseTi Zveleburad veRar gaagrZelebda teritoriebis dapyrobisaTvis omebs, radgan omi ukiduresad Zabavda politikur viTarebas qveyanaSi. mosaxleobis yvela fenaSi swrafad ikidebda fexs omis sawinaaRmdego ganwyobileba. omis sawinaaRmdego ganwyobilebam Tavi iCina armiaSic, rac sruliad axali movlena iyo ruseTisaTvis. rusuli politikuri elita iaponiasTan omSi gancdili marcxis Semdegac Wkuas ver moego da ruseTisaTvis damRupvel pirvel msoflio omSi Caeba (1914 w.). pirveli msoflio omis Sedegad ruseTSi politikuri, ekonomikuri da socialuri viTareba ukiduresad daiZaba. gaWianurebulma da marcxianma omma ruseTis armiaSi sabrZolo suliskveTeba dasca, armia gaixrwna. ruseTis mTavrobam dasavleT evropis saxelmwifoebidan (inglisidan, safrangeTidan) uzarmazari sesxi aiRo, ris gamoc iZulebuli iyo uperspeqtivo da damRupveli omi gaegrZelebina. politikur, ekonomikur da socialur kriziss, rasac sul ufro amwvavebda omSi gancdili marcxi, sruliad bunebrivad mohyva revolucia. 1917 wlis Teberval-martis revoluciam ruseTis imperias bolo mouRo. daiwyo rusuli saxelmwifoebriobis arnaxuli krizisi. 1917 wlis Semodgomidan 1918 wlis gazafxulamde

16

ruseTma dakarga: fineTi, litva, latvia, estoneTi, poloneTi, belorusia, ukraina, moldova, Crdilo kavkasia, saqarTvelo, somxeTi, Aazerbaijani, yazaxeTi, Sua azia, dasavleT cimbiri, aRmosavleT cimbiri. ruseTis mTavrobis iurisdiqcia mxolod velikorosiaze vrceldeboda, Tumca viTareba iqac arastabiluri iyo.

rusulma samyarom amjeradac SeZlo saxelmwifoebrivi krizisis daZleva. axli rusuli imperiis aRoZineba kvlav normanul-vikingur-monRolur sawyisebze moxda. 1917 wlidan bolSevikebma jer sabWoTa ruseTis (1917-1922 ww.), xolo Semdeg sabWoTa kavSiris (1922-1991 ww.) saxiT rusul saxelmwifoSi monRoluri suli aaRorZines. rusulma samyarom progresis gzaze ukansvla daiwyo. dasavlur (evro-amerikul) da aziur samyaros Soris moqceuli monstri orive samyaros gadasaylapavad emzadeboda. sabWoTa imperiam 1918-1922 wlebSi xelaxla daipyro: ukraina, moldova, Crdilo kavkasia, saqarTvelo, somxeTi, Aazerbaijani, yazaxeTi, Sua azia, dasavleT cimbiri, aRmosavleT cimbiri. saxelmwifoebrivi damoukidebloba SeinarCunes: fineTma, poloneTma, litvam, latviam, estoneTma. 1939 wels sabWoTa imperiam poloneTis aRmosavleTi regionebi daipyro; 1939-1940 wlebSi fineTis winaaRmdeg warmoebuli omis Semdeg fineTis teritoriis nawili miitaca, xolo 1940 wels litvis, latviis da estoneTis okupacia moaxdina. meore msoflio omSi germaniisa da iaponiis damarcxebis Semdeg sabWoTa kavSirma gavlenis sferoebi gaafarTova. aRmosavleT evropis qveynebi: poloneTi, Cexoslovakia, germaniis demokratiuli respublika, ungreTi, rumineTi, bulgareTi sabWoTa imperiis gavlenis sferoSi aRmoCndnen. sabWoTa imperiis gavlenis sferoebi gafarTovda aziaSic monRoleTisa da CrdiloeT koreis xarjze. sabWoTa imperiis (sabWoTa ruseTis, sabWoTa kavSiris) arsebobis periodSi (1917-1991 ww.) rusuli samyaro mudmiv konfrontaciaSi iyo dasavlur (evro-amerikul) da aziur samyarosTan.

rusulma saxelmwifom 1917-1991 wlebSi, SeiZleba iTqvas, ver gadaWra verc erTi mniSvnelovani politikuri, ekonomiki Tu socialuri xasiaTis problema, maSin rodesac evro-amerikulma samyarom am

17

TvalsazrisiT warmoudgeneli winsvla ganicada. sabWoTa imperia gamudmebiT cdilobda evropasa da aziaSi poziciebis gamagrebas. yvelaferi es iTxovda uzarmazari armiisa da samxedro flotis Senaxvas. politikuri elita imdenad daClungda, rom aSkarad gamokveTili saxelmwifoebriobis krizisis pirobebSi uazro omi wamoiwyo avRaneTSi, romelic didxans (1979-1989 ww.) gagrZelda da gaaCanaga qveyvis isedac dasustebuli ekonomika. es iyo normanul-vikinguri da monRoluri sawyisebis gamarjveba evropul sawyisze. XX saukunis meore naxevarsa da 90-iani wlebis damdegs sabWoTa kavSirSi mimdinare politikurma, ekonomikurma da socialurma krizisma, rasac Tan sdevda samxedro Zlierebis Sesusteba, sabWoTa imperiis ngreva gamoiwvia. yofili sabWoTa kavSiris sivrceze TxuTmeti damoukidebeli saxelmWifo aRmocenda, maT Soris iyo ruseTis federaciac. sabWoTa imperiis ngrevam Tavisufleba moutana aRmosavleT evropis saxelmwifoebs.

amrigad, rusuli samyaro viTardeba istoriuli ciklebis saxiT: kievis ruseTi (pirveli cikli), moskovis ruseTi (meore cikli), ruseTis imperia (mesame cikli), sabWoTa imperia (meoTxe cikli). yoveli cikli mTavrdeba saxelmwifoebriobis Zlieri krizisiT, samxedro Zlierebis dasustebiT, sxva saxelmwifoebisagan da xalxebisagan mitacebuli teritoriebisa da gavlenis sferoebis dakargviT.

Tanamedrove ruseTis federaciam XX saukunis 90-iani wlebis damdegidan rusuli samyaros mexuTe cikli daiwyo. ruseTis federacia gulmodgined agrZelebs normanul-vikingur-monRolur tradiciebs. igi rCeba rusul samyarod dasavlur (evro-amerikul) da aziur samyaros Soris. ruseTis evro-amerikul sivrceSi integracia uperspeqtivoa, radgan es niSnavs rusuli samyaros tradiciebis likvidacias. aseTi nabijis gadadgmas Tanamedrove ruseTis politikuri elita ar apirebs. evrosabWosTan, evrokavSirTan, Crdiloatlantikur aliansTan mWidro partniorul urTierTobas ruseTs urCevnia dasavlur (evro-amerikul) da aziur samyaroebs Soris arsebobdes rogorc mudmivi

18

safrTxe, rogorc mezobeli saxelmwifebis xarjze gavlenis sferos gafarToebis miswrafeba.

rusuli samyaro safrTxes uqmnis, rogorc dasavlur (evro-amerikul), iseve aziur samyaros. rusuli samyaros arsebobis es wesi, rogorc istoriuli gamocdileba gviCvenebs, garkveul etapze safrTxes Seuqmnis TviT rusul saxelmwifoebriobas, rac aucileblad gadaizrdeba saxelmwifoebiobis krizisSi.

ruseTma Tavis Tavs unda dausvas kiTxva: SeZlebs ki ruseTi yovelTvis iarsebos rogorc dasavluri (evro-amerikuli), iseve aziuri samyaros mudmivma safrTxem? SeZlebs ki ruseTi kvlav aaRorZinos dangreuli saxelmwifoebrioba? pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika,”

2008, # 162, 30 agvisto, gv. 5. gadaibeWda: gazeTi ,,Tbilisis universiteti,” 2008, # 12, 28 oqtomberi, gv. 5-6; Jurnali ,,saarqivo moambe,” 2008, # 3, oqtomberi, gv. 80-90.

19

2. rusuli safrTxe evropisaTvis

ruseTisa da evropis saxelmwifoebis urTierTobaSi erTi SexedviT TiTqos gansakuTrebuli araferi yofila. omebi, xanmokle Tu xangrZlivi zavebi, teritoriis gadanawileba da gavlenis sferos dadgena _ saxelmwifoebis urTierTobaSi Cveulebrivi movlena iyo. yovelive amis miRma aSkarad Cans erTi kanonzomiereba: ruseTi evropisaTvis warmoadgenda safrTxes. safrTxeSi, am SemTxvevaSi, ar vgulisxmobT mxolod evropis romelime saxelmwifos teritoriis erTbaSad mitacebas an gavlenis sferos mopovebas. safrTxes qmnida ruseTis miswrafeba gabatonebuli mdgomareoba daekavebina evropaSi da emarTa evropis saxelmwifoebi. am ideis gaCenis droisaTvis da Semdeg saukuneebSic ruseTi politikuri, ekonimikuri, socialuri da kulturuli ganviTarebis doniT bevrad Camouvardeboda evropis saxelmwifoebs. es imas niSnavda, rom ideas ganxorcieleba ar ewera. ruseTSi ase ar fiqrobdnen. gacilebiT maRalganviTarebul samyaroze batonobas ruseTi didi armiis saSualebiT apirebda. ruseTs SeeZlo imodena laSqari Seekriba, ramdensac ori-sami evropuli saxelmwifo erTad ver Sekrebda. miuxedavad amisa, evropis qveynebis dapyrobas da iq saokupacio reJimis erTbaSad damyarebas ruseTi ver SeZlebda. samagierod, ruseTs SeeZlo gamudmebuli, xanmokle da xangrZlivi, omebiT evropis qveynebSi saxelmwifoebrivi cxovrebis normaluri msvleloba daerRvia, Seeferxebina ekonomikis

20

stabiluri ganviTareba, daeZaba viTareba. garkveuli periodidan rusuli saxelmwifoebrioba swored am ideis realizebaze aewyo. evropisaTvis es metad saSiSi iyo. evropis saxelmwifoebi rusuli saxelmwifos wesiT ver iarsebebdnen. evropas xsnis sxva gza unda epovna. am gzis povna ki advili ar aRmoCnda.

ruseTi, rogorc evropis safrTxe, kievis ruseTis arsebobis periodSi (IX-XII ss.) SeiZleba iTqvas arc arsebobda. es ganpirobebuli iyo ori mizeziT: pirveli. kievis ruseTSi saxelmwifoebrioba is-is iyo yalibdeboda, evropasTan dapirispirebisaTvis aucilebeli ekonomikuri siZliere da mravalricxovani armia kievis ruseTs ar gaaCnda. imxanad mTeli Zalebi bizantiis winaaRmdeg iyo mimarTuli. meore. kievis ruseTs Tavs esxmodnen aRmosavleTidan mosuli momTabare xalxebi (paWanikebi, yivCaRebi). momTabareebTan mudmivi omebi, daZabuli viTareba (paWanikebi da yivCaRebi kievamde aRwevdnen) kievis ruseTis dasavleTiT aqtiurobas SeuZlebels xdida. ruseTi, rogorc veropisaTvis saSiSi Zala, sacnauri xdeba moskovis ruseTis Camoyalibebis periodidan (XV saukunidan).

realur safrTxed gvevlineba moskovis ruseTis didi mTavris ivane III-sa (1462-1505) da mefe ivane IV mrisxanis (1533-1584) mmarTvelobis wlebSi. am periodSi ruseTma miznad daisaxa: evropisaTvis baltiis zRvidan Sav zRvamde sivrcis Caketva da misi kontroli. ruseTSi kargad icodnen, rom baltiis zRvidan Sav zRvamde sivrcis daxurva evropis saxelmwifoebs mZime mdgomareobaSi Caagdebda. osmaleTis mier konstantinopolis aRebisa (1453 w.) da bizantiis imperiis ganadgurebis Semdeg, rasac Sedegad mohyva osmaleTis gabatoneba balkaneTis naxevarkunZulze, bosforisa da dardanelis sruteebsa da mTlianad Sav zRvaze, evropas aziis qveynebTan urTierTobis gzebi gadaeWra. viTareba kidev ufro garTulda xmelTaSua zRvaSi osmaleTis poziciebis ganmtkicebiT. evropis saxelmwifoebs aziasTan savaWro kavSiri ruseTze gamavali gzebiT unda daemyarebina. erT-erTi aseTi gza TeTri zRvis sanapiroze, q. arxangelskTan iwyeboda. gza jer xmeleTze gadioda, xolo Semdeg md. volgiT kaspiis zRvamde, q.

21

astraxanamde aRwevda. kaspiis zRvis samxreT sanapirodan erTi saxmeleTo gza aRmosavleTiT, indoeTisaken, miemarTeboda, meore samxreTisaken, sparseTisaken da arabuli qveynebisaken. aziisaken mimavali meore gza baltiis zRvis navsadgurebTan iwyeboda, Semdeg gza md. volgaze grZeldeboda grZeldeboda da kaspiis zRvamde, q. astraxanamde aRwevda. xelsayreli geografiuli mdgomareoba, evropidan aziisaken mimavali savaWro gzebi ruseTs rom efeqturad aemoqmedebina qveynis ekonomika swrafad ganviTardeboda da ruseTic evropul samyaros mWidrod daukavSirdeboda. daiwyeboda orive mxarisaTvis sasargeblo urTierToba. ruseTma sxva gza airCia.

evropidan aziisaken mimavali gzis evropisaTvis daxurva ruseTma upirveles amocanad daisaxa da am miznis miRwevisaTvis Semdegi RonisZiebebi gaatara:

pirveli. daiwyo omi baltiispireTis dapyrobisaTvis. ruseTs surda baltiis zRvis sanapiroebis dapyroba da evropisaTvis sasicocxlo mniSvnelobis mqone savaWro gzis sawyisi punqtebis xelSi Cagdeba. marTalia ocdaxuTwliani omi (1558-1583 ww.) ruseTis marcxiT dasrulda, magram ivane IV mrisxanem is mainc SeZlo, rom baltiis zRvidan aziisaken mimavali gza evropam praqtikulad ver gamoiyena.

meore. ruseTi cdilobda baltiis zRvidan Sav zRvamde sivrce sxva mimarTulebiTac daecva. am mizniT ruseTma belorusiis teritoriaze litvis saxelmwifos Seviwroveba scada. 1492-1494 wlebsa da 1500-1503 wlebSi ivane III-s omi hqonda litvasTan. omebi SemdgomSic grZeldeboda.

mesame. baltiis zRvidan Sav zRvamde sivrcis Caketva iTxovda ukrainaSi poloneTis poziciebis Sesustebas da yirimis saxanos likvidacias. es amocana XVI saukuneSi ver gadaiWra. ruseTma imas ki miaRwia, rom 1552 wels yazanis, xolo 1556 wels astraxanis monRoluri saxanoebi gaanadgura da evropis saxelmwifoebs ukrainis gavliT astraxanamde miRwevisa da kaspiis sazRvao gzis gamoyenebis saSualeba mouspo.

amrigad, XV-XVI saukuneebSi ruseTma SeZlo ar daeSva ruseTis gavliT evropidan aziisaken mimavali savaWro gzebis amoqmedeba, riTac Zlieri dartyma miayena

22

evropis qveynebis ekonomikas. ekonomikurad ruseTic Zlier dazaralda. am SemTxvevaSi mxolod tranzitiT miRebul Semosavals ar vgulisxmobT. omebma baltiispireTSi, poloneTTan, litvasTan, yirimisa da astraxanis saxanoebTan ruseTis ekonomikas didi ziani moutana. amis miuxedavad ruseTi, rogorc evropis safrTxe, arsebobas ganagrZobda da am “misiis” gagrZelebaze uaris Tqmas ar apirebda.

evropis qveynebi, qristianul ruseTTan urTierTobis mogvareba rom ver SeZles, osmaleTisa da sparseTis xelisuflebas mourigdnen. garkveuli periodidan efeqturad amoqmedda savaWro gza osmaleTisa da sparseTis teritoriis gavliT. savaWro gzam am qveynebma didi Semosavali moutana.

XVI saukunis miwurulsa da XVII saukunis damdegs ruseTi dasustda, centraluri da adgilobrivi mmarTveloba moiSala, qveyana qaosma moicva. amiT isargebles SvedeTma da JeC pospolitam da ruseTs Crdilo-dasavleTiT da dasavleTiT mniSvnelovani teritoriebi daatovebines. rogorc ki ruseTi welSi gaimarTa, evropisaTvis baltiis zRvidan Sav zRvamde sivrcis Caketva kvlav aqtualuri gaxda. mefe aleqsi mixeilis Zis (1645-1682) mmarTvelobis periodSi ruseTma ukrainis dapyrobis mizniT JeC pospolitas winaaRmdeg xangrZlivi omi (1654-1667 ww.) awarmoa da ukrainis nawili (dnepris marcxena sanapiro) daaTmobina JeC pospolitas.

ruseTi, rogorc evropis safrTxe, mTeli sisruliT warmoCnda petre I-is (1696-1725) da misi memkvidreebis dros. am periodisaTvis (XVIII saukunis damdegi) evropas aziis qveynebTan saxmeleTo da sazRvao gzebiT vaWroba SesaniSnavad hqonda awyobili da baltiis zRvidan Sav zRvamde sivrcis daxurva evropis saxelmwifoebs didad ar aRelvebdaT. evropisaTvis ufro aqtualuri iyo TviT ruseTis bazari. ruseTis bazarze SeRwevisaTvis evropis saxelmwifoebs aucileblad WirdebodaT baltiisa da TeTri zRvis sanapiroze arsebuli navsadgurebis amoqmedeba, TeTri zRva _ volga _ kaspiis zRva da baltiis zRva _ volga _ kaspiis zRva savaWro gzebis efeqturad gamoyeneba. petre I-is ekonomikurma politikam evropis saxelmwifoebs ruseTis

23

bazris aTvisebis xalisi daukarga. petre I cdilobda evropis qveynebTan vaWrobaSi aqtiuri balansis SenarCunebas, anu rac SeiZleba meti raodenobiT rusuli saqoneli gaetana evropaSi da naklebi Semoetana. amitom iyo, rom ruseTsa da evropas Soris vaWrobis masStabebi Zalze SeizRuda. evropis saxelmwifoebs ruseTidan mxolod aucilebeli saqoneli gahqondaT da isic Zalze SezRuduli raodenobiT.

petre I ar iyo Rrmadmorwmune marTlmadidebeli. mas konstantinepolis dacemis (1453 w.) Semdeg moskovis ruseTis mier gacxadebuli doqtrinis _ “moskovi _ mesame romi, meoTxe aRar iqneba” _ mxolod politikuri (ufro zustad, samxedro-politikuri) aspeqti ainteresebda. realurad “mesame romis” ideis realizeba petre I-ma daiwyo. ruseTis agresia ramdenime mimarTulebiT ganviTarda:

1. 1696 w. _ azovis cixe-simagris aReba da md. donis SesarTavis mitaceba;

2. 1700-1721 ww. _ baltiispireTis dapyroba da SemoerTebuli teritoriis aTvisebis dawyeba;

3. 1708-1709 ww. _ ukrainisa da belorusiis nawilis mitaceba;

4. 1711 w. _ ruseTis armiis SeWra dunaispireTSi da balkaneTis dapyrobis mcdeloba;

5. 1722-1723 ww. _ ruseTis armiis SeWra kaspiispireTSi da samxreT kavkasiis aRmosavleTi nawilis dapyrobis mcdeloba.

petre I-ma praqtikulad ruseTis kontrols dauqvemdebara uzarmazari sivrce baltiis zRvidan Sav zRvamde _ peterburgidan azovis cixe-simagremde.

petre I-is mefobis wlebSi gamoikveTa sami strategiuli mimarTuleba _ ruseTis momavali agresiis sferoebi:

pirveli. dasavleTis (belorusiis gavliT poloneTisaken);

meore. samxreT-dasavleTiT (ukrainis gavliT balkaneTisaken);

mesame. samxreTiT (dnepris qvemo weliT yirimis naxevarkunZulisaken);

24

meoTxe. samxreT-aRmosavleTiT (volgis deltidan kaspiis zRvis sanapiroTi samxreT kavkasiisaken).

xsenebuli oTxi strategiuli mimarTulebidan mTavari iyo pirveli (dasavleTis) da meore (samxreT-dasavleTis). es ki imas niSnavda, rom baltiispireTSi myarad damkvidrebuli ruseTi evropaSi SeWrisaTvis emzadeboda. ruseTma kargad gamoiyena dasavleT evropis saxelmwifoebs Soris arsebuli dapirispireba. kerZod prusiis gaZlierebiT SeSfoTebulma dasavleT evropis saxelmwifoebma (safrangeTi, avstria da sxv.) daxmarebisaTvis ruseTs mimarTes. imperatorma elisabed I (1741-1761) antiprusiul koaliciaSi Caeba. Svidwliani omis (1757-1763 ww.) dros ruseTma prusiis armia gaanadgura da 1760 wels berlinic daikava. marTalia ruseTma prusiis teritoria maleve datova, magram prusiam, rogorc ruseTis metoqem baltiispireTSi, seriozuli dartyma ganicada.

male ruseTma axali warmatebebi moipova. prusiasTan da avstriasTan erTad dasusutebuli JeC pospolitas sami danawilebiT (1772, 1793, 1795 wlebi) poloneTis didi nawili (varSaviTurT) miitaca. ekaterine II-m (1762-1796) osmaleTTan omSi orgzis (1768-1774 da 1787-1791 wlebSi) gamarjvebis Semdeg yirimis saxano SeierTa da mTel SavizRvispireTSi gabatonda. ruseTs balkaneTSi SeWris realuri SesaZlebloba mieca.

amrigad, petre I-is mier dasaxuli oTxi strategiuli mimarTulebidan misma memkvidreebma sami mimarTulebiT (dasavleTis, samxreT-dasavleTis, samxreTis) didi warmatebebi moipoves. ruseTi evropisaTvis realur safrTxed iqca.

ruseTisagan momdinare didi safrTxe zustad Seafasa napoleonma da gadamWreli RonisZiebebic gaatara. napoleoni kargad xedavda, rom XVIII saukuneSi ruseTis mier baltiispireTis, poloneTis aRmosavleT nawilis, belorusiis, ukrainis, yirimis naxevarkunZulisa da mTeli CrdiloeT Savi zRvispireTis dapyroba praqtikulad dasavleT evropisaTvis omis gamocxadebas moaswavebda. evropa ruseTTan urTierTobaSi daSvebuli Secdomebis nayofs imkida. am urTules viTarebaSi napoleonma ruseTis evropuli samyaros nawilad

25

gadaqcevis idea wamoayena. evropa da ruseTi erT samyarod unda qceuliyo. mxolod amis Semdeg Sewyvetda ruseTi evropis safrTxed arsebobas. am didi ideis realizebisaTvis aucilebeli iyo erTi winapirobis Sesruleba _ napoleons ruseTis armia uswrafesad unda gaenadgurebina. 1812 wels napoleoni ruseTTan omSi damarcxda da didi ideac dasamarda. evropeli monarqebi napoleonis damarcxebas zeimobdnen da verc ki amCnevdnen, rom gamarjvebuli ruseTi evropas kidev ufro did safrTxes Seuqmnida. venis kongresi da “saRvTo kavSiris” Seqmna (1814-1815 ww.) amis naTel dadasturebas warmoadgenda.

“saRvTo kavSirma”, miuxedavad imisa, rom man evropaSi ruseTis yofna daakanona, dadebiTi roli Seasrula _ evropa asi wlis ganmavlobaSi (1815-1914 ww.), ase Tu ise, erT samyaros warmoadgenda. es samyaro pirveli msoflio omis dawyebiT (1914 w.) daingra. amaSi ruseTs ver davadanaSaulebT _ sxva saxelmwifoebis brali gacilebiT didi iyo.

1917 wels, didi politikuri krizisis Semdeg, sabJoTa ruseTis (SemdegSi sabJoTa kavSiris) xelisuflebis saTaveSi mosulma bolSevikebma Zveli ideis xorcSesxma daiwyes _ ruseTi (sabWoTa kavSiri) evropis safrTxed aqcies. “msoflio revoluciis” komunisturi idea, pirvel rigSi, swored evropis winaaRmdeg iyo mimarTuli. ruseTisagan momdinare safrTxe evropaSi zustad aRiqves. 1918-1920 wlebSi evropis qveynebi (inglisi, safrangeTi) da amerikis SeerTebuli Statebi samxedro ZaliTa da “TeTri moZraobisadmi” mxardaJeriT cdilobdnen ruseTSi politikuri reJimis Secvlas, magram amaod. marcxis Semdeg dasavleT evropis didi saxelmwifoebi ruseTTan TanamSromlobis (de faqto aRiarebis) gzas daadgnen. aseTi politika Seqmnili viTarebiT iyo ganpirobebuli.

pirveli msoflio omis dasrulebis (1918 w.) Semdeg garkveuli mizezebis gamo dasavleT evropis saxelmwifoebisa da amerikis SeerTebuli Statebis urTierToba daiZaba. omisagan dangreul evropas esaWiroeboda sursaTi (pirvel rigSi puri) da mrewvelobisaTvis aucilebeli nedleuli (navTobi,

26

manganumi da sxv.). omisagan dangreuli ekonomikis aRdgena evropas SeeZlo amerikis SeerTebuli Statebis daxmarebiT. es evropisaTvis miuRebeli iyo, radgan daxmarebis sanacvlod amerika evropas politikur moTxovnebs uyenebda. evropelma politikosebma omisagan dangreuli ekonomikis aRdgena sabWoTa ruseTis daxmarebiT gadawyvites, radgan ruseTi evropas veraviTar politikur moTxovnas ver wauyenebda. garda amisa ruseTi xelsayreli partniori iyo bazris siiafis gamoc. magaliTad, evropas ruseTidan Setanili puri amerikidan SetanilTan SedarebiT gacilebiT iafi ujdeboda. evropis ekonomikis aRorZineba warmoudgeneli iyo ruseTis navTobis, manganumi, saukeTeso xarisxis foladis da sxv. gareSe. evropa-ruseTis ekonomikuri urTierTobis dawyeba imas niSnavda, rom evro-amerikuli samyaro sabWoTa ruseTis (sabWoTa kavzSiris) safrTxis winaaRmdeg ver gaerTianda. amiT isargebla sabWoTa imperiam da TiTqmis ori aTeuli wlis ganmavlobaSi evropasTan aqtiuri savaWro balansiT didi mogeba naxa.

meore msoflio omis (1939-1945 ww.) Semdeg sabWoTa kavSiris winaaRmdeg evro-amerikuli samyaro gaerTianda. am erTianobis Sedegi iyo sabWoTa imperiis dasusteba da misi daSla (1991 w.). am didi gamarjvebis Semdeg evro-amerikulma samyarom didi strategiuli Secdoma dauSva. sabWoTa kavSiris TxuTmet damoukidebel saxelmwifod daSlam Seqmna imisi STabeWdileba, rom ruseTi evropas safrTxes veRar Seuqmnida es iyo naCqarevad gakeTebuli daskvna. im Zalas, romelmac sabWoTa kavSiri daSala, SeeZlo ruseTis federaciis avtonomiuri respublikebis doneze daSla da cimbiris Camocileba ruseTisagan. vinc es ar daakeTa dRes Tavs imarTlebs: ruseTis avtonomiuri respublikebis doneze daSla da cimbiris ruseTisagan Camocileba evropasa da aziaSi rTul, umarTav procesebs gamoiwvevdao. es savsebiT sworia. dRevandeli viTareba cxads xdis, rom, saSiSroebis miuxedavad, sjobda ruseTis daSla 1991 wlis axlo xanebSi momxdariyo, Tundac nawilobriv. bunebrivad ismis kiTxva: ra azri hqonda sabWoTa kavSiris daSlas Tu postsabWoTa sivrceSi ruseTi gabatondeboda da evropas safrTxes is Seuqmnida? aRiareben Tu ara Tavis Secdomas

27

didi politikis mamebi, mniSvneloba ara aqvs. WeSmariteba erTia: ruseTi XX saukunis 90-iani wlebis damdegs unda daSliliyo. evro-amerikuli samyaro dRes didi strategiuli Secdomis Sedegebs imkis: monstrma Zala moikriba da Tavis siZliereSi darwmunebuli samxreT kavkasiis, baltiispireTis, ukrainis, moldovas gadasaylapavad emzadeba. baltiis zRvidan Sav zRvamde evropisaTvis sivrcis daxurva rusuli saxelmwifos strategiul mimarTulebad rCeba.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika,” 2008, # 171, 12 seqtemberi, gv. 5-6.

28

3. saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis

SefasebisaTvis (XV-XVIII ss.)

saqarTvelo-ruseTis urTierTobis Seswavla

ruseTis imperiis istoriogafiam (s. belokurovi, s. burnaSevi, p butkovi, n. dubrovini da sxv.) daiwyo. cxadia, im periodSi (XIX-XX ss.) Seqmnili gamokvlevebi ver iqneboda obieqturi. istoriografia imperiis samsaxurSi imyofeboda. saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis gaazreba daiwyo ivane javaxiSvilma, Tumca SemdegomSi mas am mimarTulebiT fundamenturi kvleva aRar gaugrZelebia. saqarTveloSi sabWoTa (komuisturi) wyobilebis arsebobis periodSi (1921-1991 ww.) saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis Seswavlas sayuradRebo gamokvlevebi miuZRvnes niko berZeniSvilma, mixeil polievqtorma, iase cincaZem, aleqsandre fircxalaiSvilma, valerian maWaraZem, giorgi paiWaZem, nodar nakaSiZem, levan aleqsiZem, nodar asaTianma da sxvebma. qarTveli istorikosebi, cxadia, xarks uxdidnen epoqas, Tumca, amis miuxedavad maT SeZles didZali saarqivo masalis gamovlena da soliduri gamokvlevebis Seqmna.

sabWoTa (komuisturi) wyobilebis likvidaciisa da sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg aucilebeli gaxda

29

saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis (XV-XVIII ss.) obieqturad gaazreba da mTeli rigi debulebebis gadaxedva. es gapirobebulia ori mizeziT: pirveli. aucilebelia ruseTis imperiisa da sabWoTa istoriografiis Sexedulebebis gadasinjva; meore. dasabuTebuli, mecnierulad argumentirebuli pasuxi unda gaeces Tanamedrove rus istorikosebs, romelebic cdiloben saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis politikuri mizniT gayalbebas.

*** ruseTis mosvla samxreT kavkasiaSi da qarTuli

samefo-samTavroebis (qarTl-kaxeTis samefo, imereTis samefo, samegrelos, guriisa da afxazeTis samTavroebi) dapyroba (1801 _ 1810 ww.) didi xnis ganmavlobaSi mzaddeboda rogorc diplomatiuri, ise samxedro-strategiuli TvalsazrisiT. ruseTis saxelmwifos daintereseba Crdilo da samxreT kavkasiiT, neli, magram kargad gaazrebuli winsvla kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT daemTxva saqarTvelos saSinao da sagareo mdgomareobis uwyvet gauaresebas. XV_XVI saukuneebis mijnaze qveynis SigniT damRupveli procesebi ganviTarda. pirveli. erTiani qarTuli monarqia qarTlis, kaxeTis, imereTis samefoebad da samcxis samTavrod daiSala (mogvianebiT maT ricxvs miemata samegrelos, guriis, afxazeTisa da svaneTis samTavroebi); meore. qarTul samefo samTavroebs Soris daiwyo xangrZlivi dapirispireba, romelic xSirad omebSi gadaizrdeboda xolme; mesame. samefo-samTavroebSi daiwyo saTavadoebis warmoqmna da gaZliereba, ramac Signidan daasusta calkeuli samefoebi da samTavroebi; meoTxe. iyo cdebi saqarTvelos eklesiis erTianobis darRvevisa; mexuTe. saqarTvelos politikurma daSlam didi ziani miayena erovnul cnobierebas. dapirispireba da omebi qarTul samefo- samTavroebs Soris kidev ufro aRrmavebda am process.

saqarTvelos saSinao mdgomareobis gauaresebas daemTxva saerTaSoriso urTierTobis garTuleba:

30

pirveli. saqarTvelos samxreTiT warmoiSva ori Zlieri muslimuri saxelmwifo _ osmaleTi (TurqeTi) da irani (sparseTi). 1453 wels osmalebma konstantinepoli aiRes, bizantiis imperiam arseboba Sewyvita. 1461 wels osmalebma qalaqi trapizoni daikaves, xolo 1475 wels Crdilo SavizRvispireTic daipyres. meore. 1514 wels omi daiwyo iransa da osmaleTs Soris. am omis erT-erTi mizani, iseve rogorc XVI-XVII saukuneebSi warmoebuli mravali omisa, samxreT kavkasiaSi gabatoneba iyo. amasiis zavidan (1555 w.) moyolebuli saqarTvelos teritoria ramdenjerme ganawilda iransa da osmaleTs Soris. mesame. saqarTvelos samxreTiT, kaspiis zRvidan Sav zRvamde, iransa da osmaleTis gabatonebis Semdeg am orma islamurma saxelmwifom SeRweva iwyo kavkasiis mTianeTSi. iranma _ kaspiis zRvispireTidan, osmaleTma _ Savi zRvispireTidan. Crdilo kavkasiaSi daiwyo islamis gavrceleba da iqauri mosaxleobis islamis rjulze moqceva. qarTuli samefo-samTavroebi muslimuri saxelmwifoebis rkalSi aRmoCndnen; meoTxe. dasavleT evropis qveynebi evropaSi osmaleTis mzardi agresiis pirobebSi samxreT kavkasiaSi ganviTarebul movlenebSi ver ereodnen. garda amisa, evropis qveynebi irans antiosmaluri koaliciis wamyvan Zalad ganixilavdnen da, saqarTvelos gamo iranTan urTierTobis gafuWebas eridebodnen. aseT viTarebaSi qarTuli samefo-samTavroebis evropulma orientaciam azri dakarga, realobas moklebuli aRmoCnda. swored amitom dasavleT evropidan daxmarebis miRebis cdebi (saqarTvelos mefis giorgi VIII-is elCoba evropaSi 1460-1461 wlebSi, qarTlis mefis elCoba evropaSi 1471 wels, kaxeTis mefis elCoba evropaSi 1471 wels) uSedegod damTavrda. mexuTe. iranTan da osmaleTTan uTanasworo brZolaSi mokavSiris gareSe darCenilma saqarTvelom dakarga Tavisi istoriuli teritoriis nawili: War-belaqani da kak-eniseli da samcxe-saaTabago, aWara, afxazeTi, Savi zRvis sanapiroze (samegrelosa da guriaSi) arsebuli simagreebi.

ai, aseT umZimes saSinao da sagareo viTarebaSi qarTuli diplomatiis istoriaSi gadaidga sabediswero nabiji. qarTvelma diplomatebma miznad daisaxes samxreT kavkasiaSi mimdanare movlenebSi mesame Zalis _ ruseTis _

31

CarTva. prorusuli orientaciis SemuSaveba pirvelad kaxeTis samefoSi, mefe aleqsandre I-is (1476-1511) karze moxda. ras emyareboda kaxeTis mefis Canafiqri? cxadia, aleqsandre I-s kargad eqneboda gaanalizebuli maxlobeli aRmosavleTis muslimur samyaroSi ganviTarebuli movlenebi. kaxeTis mefes aseve unda scodnoda dasavleT evropis qveynebis pozicia samxreT kavkasiis mimarT. mTlad naTeli ar aris, Tu ra warmodgena hqonda aleqsandre I-s ruseTSi Seqmnili saSinao viTarebisa da, rac mTavaria, ruseTis sagareo politikis Sesaxeb. unda vivaraudoT, rom kaxeTis samefo kars Zalze zogadi, xSir SemTxvevebSi bundovani warmodgena hqonda im qveynis Sesaxeb, romelsac daxmarebas sTxovda. winaaRmdeg SemTxvevaSi, aleqsandre I Rrmad unda yofiliyo darwmunebuli imaSi, rom ruseTis daxmarebiT muslimuri saxelmwifoebis agresiisgan Tavis dacva ararealuri iyo.

kaxeTis mefis aleqsandre I-is (1476-1511) Tanamedrove ruseTis (moskovis) mTavari ivane III (1462-1505) qveynis marTvas sakmaod rTul viTarebaSi Seudga. oqros urdos xani jer-jerobiT ruseTis umaRles xelisuflad iTvleboda. marTalia, ruseTma oqros urdosagan faqtobrivi damoukidebloba moipova, magram es ukanaskneli sakmaod seriozul samxedro Zalas flobda da SeeZlo ruseTisaTvis didi ziani mieyenebina. ivane III sami wlis ganmavlobaSi (1477-1479 ww.) oms awarmoebda didi novgorodis SemoerTebis mizniT. didi novgorodis ruseTis saxelmwifoSi Sesvlas ewinaaRmdegeboda poloneT-litvis mefe kazimir IV, romelic ruseTis winaaRmdeg oqros urdos xanis ahmedis mimxrobas cdilobda. marTalia, ivane III-m novgorodi SeierTa (1479 w.) da ruseTSi monRolTa batonobasac bolo mouRo (1480 w.), magram male tveris samTavros SemoerTbisaTvis mouwia brZola (1485 w.). 1492-1494 wlebSi ruseTi litvasTan iyo omSi Cabmuli. am omma ruseT-litvis winaaRmdegoba ver gadaWra. axali omi kars iyo momdgari.

ai, aseTi iyo saSinao da sagareo viTareba ruseTSi, roca 1483 wels kaxeTis mefis elCebi moskovSi Cavidnen. cxadia, imxanad ruseTis didi mTavari ivane III kaxeTis samefos ara marto samxedro daxmarebas ver

32

aRmouCenda, aramed diplomatiur mxadraWerasac ki ver dahpirdeboda. ruseTSi jer-jerobiT ar arsebobda da arc SeiZleboda arsebuliyo kavkasiaSi ruseTis SeRwevis gegmis monaxazic ki. marTalia, oqros urdo daiSala, magram ruseTis aqtiurobas kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT zRudavda yirimis, yazanis da astraxanis monRoluri saxanoebi. (aRsaniSnavia, rom ivane III-is mokavSire 1492-1494 wlebSi litvasTan warmoebul omSi yirimis xani mengli-girei iyo). rasakvirvelia, yazanis, yirimisa da astraxanis saxanoebis dapyrobis gareSe ruseTi verc CrdiloeT da , miT umetes, verc samxreT kavkasiaSi realur Zalad ver iqceoda.

qarTvelma diplomatebma prorusuli orientaciis SemuSavebisas dauSves strategiuli Secdoma. ruseTis samxreT kavkasiaSi mosvla niSnavda ruseT-iran-osmaleTis omebis dasawyiss. angariSi ar gauwies imas, rom ruseTis saxelmwifos gaerTianebasa da gaZlierebas (XV-XVI ss.), bunebrivia, mtrulad Sexvdnen misi dasavleli da Crdiloeli mezoblebi: poloneTi, litva, livoniis ordeni, Svecia. Aamis gamo XV-XVI saukuneebis mijnaze ruseTi samxreTSi aqtiur sagareo politikas ver awarmoebda. 1492-1494 wlebis ruseT-litvis oms mohyva axali omebi litvasTan (1500-1503 ww. da 1512-1514 ww.).

ivane III-sa (1462-1505) da vasili III-s (1505-1533) politika cvlilebebs ganicdis ivane mrisxanis (1533-1584) dros. ivane mrisxane umTavresad miiCnevda ruseTis poziciebis ganmtkicebas Crdilo-dasavleTis mimarTulebiT (baltiispireTSi), rac litvasTan, poloneTsa da SveciasTan omis gareSe SeuZlebeli iyo. am problemis gadaWras isaxavda miznad livoniis omi (1558-1583 ww.). amave dros ivane mrisxanem SeZlo yazanisa (1552 w.) da astraxanis (1556 w.) saxanoebis dapyroba. miuxedavad imisa, rom ruseTma ver moaxerxa yirimis saxanos daufleba, mainc xelsayreli pirobebi Seiqmna Crdilo kavkasiaSi ruseTis gaaqtiurebisaTvis.

Seqmnil viTarebaSi qarTvelma diplomatebma kvlav cades ruseTis CarTva samxreT kavkasiaSi mimdinare procesebSi, kerZod, iran-osmaleTis dapirispirebaSi. iniciativa kvlav kaxeTis samefo karma gamoiCina. am SemTxvevaSi, SeiZleba iTqvas, strategiuli Secdoma

33

daSvebuli ar yofila. ivane mrisxane seriozulad iyo dainteresebuli Crdilo kavkasiiT. viTareba ar Secvlila arc misi memkvidris mefe Tevdores (1584-1598) dros. Tumca unda iTqvas, rom am droisaTvis ruseTis dainteresebis sferos Crdilo kavkasia Seadgenda da ara samxreT kavkasia. livoniis omSi (1558-1583 ww.) damarcxebuli ruseTi, rasac Crdilo dasavleTiT (gansakuTrebiT baltiispireTSi) ruseTis poziciebis Sesusteba mohyva, iranisa da osmaleTis winaaRmdeg omSi ar Caebmeboda. Tu sparseTi da osmaleTi Crdilo kavkasiis barSi (da ara mTianeTSi) ruseTis SeRwevas Seeguebodnen, am SemTxvevaSic ki qarTvel diplomatTa gegmis realizeba mainc Zneli iqneboda. Yyvela SemTxvevaSi, ruseTi samxreT kavkasiaSi ararealur Zalad darCeboda. swored aseTi viTarebis Sedegi iyo kaxeTis samefoSi mefe levanis (1518-1574) dros rusTa xuTaskaciani razmis Semosvla. ivane mrisxanem mdinare Tergis xeobaSi cixe-simagreebis mSenebloba daiwyo. Tu ruseTi SeZlebda kontroli daewesebina im gzebze, romlebic mdinare Tergis xeobaSi arsebuli cixe-simagreebidan kaxeTis samefoSi jaris gadayvanisaTvis iyo aucilebeli, qarTveli diplomatebis gegmis ganxorcielebac realuri xdeboda. cxadia, Seqmnili safrTxe droulad SeniSnes iranma da osmaleTma. ruseTi am qveynebTan urTierTobis garTulebas moerida (osmaleTis waqezebiT yirimis xani ruseTis sazRvrebSi SeiWra). rusebma Tergis xeobaSi agebuli cixe-simagreebi daangries. kaxeTSi myofi rusTa razmic Crdilo kavkasiaSi dabrunda.

ruseTis kavkasiuri politikis marcxi ver gaiTvaliswines qarTvelma politikosebma. maT dauSves kidev erTi strategiuli Secdoma. kaxeTis mefe aleqsandre II (1574-1605) iranisa da osmaleTis agresiis mogvarebas kvlav ruseTis daxmarebiT cdilobda, angariSs ar uwevda im garemoebas, rom ruseTma araTu samxreT kavkasia, aramed Crdilo kavkasiac iran-osmaleTis gavlenis sferod aRiara. cxadia, kaxeTis samefo karma araferi icoda imis Sesaxeb, rom livoniis omis (1558-1583 ww.) dasrulebis Semdeg ruseT-Sveciis urTierToba kvlav daZabuli rCeboda. am ukanasknels

34

okupirebuli hqonda ruseTis teritoriis nawili. mosalodneli iyo axali omi SveciasTan.

kaxeTis mefis aleqsandre II-is mier mirTmeul ,,ficis wigns” (1587 w.) ruseTis mefe Tevdorem ,,wyalobis sigeliT” (1589 w.) upasuxa. erTi wlis Semdeg (1590 w.) ruseT-Sveciis omi daiwyo. 1595 wlis zaviT ruseTma Sveciis mier mitacebuli teritoriebis mxolod nawili daibruna. 1590 wels yirimis xanma yazi-gireim ruseTze ilaSqra da moskovamde miaRwia. imxanad yirimis xanis damarcxeba moxerxda, magram qveynis samxreTi sazRvrebi kvlav daucveli rCeboda. es garemoeba ki Crdilo kavkasiaSi ruseTs aqtiuri politikis warmoebis saSualebas ar aZlevda. 1

kaxeTis samefos prorusuli orientacia sabolood daasamara mefe Tevdores sikvdilis (1598 w.) Semdeg ruseTSi dawyebulma SinaaSlilobam, didma socialurma amboxma da JeC pospolitasa (poloneT-litvis saxelmwifos) da Sveciis agresiam (1603-1610 w.). ruseTis poziciebis Sesusteba kargad gamoiyena iranis Sahma abas I-ma da sastikad dasaja kaxeTis samefo saxli _ 1605 wels aleqsandre II da misi vaJi giorgi Sahma moakvlevina.

SinaaSlilobis, did socialuri amboxisa da JeC-pospolitasa da Sveciis agresiisgan dasustebuli ruseTi nel-nela gaimarTa welSi da ukve mefe aleqsis (1645-1676) dros seriozul Zalad iqca. . Aam periodisaTvis ruseTis umTavres amocanas ukrainidan CeJ pospolitas gandevna da Sveciis agresiuli gegmebis aRkveTa warmoadgenda. Uukrainis ruseTTan SeerTebas (1654 w.) mohyva xangrZlivi omi CeJ pospolitasTan, romelic 1667 wels dasrulda. aranakleb mZime iyo omi SveciasTan (1656-1658 ww.). ruseTma saboloo mizans ver miaRwia: CeJ pospolitas mTeli ukraina ver daaTmobina, xolo Svecias ver waarTva baltiis zRvis sanapiroebi. yirimis saxano kvlav did safrTxes uqmnida ruseTis samxreT regionebs.

mefe aleqsis (1645-1676) karze ar SemuSavebula arc CrdiloeT kavkasiasa da, miT umetes, arc samxreT kavkasiaSi aqtiuri politikis warmoebis gegma. aseT viTarebaSi qarTulma diplomatiam morigi strategiuli Secdoma dauSva. mefe Teimuraz I (gamefda kaxeTSi 1606

35

wels, qarTl-kaxeTis mefe gaxda 1625 wels, qarTlis taxti dakarga 1633 wels, kaxeTisa _ 1648 wels) kvlav prorusuli politikiT cdilobda qveynis gadarCenas. 1658 wels Teimuraz I moskovSi Cavida daxmarebis saTxovnelad. am dros grZeldeboda ruseT-CeJ pospolitis omi, xolo SveciasTan mxolod droebiTi zavi iyo dadebuli. aseT viTarebaSi Teimuraz I, cxadia, xelcarieli gamoistumres saqarTveloSi.

prorusuli orientaciis marcxma TavisTavad gamoiwvia proiranuli orientaciis gaZliereba proiranul orientacias adgnen: erekle I (gamefda qarTlSi 1688 wels, kaxeTSi _ 1703 wels), daviT II (gamefda kaxeTSi 1709 wels), giorgi XI (pirvelad gamefda qarTlSi 1675 wels, meored _ 1703 wels).

orsaukunovani prorusuli orientaciis Sedegi aseTi iyo: qarTlisa da kaxeTis samefoebi irans darCa, xolo imereTis samefo, guriis, samegrelosa da afxazeTis samTavroebi _ osmaleTs.2

qarTveli diplomatebis mier prorusuli orientaciis SemuSavebisa da misi realizebisaTvis brZolis axali etapi iwyeba XVIII saukunis 10-iani wlebis bolodan. es movlena qarTlis janiSinisa da mefis vaxtang VI-isa (1703-1724 ww.) da ruseTis mefis petre I-is (1696-1725 ww.) saxelebs ukavSirdeba.

iranis Sahis mier 1703 wels qarTlis janiSinad (mmarTvelad) daniSnuli, xolo 1716 wels qarTlis mefed damtkicebuli vaxtang VI prorusuli orientaciis aucileblobis aRiarebamde erTbaSad da advilad ar misula. vaxtang VI-is winamorbedi mefeebi, islamis aRmsarebeli giorgi XI iranis Sahis samsaxurSi daiRupa (1709 w.). iranis Sahis samsaxurs Seewira momdevno mefec, aseve islamis aRmsarebeli qaixosro (1711 w.). amis Semdeg mefobis yvelaze realuri kandidati vaxtang VI iyo, magram taxtze asvlisaTvis aucilebeli iyo winamorbedi mefeebis msgavsad qristianobis uaryofa da islamis miReba. 1712 wels vaxtang VI iranSi gaemgzavra. rogorc Cans, igi am periodisaTvis rusuli orientaciis miRebaze ar fiqrobda, Tumca arc winamorbedi mefeebis, giorgi XI-isa da qaixosros, proiranuli orientaciis gagrZelebas apirebda. vaxtang VI cdilobda romis papisa da dasavleT

36

evropis didi qveynebis daxmarebiT iranis batonobidan Tavis daxsnas. amrigad, vaxtang VI Semdegi arCevanis winaSe idga: proiranuli orientaciis SenarCuneba, prorusuli orientaciis miReba, prodasavluri orientaciis miReba.

vaxtang VI-s kargad hqonda gaazrebuli proiranuli orientaciis damRupveli Sedegebi. XVII saukunis istoria amis bevr magaliTs iZleoda. magram es ar kmaroda proiranuli orientaciis uarsayofad. vaxtang VI xedavda, Tu rogor sustdeboda irani, Sahi risi vai-vaglaxiT axerxebda avRanelTa Semotevis SeCerebas. yovelive aman vaxtang VI-s ubiZga, zurgi Seeqcia iranisaTvis.

vaxtang VI-is mier proiranuli orientaciis uaryofa SeiZleba realobas mTlad moklebuli ar Canda. samagierod, sruliad ararealuri iyo vaxtang VI-is mier sulxan-saba orbelianis meTaurobiT dasavleT evropaSi iranis winaaRmdeg daxmarebis saTxovnelad diplomatiuri misiis mivlineba. tradiciulad, evropaSi irans osmaleTis winaaRmdeg brZolaSi mokavSired ganixilavdnen da qarTlis samefos interesebisaTvis dasavleT evropis qveynebi irans ar gaanawyenebdnen. asec moxda. 1715 wels sulxan-saba orbeliani evropidan xelcarieli dabrunda. prodasavluri orientaciis marcxma vaxtang VI iZulebuli gaxada 1716 wels islami mieRo. Sahma vaxtang VI qarTlis mefed daamtkica, magram 1719 wlamde iranSi datova. ratom daayovna Sahma iranSi vaxtang VI? Sahs amisaTvis seriozuli mizezebi hqonda. cxadia, iranis Sahis kari Seityobda sulxan-sabas dasavleT evropaSi vizitisa da iq gamarTul molaparakebaTa Sesaxeb. Ra Tqma unda, SahisaTvis cnobili iqneboda iranSi myofi vaxtangisa da Sahis karze mivlenili ruseTis despanis a. volinskis saidumlo kontaqtebis Sesaxebac. es ori mizezi savsebiT sakmarisi iyo imisaTvis, rom vaxtang VI-s iranis Sahis ndoba daekarga.

prorusuli orientaciis vaxtang VI sabolood sulxan-sabas evropidan xelcarieli dabrunebis Semdeg (1715 w.) gadawyvetda. aucilebeli iyo qarTlSi dabruneba da ruseTTan kavSiris damyareba. swored amiT

37

iqneboda ganpirobebuli oTxwliani yoymanis Semdeg vaxtang VI-is mier islamis miReba (1716 w.). amis Semdeg Sahs vaxtang VI-is iranSi dayovnebis mizezi aRar unda hqonoda. Tumca, rogorc aRvniSneT, Sahi vaxtang VI-s aRar endoboda da misi iranSi yofna maqsimalurad gaaxangrZliva. 1719 wels qarTlis mefe samSobloSi dabrunda da ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris damyarebisaTvis daiwyo mzadeba.

amrigad, vaxtang VI-is mier prorusuli orientaciis aRiareba warmoadgenda iZulebiT nabijs. aseTi sarisko gadawyvetilebis miReba ganpirobebuli iyo iranis winaaRmdeg dasavleT evropidan daxmarebis miuReblobiTa da piradad vaxtang VI-is Zlieri antiiranuli ganwyobiT (mefes Rrmad swamda, rom proiranuli orientacia samudamod daRupavda qveyanas).

marTalia, vaxtang VI-is prorusuli orientacia iZulebiT nabijs warmoadgenda, magram misi miReba mainc garkveul gaTvlebs emyareboda. qarTlis mefis Canafiqrs hqonda rogorc realuri, ise ararealuri safuZveli.

pirveli. vaxtang VI savsebiT sworad miiCnevda, rom ruseTs samxreT-aRmosavleTi kavkasiidan, kerZod qarTlidan da kaxeTidan, aseve azerbaijanidan iranis gandevna SeeZlo.

meore. vaxtang VI-m ver gaiTvaliswina, rom samxreT kavkasiaSi ruseTis SeWras ar dauSvebda osmaleTi da ruseTs iranis gavlenis sferoebis xelSi Cagdebas ar daanebebda.

mesame. vaxtang VI-m verc is gaiTvaliswina, rom irani, da gansakuTrebiT ki osmaleTi, saWiroebis SemTxvevaSi aqtiurad gamoiyenebdnen Crdilo kavkasiel islamis aRmsarebel xalxebs, rac did sirTuleebs Seuqmnida samxreT kavkasiaSi SeWril ruseTs.

meoTxe. marTalia, am droisaTvis (1719 w.) CrdiloeTis omis msvlelobaSi (daiwyo 1700 w.) mopovebuli warmatebebis Semdeg ruseTs praqtikulad gadaWrili hqonda umTavresi geostrategiuli amocana (baltiis zRvis sanapiroebis xelSi Cagdeba), magram samxreT kavkasiaSi gabatoneba jer kidev ar iTvleboda ruseTis sagareo politikis pirvelxarisxovan amocanad. ruseTisTvis gacilebiT ufro mniSvnelovani iyo

38

CrdiloeT SavizRvispireTSi ganmtkiceba, dunaispireTis xelSi Cagdeba da balkaneTSi SeWra. am geostrategiuli amocanis gadaWra azovisa da yubanispireTidan osmaleTis gandevniTa da yirimis saxanos dapyrobiT unda dawyebuliyo. am rTuli miznebis ganxorcieleba ki osmaleTTan omis gareSe SeuZlebeli iyo. aRsaniSnavia isic, rom dunaispireTsa da balkaneTSi ruseTis SeWris winaaRmdeg gamodiodnen dasavleT evropis qveynebi. aseT viTarebaSi ruseTi iranis winaaRmdeg did omSi ar Caebmeboda da qarTlis samefos mokavSired ar gamoadgeboda.

1722 wels ruseTis imperatorma petre I-ma kaspiispireTSi laSqroba daiwyo da iranis winaaRmdeg omSi mokavSireoba mefe vaxtang VI-s SesTavaza.

ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris winaaRmdegi iyo qarTlis samefo darbazis umravlesoba, taxtis memkvidre, iranis Sahis gvardiis sardlad daniSnuli baqari. baqari mamas urCevda, Tundac ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris SenarCunebis pirobebSi avRanelebisgan ukiduresad Seviwroebuli SahisaTvis qarTlis jaris nawili mieSvelebina, raTa iranTan urTierToba sabolood ar gaefuWebinaT. vaxtang VI-m proiranul orientaciaze sabolood uari Tqva, 40-aTasiani jari Sekriba da petre I-Tan molaparakebis Tanaxmad ganjasTan dabanakda. amasobaSi avRanelebma iranis dedaqalaqi ispahani aiRes. ruseTisa da qarTlis samefos samxedro-politikurma kavSirma, cxadia, SeaSfoTa osmaleTi. osmaleTis sulTanma sworad Seafasa viTareba: imxanad (1722 w.) irans qarTlisa da ruseTis erToblivi laSqrobis mogerieba ar SeeZlo. ruseTis mier iranis damarcxebis SemTxvevaSi osmaleTs samxreT kavkasiaSi Zlieri konkurenti uCndeboda. qarTlisa da ruseTis samxedro-politikuri kavSiris CaSlas osmaleTi imiT Seecada, rom qarTlis mefe vaxtang VI-s mokavSireoba SesTavaza. vaxtang VI-m sworad amoicno osmaleTis Canafiqri _ samxreT kavkasiaSi Zlieri ruseTis damkvidrebas osmaleTs isev susti iranis SenarCuneba erCivna. qarTlis mefis gadabireba osmaleTs swored iranis gadarCenisTvis, anu ruseTis samxreT kavkasiaSi SeWris Sesaferxeblad sWirdeboda.

39

marTalia, osmaleTis sulTnis Canafiqri vaxtang VI-m kargad amoicno, magram is ki veRar gaTvala, rom osmaleTis sulTnis SemoTavazebaze uaris TqmiT samomavlod iranTan erTad osmaleTic gadaimtera. ufro zustad, vaxtang VI politikaSi yovlad gaumarTlebel riskze wavida _ qarTlis bedi mxolod petre I-is mier iranis winaaRmdeg dawyebul laSqrobas daukavSira da ukan dasaxevi gza, iranTan da osmaleTTan morigebis Sansi, aRar daitova.

petre I-s kargad hqonda gaazrebuli yvela is garTuleba, romelic samxreT kavkasiaSi da kerZod, kaspiispireTSi ruseTis SeWrasa da iranis winaaRmdeg farTomasStabian omis dawyebas mohyveboda. 1722 wels dawyebul laSqrobas geostrategiuli miznebi arc hqonia. rogorc ki mosalodneli garTulebis konturebi moixaza, petre I-ma darubandis aRebis Semdeg laSqroba Sewyvita. vaxtang VI gaRizianebuli iranisa da osmaleTis winaSe marto darCa. Pprorusuli orientacia ukve meramdened kraxiT dasrulda. 1724 wels vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa.3

qarTlis mefis vaxtang VI-is prorusuli orientaciis wyalobiT gaCanagebuli qveyana kaxeTis samefo saxlis warmomadgenlebma Teimuraz II-m da misma vaJma erekle II-m proiranul orientaciaze dabrunebiT ixsnes. maTTvis vaxtang VI-is damRupveli politikis Sedegebi kargi gakveTili aRmoCnda. aRsaniSnavia, rom iranis Sahma nadirmac (1736-1747) swori daskvnebi gaakeTa winamorbedi sefiani Sahebis moRvaweobidan. nadir-Sahi mixvda, rom saqarTvelos (qarTlisa da kaxeTis) amogdebis, islamis rjulze moqcevis politikam kraxi ganicada. garda amisa, iranis Sahebis politikam aiZula vaxtang VI prorusuli orientacia mieRo, ramac didi safrTxe Seuqmna irans. nadir-Sahi kargad xedavda, rom samxreT kavkasiaSi SemoWras ruseTi momavalSi kvlav Seecdeboda. am SemTxvevaSi iranisagan Seviwroebuli qarTli da kaxeTi, bunebrivad, ruseTis mokavSireebad iqceodnen. gamomdinare aqedan, nadir-Sahma miznad daisaxa garkveuli daTmobebis gziT qarTlisa da kaxeTis samefoebi proiranul orientaciaze daeyoliebina, raTa ruseTis gaaqtiurebis SemTxvevaSi maT mefeebi vaxtang

40

VI-is politikas aRar mibrunebodnen. amiT iyo ganpirobebuli nadir-Sahis mier 1744 wels qarTlis mefed Teimuraz II-sa da kaxeTis mefed erekle II-is damtkiceba. mefed damtkicebis pirobad iranis Sahs islamis miReba ar wamouyenebia. Teimurazi da erekle taxtze qristianebi avidnen. 1745 wlis 1 oqtombers Teimuraz II qristianuli wesiT ekurTxa qarTlis mefed. 1632 wlis Semdeg es iyo pirveli SemTxveva, roca qarTlis samefo taxtze qristiani mefe avida. nadir-Sahis politika gaagrZela misma memkvidrem, iranis taxtisaTvis mebrZolma qerim-xanma.

nadir-Sahis mkvlelobis Semdeg (1747 w.) iranSi SinaaSliloba daiwyo, Sahis taxtisaTvis brZola didxans gagrZelda. iranis centraluri xelisuflebis dasustebiT kargad isargebles Teimuraz II-m da erekle II-m da TavianT gavlenas daumorCiles erevnis, ganjis, naxWevanisa da yarabaRis saxanoebi. es iyo didi warmateba. erevnis, ganjis, naxWevanisa da yarabaRis xanebi TiTqmis sityvaSeubruneblad emorCilebodnen qarTlisa da kaxeTis mefeebs. am gamarjvebas auferulebda is, rom Teimurazma da ereklem didi marcxi iwvnies _ spaseTis mier warTmeuli uZvelesi qarTuli provincia War-belaqani (saingilo) ver SemoierTes. War-belaqanSi mokalaTebuli daRestnelebi gamudmebiT awiokebdnen kaxeTsa da qarTls, itacebdnen mosaxleobas. daRestnelTa TareSs warmoudgenlad didi ziani mohqonda qveynisaTvis. mosaxleoba praqtikulad saomar mdgomareobaSi cxovrobda.

Teimuraz II da erekle II imTaviTve mixvdnen, rom qarTveli mefeebis mier War-belaqnis dakaveba iranisa da osmaleTis interesebSi ar Sedioda. daRestnelebis gamudmebuli Tavdasxmebi kaxeTisa da qarTlis samefoebze zemoqmedebis, maTi dasustebis saSualebad ganixileboda iransa da osmaleTSi. daRestnelTa TareSis aRkveTas Teimurazi da erekle ruseTis daxmarebiT Seecadnen. 1752 wels ruseTSi sagangebo elCobac gaigzavna, magram uSedegod. ruseTis saimperatoro karma ara marto jaris gamogzavnaze ganacxada uari, aramed fuladi daxmarebac SeuZleblad miiCnia. peterburgSi swori daskvna gaakeTes: War-

41

belaqanSi (saingiloSi) ruseTis jaris Sesvla Zalze gaamwvavebda ruseT-iranisa da ruseT-osmaleTis urTierTobebs.

XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulidan da 60-iani wlebis damdegidan dasrulda Teimuraz II-isa da erekle II-is proiranuli politika. daiwyo axali, prorusuli orientaciis SemuSaveba. Ees umniSvnelovanesi gadawyvetileba xangrZlivi fiqrisa da gansjis Sedegi iyo. prorusuli orientacia Semdeg mosazrebebs emyareboda: pirveli. Teimurazica da ereklec, cxadia, grZnobdnen, rom iranSi nadir-Sahisa da qerim-xanis politika SeiZleba nebismier momentSi Secvliliyo da qarTlsa da kaxeTs Tavs dastexoda sefiani Sahebisdroindeli agresia. meore. mefeebi imasac grZnobdnen, rom iranis mbrZaneblebs sulac ar siamovnebdaT qarTlisa da kaxeTis mefeebis diqtati iranul saxanoebze (ganjaze, erevanze, naxWevansa da yarabaRze). rogorc ki iranSi centraluri xelisufleba Zalas moikrebda, Teimurazisa da erekles morCili saxanoebi, Saq-Sirvanis xanis haji-Calabis msgavsad, qarTlisa da kaxeTisaTvis saSiS Zalad iqceodnen. mesame. daRestnelTa amaoxrebeli Semosevebis mogerieba qarTlisa da kaxeTis samefoebs Tavisi ZalebiT ar SeeZloT. saWiro iyo War-belaqnis (saingilos), kak-eniselis dakaveba da daRestnelTaTvis kaxeTSi SesaWrelad xelsayreli placdarmis warTmeva. es ki ruseTis daxmarebis gareSe SeuZlebeli iyo. mexuTe. Tu iranSi SinaaSliloba ar dasruldeboda da centraluri xelisufleba ver gaZlierdeboda, dasustebuli irani osmaleTs ver gaumklavdeboda da gamoricxuli ar iyo, rom qarTlisa da kaxeTis samefoebs osmaluri agresiis safrTxe SeeqmnebodaT.

Teimuraz II-sa da erekle II-s surdaT ruseTis imperiis daintereseba, raTa mas samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) iranis adgili daekavebina. Tu ruseTi darubandidan baqomde kaspiis zRvis sanapiros daipyrobda ,qarTlisa da kaxeTis samefoebi or mizans miaRwevdnen _ daRestnelTa TareSi samudamod aRikveTeboda da iranis agresiac saSiSi aRar iqneboda. iranuli saxanoebi (ganja, erevani, naxWevani, yarabaRi).

42

iZulebuli gaxdebodnen proqarTuli orientacia eRiarebinaT. ganwiruli rCeboda Saq-Sirvanis saxanoc. ruseTiT zurggamagrebuli qarTlisa da kaxeTis mimarT axalcixis faSac damTmobi unda gamxdariyo.

Teimuraz II-isa da erekle II-is gaTvlebi samxreT kavkasiiT ruseTis imperiis dainteresebisa da mis mier samxreT-aRmosavleT kavkasiis (kaspiispireTis) dakavebis Sesaxeb ararealuri aRmoCnda. yovel SemTxvevaSi, ruseTSi Teimuraz II-is (1760-1762 ww.) elCobis periodisavis ruseTs sul sxva geostrategiuli amocanebi hqonda dasaxuli: pirveli. prusia, romelsac zurgs umagrebda inglisi, cdilobda ruseTis gamodevnas baltiispireTidan. marTalia, Svidwliani omi (1757-1763 ww.) prusiis marcxiT damTavrda, magram inglisis antirusuli politika amiT ar dasrulebula. meore. evropis didi saxelmwifoebi emzadebodnen dasustebuli poloneTis gadasanawileblad. cxadia, poloneTis xarjze ruseTis gaZliereba miuRebeli iyo evropis didi qveynebisTvis. poloneTis sakiTxs SeiZleba seriozulad daeZaba ruseT-evropis urTierToba. gamoricxuli ar iyo ruseTis Sejaxeba evropis saxelmwifoTa koaliciasTan, romlis Seqmnas saguldagulod cdilobda inglisi. mesame. evropaSi pozicebis SenarCunebisa da ganmtkicebis paralelurad ruseTisaTvis umniSvnelovanes geostrategiul amocanas warmoadgenda osmaleTis gandevna Crdilo Savi zRvispireTidan (yirimis saxanos likvidacia), dunaispireTis xelSi Cagdeba da balkaneTSi SeWra. aseTi rTuli amocanis gadaWra osmaleTTan omisa da evropis did saxelmwifoebTan (avstria, prusia, inglisi, safrangeTi) urTierTobis garTulebis gareSe SeuZlebeli iyo. am SemTxvevaSic SeiZleboda ruseTi evropul koalicias dapirispireboda. yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, SegviZlia davaskvnaT: samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) damkvidreba XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulsa da 60-iani wlebis damdegs ruseTis uaxloes geostrategiul amocanas ar warmoadgenda da amdenad, Teimuraz II-isa da erekle II-is prorusul orientacias ganxorcieleba ar ewera. Teimuraz II-m es cxadad igrZno peterburgSi yofnisas.

43

mTeli aTwleulis ganmavlobaSi (1763-1773 ww.) erekle II unda mimxvdariyo, rom ruseTi samxreT-aRmosavleTi kavkasiis mimarT interess ar iCenda. imis gamo, rom iranSi iseTi sagangaSo araferi xdeboda, qarTl-kaxeTis mefe mainc lodins amjobinebda. 1774 wels ruseT-osmaleTis omis dawyebam erekle II-s prorusuli orientaciis realizebis imedi Causaxa. erekle II-m amjerad ukve meore strategiuli Secdoma dauSva. ruseT-TurqeTis omi (1768-1774 ww.) ruseTis brwyinvale gamarjvebiTac rom damTavrebuliyo, ruseTi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) mainc ver damkvidrdeboda, radgan samxreT-aRmosavleTi amierkavkasia iranis gavlenis sfero iyo da iq fexis mokidebisaTvis iranis damarcxeba iyo saWiro. osmaleTTan omis paralelurad ki ruseTi, cxadia, iranTan oms ar wamoiwyebda.

erekle II imdenad iyo dainteresebuli prorusuli orientaciis realizebiT, rom ruseTis imperiasTan naklebadmomgebian samxedro-politikur kavSirsac dasTanxmda. osmaleTTan omis pirobebSi imperatori ekaterine II (1762-1796) iranis vasalur qveyanaSi jars ar gamogzavnida. ruseTis, qarTl-kaxeTisa da imereTis SeTanxmebis safuZvelze gadawyda, rom oficialurad ruseTis jari imereTis samefoSi gaigzavneboda (imereTis samefo osmaleTis gavlenis sferod iTvleboda da ruseTi, cxadia, iq jaris gagzavnisgan Tavs ar Seikavebda), Semdeg es jari imereTis samefos jarTan erTad aRmosavleT saqarTveloSi gadavidoda da ruseTis, qarTl-kaxeTisa da imereTis jarebi erTad daiZvrebodnen samcxe-javaxeTis (awyuris, aspinZis, axalcixis, axalqalaqis) osmalTa batonobisagan gasaTavisufleblad.

ras igebdnen ruseT-imereT-qarTl-kaxeTis samxedro-politikuri kavSiridan ekaterine II, solomon I da erekle II? ekaterine II samxreT kavkasiaSi sabrZolo moqmedebebis dawyebiT garkveul mizans aRwevda _ osmaleTi iZulebuli gaxdeboda samcxe-javaxeTSi jarisa da artileriis nawili daetovebina. solomon I-s Sansi eZleoda imereTSi osmaleTis gavlena an saerTod moespo, an seriozulad Seesustebina. erekle II-s SesaZlebloba

44

eZleoda, samcxe-javaxeTi daebrunebina. erekle II-is moqmedeba ar iyo bolomde zustad gaTvlili: pirveli. iranis vasali qarTl-kaxeTis samefo omSi ebmeboda osmaleTis winaaRmdeg, rac seriozulad gaarTulebda iran-osmaleTis urTierTobas. osmaleTi irans urCi vasalis (erekle II-is) dasjas mosTxovda. meore. samcxe-javaxeTidan osmaleTis gandevnis Semdeg vis unda gadascemoda es teritoria? cxadia, samcxe-javaxeTi qarTl-kaxeTs unda rgdeboda. aseT gadawyvetilebas sazavo molaparakebaze osmaleTis protesti mohyveboda. osmaleTisTvis samcxe-javaxeTis qarTl-kaxeTis samefosaTvis gadacema am teritoriis iranis mflobelobaSi gadasvlas niSnavda, radgan osmaleT-iranis urTierTobaSi qarTl-kaxeTis samefo iranis vasalad ganixileboda. amrigad, samcxe-javaxeTis qarTl-kaxeTis samefosaTvis gadacemiT (Tuki es mainc moxdeboda) erekle II samomavlod osmaleTs upirispirdeboda. sabolood ki qarTl-kaxeTis samefo samcxe-javaxeTs mainc ver SeinarCunebda. ver SeinarCunebda ara marto osmaleTTan mosalodneli omis SemTxvevaSi, aramed manamdec. aRsaniSnavia, rom War-belaqanSi, (saingiloSi) mokalaTebuli daRestnelebis mier qarTl-kaxeTis Zarcvasa da iqidan adamianebis gatacebas mxolod maSin hqonda azri, Tu isini naZarcvsa da tyveebs axalcixis gziT osmaleTSi gahyiddnen. ase rom, awyuris, xerTvisis, axalcixisa da axalqalaqis cixeebSi qarTl-kaxeTis jaris CayenebiT (zogadad, mdinare mtkvris xeobis nawilze qarTl-kaxeTis samefos kontrolis dawesebiT) daRestnelebi gasaRebis bazris gareSe rCebodnen. axalcixis gziT tyveTa bazris momaragebiT osmaleTi Zalian iyo dainteresebuli. es ki imas niSnavda, War-belaqnisa da samcxe-javaxeTis problema erT problemad iqceoda da erekle II-s did Tavsatexs uCenda. samcxe-javaxeTis SenarCunebisTvis aucilebeli ekonomikuri saxsari da jari qarTl-kaxeTis samefos ar gaaCnda. am teritoriis SenarCuneba verc rusTa mcire razmiT (1000-2000 kaci) iqneboda SesaZlebeli. mesame. samcxe-javaxeTis SemoerTebis SemTxvevaSi erekle II sxva didi problemis winaSec dgeboda: qarTl-kaxeTis samefo oficialurad xdeboda

45

ori didi saxelmwifos _ iranisa da osmaleTis _ dainteresebis, anu agresiis obieqti. amrigad, ruseTTan samxedro-politikuri kavSiri, romelsac 1770 wels mdinare mtkvris xeobaSi (awyuris, axalcixis, axalqalaqis mimarTulebiT) qarTvelTa da rusTa erToblivi laSqroba mohyva, warmatebis SemTxvevaSic qarTl-kaxeTis samefos sasikeTos arafers moutanda.4

qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is strategiuli Secdomis arsi SemdegSi mdgomareobda: XVIII saukunis 60-70-ian wlebSi ruseTis mizani ar iyo iranis damarcxeba da samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi gabatoneba.

am strategiuli Secdomis gamosworebas erekle II ukve ruseT-osmaleTis omis (1768-1774 ww.) mimdinareobis procesSi Seecada. SemuSavda axali strategia, romlis arsi SemdgomSi mdgomareobda: qarTl-kaxeTis samefo unda Sesuliyo ruseTis imperiis mfarvelobaSi, rac, erekle II-is azriT, iranisa da osmaleTis agresiisagan Tavdacvis erTaderT saSualebas warmoadgenda.

ramdenad realuri iyo erekle II-is axali strategiuli kursi? cxadia, qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvla ruseTis did warmatebad aRiqmeboda. irani da osmaleTi Zalze arasasurveli faqtis winaSe aRmoCndebodnen _ qarTl-kaxeTis ruseTis mfarvelobaSi Sesvla iranisa da osmaleTis kavkasiuri politikis marcxis momaswavebeli iqneboda. yovelive amis miuxedavad upasuxod rCeboda kiTxva: ra mniSvneloba hqonda qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlas, Tu ruseTi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi SeWras da iqidan iranis gandevnas ar apirebda, anu qarTl-kaxeTs verc iranis da verc daRestnelTa agresiisgan ver daicavda? erekle II-s unda scodnoda, rom aseT viTarebaSi ruseTi qarTl-kaxeTis samefos an saerTod ar miiRebda mfarvelobaSi, an Tu miiRebda, ver daicavda. amjeradac erekle II-m gaumarTlebeli riski gaswia.

marTalia, 1768-1774 wlebis omSi ruseTma osmaleTi daamarcxa, magram es gamarjveba sakmarisi ar aRmoCnda Crdilo SavizRvispireTidan osmaleTis sabolood gandevnisaTvis. ruseTma verc yirimis saxanos likvidacia moaxdina da verc dunaispireTi daipyro.

46

balkaneTSi ruseTis SeWra samomavlod gadaiado. marTalia, poloneTis gadanawilebisTvis brZola ruseTisTvis xelsayrelad mimdinareobda, magram TviT gadanawilebis procesi 1795 wlamde gagrZelda. amrigad. XVIII saukunis 70-iani wlebis meore naxevarsa da 80-ian wlebis damdegs ruseTi ori geostrategiuli amocanis SesrulebisTvis ibrZoda: CrdiloeT SavizRvispireTidan dunaispireTis gavliT balkaneTSi SeWra da poloneTis gadanawilebis Tavis sasargeblod dasruleba.

am viTarebaSi erekle II-m qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlas ki miaRwia, magram Tavisi qveynis usafrTxoebis garantiebis TvalsazrisiT ruseTisgan veraferi miiRo. ufro metic, erekle II-m ver amoicno didi safrTxe, romelic samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis gaaqtiurebas mohyveboda. arsebobda imis realuri safrTxe, rom samxreT kavkasiis politikur rukaze qarTl-kaxeTis samefosaTvis adgili aRar darCeboda. ruseTi sanam iranis winaaRmdeg did oms wamoiwyebda, manamde qarTl-kaxeTSi damkvidrebas Seecdeboda. qarTl-kaxeTis samefo Tavisi samxedro-ekonomikuri potencialiT imdenad umniSvnelo Zalas warmoadgenda, rom rusi diplomatebi da samxedroebi mas seriozul Zalad ar aRiqvamdnen. Samagierod samefos teritoria Zalze mniSvnelovani iyo samxedro-strategiuli TvalsazrisiT. Erekle II-m verc is SeamCnia, rom georgeevskis traqtatis dadebiT (1783 w.) man, rogorc prorusuli orientaciis mefem, ruseTis saimperatoro karis TvalSi pirvandeli mniSvneloba dahkarga, Tavisi misia amowura.

georgievskis traqtati ar iyo is dokumenti, romelic SeZlebda, samxreT kavkasiaSi SeWra ruseTisaTvis geostrategiul mimarTulebad eqcia. swored amitom iyo, rom ekaterine II-m jer traqtatis dadeba gaaWianura (1772-1782 ww.) , xolo traqtatis dadebis Semdeg sicocxlis bolomde (1783-1796 ww.) misi SesrulebisTvis araferi gaukeTebia.

erekle II-is miswrafeba da ruseTis imperiis geostrategiuli gegmebi winaaRmdegobaSi movida erTmaneTTan, ramac erekle II-is Canafiqris realizeba samomavlod gadado. mfarvelobis formalurma aqtma

47

(georgievskis traqtatma) qarTl-kaxeTis samefos usafrTxoeba ver uzrunvelyo, samagierod, Zalze gaaRiziana irani da osmaleTi.5

erekle II-is prorusuli orientacia kraxiT dasrulda. ruseTTan samxerdo-politikuri kavSiriT erekle II-m imdenad Sors Sestopa, rom verc piradad mefe man da verc misma memkvidrem giorgi XII-m (1798-1800) prorusuli orientacia veRar Secvales, Tumca oriveni, iseve rogorc qarTl-kaxeTis samefo saxlis wevrebi, kargad grZnobdnen damRupveli politikis Sedegs. ase mivida qarTl-kaxeTis samefo 1801 wlis katastrofamde.

didxans emzadeboda ruseTi samxreT kavkasiidan iranisa da osmaleTis gasaZeveblad da saqarTvelosa da mTeli samxreT kavkasiis dasapyrobad. am SemTxvevaSi vaxtang VI-isa da erekle II-is prorusul politikas gadamwyveti mniSvneloba arc hqonda. Prorusuli orientaciis Secvlis SemTxvevaSic irani da osmaleTi erekle II-s aRar endobodnen. ase rom erekle II-s surda Tu ar surda, wagebuli TamaSi unda eTamaSa, prorusuli orientacia unda SeenarCunebina. Tavidanve cxadi iyo, rom saqarTvelo da saerTod, mTeli samxreT kavkasia iran-osmaleT-ruseTs Soris dapirispirebaSi gamarjvebuls darCeboda. grZnobdnen Tu ara am saSiSroebas qarTveli mefe-mTavrebi? cxadia, grZnobdnen. miuxedavad amisa, dasavleT evropis didi qveynebis sruli inertulobis pirobebSi qarTveli xelisufalni da diplomatebi ruseTis faqtoris amoqmedebas jiutad cdilobdnen, qarTuli samefo-samTavroebisa da ruseTis strategiuli interesebis SeuTavseblobas ver amCnevdnen.

samaswliani marcxiani sagareo politikis logikuri Sedegi iyo ruseTis imperiasa da qarTl-kaxeTis samefos Soris dadebuli georgievskis traqtati (1783 w.), xolo misi tragikuli gagrZeleba_ qarTl-kaxeTis samefos, samegrelos samTavros, guriis samTavros, imereTis samefos dapyroba (1801-1810 ww.). ruseTi sxva mxrivadac kargad iyo momzadebuli. man or omSi (1804-1813 ww. da 1826-1828 ww.) iranisa da aseve or omSi (1806-1812 ww da 1828-1829 ww.) osmaleTis damarcxebiT am muslimur saxelmwifoebs uari aTqmevina samxreT kavkasiaze. metic, dapyrobil saqarTvelos ruseTma am

48

brwyinvale gamarjvebebis wyalobiT erT dros iranisa da osmaleTis mier mitacebuli qarTuli miwebic miumata. gulistanisa (1813 w.) da TurqmanCais (1826 w.) zavebiT ruseTma irans War-belaqani (saingilo) daaTmobina, xolo buqarestisa (1812 w.) da adrianopolis (1829 w.) zavebiT osmaleTisgan soxumi, foTi, axalcixe, axalqalaqi, awyuri, aspinZa, xerTvisi, qvabliani, abasTumani da sxva teritoria miiRo. ruseTis warmatebuli brZola samxreT kavkasiidan osmaleTis gandevnisaTvis verc marcxianma yirimis omma (1853-1856 ww.) Seaferxa. 1877-1878 wlebis omSi gamarjvebis Semdeg ruseTis imperiis sazRvrebi kidev ufro gafarTovda _ san-stefanos zaviTa (1878 w.) da berlinis kongresis (1878 w.) gadawyvetilebiT, ruseTma amjerad aWara, SavSeTi, klarjeTi, artanuji, kola, artaani, olTisi miiRo.

qarTveli mefe-mTavrebis wamgebianma prorusulma politikam ruseTis imperias ara marto qarTuli samefo-samTavroebis dapyroba gauadvila, aramed Zalze xelsayreli pirobebi Seuqmna somxeTisa da azerbaijanis dauflebisaTvis, anu am teritoriidan iranisa da osmaleTis gaZevebisaTvis, rac gulistanis (1813 w.), TurqmanCaisa (1828 w.) da adrianopolis (1829 w.) zavebiT dakanonda. saqarTvelos dapyrobam ruseTs gauadvila Crdilo kavkasiel xalxTa winaaRmdeg brZola da am regionis dapyroba (1864 w.)6

damowmebuli wyaroebi da literatura:

1. С. Белокуров. Сношения России с Кавказом. Вып. I. 1578-1613. М., 1889; А. Цагарели. Сношения России с Кавказом в XVI-XVIII вв. СПБ., 1891; i. cincaZe. Ziebani saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriidan (X-XVI ss.). Tb., 1956; levan aleqsiZe saqarTvelo-ruseTis saerTaSoriso-samarTlebrivi urTierToba XV-XVII saukuneebSi. Tb., 1983; nodar asaTiani. kaxeTis samefo XV-XVI saukuneebSi. sadoqtoro disertacia (xelnaweri). Tb., 1989;

2. А. Цагарели. Сношения России с Кавказом в XVI-XVIII вв. СПБ., 1891; М. Полиевктов. Посольство князя Мышецкого и дьяка Ключанова в Кахетию 1640-1643. ТБ., 1937; n.

49

berZeniSvili. ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriidan XV-XVIII saukuneebis mijnaze. _ masalebi saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis. nakveTi I. Tb., 1944, gv. 3-169; Н. Накашидзе. Грузино-русские политические отношения в первой половине XVII века. ТБ., 1968;

3. А. Цагарели. Грамоты и другие исторические Документы XVIII столетия отнасящиеся до грузии. Том 1. СПБ., 1891; iv. javaxiSvili. damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi. Tb., 1919; al. fircxalaiSvili. saqarTvelo-ruseT-iran-TurqeTis urTierTobani XVIII saukunis pirvel naxevarSi. Tb., 2000; g. paiWaZe. vaxtang VI. Tb., 1981; В. Лысцов. Персидский паход Петра I. 1722-1723. М., 1951.

4. П. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. Часть I-III. СПБ., 1869; А. Цагарели. Грамоты и другие исторические Документы XVIII столетия отнасящиеся до грузии. Том II. Вып. I. СПБ., 1892; Том II. Вып. II. СПБ., 1902; iv. javaxiSvili. damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi. Tb., 1919; v. maWaraZe. masalebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisTvis. nawili I. Tb., 2007; nawili II. Tb., 1968; nawili III. nakveTi I. Tb., 1988; nawili III. nakveTi II. Tb., 1997.

5. З. Ававлов. Присоединение Грузии к России. СПБ., 1906; iv. javaxiSvili. damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi. Tb., 1919; i. cincaZe. 1783 wlis mfarvelobiTi traqtati. Tb., 1960; levan aleqsiZe saqarTvelo-ruseTis saerTaSoriso-samarTlebrivi urTierToba XV-XVII saukuneebSi. Tb., 1983; v. maWaraZe. georgeevskis traqtati. Tb., 1983; g. paiWaZe. georgeevskis traqtati. Tb., 1983;

6. Акты, собранные Кавказскою археографическою коммиссиею. под редакцией А.Д. Берже. Том I. Тиф., 1866; Н. Дубровин. Георгий XII, паследный царь Грузии и Присоединение ее к России. СПБ., 1897; Н. Дубровин. Закавказье от 1803-1806 года. СПБ., 1866; П. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. Часть III СПБ., 1869; С. Бурнашев. Картина Грузии. Тиф., 1896; p. ioseliani. cxovreba giorgi

50

mecametisa. Tb., 1936; Утверждение русского владычества на Кавказе. Том I - IV. Тиф., 1901-1908. pirvelad daibeWda: krebulSi ,,daviT kacitaZe 80.”

Tbilisi, 2009, gv. 162-186

51

4. prorusuli orientaciis alternativa

samsaukunovani prorusuli politikuri

orientacia XIX saukunis damdegs qarTveli erisaTvis didi katastrofiT dasrulda _ qarTuli samefo-samTavroebi ruseTis imperiam daipyro. ratom cdilobdnen qarTveli mefeebi, qarTveli diplomatebi ase daJinebiT, ase jiutad prorusuli orientaciis realizebas _ ruseTis daxmarebiT iranisa da osmaleTisagan saqarTvelos dacvas? arsebobda Tu ara prorusuli orientaciis alternativa? erTmorwmune ruseTze orientacia iyo erTaderTi gamosavali Tu sabediswero strategiuli Secdoma? am kiTxvebze pasuxs Cven mxolod warsulis obieqturad Seswavlis mizniT ar veZiebT. yovelive es mWidro kavSirSia dRevandelobasTan.

XVI saukunis damdegidan daiwyo iranisa da osmaleTis brZola samxreT kavkasiisaTvis (amierkavkasiisaTvis). samefo-samTavroebad daSlili saqarTvelo realuri safrTxis winaSe dadga. es safrTxe kidev ufro gaZlierda mas Semdeg rac iranma (samxreT-aRmosavleTidan) da osmaleTma (Crdilo dasavleTidan) kavkasiis mTianeTSi SeRweva SeZles da iqauri mosaxleoba gaamahmadianes. Sav zRvaze gabatonda osmaleTi, kaspiis zRvaze _ irani. saqarTvelos garSemo Seikra muslimuri saxelmwifoebisa da xalxebis wre. qarTveli mefeebisa da qarTveli diplomatebis winaSe mTeli simwvaviT daisva mokavSiris povnis sakiTxi.

ruseTis daxmarebiT muslimur saxelmwifoTa agresiis mogeriebis imedi pirvelad kaxeTis samefo

52

saxls Caesaxa. 1483 wels (zogierTi cnobiT 1491 wels) kaxeTis mefe aleqsandre I-ma (1476-1511) moskovis did mTavars ivane III-s (1462-1505) elCoba gaugzavna. ras emyareboda kaxeTis mefis gaTvla da ratom hqonda mas moskovis didi mTavris daxmarebis imedi CvenTvis cnobili ar aris. samagierod sakmaod kargad aris cnobili moskovis ruseTis garSemo Seqmnili samxedro-politikuri viTareba. moskovis did mTavars ivane III-s 1471-1479 wlebSi seriozuli omis gadaxda mouwia novgorodis SemoerTebis mizniT. novgorodis mokavSired gamodioda poloneT-litvis (JeC-pospolitas) mefe kazimir IV (1427-1492). omi poloneT-litvasa da ruseTs Soris SeiZleboda nebismier dros dawyebuliyo. 1485 wels ivane III-m tveris samTavro SemoierTa. tveris mTavari litvaSi gaiqca da litvis daxmarebiT cdilobda taxtis dabrunebas. didi Zalisxmevis miuxedavad ivane III-m moskovis samTavros garSemo ruseTis miwebis gaerTianeba ver daasrula _ ver moaxerxa smolenskis, fskovisa da riazanis samTavroebis SemoerTeba. ruseTs CrdiloeTidan da Crdilo-dasavleTidan (baltiispireTidan) gamudmebiT aviwrovebdnen germaneli raindebi da Svecia. ukrainasa da belorusiaSi gabatonebuli poloneTis samefo da litvis didi samTavro dasavleT ruseTis miwebis mitacebas cdilobdnen. omebi xan Sewydeboda, xan isev ganaxldeboda. 1492-1494 wlebSi ivane III-s omi hqonda litvasTan. 1500-1503 wlebSi ruseTsa da litvas Soris kvlav omi mimdinareobda.1

didi safrTxe emuqreboda ruseTs samxreTidan. marTalia, 1480 wels ruseTi monRolTa (oqros urdos) batonobisagan ganTavisuflda, magram viTareba kvlav daZabuli rCeboda. XVI saukunis damdegisaTvis oqros urdom arseboba Sewyvita, magram amas ruseTis mdgomareoba ar gauumjobesebia. moskovis samxreTiT, samxreT-dasavleTiTa da samxreT-aRmosavleTiT ruseTis saxelmwifos sazRvrebi daaxloebiT emTxveoda dRevandeli moskovis olqis sazRvrebs da moskovis olqis garda moicavda dRevandeli kalugisa da tulis olqebis mxolod nawils. ufro samxreTiT uzarmazar teritoriaze _ vidre astraxanamde, Crdilo kavkasiis miwiswineTamde da CrdiloeT Savi zRvispiramde (yirimis

53

naxevarkunZulis CaTvliT) kvlav monRolebi batonobdnen. isini sistematiurad SeiWrebodnen xolme moskovis ruseTis sazRvrebSi da qveyanas iklebdnen.2

aseT viTarebaSi 1483 wels (an Tundac 1491 wels) kaxeTis mefis aleqsandre I-is mier moskovis didi mTavris ivane III-is karze elCobis gagzavna da daxmarebis Txovna, cxadia, veraviTar Sedegs ver moitanda. ruseTs Tavisi saqme uWirda da kidec rom moendomebina saqarTvelos muslimur saxelmwifoebTan brZolaSi ver daexmareboda.

hqonda Tu ara raime realuri safuZveli qarTveli mefeebisa da qarTveli diplomatbis prorusul orietacias Semdgom xanebSi? movlenaTa analizi gviCvenebs, rom prorusul orientacias arc XVI-XVII saukuneebSi hqonda realuri safuZveli.

XVI saukuneSi vasil III-is (1505-1533), gansakuTrebiT ki ivane IV mrisxanis didi mTavrobisa da mefobis periodSi (1533-1584), ruseTis saxelmwifo mniSvnelovnad gaZlierda. miuxedavad amisa ruseTi samxreT kavkasiaSi kvlav ararealur Zalad rCeboda. ivane IV-m SesZlo oqros urdos daSlis Semdeg warmoqmnili yazanisa (1552 w.) da astraxanis (1556 w.) monRoluri saxanoebis likvidacia, magram veraferi daaklo mesame monRolur saxanos _ yirimis saxanos. yirimis xani 120-150 aTasian laSqars krebda da ganukiTxavad arbevda uzarmazar teritorias azovisa da Savi zRvispireTidan moskovamde. ramdenimejer yirimis xanma yvela kordoni gadalaxa da moskovis kedlebTan gamoCnda (qalaqis nawili gadawva). astraxanis dapyrobis Semdeg ivane IV-m samxreTSi aqtiuri samxedro operaciebis warmoeba Sewyvita. ruseTis saxelmwifos strategiul amocanad iqca baltiispireTis dapyroba. baltiispireTisaTvis warmoebuli, gaWianurebuli da marcxiani livoniis omis (1558-1583 ww.) gamo ruseTi kavkasiaSi saerTod ararealur Zalad iqca. ruseTis aqtiurobas samxreTSi Zalze zRudavda poloneTis samefosa da litvis Zlieri poziciebi ukrainasa da belorusiaSi. XVII saukunis damdegs ruseTs erTdroulad ebrZodnen Svecia da poloneTi. es omi ruseTs Zvirad daujda _ Sveciam miitaca Crdilo-

54

dasavleT ruseTis miwebi, xolo poloneTma dasavleTisa.3 baltiispireTidan Sveciis, ukrainidan poloneTis, belorusiidan litvis, Savi zRvispireTidan yirimis saxanos mudmivi agresiis momlodine ruseTi saqarTvelosTvis rom mokavSire da mfarveli ver iqneboda es cxadad unda egrZnoT kaxTa mefeebs aleqsandre II-s (1574-1605), Teimuraz I-s (1606-1648).

cxadia, qarTveli mefeebs, kerZod, aleqsandre II-sa da Teimuraz I-is prorusuli orientacia garkveuli mizezebiT iyo gapirobebuli. am mizezTagan umTavresi iyo: pirveli: dasavleT evropis saxelmwifoebis, kaTolikuri samyaros sruli inertuloba, dauinteresebloba samxreT kavkasiiT; meore. saqarTvelos CrdiloeTiT moskovis didi mTavris mier rusuli miwebis gaerTianebis dawyeba da marTlmadidebluri saxelmwifos _ ruseTis gaZliereba.

qarTvel mefeebs, qarTvel diplomatebs Zalze mcire informacia gaaCndaT, rogorc dasavleT evropis qveynebis, ise ruseTis saSinao viTarebisa da sagareo politikis, samxedro da ekonomikuri potencialis Taobaze. Zalze zerele da bundovani warmodgena hqondaT iran-evropis, osmaleT-evropis, ruseT-evropis, ruseT-iranis, ruseT-osmaleTis urTierTobaTa Taobaze. yovelive aman ganapiroba sagareopolitikuri kursis SemuSavebisas daSvebuli didi strategiuli Secdoma _ ruseTze orientacia.

prorusul orientacias Seewira aleqsandre II (iranis Sahma moakvlevina Tavissave gamahmadianebul Svils) da Teimuraz I (iranis Sahis tyveobaSi gardaicvala). marcxiani prorusuli orientaciis Sedegi iyo qarTlis da kaxeTis samefo taxtebze gamahmadinebuli bagrationebis rostomis (1632-1658), vaxtang V Sahnavazis (1658-1675), giorgi XI-is (1675-1709), erekle I nazarali-xanis (1688-1709), qaixosros (1709-1711), daviT II imamyuli-xanis dasma Sahis mier.

prorusuli orientacia TiTqos daviwyebas unda miscemoda. mizezi sakmarisze meti iyo. moxda daujerebeli ram. 1703 wels qarTlis samefos janiSinad (mmarTvelad) daniSnulma gamahmadianebuli giorgi XI-is ZmisSvilma, momavalma mefem vaxtang VI-m prorusuli

55

orientacia aaRorZina da misi realizebisTvis Seupovari brZolac daiwyo. aleqsandre II-sa da Teimuraz I-is prorusul orientacias vinmem kidev SeiZleba raime gamrTleba mouZebnos, magram amas ver vityviT vaxtang VI-ze. vaxtang VI-s aleqsandre II-sa da Teimuraz I-Tan SedarebiT gacilebiT ukeTesi pirobebi hqonda imisaTvis, rom kargad gaeazrebina prorusuli orientaciis yvela damRupveli Sedegi, ar gaemeorebina winamorbedTa damRupveli Secdomebi. vaxtang VI-s, yvelafers rom Tavi davaneboT ufro meti informacia hqonda iranis, osmaleTis, ruseTis da dasavleT evropis qveynebis sagareopolitikuri kursis, saerTaSoriso asparezze Seqmnili ZalTa Tanafardobisa da movlenaTa Semdgomi ganviTarebis, perspeqtivis Taobaze. garda amisa vaxtang VI iyo uaRresad ganaTlebuli adamiani, mravalmxriv sayuradRebo moazrovne, mkvlevari, mecnieri.

proiranuli orientaciis uaryofis Taobaze gadawyvetileba vaxtang VI-m iranSi iZulebiT yofnis periodSi (1712-1719 ww.) miiRo. vaxtang VI axali politikuri orientaciis or SesaZlo variants amuSavebda: dasavleT evropulsa da rusuls. dasavleT evropis qveynebi imxanad iranis gaZlierebis politikas adgnen. aseTi politika ganapiroba obieqturma viTarebam. osmaleTi, romelic mtkiced damkvidrda balkaneTis naxevarkunZulze, did safrTxes uqmnida dasavleT evropis qveynebs. irani erTaderTi qveyana iyo, romelsac aziaSi aqtiuri sabrZolo moqmedebebiT SeeZlo osmaleTis Zalebis mizidva da amiT dasavleT evropis qveynebisaTvis mdgomareobis Semsubuqeba.4

cxadia, aseT viTarebaSi iranis winaaRmdeg dasavleT evropaSi mokavSiris Zebna gulubryviloba iyo. swored amitom iyo, rom dasavleT evropaSi diplomatiuri misiiT mivlinebuli sulxan-saba orbeliani 1715 wels samSobloSi xelcarieli dabrunda. am droidan jer kidev iranSi myofi vaxtang VI prorusul orientaciis realizebaze iwyebs zrunvas. prorusuli orientaciis realizebis gzaze pirveli nabiji ruseTis elCTan artiom volinskisTan urTierTobis damyareba iyo. mefed damtkicebis (1716 w.) Semdeg, 1719 wels, qarTlSi

56

dabrunebuli vaxtang VI aqtiurad iRwvis ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris dasamyareblad.5

SeeZlo Tu ara ruseTs am periodisaTvis (1719-1722 ww.) aqtiurad Careuliyo samxreT kavkasiis (aRmosavleT amierkavkasiis) saqmeebSi da qarTlis samefo iranis batonobisagan gaeTavisuflebina.? Cveni azriT, ruseTi mzad ar iyo samxreT kavkasiaSi iranis winaaRmdeg sabrZolvelad. es gapirobebuli iyo Semdegi mizezebiT:

pirveli. CrdiloeTis omSi (1700-1721 ww.) gamarjvebiT marTalia ruseTma baltiispireTi miiRo, magram xangrZlivma omma qveynis ekonomikas Zlieri dartyma miayena. axali didi omis dawyeba ruseTs aRar SeeZlo.

meore. realurad ruseTis imperiasa da qarTlis samefos erToblivi moqmedebiT aRmosavleT amierkavkasiidan iranis gandevna SeeZloT, magram samxreT kavkasiaSi ruseTis gabatonebas arasgziT ar dauSvebda osmaleTi. osmaleTTan omi ki ruseTisTvis Zneli da xangrZlivi iqneboda.

mesame. samxreT kavkasiaSi dawyebul ruseT-osmaleTis oms Tavis sasargeblod gamoiyenebdnen dasavleT evropis qveynebi (inglisi, safrangeTi, avstria). es omi dasavleTis qveynebs saSualebas miscemdaT SeesustebinaT ruseTis poziciebi Crdilo Savi zRvispireTSi, balkaneTSi da rac mTavaria, baltiispireTSi.

meoTxe. CrdiloeTis omSi (1700-1721 ww.) gamarjvebis Semdeg ruseTis imperiis sagareo politikis umTavres mimarTulebebs Seadgenda: a) baltiispireTSi ganmtkiceba, b) mdinare dnepris marcxena napiris ukrainaSi damkvidreba da marjvena napiris ukrainis xelSi Cagdeba, g) yirimis saxanos likvidacia da CrdiloeT Savi zRvispireTSi damkvidreba, d) balkaneTis naxevarkunZulze SeWra. samxreT kavkasia, ufro zustad misi aRmosavleTi nawili, ar Sedioda ruseTis strategiuli dainteresebis sferoSi. 1722 wlis agvistoSi ruseTis jarebis SeWra kaspiispireTSi mxolod viTarebis dazvervas isaxavda miznad da ara regionidan iranis gandevnas.

57

vaxtang VI-is mier petre I-Tan iranis winaaRmdeg samxedro politikuri kavSiris Sekvra (1722 w.) strategiuli Secdoma iyo. proiranuli orientacia aRmosavleT amierkavkasiaSi ruseTis imperiis pasiuri politikis pirobebSi erTaderTi swori orientacia iyo. vaxtang VI-s Tavis sasargeblod unda gamoeyenebina avRanelebis Setevis Sedegad iranSi Seqmnili umZimesi viTareba. qarTlis mefe ki piriqiT moiqca. 1722 wlis martSi Sahma avRanelebTan brZolaSi daRupuli rostomis (vaxtang VI-is Zmis) nacvlad Tavis gvardiis sardlad vaxtangis vaJi baqari daniSna da igi qarTlis jarTan erTad saswrafod iranSi daibara. baqarma jari Sekriba da iranisken daiZra, magram vaxtang VI-m Svils SahisaTvis daxmarebis aRmoCena aukrZala. baqari mamas kompromisul variants sTavazobda: qarTlis samefos jaris nawili, vaxtang VI-isa da petre I-is molaparakebis Tanaxmad, kaspiispireTSi SeWril ruseTis jars SeerTeboda, xolo nawili avRanelebis winaaRmdeg iranis Sahs miSveleboda. samefo darbazis wevrTa nawili ruseTTan samxedro-politikur kavSirs saxifaTod miiCnevda da proiranuli orientaciis SenarCunebas uWerda mxars. vaxtang VI-m rCeva ar gaiTvaliswina. mefes mtkiced hqonda gadawyvetili proiranuli orientaciis erTxel da samudamod uaryofa. amasobaSi avRavelebma ispahani aiRes. sefiani Sahebis dinastia Sewyda, Tumca qarTlisaTvis amas Sveba ar moutania. 1722 wlis miwurulsa da 1723 wlis damdegs qarTlis mdgomareoba kidev ufro garTulda. es ganpirobebuli iyo Semdegi mizezebiT: pirveli. petre I-ma kaspiispireTSi dawyebuli laSqroba maleve, 1722 welsve, Sewyvita; meore. iranis Sahi vaxtang VI-is dasasjelad jarebs agrovebda; mesame. ruseTis gaaqtiurebiTa da petre I-isa da vaxtang VI-is samxedro-politikuri kavSiriT SeSfoTebuli osmaleTic qarTlis samefoSi SesaWrelad emzadeboda. meoTxe. proiranuli orientaciis kaxeTis mefe konstantine vaxtang VI-is winaaRmdeg sabrZolvelad emzadeboda da iranis Sahis daxmarebiT qarTlis taxtis xelSi Cagdebas gegmavda; mexuTe. TbilisSi mdgarma iranis garnizonma Sahis brZanebiT qalaqs cecxli dauSina; meeqvse. 1723 wlis gazafxulze iranis Sahis TanadgomiT, lekTa, ganjisa da

58

erevnis xanebis jarebis daxmarebiT kaxTa mefe konstantinem Tbilisi daikava; meSvide. 1723 wlis ivnisSi osmaleTis jarebi Tbiliss moadgnen da qalaqi aiRes. kostantinem kaxeTs Seafara Tavi.

vaxtang VI-s prorusuli politikuri orientaciis damRupveli Sedegebi saxeze iyo. 1724 wels vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa. petre I amierkavkasiis axal mflobels swrafad mourigda. 1724 wlis 12 ivliss, rodesac vaxtang VI jer kidev qarTlis samefos teritoriaze imyofeboda, stambolSi ruseT-osmaleTis SeTanxmeba daido. ruseTma aRiara osmaleTis uflebebi aRmosavleT amierkavkasiaSi. ufro adre (1723 w.) ruseTi iransac mourigda.

yvela piroba arsebobda imisaTvis, rom vaxtang VI-is Semdeg saqarTveloSi prorusuli orientacia daviwyebas miscemoda. asec moxda. 1744 wels iranis Sahma nadirma (1736-1747) qarTlis taxti kaxTa mefis konstantines Zmas, Teimuraz II-s, xolo kaxeTisa Teimurazis vaJs, erekle II-s uboZa. nadir-Sahi Wkviani politikosi iyo. Sahis mizans Seadgenda prorusuli orientaciis aRkveTa: momavalSi qarTlisa da kaxeTis samefoebi ruseTis agresiuli politikis fortpostad ar unda qceuliyo. amitom iyo, rom nadir-Sahi daTmobebze wavida. Sahma qarTlis samefo taxti kaxeTis bagrationebs uboZa. amasTan erTad, Teimurazsa da erekles ufleba misca taxtze qristianuli wesiT asuliyvnen.

nadir-Sahis Semdeg, adil-Sahisa da gansakuTrebiT ki qerim-xanis (gardaicvala 1779 w.) mmarTvelobis wlebSi, Teimuraz II-m da erekle II-m proiranuli orientaciis wyalobiT did warmatebebs miaRwies. mniSvnelovnad ganmtkicda samefo xelisufleba, ,,osmalobisagan” da ,,yizilbaSobisgan” daqceuli qarTli da kaxeTi welSi imarTeboda. Teimurazma da ereklem praqtikulad sakuTar kontrols dauqvemdebares iranuli saxanoebi (ganjis, erevnis, yarabaRis, naxWevnis, SuSis).

proiranuli orientaciis warmatebis fonze XVIII saukunis 60-iani wlebis damdegidan Teimuraz II da erekle II ruseTis imperiaze iReben orientacias da muslimur saxelmwifoebisa da xalxebis agresiisagan qarTl-kaxeTis samefos dacvas ruseTis

59

samxedro_politikuri daxmarebiT apireben. es iyo didi strategiuli Secdoma, romelic Zvirad daujda qarTl-kaxeTis samefosa da mTlianad saqarTvelos (kavkasiasac!).

ram ganapiroba Teimuraz II-isa da erekle II-is gadawyvetileba proiranuli orientaciis prorusuliT Secvlis Taobaze? es iyo sruliad alogikuri, dausabuTebeli gadawyvetileba. istoriografiaSi am sabediswero gadawyvetilebas Tavisi axsna aqvs, Tumca yuradRebis gareSe rCeba metad mniSvnelovani, Cvenis azriT, ganmsazRvreli momenti.

qarTlis devnilma mefem vaxtang VI-m politikuri TavSesafari ruseTSi ipova. mefes ruseTSi gahyva 1850 kaciani amala (mefes 1200 kaci uSualod saqarTvelodan gahyva, xolo 650 yizlarSi eloda). maT Soris iyvnen cnobili Tavaduri sagvareuloebis warmomadgenlebi da aznaurebi. male cxadi gaxda, rom vaxtang VI da misi TanamebrZolebi ruseTis saimperatoro kars haeriviT sWirdeboda.

Teimurazisa da erekles warmatebuli proiranuli orientacia did SeSfoTebas iwvevda ruseTSi. qarTlisa da kaxeTis samefoebze ruseTi samxedro-politikur zemoqmedebas ver moaxdenda, es iranTan da osmaleTTan urTierTobis daZabvas gamoiwvevda. Teimuraz II-ze da erekle II-ze zemoqmedebisaTvis ruseTis saimperatoro karma sxva gza arCia. rusma diplomatebma daiwyes Teimurazisa da erekles daSineba qarTlis samefo taxtze misi kanonieri mflobelis _ qarTlis bagrationebis dabrunebis muqariT. Teimurazma da ereklem kargad icodnen, rom qarTlis Tavadebi vaxtang VI-s daJinebiT urCevdnen qarTlSi an piradad dabrunebas, an taxtis memkvidris baqaris gamogzavnas. ruseTis saimperatoro kari vaxtang VI-sa da qarTlis Tavadebis Txovnas bundovani dapirebebiT pasuxobda da imavdroulad saqmis kursSi ayenebda Teimurazsa da erekles.

Teimuraz II-isa da erekle II-is poziciebs seriozul safrTxes uqmnida is, rom 1744 wlidan mcxeTis sapatriarqo taxtis saWeTmpyrobeli _ kaTolikos-patriarqi _ iyo vaxtang VI-is Zmis ieses Svili Teimuraz bagrationi (anton I). axalgazrda kaTolikos-patriarqi

60

anton I didi da gansakuTrebuli niWiT dajildovebuli adamiani iyo, miRebuli hqonda safuZvliani ganaTleba. anton I Tavidanve aqtiurad ereoda qveynis saSinao saqmeebSi da sagareo politikaSi. mas imedis TvaliT Sehyurebdnen, rogorc qarTlis Tavadebi, ise ruseTSi gadaxvewili qarTlis bagrationebi, vaxtang VI-is amalis cocxlad darCenili wevrebi da maTi STamomavlebi. es Zalze aRizianebda ereklesa da Teimurazs, gansakuTrebiT Teimurazs. Teimurazsa da erekles kargad axsovdaT, rom 1747 wels, Teimurazis iranSi yofnis periodSi, anton I-ma mxari dauWira qarTlis taxtisTvis mebrZol sakuTar Zmas _ ieses meore vaJs abdula-begs. abdula-begis damarcxebis Semdeg anton I-ma igi sasjelisgan ixsna da ereklesTan Seariga. garda amisa anton I-ma iranidan Camoiyvana Tavisi naxevarZma _ ieses mahmadiani Svili aleqsandre (isay-begi) Tavisi ojaxiT, yvelani monaTla da qarTlSi daasaxla. Teimuraz II-s eWvi hqonda, rom anton I aleqsandre ieses Zes qarTlSi gamefebas upirebda.

Teimuraz II da erekle II ruseTSi gadaxvewil qarTlis bagrationebs verafers daaklebdnen. samagierod, anton I-is kaTolikos-patriarqobidan gadayenebas ki miaRwies. 1755 wels anton I-s brali dades marTlmadideblobis RalatSi da suliwmidasTan dakavSirebiT kaTolikuri dogmatis gaziarebaSi. es iyo sruli sicrue. kaTolikos-patriarq anton I-s marTlmadidebluri eklesiisTvis arasodes uRalatia da suliwmidasTan dakavSirebiT kaTolikuri dogmati arasodes gauziarebia. anton I-s cili daswames Teimuraz II-isa da erekle II-is momxreebma. 1755 wles saeklesio krebam anton I kaTolikos-patriarqobidan gadaayena da mRvdelmsaxureba aukrZala. saeklesio krebaze anton I medgrad icavda Tavs da wayenebul braldebebs uaryofda. male amton I mixvda, rom mas qarTl-kaxeTSi aRar daedgomeboda da taqtika Secvala. 1756 wels saeklesio krebaze anton I-ma aRiara ,,Secdoma” da ,,moinania”. amis sanacvlod mas mRvdelmsaxurebis ufleba aRudgines da ruseTSi wasvlis nebac darTes. Caudeneli Secodebis aRiarebiTa da monaniebiT anton I-ma Tavi ixsna

61

mosalodneli devna-Seviwroebisagan da ufro mkacri sasjelisgan.

anton I-is kaTolikos-patriarqobidan gadayeneba ruseTma sakuTar marcxad miiCnia. qarTlis bagrationebis (vaxtang VI-is STamomavlebis) ruseTSi yofna da qarTlis bagrationTa samefo saxlis warmomadgenlis kaTolikos-patriarqoba Teimurazsa da erekleze zemoqmedebis (daSinebis) SesaniSnavi saSualeba iyo. ruseTis saimperatoro kari ukan daxevas ar apirebda. 1756 wels anton I-ma ruseTSi politikuri TavSesafari miiRo da male ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis winaSe Tavic imarTla. anton I-s Tavis marTlebac ar sWirdeboda _ ruseTSi kargad uwyodnen misi kaTolikos-patriarqobidan gadayenebis namdvili mizezi. ruseTis eklesiis uwmindesma sinodma anton I arqiepiskoposad gamoarCia da vladimirisa da iaropolis eparqiis mRvdelmTavrad daadgina. cxadia, yovelive es proiranuli orientaciis momxre Teimuraz II-isa da erekle II-is gamowvevas niSnavda.

ruseTSi Casuli anton I didi sixaruliT miiRes misma naTesavebma _ qarTlis bagrationebma. Teimurazisa da erekles opozicia ruseTSi mniSvnelovnad gamococxlda.

Teimuraz II-is elCobis (1761-1762 ww.) Semdeg ruseTis saimperatoro kari kvlav ganagrZobs qarTl-kaxeTis samefos prorusul orintaciaze sabolood dayoliebas. erekle II-s amjeradac qarTlis bagrationebis da qarTlis Tavadebis opoziciiT aSinebdnen. ruseTis saimperatoro kari erekle II-s ar endoboda.6 peterburgSi isic aRizianebdaT, rom Teimurazis ruseTSi elCobiT SeSfoTebul iranis mbrZanebel qerim-xanTan erekle II-m urTierTobis mogvareba SeZlo. iransa da qarTl-kaxeTis samefos Soris kargi urTierTobis SenarCuneba ruseTis gegmebs ewinaaRmdegeboda. erekle II ruseTisaTvis advili samarTavi gaxdeboda mxolod maSin, Tu qarTl-kaxeTis samefosa da irans Soris urTierToba daiZabeboda.

erekle II poziciebs advilad ar Tmobda. 1765 wels igi didi sisastikiT gausworda ruseTis faruli

62

mxardaWeriT organizebul qarTlis Tavadebis SeTqmulebas (paata batoniSvilis SeTqmulebas).

ruseTis saimperatoro karidan momdinare SantaJis politikas Teimuraz II-m da erekle II-m 20 weli gauZles. pirvel seriozul daTmobaze qarTl-kaxeTis mefe erekle II jer kidev 1764 wels wavida _ anton I saqarTveloSi daabruna. imave wels anton I saeklesio krebam udanaSaulod cno da kvlav kaTolikos-patiarqad airCia. momdevno wlebSi erekle II kidev ufro mniSvnelovan daTmobebze midis. qarTl-kaxeTis proiranuli orientacia dasrulda ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omis periodSi ruseTisa da qarTl-kaxeTis samxedro-politikuri kavSiriT.

unda aRiniSnos, rom qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis samxedro-politikurma kavSirma qarTlis Tavadebi Zalze gaaRiziana. 1770 wels apinZasTan mopovebuli brwyinvale gamarjvebis Semdeg erekle II-is mier ruseTSi gagzavnili Tavadi zaal orbeliani ruseTis sagareo saqmeTa uwyebas erekle II-isTvis taxtis CamorTmevas sTxovda. erekle II-isTvis qarTlis taxtis CamorTmevas sTxovdnen general g. totlebens zaal orbeliani da daviT qsnis erisTavi. cxadia, amgvari agresiuli politikisagan ruseTi winadac da axlac Tavs ikavebda, magram erekle II-is daSinebis politikas mainc ganagrZobda. savaraudoa, rom qarTlis TavadebTan mWidro kontaqtis damyarebis miTiTeba saqarTveloSi gamogzavnilma ruseTis jaris sardalma g. totlebenma peterburgSive miiRo. erekle II-sa da g. totlebens Soris urTierTobis daZabvaSi wvlili qarTlis Tavadebmac Seitanes. yovelive es kargad uwyoda erekle II-m da Sesabamis daskvnebsac akeTebda. erekle II-is winaSe dadga sakiTxi: qarTl-kaxeTis mefes an proiranuli orientacia prorusuliT unda Seecvala an ruseTi kvlavinreburad gaagrZelebda qarTlis bagrationebisa da qarTlis Tavadebis mxardaWeras erekle II-is winaaRmdeg. kaxeTis bagrationebma qarTlis taxti iranis Sahis wyalobiT miiRes da gamoricxuli ar iyo iranis dasustebis SemTxvevaSi ruseTs yvela Rone exmara qarTlis samefos taxtze misi erTguli vaxtang VI-is STamomavlobis

63

dasabruneblad. erekle II-m proiranuli orientacia prorusuliT Secvala.

erekle II-is prorusulma orientaciam katastrofamde miiyvana qarTl-kaxeTi da mTeli saqarTvelo. hqonda Tu ara qarTl-kaxeTis samefos prorusuli orientaciis alternativa? Cveni azriT alternativa arsebobda.

XVIII saukunis 60-ian wlebSi ruseTma 20 wliani SantaJis, Teimuraz II-sa da erekle II-is opoziciis (qarTlis bagrationebi, qarTlis Tavadebi) mudmivi waqezebiT qarTl-kaxeTis mefe erekle II aiZula proiranuli orientacia uareyo da prorusuli orientacia mieRo. prorusuli orientaciis realizeba, ruseTisgan samxedro-politikuri daxmarebis meReba imTaviTve (1770-1771 wlebidan) an Tundac 1783 wlamde rom dawyebuliyo SeiZlba qarTuli saxelmwifoebrioba gadarCeniliyo kidec. magram amis Taobaze ocnebac ki ar SeiZleboda. samxreT kavkasiaSi gaaqtiureba da qarTuli samefo-samTavroebis iranisa da osmaleTisagan dacva did safrTxes uqmnida ruseTis evropul polotikas, romelsac safuZveli petre I-ma Cauyara da romelsac warmatebiT agrZelebda ekaterine II (1762-1796). am politikuri kursis ganxorcilebis procesSi ruseTma Svidwlian omSi (1757-1763 ww.) gaimarjva da mniSvnelovnad daasusta prusiis samxedro potenciali; 1795 wlisaTvis poloneTis mesame danawilebis Sedegad miiRo poloneTis didi nawili; safuZvlianad damkvidrda belorusiasa da ukrainaSi; gaauqma yirimis saxano (1783 w.), 1768-1774 wlebisa da 1787-1791 wlebis omebSi osmaleTis orgzis damarcxebis gziT poziciebi ganimtkica CrdiloeT SaviZRvispireTSi, riTac placdarmi moamzada balkaneTis naxevarkunZulze SeWrisaTvis.7 cxadia, yovelive amas ruseTi samxreT kavkasiaze ar gacvlida. amitom iyo rom mTeli ocdaaTi wlis ganmavlobaSi (1771-1801 ww.) ruseTi qarTl-kaxeTis samefos realurad ar daxmarebia, piriqiT, winaswarganzraxulad, gegmazomierad asustebda qveyanas, amzadebda mfarvelobaSi miRebuli saxelmwifos dapyrobas.

erekle II-m, rogorc aRvniSneT, veRar gauZlo ruseTis farul Tu aSkara zewolas da xangrZlivi

64

fiqris Semdeg prorusul orientacias daadga. prorusuli orientaciis realizaciis procesSi erekle II-m bevri miutevebeli Secdoma dauSva. umTavresi am SecdomaTagan iyo Semdegi. erekle II-m, praqtikulad uari Tqva proiranul da prorusul orientaciebs Soris lavirebaze da qarTl-kaxeTis xsna mxolod prorusul orientacias daukavSira. es iyo is razec ocnebobda ruseTis saimperatoro kari, rusuli diplomatia. 1771 wlidan 1783 wlamde ruseTis imperias TiTic ar gaunZrevia qarTl-kaxeTis dasacavad. amis miuxedavad, erekle II-s erTxelac ar ugrZnobinebia ekaterine II-Tvis, rom Tu ruseTi qarTl-kaxeTs ar daicavda, igi iZulebuli gaxdeboda politikuri orientacia Seecvala. piriqiT, 1783 wels qarTl-kaxeTi yovelmxriv kompromitirebuli ruseTis mfarvelobaSi Sevida da isedac SeSfoTebuli muslimuri samyaro sabolood aimxedra.8 erekle II-s arc georgievskis traqtatis (1783 w.) dadebis Semdeg gamouCenia sifrTxile. piriqiT, georgievskis traqtati erekle II-m Tavis damsaxurebad miiCnia da ruseTis aRmosavlur politikaSi mniSvnelovani rolis Sesruleba gadawyvita. ruseTi erekle II-is gegmebs moCvenebiTi yuradRebiT epyroboda, rac qarTl-kaxeTis mefes damatebiT stimuls aZlevda. erekle II-is miswrafeba, ruseTi rac SeiZleba male Semosuliyo kavkasiaSi, SeumCneveli ar rCeboda iransa da osmaleTs. orive islamuri saxelmwifo qarTl-kaxeTis dasasjelad emzadeboda. irani da osmaleTi mxolod Sesaferis dros elodnen. male cxadi gaxda, rom ruseTis imperia geoergievskis traqtatis pirobebis Sesrulebaze arc ki fiqrobda. 1786 wels erekle II-m prorusuli orientaciis Secvla gadawyvita, magram sabolood Tavi Seikava. 1783-1795 wlebSi ruseTma mravalgzis daadastura, rom georgeevskis traqtatis pirobebs ar daicavda. erekle II-m arc es gaiTvaliswina da islamur samyarosTan urTierTobis mogvareba ar scada. qarTl-kaxeTis samefo ruseTis imperiis satelitad iqca, rac Zalze aRizianebda iransa da osmaleTs. 1783-1795 wlebSi erekle II-is damRupveli politikuri kursi ase SeiZleba ganisazRvros: sruli kapitulacia ruseTis winaSe, sruli izolacia islamuri samyarodan (iranidan,

65

osmaleTidan). aRa-mahmad-xanis laSqroba (1795 w.) iyo islamuri samyaros pasuxi erekle II-is prorusul politikaze. 1795 wlis Semdeg erekle II qveyanas praqtikulad aRar ganagebda (darCenili sicocxle man TelavSi gaatara, TbilisSi aRar dabrunebula) 1795 wlis seqtembridan (krwanisis brZolidan) 1798 wlis ianvramde (erekles gardacvalebamde) qarTl-kaxeTi, faqtobrivad, erTi centridan aRar imarTeboda, aRar funqcionirebda arc erTi saxelmwifo instituti. aRa-mahmad-xanis moulodnelma mkvlelobam ixsna qarTl-kaxeTi meore gamadgurebeli laSqrobisagan, romlis damRupveli Sedegebis warmodgena Zneli ar unda iyos. giorgi XII-s (1798-1800) aranairi saSinao da sagareo politika ar gaaCnda. qarTl-kaxeTs rusi rezidentebi (diplomatebi da samxedroebi) marTavdnen.

Tu SevadarebT erTmaneTs iranis politikas qarTl-kaxeTSi 1744-1769 wlebSi da ruseTis politikas qarTl-kaxeTSi 1770-1801 wlebSi naTeli gaxdeba:

pirveli. proiranuli orientaciis (1744-1769 ww.) qarTl-kaxeTi welSi gaimarTa, ganmtkicda mefis xelisufleba, daiTrguna Tavaduri opozicia.

prorusuli orientaciis periodSi (1770-1801 ww.) qarTl-kaxeTSi dasustda samefo xelisufleba, kvlav imZlavra Tavadurma opoziciam, moiSala isedac susti ekonomika, dasustda jari, saxelmwifo institutebma, praqtikulad, Sewyvites funqcionireba.

meore. proiranuli orientaciis periodSi qarTl-kaxeTs normaluri urTierToba hqonda iranTan da osmaleTTan, ver mogvarda urTierToba Crdilo kavkasiis mTielebTan.

prorusuli orientaciis periodSi ukiduresad daiZaba urTierToba iranTan da osmaleTTan, kvlav grZeldeboda Crdilo kavkasiis mTielTa gamanadgurebeli Tavdasxmebi.

yovelive zemoTqmulis Semdeg bunebrivad ismis kiTxva: ramdenad realuri iyo proiranuli orientaciis gagrZeleba. vfiqrobT, rom proiranuli orientaciis gagrZeleba savsebiT realuri iyo. aseTi daskvnis gakeTebis safuZvels gvaZlevs:

66

pirveli. erelke II-s iranis centralur xelisuflebasTan da iranul saxanoebTan urTierTobis mogvarebis didi gamocdileba hqonda. (ruseTis saimperatoro karTan da ruseTis saxelmwifo uwyebebTan urTierTobis gamocdileba erekle II-s ar gaaCnda da igi mxolod gamoucdeli elCebis imedad iyo);

meore. erekle flobda did informacias iranSi, osmaleTsa da saerTod maxlobel aRmosavleTSi mimdinare movlenebis Taobaze (ruseTsa da evropis qveynebSi mimdinare movlenebis Taobaze erekle II-s Zalze mwiri informacia hqonda).

mesame. ruseTis kavkasiis mTavari qedis, kaspiispireTisa da Crdilo SavizRvispireTis mimarTulebiT gaaqtiurebis pirobebSi iranisa da osmaleTisaTvis sul ufro mniSvnelovani gaxdeboda proiranul orientaciaze mdgari qarTl-kaxeTis samefo. (prorusuli qarTl-kaxeTis samefo sul ufro saSiSi xdeboda iranisa da osmaleTisaTvis).

meoTxe. proiranuli orientaciis qarTl-kaxeTs hqonda Sansi iranisa da osmaleTis mxardaWeriT moegvarebina urTierToba islamis aRmsarebel Crdilo kavkasiis mTielebTan (prorusuli orientaciis qarTl-kaxeTis samefos winaaRmdeg irani da osmaleTi mudam efeqturad gamoiyenebda islamis aRmsarebel Crdilo kavkasiis mTielebs).

mexuTe. proiranuli orientaciis qarTl-kaxeTs samefo samxreT kavkasiaSi ruseTis fortpostad ver gamodgeboda da ruseTis imperias kavkasiis (Crdilo da samxreT kavkasiis) dapyrobis dawyeba Crdilo kavkasiis mTiswineTidan mouwevda (prorusuli orientaciis qarTl-kaxeTis samefom ruseTis imperias saSualeba misca jer samxreT kavkasiaSi damkvidrebuliyo da Semdeg CrdiloeTidan da samxreTidan erTdroulad daewyo Crdilo kavkasiis dapyroba).

meeqvse. dakninebis, samxedro-politikuri dasustebis gzaze damdgari, praqtikulad daSilili, irani, aseve daRmavlobis gziT mimavali osmaleTi gacilebiT naklebad saSiSi iyo, vidre napoleonis mZleveli, osmaleTze da iranze mravalgzis gamarjvebuli, ,,evropis Jandarmad” wodebuli ruseTi.

67

meSvide. irani da osmaleTi muslimuri qveynebi iyvnen, ruseTi marTlmadidebluri. Tu obieqturad SevafasebT Cvens istorias, SeiZleba davaskvnaT: 1801-1917 wlebSi ruseTma gacilebiT didi ziani miayena saqarTvelos eklesias vidre iranma da osmaleTma erTad XVI-XVIII saukuneebSi. islamma qristianobaze ver imZlavra. erovnebisa da marTlmadideblobis dacvas uzrunvelyofda samefo xelisufleba (mefe) da eklesia (kaTolikos-patriarqi). amitom iyo, rom qarTvelTa gamahmadianeba moxda mxolod saqarTvelodan Camocilebul da iranTan da osmaleTTan uSualod SeerTebul raionebSi (War-belaqanSi, samcxe-javaxeTSi, aWaraSi). erTmorwmune ruseTma gaauqma saqarTvelos eklesiis avtokefalia, miitaca saqarTvelos eklesiis kuTvnili uZravi da moZravi qoneba, gaZarcva eklesia-monastrebi, akrZala qarTul enaze RvTismsaxureba, Seaviwrova qarTveli samRvdeloeba.9 msgavsi ram arc iransa da arc osmaleTs XVI-XVIII saukuneebSi ar Caudenia.

merve. islamur saxelmwifoTa gavlenis qveS moqceva, cxadia, erovnuli da eklesiuri TvalsazrisiT, did safrTxes Seicavda. es sulac ar niSnavda imas, rom proiranuli da proosmaluri orientacia aucileblad dagvakargvinebda enas, erovnebas, saxelmwifoebriobasa da eklesias. osmaleTis xangrZlivi batonobis periodSi balkaneTis xalxebis nawilSi islami gavrcelda, magram osmalebma, erovneba da religia ver daakargvines berZnebs, serbebs, ruminelebs, bulgarelebs. qarTvelebi ratom viqnebodiT gamonaklisi? Cven xom erovnebis, saxelwifoebriobisa da eklesiis SenarCunebisTvis brZolis didi gamicdileba gvqonda!

qarTveli eris, qarTuli saxelwifoebriobisa da saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis gadarCena-argadarCenas qarTvelobis sulieri da fizikuri simtkicis da gamZleobis garda gansazRvravda saerTaSoriso asparezze Seqmnili viTareba, didi imperiebis permanentuli kvdomisa da aRorZinebis procesi.

68

damowmebuli wyaroebi da literatura:

1 К.В. Базилевич. Внешняя политика Русского

централизированного государства второй половины XV в. Москва 1952; Н.С. Борисов. Иван III. Москва, 2000.

2 В.Е. Возгрин. Исторические судьбы крымских татар. Москва 1992; А.А. Горский. Москва и Орда. Москва 2000; И. Б. Греков. Восточная Европа и упадок Золотой Орды (на рубеже XIV-XV в.в.) Москва, 1975; А. В. Черепнин. Образование Русского централизированного государства XIV-XV в.в. Москва, 1960.

3. В.Д. Королюк. Ливонская война. Ленинград, 1984. Е.Н. Кушева. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией. Вторая половина XVI – 30-е гг. XVIII века. Москва, 1963. А.А. Новосельский. Борьба Московского государства с татарами в первой половине XVII века. Москва- Ленинград, 1948; С.Ф. Платонов. Очерки по истории Смуты в Московском государстве XVI-XVII вв. Москва, 1995; Г.Л. Санин. Сношения России и Украины с Крымским ханством в середине XVII в. Москва, 1987; Б.Н. Флоря. Иван Грозный. Москва, 1999.

4. Историа Ирана. Под Редакцыей М.С. Иванова. Москва, 1977; Историа стран зарубежной Азии в средние века. Москва, 1970; narkvevebi maxlobeli aRmosavleTis istoriidan (feodaluri xana). v. gabaSvilis redaqciiT. Tbilisi, 1957; daviT kacitaZe. iranis istoria III-XVIII ss. Tbilisi, 2001.

5. giorgi paiWaZe. vaxtang meeqvse. Tbilisi, 1981, gv. 105-114; aleqsandre fircxalaiSvili. saqarTvelo-ruseT-iran-TurqeTis urTierTobani XVIII saukunis pirvel naxevarSi. Tbilisi, 2000, gv. 12-61; saqarTvelos istoriis narkvevebi. rva tomad. tomi IV. Tbilisi, 1973, gv. 413-421.

6. valerian maWaraZe. masalebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili III. nakveTi II. Tbilisi, 1997, gv. 16-17.

7. Н.Н. Молчанов. Дипломатия Петра Первого. Москва, 1986; А.Г. Некрасов. Роль росии в европейской международной политике 1725-1739 гг. Москва, 1976; О.А. Омельченко. Законная

69

монархия Екатерины II. Москва, 1993; Н.И. Павленко. Петр Великий. Москва, 1994; Н.И. Павленко. Птенцы гнезда Петрова. Москва, 1994; Н.И. Павленко. Екатерина Великая. Москва, 1999; Н.С. Киняпина, М.М. Блиев, В.В. Дегоев. Кавказ и средняя Азия во внешней политике России. Вторая половина XVIII_80-е годы XIX в. Москва, 1984.

8. georgievskis traqtati. gamokvleva, dokumentebi, fotopirebi v. maWaraZisa. Tbilisi, 1983.

9. Н. Дурново. Судьбы Грузинской церкви (По вопросу Грузинской церковной автокефалии). Москва, 1907; Н. Дурново. Судьбы Грузинской церкви (По вопросу Грузинской церковной автокефалии). Второе добовление. Москва, 1907; Н. Дурново. Мутный источник. Москва, 1909; Н. Дурново. Исторический очерк автокефалных церквей: Иверской и Имеретинской. Москва, 1910.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika,” 2007, # 110, 13 ivnisi, gv. 5; 2009, # 111, 15 ivnisi, gv. 5; 2007, # 112, 16 ivlisi, gv. 5; 2007, # 113, 19 ivnisi,, gv. 5; gadaibeWda wignSi: vaxtang guruli. erTmorwmune ruseTi. miTi da realoba. Tbilisi, 2008, gv. 60-73; gadaibeWda krebulSi: ,,mariam lorTqifaniZe 85". Tbilisi, 2007, gv. 343-357.

70

5. saqarTvelos okupaciis warumatebeli cda

(SeTqmuleba erekle II-is winaaRmdeg) CrdiloeT Savi zRvispireTiTa da balkaneTis

naxevarkunZuliT ruseTi jer kidev XVII saukunis bolosa da XVIII saukunis damdegs dainteresda. marTalia, petre I-ma (1696-1725) am regionebis dapyroba ver moaxerxa, magram ruseTis saimperatoro kari ukan daxevas ar apirebda. am droidan dawyebuli ruseTisa da osmaleTis urTierToba mudmivad daZabuli iyo. XVIII saukune ruseT-osmaleTis omebis seriiT aRiniSna. erT-erTi omi, kerZod, 1768-1774 wlebis omi, saqarTvelosac Seexo. am omSi ruseTis mizans Seadgenda yirimis saxanos likvidacia, CrdiloeT Savi zRvispireTis dapyroba da balkaneTis naxevarkunZulze SeWrisaTvis placdarmis momzadeba. ruseTis saimperatoro karma omSi mokavSired osmaleTis mier dapyrobili qristiani xalxebisa da saxelmwifoebis gamoyenebis gegma SeimuSava. rusi politikosebisa da diplomatebis azriT, imereTis mefis solomon I-is momxroba advili iqneboda, radgan imereTis mefe sulTnis vasali iyo da osmaleTs didi xania ebrZoda. qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma rusebs saeWvod miaCndaT, radgan qarTl-kaxeTsa da osmaleTs Soris mSvidobiani urTierToba arsebobda.

ruseTis saimperatoro kari saqarTveloSi jaris gamogzavnisgan omis dasawyisSi Tavs ikavebda. sabolood gadawyda, rom imereTis mefis solomon I-Tvis jari

71

gaegzavnaT. 1769 wlis 27 ivniss saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis ,,mTavar meTaurad” dainiSna ruseTis imperatoris samsaxurSi myofi germaneli grafi gotlib-kurt-henrix totlebeni. saeqspedicio korpusi arcTu mravalricxovani iyo: 3 aseuli (411 kaci) da 6 qvemexi. cxadia, mcirericxovani saeqspedicio korpusi imereTis mefes saWiro daxmarebas ver aRmouCenda. 1769 wlis martSi peterburgSi Casuli solomon I-is elCi quTaTeli mitropoliti maqsime abaSiZe ruseTis saimperatoro kars imereTSi 5 aTasiani jaris gagzavnas Txovda. imereTis samefoSi ruseTis jaris gamoCena Zalze gaaRizianebda osmaleTis sulTans. ufro damafiqrebeli iyo is, rom saeqspedicio korpusis meTaurad dainiSna saxelgatexili generali g. totlebeni. Svidwliani omis (1753-1763 ww.) dros g. totlebeni ruseTis imperatoris samsaxurSi imyofeboda da ruseTis armiis erT-erT korpuss meTaurobda. 1761 wels igi prusiis sasargeblod jaSuSobis braldebiT Seipyres, gaasamarTles da sikvdiliT dasjis ganaCeni gamoutanes. imperatorma ekaterine II-m moRalate Seiwyala da ruseTidan gaZeveba akmara. 1769 wels g. totlebenma ruseTSi dabruneba iTxova. Txovna Sewynarebul iqna da male generali saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis meTaurad dainiSna.

marTalia, ruseTis saimperatoro kars qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma saZnelo saqmed eCveneboda, magram rusebi Secdnen. 1769 wlis aprilSi omSi neitralitetis dacvis TxovniT TbilisSi myof osmaleTis elCebTan ereklem molaparakeba Sewyvita da elCebi qveynidan gaaZeva, imavdroulad sagangebo saidumlo misiiT TbilisSi Camosul ruseTis warmomadgenels osmaleTis winaaRmdeg omSi monawileobaze qarTl-kaxeTis mefem Tanxmoba ganucxada. 1769 wlis maisSi solomon I TbilisSi Camovida. mefeebi osmaleTis winaaRmdeg erTobliv moqmedebaze SeTanxmdnen.

ra iyo mizezi imisa, rom proiranuli orientaciis erekle II ase naCqarevad, didi fiqrisa da gansjis gareSe, Caeba osmaleTis winaaRmdeg omSi? am movlenas erTaderTi axsna aqvs. erekle II-m igrZno, rom

72

ruseT-imereTis samxedro-politikuri kavSiri qarTl-kaxeTis gareSec Sedgeboda. isic cxadi iyo, rom ruseTisa da imereTis gaerTianebuli jari samcxe-saaTabagoze ilaSqrebda _ awyuris, xerTvisis, axalcixisa da axalqalaqis dakavebas Seecdeboda. erekle II miiCnevda, rom samcxe-saaTabago qarTl-kaxeTis samefos nawili iyo da Tu es teritoria osmaleTis batonobisagan gaTavisufldeboda, igi qarTl-kaxeTis samefos SemadgenlobaSi unda Sesuliyo. erekle II-m isic kargad icoda, rom ruseTis saimperatoro kars misi proiranuli orientacia ar moswonda. qarTl-kaxeTis neitraliteti ruseTis imperators kidev ufro gaaRizianebda da gamoricxuli ar iyo, rom omSi warmatebis SemTxvevaSi samcxe-saaTabago ekaterine II-s imereTis mefisaTvis eboZebina.

ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omSi Cabma, rogorc imereTis mefis solomon I-is, ise qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is mxridan, didi strategiuli Secdoma iyo. solomon I-s omis dasawyisisaTvis ukve mogvarebuli hqonda urTierToba osmaleTTan (imereTis mimarT osmaleTis damTmobi politika ruseT-osmaleTis omis dawyebiTac iyo ganpirobebuli). omSi neitralitetiT imereTis mefe osmaleTis sulTnis keTilganwyobilebas daimsaxurebda. kidev ufro didi Secdoma dauSva erekle II-m. Tbilisidan gaZevebulma osmaleTis elCebma Seityves, rom omSi neitralitetis Sesaxeb molaparakebis Sewyvetisa da maTi qveynidan gaZevebis mizezi TbilisSi ruseTis warmomadgenlis Camosvla iyo. am windauxedavi nabijiT erekle II-m osmaleTTan urTierToba gairTula. umTavresi ki is iyo, rom ruseTis mxareze osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma did SeSfoTebas gamoiwvevda iranSi da daZabavda ara marto qarTl-kaxeTisa da iranis urTierTobas, aramed iran-osmaleTis urTierTobasac. arc solomon I-s da arc erekle II-s 1769 wels ar SeiZleba codnodaT umTavresi: riT damTavrdeboda ruseT-osmaleTis omi. omSi gamarjvebis SemTxvevaSi osmaleTi imereTs sastikad aaoxrebda, kargi dRe arc qarTl-kaxeTs daadgeboda. ase, rom mefeebi gaumarTlebel riskze midiodnen.

73

1769 wlis agvistoSi ruseTidan saqarTvelosken daiZra saeqpedicio korpusi _ 480 kaci da 4 qvemexi. 1769 wlis 12 agvistos generali g. totlebeni asiode kaciTa da ori qvemexiT mozdokidan saqarTvelosken gamoemgzavra (jaris ZiriTadi nawili cota mogvianebiT daiZra mozdokidan). mas Tan axlda ruseTis warmomadgeneli saqarTveloSi anton mouravovi (1769 wlis 11 oqtombrisaTvis saqarTveloSi myof ruseTis saeqspedicio korpusSi iricxeboda 480 kaci. arasworia cnoba , romlis mixedviTac ruseTidan saqarTveloSi gamoigzavna 3767 kaciani saeqspedicio korpusi).

1769 wlis 29 agvistos erekle II, kaTolikos-patriarqi anton I, giorgi da levan batoniSvilebi didebulebTan erTad sofel xodaSi, saxeldaxeloT mowyobil banakSi, didi zarzeimiT Sexvdnen general g. totlebensa da a. mouravovs. 30 agvistos g totlebenma ukve Tavis banakSi miiRo erekle II, kaTolikos-patriarqi anton I da levan batoniSvili. Sexvedraze ganixiles osmaleTTan omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabmis sakiTxi. erekle II-m imereTTan erTad osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabmis pirobad wamoayena: ruseTs saqarTveloSi unda gamoegzavna 5 aTasiani korpusi; Tu es jari zamTris dadgomamde ver moaxerxebda saqarTveloSi Semosvlas, maSin zamTramde misi nawili (1500 kaci) mainc unda gamogzavniliyo, xolo danarCeni (3500 kaci) momaval wels unda SeerTeboda saqarTveloSi myof ruseTis saeqspedicio korpuss. erekle II-is gaTvla absoluturad zusti iyo. ruseTis 5 aTasiani saeqspedicio korpusi, qarTl-kaxeTisa da imereTis laSqarTan erTad savsebiT sakmarisi iyo samcxe-saaTabagos strategiuli simagreebidan (awyuridan, xerTvisidan, axalcixidan, axalqalaqidan) osmalTa gansadevnad. (1770 wlis martSi erekle II-m 7 aTasiani jari Sekriba, 2 aTasi kacis Sekrebas mefe kidev eloda, xolo 4 aTasi kaci yarabaRis xanis dasaxmareblad hyavda gagzavnili. ase rom qarTl-kaxeTSi SesaZlebeli iyo 12-13 aTasiani jaris Sekreba. Tu imereTis mefe amis naxevars mainc Sekrebda, qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jaris raodenoba 23-24 aTass miaRwevda). erekle II-m TiTqmis miaRwia mizans. 1769 wlis 22 oqtombers ekaterine II-m saqarTveloSi gamosagzavni

74

saeqspedicio korpusis raodenoba 3767 kaciT gansazRvra. qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jari, erekle II-is, solomon I-isa da g. totlebenis SeTanxmebisamebr, mtkvris xeobiT axalcixisaken unda daZruliyo. am laSqrobaze bevri ram iyo damokidebuli. 1770 wlis 24 martamde g. totlebeni daaxloebiT 1200 kaciT suramSi idga. 17 marts erekle II-c 7 aTasi kaciTa da 3 qvemexiT suramSi dabanakda. suramidan qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli laSqari 24 marts qveSxeTSi gadavida, xolo 14 aprils sadgerTan (borjomis axlos) dabanakda. 17 aprils qarTvelTa da rusTa jari awyuris cixes miadga. awyurTan g. totlebens hyavda daaxloebiT 600-700 kaci (danarCeni jari generalma sadgerTan datova), Tan hqonda 8 qvemexi. 17 aprilsave daiwyo awyuris cixis alya. 18 aprils generali g. totlebeni Tavisi jariT ukan gamobrunda da erekle II qarTvelTa laSqarTan erTad mters Seatova xelSi. mefi Txovnis miuxedavad g. totlebenma gadawyvetileba ar Secvala. erekle II-m awyuris cixes alya moxsna. 1770 wlis 20 aprils aspinZasTan gamarTul brZolaSi erekle II-m sastikad daamarcxa osmalTa da lekTa gaerTianebuli laSqari da javaxeTis gziT gamarjvebuli dabrunda TbilisSi.

dRemde sapolemiko sakiTxad rCeba generali g. totlebenis moqmedeba awyuris cixesTan 1770 wlis 18 aprils. g. totlebenis moqmedebis axsnisas istorikosebma oTxi versia wamoayenes. g. totlebeni moqmedebda: pirveli. TviTneburad, piradi SexedulebiT; meore. ucxo qveynebis (inglisis, prusiis, osmaleTis) dazvervis mier SeTavazebuli gegmiT; mesame. qarTlis Tavadebis waqezebiTa da maTi TanadgomiT; meoTxe. ruseTis saimperatoro karis gegmis Tanaxmad. Cven mxars vuWerT versias, romlis mixedviTac generali g. totlebeni moqmedebda ruseTi saimperatoro karis gegmis Tanaxmad. g. totlebens davalebuli hqonda qarTlis Tavadebis mxardaWeriT taxtidan Camoegdo erekle II da moexdina qveynis okupacia.

awyuridan dabrunebulma g. totlebenma qarTlis mosaxleobis ruseTis imperatoris erTgulebaze daficeba daiwyo. es iyo saxelmwifo gadatrialebis mcdeloba. g. totlebenis mizans qarTl-kaxeTSi samefo xelisuflebis

75

gauqmeba da qveynis ruseTis imperiis iurisdiqciaSi Seyvana Seadgenda. g. totlebensa da mis mxareze myof qarTlis Tavadebs imedi hqondaT, rom erekle II awyuridan cocxali veRar dabrundeboda, qarTvelTa laSqaric ganadgurdeboda da samefo xelisuflebis gauqmebas win veRaravin aRudgeboda. ruseTis saimperatoro karis mier Cafiqrebuli gegma g. totlebenma ver ganaxorciela, radgan erekle II-m aspinZis brZolaSi gaimarjva da laSqarTan erTad swrafad dabrunda TbilisSi. amave mizeziT saxelmwifo gadatrialebis gegmis bevri mniSvnelovani detali dRes CvenTvis ucnobia.

sadReisod Cvens xelT arsebuli masalidan ruseTis saimperatoro karis mier Cafiqrebuli saxelmwifo gadatrialebis Taobaze Semdegi daskvnebis gakeTeba SeiZleba:

1. qarTlis mefis Teimuraz II-isa da kaxeTis mefis erekle II-is proiranuli orientacia, mefeebis kargi urTierToba nadir-SahTan, adil-SahTan, qerim-xanTan, cxadia, xels ar aZlevda ruseTis saimperatoro kars. proiranul orientacias erekle II arc Teimuraz II-is gardacvalebis (1762 w.) Semdeg cvlida. marTalia, erekle II ruseTis winaSe zogierT daTmobebze midioda, magram 1765 wels mefe sastikad gausworda ruseTis waqezebiTa da TanadgomiT organizebul qarTlis Tavadebis SeTqmulebas (paata batoniSvilis SeTqmulebas), romlis mizans qarTlSi rusuli orientaciis bagrationebis (qarTlis bagrationebis) dabruneba warmoadgenda.

2. ruseT-osmaleTis omis dawyebis droisaTvis (1768 w.) erekle II-is politika imdenad aSkarad proiranuli iyo, rom rusi politikosebi da diplomatebi osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabmas saeWvod, saZnelo saqmed miiCnevdnen. saqme is iyo, rom osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-kaxeTis samefos Cabma, rac ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris dadebas niSnavda, did ukmayofilebas gamoiwvevda iranSi.

3. ruseTis saimperatoro kari SiSobda, rom proiranuli orientaciis qarTl-kaxeTis mefes imereTis mefe solomon I ar daerwmunebina osmaleTis winaRmdeg

76

omSi Cabmidan momdinare did safrTxesa da neitralitetis dacvis gonivrulobaSi. Tu erekle II da solomon I osmaleTis winaRmdeg omSi ar Caebmebodnen, osmalebs saSualeba miecemodaT samxreT kavkasiaSi ganlagebuli jarisa da artileriis nawili CrdiloeT SavizRvispireTSi gadaesrolaT, sadac omis bedi wydeboda.

4. 1768-1769 wlebisaTvis Seqmnil viTarebaSi qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is taxtidan Camogdebis Taobaze ruseTis saimperatoro karis mier miRebul gadawyvetilebaSi araferi iyo moulodneli da aralogikuri. am xelsayrel moments, cxadia, ruseTi xelidan ar gauSvebda _ jaris Semoyvana saqarTveloSi yovelTvis xom ar iqneboda SesaZlebeli.

5. erekle II-m ruseTis saimperatoro karis gegmebi ver amoicno, Tumca daeWvebisaTvis faqtebi sakmoze meti hqonda.

6. g. totlebenis, erekle II-isa da solomon I-is SeTanxmebiT qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli laSqari mtkvris xeobiT unda daZruliyo axalcixis dakavebis mizniT. axalcixis dakaveba strategiuli TvalsazrisiT yovelmxriv gamarTlebuli iyo. erekle II-isTvis axalcixis dakaveba imitomac iyo xelsayreli, rom War-belaqanSi (saingiloSi) Cabudebul da kaxeTsa da qarTlSi moTareSe lekebs TavSesafari aRar eqnebodaT. amasTan erTad, erekle II-m Secdoma dauSva axalcixeze laSqrobis marSrutis SerCevisas. umjobesi iqneboda axalcixeze laSqroba imereTidan samcxeSi mimavali gzebis gamoyenebiT momxdariyo. imereTSi rusis jaris dabanakeba da iqedan osmaleTis winaRmdeg saomari operaciebis dawyeba daaSinebda guriisa da samegrelos mTavrebs, romlebic imereTis mefes eurCebodnen. 1768-1770 wlebisTvis solomon I-is mdgomareoba imdenad meryevi iyo, rom 1770 wlis mart-aprilSi mefem erekle II-isa da g. totlebenis dasaxmareblad qarTlSi jari ver gamoagzavna. aseT mZime viTarebaSi imereTSi ruseTis jaris Sesvlas da imereTidan axalcixeze galaSqrebas didi politikuri mniSvneloba eqneboda. Tu maincadamainc aucilebeli iyo axalcixeze aRmosavleT saqarTvelodan laSqroba, maSin gacilebiT ukeTesi iqneboda qarTvelTa

77

da rusTa gaerTianebuli jari Tbilisidan javaxeTis gavliT SeWriliyo samcxeSi da daekavebina axalqalaqi, xerTvisi, axalcixe da awyuri. imereTidan an javaxeTidan samcxeSi SeWra xels ar aZlevda g. totlebens, mas erekle II-is winaaRmdeg qarTlis Tavadebis mxardaWeris imedi hqonda.

7. vin uWerda mxars g. totlebens qarTlis Tavadebidan zustad cnobili ar aris. dadasturebulia, rom erekle II-is winaaRmdeg SeTqmulebaSi aqtiurad iyo CarTuli ori Tavadi _ daviT qsnis erisTavi da zaal orbeliani. 1770 wels aspinZis brZolaSi gamarjvebis Semdeg, erekle II-m ruseTSi elCoba miavlina. elCobis erT-erT wevrs zaal orbelians, rodesac Seutyvia, rom ekaterine II ukmayofilo iyo erekle II-is politikiT, ruseTis sagareo saqmeTa kolegiaSi ganucxadebia: ,,Tu mefe (ekaterine II _ v.g.) erekles uwyreba, an russ visme uboZos qveyana an solomonsao.” rogorc vxedavT zaal orbeliani erekle II-is taxtidan Camogdebis uSedego mcdelobis Semdegac ki ar wyvetda brZolas.

8. ruseTis saeqspedicio korpusis oficrebma generali g. totlebenis moRalaturi moqmedeba imTaviTve SeniSnes da protesti gamoTqves. amaSi moulodneli araferi iyo _ g. totlebenis saqcieli seriozuli eWvebis aRmZvreli iyo. oficrebis protests Sedegi ar mohyolia, radgan g. totlebeni ruseTis saimperatoro karis mier SemuSavebuli gegmis mixedviT moqmedebda, oficrebma ki, cxadia, es ar icodnen.

9. erekle II-s pirveli eWvi g. totlebenis mimarT sadgerSi gauCnda. erekles rCevis miuxedavad g. totlebenma rusuli saeqspediqio korpusis naxevari da eqvsi qvemexi sadgerSi datova. awyurTan rusebs sul 8 savele qvemexi hqondaT. es qvemexebi sadgeridan awyurisaken qarTvelebma gadaitanes. ratom datova g. totlebenma jaris naxevari da eqvsi qvemexi sadgerTan? cxadia, g. totlebeni awyuris cixis aRebas arc apirebda. mis mizans Seadgenda erekle II-isa da qarTvelTa laSqris mtkvris xeobaSi Setyueba, awyuris aRebisTvis brZolis dawyeba da Semdgom qarTvelTa brZolis velze mitoveba. g. totlebens sakmaod kargi sabrZolo gamocdileba hqonda, man SesaniSnavad icoda Tu ra mZime

78

mdgomareobaSi aRmoCndeboda rusTagan moulodnelad mitovebuli qarTvelTa laSqari. g. totlebenis gegmis mixedviT, erekle II brZolaSi unda daRupuliyo, unda ganadgurebuliyo qarTl-kaxeTis laSqris ZiriTadi nawili. amis Semdeg rusis jari advilad daikavebda qarTlis strategiul punqtebs da moRalate Tavadebis daxmarebiT mosaxleobas ruseTis imperatoris erTgulebaze daaficebda. Crdilo kavkasiidan saqarTveloSi gadmosasvleli gza am droisaTvis ukve gaxsnili iqneboda da saWiroebis SemTxvevaSi damatebiTi jaris gadmoyvana ar gaWirdeboda.

10. sadReisod Cvens xelT arsebuli masalebidan ar dgindeba ra gegmebi hqonda ruseTs qarTl-kaxeTSi SeTqmulebis warmatebis SemTxvevaSi _ qarTl-kaxeTis samefo uqmdeboda da uSualod uerTdeboda ruseTs, Tu erekle II-is nacvlad taxtze rusuli orientaciis bagrations (muxranel bagrations) aiyvandnen. ar iyo gamoricxuli qarTlis Tavadebis ocnebis asrulebac _ qarTlis kvlav calke samefod gamoyofa.

11. ruseTis saimperatoro karis gegma ver ganxorcielda _ SeTqmuleba CaiSala. aspinZis brZolidan dabrunebulma erekle II-m g. totlebenis moqmedeba aRkveTa. ruseTis saeqspedicio korpusi imereTSi gadavida.

12. erekle II-is winaaRmdeg mowyobil SeTqmulebas ukvalod mainc ar Cauvlia. erTis mxriv, erekle II mixvda, rom proiranul orientacias ruseTi aRar apatiebda da xelsayreli momentis dadgomisTanave misi taxtidan Camogdebas isev Seecdeboda. Tu erekle II mefobas saerTod ar dakargavda, qarTlis kvlav calke samefod gamoyofa da iq ruseTis erTguli bagrationebis (qarTlis bagrationebis) gamefeba iranis dasustebis SemTxvevaSi ruseTs ar gauWirdeboda. meores mxriv, erekle II SiSobda, rom qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiasTan samxedro- politikuri kavSiriT ganawyenebuli irani da osmaleTi erekle II-is aRar endobodnen. qarTl-kaxeTis mefes arCevani cudsa da uaress Soris unda gaekeTebina. 1770 weli gardatexis welia qarTl-kaxeTis samefosa da saerTod mTeli saqarTvelos (mTeli kavkasiisac!) istoriaSi. erekle II-m

79

prorusuli orientacia arCia da misi realizebis gzebis Ziebas Seudga.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika,”

2007, # 192, 5 oqtomberi, gv. 7-8. gadaibeWda wignebSi: vaxtang guruli. erTmorwmune ruseTi. miTi da realoba. Tbilisi, 2008, gv. 74-81.

80

6. ruseTis kavkasiuri politika da vaxtang VI

(vaxtang VI-is politikuri orientaciis SefasebisaTvis)

saqarTvelos bedi bolo saukuneebis

ganmavlobaSi sami didi imperiis _ iranis, osmaleTisa da ruseTis dapirispirebaSi wydeboda. XVI-XVII saukuneebSi saqarTveloSi gabatonebisTvis warmoebulma iran-osmaleTis omebma qveyana gaaCanaga. XVIII saukunis damdegidan or dampyrobels mesame _ ruseTi miemata. ruseTi samxreT kavkasiaSi movida farTo eqspansiuri gegmebiT

XVIII saukunis damdegisaTvis iranSi saxelmwifoebriobis seriozuli krizisi saxeze iyo, romelic sul ufro Rrmavdeboda. osmaleTic TandaTan kargavda Zvel didebas, Tumca iranTan SedarebiT gacilebiT Zlier samxedro-ekonomikur potencials flobda. petre didis (1696-1725) epoqaSi ruseTi uZlieres saxelmwifod iqca, romelsac saTanadod organizebuli, kargad gawvrTnili da SeiaraRebuli armia da samxedro floti gaaCnda. ruseTis imperiis gaZliereba, petre didis memkvidreobis mmarTvelobis periodSi saSinao da sagareo politikaSi daSvebuli zogierTi Secdomis miuxedavad, ar Seferxebula. ekaterine II-is (1762-1796) dros ki ruseTi iqca saxelmwifod, romlis ignorireba saerTaSoriso asparezze ukve SeuZlebeli iyo. evropis saxelmwifoebma ruseTisgan momdinare safrTxe imTaviTve gaacnobieres. Savi zRvidan baltiis zRvamde uzarmazari

81

sivrcis ruseTis agresiisgan dacva evropis saxelmwifoebis upirveles sazrunavad iqca. daiwyo ruseTis imperiisa da evropis qveynebis samxedro-politikuri dapirispireba. am dapirispirebam ramdenime etapi ganvlo da igi praqtikulad dRemde grZeldeba. samxreT kavkasiaSi evropis saxelmwifobi realur Zalas ar warmoadgendnen. regionSi gabatonebisaTvis erTmaneTs irani, osmaleTi da ruseTi ebrZoda. meoTxe Zala (germania, inglisi) samxreT kavkasiaSi Zalze gvian, ori saukunis Semdeg _ 1918 wlidan gamoCnda.

ruseTis samxreT kavkasiaSi gamoCenis droisaTvis (1722 w.) saqarTvelo samefo-samTavroebad iyo daSlili. dasavleT saqarTvelo (imereTis samefo, samegrelos, guriisa da afxazeTis samTavroebi) osmaleTis gavlenis sferos (savasalos) warmoadgenda, xolo aRmosavleT saqarTvelo (qarTlisa da kaxeTis samefoebi) _ iranisas. samcxe-saaTabago da aWara uSualod osmaleTis administraciul-teritoriul sistemaSi iyo gaerTianebuli. uSualod iranis administraciul-teritoriul sistemaSi Sedioda War-belaqani (istoriuli hereTis nawili).

1632 wlidan jer qarTlis, xolo Semdeg kaxeTis taxtebze mxolod mahmadiani bagrationebi adiodnen. cxadia, maTi orientaciac proiranuli iyo. gamonakliss warmoadgenda kaxeTis mefe Teimuraz I (1606-1648), romelic taxtis dakargvis Semdegac ki jiutad adga prorusul orientacias. qarTlis janiSinma (1703 wlidan) da mefem (1716 wlidan) vaxtang VI-m miiCnia, rom proiranuli orientacia daRupviT emuqreboda qarTls. mefem mtkiced gadawyvita politikuri orientaciis Secvla. swored am periodSi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi SemoWrisaTvis mzadebas iwyebs ruseTi. qarTlis mefe vaxtang VI-m (1716-1724) swored ver axsna samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis gaaqtiurebis mizezi. 1722 wels ruseTi samxreT kavkasiaSi movida, rogorc mesame Zala, rogorc mesame dampyrobeli. ruseTis imperatorebis miznebi araferiT gansxvavdeboda iranis Sahebisa da osmaleTis sulTnebis miznebisagan _ petre dids samxreT kavkasiis dapyroba da misi ruseTis ganuyofel nawilad gadaqceva surda. vaxtang VI-m ki ruseTi, Cveulebrivi dampyrobeli,

82

islamuri saxelmwifoebis agresiisagan mxsnelad dasaxa da mTeli politika amaze aago. vaxtang VI uganaTlebulesi adamiani iyo. maS riT iyo gapirobebuli sagareo orientaciis sakiTxSi daSvebuli sabediswero Secdoma _ prorusuli orientaciis aRiareba? qarTlis mefe prorusul orientacias mas Semdeg daadga, rac dasavleT evropaSi mokavSiris saZebnelad wasuli sulxan-saba orbeliani samSobloSi xelcarieli dabrunda (1715 w.). ase rom ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris damyareba praqtikulad iZulebiT nabijs warmoadgenda _ vaxtang VI-s arCevani ar hqonda. amave dros vaxtang VI-m yurad ar iRo qarTlis samefo darbazis da taxtis memkvidris baqaris rCeva. 1722 wels ruseTis jarTan SesaerTeblad gamzadebul vaxtang VI-s samefo darbazma urCia Tavi Seekavebina ruseTTan samxedro-politikuri kavSirisagan, radgan, warumateblobis SemTxvevaSi, mefes iranTan urTierTobis mogvarebis Sansi aRar eqneboda. ufro kompromisul variants sTavazobda mefes taxtis memkvidre baqar batoniSvili. 1722 wels avRanelTagan ispahanis dacvisas daiRupa Sahis gvardiis sardali, vaxtang VI-is umcrosi Zma rostomi. Sahma gvardiis sardlad baqar batoniSvili daniSna da qarTlis jarTan erTad iranSi gaiwvia. baqari mamas sTavazobda: qarTlis laSqris nawili, mefis sardlobiT, ruseTis jarTan SesaerTeblad daZruliyo, xolo meore nawili, baqaris sardlobiT, Sahis brZanebis Tanaxmad, iranSi gamgzavrebuliyo. vaxtang VI TiTqos daeTanxma kidec baqaris winadadebas, magram bolo momentSi gadaifiqra da iranSi gasamgzavreblad gamzadebuli laSqari ukan daabruna. amiT vaxtang VI-m sabolood moiWra yvela gza, kaspiispireTSi rusTa laSqrobis warumateblobis SemTxvevaSi, iranTan urTierTobis mogvarebisaTvis.

vaxtang VI-m sworad amoicno, rom ruseTi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi realuri Zala xdeboda da Tu ruseTi regionSi fexs moikidebda, proiranuli orientacia wamgebiani iqneboda. amasTan erTad, vaxtang VI-m sworad ver gaTvala samxreT kavkasiaSi ruseTis damkvidrebis dro. es procesi XVIII saukunis 20-iani wlebis damdegidan TiTqmis erTi saukune gagrZelda, anu,

83

prorusulma orientaciam vaxtang VI-s da mis memkvidreebs damRupveli Sedegebi moutana. vaxtang Vi-m ver gaacnobiera, rom ruseTs qarTlis samefo imdenad ainteresebda, ramdenadac es ukanaskneli mas iranis winaaRmdeg brZolaSi daexmareboda. mefe imTaviTve unda dafiqrebuli umniSvnelovanes sakiTxze: qarTlis samefos mxridan iranis winaaRmdeg arsebiTi daxmarebis SemTxvevaSi, iranis samxreT-aRmosavleT kavkasiidan gandevnis Semdeg ruseTi ras moimoqmedebda? iyo ki imisi garantia, rom gamarjvebuli ruseTi qarTlis samefos (da, cxadia, kaxeTis samefosac) iseve ar daipyrobda, rogorc samxreT kavkasiis iranul saxanoebs (baqos, ganjas, yarabaRs, erevans da sxv.)?

vaxtang VI-is Secdoma is iyo, rom mas ruseTis mefe petre I-Tan uSualod molaparakebis dros, an delegaciebis doneze ar dausvams ormxrivi valdebulebis gansazRvris sakiTxi. qarTlis samefosa da ruseTs Soris xelSekrulebac ki ar dadebula, umniSvnelovanesi sakiTxebis SesaTanxmeblad monarqebi, an maTi ndobiT aRWurvili pirebi erTmaneTs ar Sexvedrian. vaxtang VI petre I-is SemonaTvals endo. monarqebis an elCebis doneze SeTanxmebuli ormxrivi valdebulebebis ararseboba xels aZlevda ruseTs, qarTlis samefos ki mZime mdgomareobaSi agdebda. qarTlis mefe verc imas mixvda, Tu ratom aarida Tavi ruseTma ormxrivi valdebulebebis gansazRvras da qarTlisa da ruseTis samxedro-politikuri kavSiri diplomatiuri kurierebis mimosvlis Sedegad Seikra. vaxtang VI arc imaze dafiqrda, Tu ratom ar izruna ruseTma samxreT kavkasiaSi qristiani xalxebisgan antiiranuli koaliciis Seqmnaze, romlis saTaveSi, cxadia, qarTlis samefo unda yofiliyo. qarTlis mefem ver amoicno samxreT kavkasiaSi ruseTis politikis erT-erTi umTavresi dogma: ruseTi samxreT kavkasiis xalxebs, maT Soris qristianebsac, mokavSireebad ar ganixilavda da, aqedan gamomdinare, arc maT bedze zrunvas apirebda. samxreT kavkasia ruseTisTvis iyo georgafiuli sivrce da ara xalxebi da saxelmwifoebi Tavisi sasicocxlo interesebiT.

rogorc aRvniSneT, vaxtang VI-s gaazrebuli ar hqonda Tu ra bedi eweoda qarTlis samefos ruseTis

84

warmatebis SemTxvevaSi. ufro metic, qarTlis mefes arc is gegma hqonda mofiqrebuli, romelic ruseTis marcxis SemTxvevaSi unda aemoqmedebina qveynis gadarCenis mizniT. samagierod, ruseTs yvelaferi kargad hqonda mofiqrebuli. petre didma zedmiwevniT kargad icoda, Tu rogor unda emoqmeda, rogorc marcxis, ise warmatebis SemTxvevaSi. vaxtang VI ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris dadebamde seriozulad unda dafiqrebuliyo samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi Seqmnil ZalTa Tanafardobaze. qarTlis mefe marTali iyo imaSi, rom ruseTisa da qarTlis laSqars advilad SeeZlo daemarcxebina irani da daekavebina kaspiis zRvis sanapiros sakmaod farTo zoli derbentidan baqomde. ras moutanda es qarTlis samefos? praqtikulad, arafers. qarTlis samefosTvis mniSvneloba hqonda ruseTis jarebis mier ara derbentidan baqomde kaspiis zRvis sanapiro zolis dakavebas, aramed iranis mier mitacebuli istoriuli hereTis nawilisa (War-belaqanisa) da qvemo qarTlis mosazRvre teritoriis, aseve Saq-Sirvanis, yarabaRis, ganjisa da erevnis saxanoebis teritoriis dakavebas. safrTxe qarTlisa da kaxeTis samefoebs swored, aqedan elodaT. petre dids ki es regionebi saerTod ar ainteresebda, aranairi geostrategiuli mniSvneloba ruseTisTvis am teritoriebs ar gaaCnda. aziisaken mimaval did savaWro gzaze gasvlisaTvis swored kaspiis zRvis dasavleT sanapiro zolis (derbenti-baqos xazis) xelSi Cagdeba iyo aucilebeli. vaxtang VI petre I-is mier gansazRvruli Setevis mimarTulebiTac (derbenti-baqo) unda mimxvdariyo, rom ruseTi iseTi geostrategiuli amocanis (did savaWro gzaze gasvlis) gadaWras cdilobda, romelsac saerTo Zalian cota hqonda qarTlis samefos islamuri samyaros agresiisagan dacvasTan. ruseTs rom qarTlis samefos dacva hqonoda miznad dasaxuli, Crdilo kavkasiidan jars derbentis gziT ki ar Semoiyvanda, aramed darialis xeobiT da samxreT kavkasiis iranul saxanoebs qarTlis teritoriidan Seutevda. am SemTxvevaSi qarTlis samefo (da, cxadia, kaxeTis samefoc) daculi iqneboda da ruseTi

85

derbenti-baqos xazzec advilad gavidoda, anu, kaspiis zRvis sanapiros daikavebda.

qarTlis mefes arc osmaleTis faqtori hqonda gaazrebuli. iranis damarcxebis SemTxvevaSi, ruseTs osmaleTTan gaurTuldeboda urTierToba. osmaleTi ar dauSvebda iranis dasustebisa da daSlis Semdeg mis teritoriaze ruseTis gabatonebas. yvelaze didi, rac SeiZleboda rom osmaleTs ruseTisaTvis daeTmo, es iyo kaspiis sanapiro zoli (derbenti-baqo). osmaleTi, iranis daSlis SemTxvevaSi, ruseTs araviTar SemTxvevaSi ar dauTmobda War-belaqans (istoriuli hereTis nawils), da qvemo qarTlis mosazRvre teritorias. osmaleTis mier am teritoriis daTmoba imas niSnavda, rom ruseTi xelsayrel placdarms igdebda xelSi axalcixe-axalqalaqis mimarTulebiT SetevisaTvis. Tu ruseTi mainc moindomebda xsenebuli teritoriebis xelSi Cagdebas, osmaleTi omiT Seecdeboda mis SeCerebas. osmaleTs SeeZlo ruseTis jarebisTvis Seetia mcire aziidan. kidev ufro saSiSi iyo osmaleTis mier yirimis saxanos jarebis gamoyeneba ruseTis winaaRmdeg. yirimis xans azovispireTisa da Crdilo kavkasiis baris gavliT SeeZlo kaspiis zRvis sanapiroze gasvla da derbentis gavliT ruseTis jarebis zurgSi moxvedra, rac mZime mdgomareobaSi Caagdebda rusebs. yovelive zemoTqmuli kargad hqonda gaazrebuli petre dids. amitom iyo, rom arc petre didma da arc misma memkvidreebma iranis winaaRmdeg didi omi ar awarmoes, xolo osmaleTs omis gareSec advilad mourigdnen (1724 w.). ruseTs 1723-1735 wlebSi iranTan da osmaleTTan molaparakebis procesSi qarTlis samefos interesebi ar daucavs, iranisa da osmaleTisaTvis arc ki miuniSnebia, rom qarTlis samefo ruseTis samxedro-politikuri mokavSire iyo.

amrigad, vaxtang VI-is mTavari Secdoma iyo is, rom man ruseTi, samxreT kavkasiaSi iranisa da osmaleTis Semdeg mosul mesame Zala, dampyroblad ar miiCnia da agresori mxsnelad dasaxa. ruseTis warmatebis mizezi ki is iyo, rom qarTlis samefos xsna arasodes dausaxavs miznad. qarTlis samefo ruseTs imdenad ainteresebda, ramdenadac igi iranis winaaRmdeg brZolaSi daexmareboda. samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis

86

gaaqtiureba geostrategiuli gegmis realizebas isaxavda miznad da ara qarTlis samefos dacvas. samxreT kavkasia petre didisTvis da misi memkvidreebisTvis warmoadgenda geografiul sivrces, romelic ruseTis saxelmwifos ganuyofel nawilad unda qceuliyo da, cxadia, iq romelime saxelmwifos, Tundac qristianulis, arseboba miuRebeli iyo. aseT viTarebaSi qarTlis samefos samxedro-politikuri kavSiri ruseTTan mxolod uaryofiT Sedgebs Tu moitanda. samxreT kavkasiaSi sami didi imperiis _ iranis, osmaleTisa da ruseTis dapirispirebaSi qarTlis samefo, iseve rogorc kaxeTis samefo, politikuri garigebis obieqtad iqca.

* * * vaxtang VI-is prorusuli orientaciis marcxma

umZimes mdgomareobaSi Caagdo ara marto qarTlis samefo, aramed mTeli saqarTvelo. marTalia 1722 wlis warumatebeli laSqrobis Semdeg, 1723 wels ruseTis jarma baqo aiRo da iranis teritoriis mniSvnelovani nawilic daikava, magram amas qarTlis samefosaTvis Sveba ar moutania. piriqiT, iranis marcxiTa da vaxtang VI-is prorusuli orientaciiT SeSfoTebuli osmaleTi Setevaze gadavida da 1723 wels Tbilisi daikava. qarTlsa da kaxeTSi ,,yizilmaSoba” ,,osmalobam” Secvala. es iyo samxreT kavkasiaSi ruseTis SemoWrisa da vaxtang VI-is prorusuli orientaciis Sedegi.

ruseTis SemoWriT SeSinebuli osmaleTi dasavleT saqarTveloSi poziciebis gamagrebas Seudga. 1723 wlisaTvis osmaleTma kontroli daawesa Savi zRvis mTel aRmosavleT sanapiroze. osmalTa garnizonebi idgnen: baTumSi, cixisZirSi, CaqvSi, foTSi, yulevSi, anakofiaSi, soxumSi, biWvinTaSi. imereTis samefos umniSvnelovanesi cixeebi (quTaisis, baRdaTis da Sorapnis) aseve osmalTa xelSi iyo. osmalTa SiSi imxanad usafuZvlo gamodga. aRmosavleT amierkavkasiaSi damkvidreba ruseTs gauWianurda, ris gamoc dasavleT amierkavkasiaSi SeWra dRis wesrigSic ki ar dasmula.

87

amitom iyo, rom imereTis mefis aleqsandre I-is (1721-1752) elCoba ruseTSi (1738 w.) uSedegod dasrulda _ ruseTma imereTs daxmarebaze uari uTxra.

qarTlisa da kaxeTis samefoebi ,,osmalobam” (1723-1735 ww.) umZimes mdgomareobaSi Caagdo. osmalebma da maTma mokavSire lekebma qveyana gaaveranes. osmaleTTan 1724 wlis zaviT morigebuli ruseTi ki misi gavlenis sferod aRiarebul iranis teritoriaze (kaspiis zRvis sanapiro zoli derbentidan baqomde, astrabadisa da mazandaranis provinciebi) damkvidrebas cdilobda da sulac ar anaRvlebda qarTlisa da misi devnili mefis _ vaxtang VI-is bedi. ruseTis imperatorebs arc im 1850 qarTvelis bedi ainteresebdaT, romlebic iZulebulni gaxdnen mefes Tan gahyolodnen ruseTSi.

iranis osmaleTisa da ruseTis dapirispireba grZeldeboda. samxreT kavkasiis geopolitikur regionSi qarTuli saxelmwifoebriobis SenarCuneba sul ufro Zneli xdeboda.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,qarTuli universiteti,” 2009,

# 30, 10-16 seqtemberi, gv. 12; 2009, # 31, 17-23 seqtemberi, gv. 14.

88

7. ruseTis kavkasiuri politika da erekle II

(erekle II-is politikuri orientaciis SefasebisaTvis)

qarTlis mefis vaxtang VI-is prorusuli

orientaciis kraxma umZimes mdgomareobaSi Caagdo ara marto qarTli, aramed kaxeTic. islamuri samyaro (irani, osmaleTi, Crdilo kavkasiis xalxebi) realuri safrTxis winaSe dadgnen. ruseTis SemoWra samxreT kavkasiaSi vaxtang VI-Tvis qarTlis gadarCenas niSnavda, xolo islamuri samyarosaTvis uaRresad did safrTxes warmoadgenda. avRanelebTan brZolaSi dasustebuli irani ruseTs saWiro winaaRmdegobas ver gauwevda, rac regionSi status kvos darRvevas gamoiwvevda. irans ruseTTan omi ar SeeZlo. amitom iyo rom teritoriuli daTmobebis xarjze, iranma ruseTTan 1723 wels zavs miaRwia da mdgomareoba droebiT ixsna. ruseT-iranis dazaveba qarTlis gawirvas niSnavda. ruseTis warmatebam Zalze SeaSfoTa osmaleTi. sulTanma 1724 wlis zaviT ruseTi aiZula samxreT kavkasiaSi farTo dapyrobiT gegmebze xeli aeRo. TavisTavad dauZlurebuli irani poziciebs mainc ar Tmobda. ruseTisagan mitovebuli vaxtang VI-is dasja iranis Sahma kaxeTis mefes, ruseTsa da iranSi kargad cnobil erekle I nazar-ali-xanis Zes, gamahmadianebul konstantines (mahmad-yuli-xans) daavala. kaxeTis mefem 1723 wels lekTa jaris daxmrebiT Tbilisi daikava. imave 1723 wels qarTlSi osmalebi SemoiWrnen, qveyana daipyres da Tbilisic daikaves. ase dawyo ,,osmaloba”, romelic 1735 wlamde gagrZelda. Gvaxtang VI-is Zma, gamahmadianebuli iese (ali-yuli-xani) osmalebs eaxla da morCileba gamoucxada, risTvisac qarTlis

89

mmarTveloba uboZes. osmalTa winaaRmdeg brZolas ar wyvetda kaxeTis mefe konstantine. 1723 wels osmalebma igi mosalaparakeblad miiwvies da moRalaturad mokles. qarTli da kaxeTi osmalebma da maTma mokavSire lekebma aikles. osmalTa da lekTa TareSisagan gaCanagebul qveyanas kidev ufro asustebda Sina aSliloba _ Tavaduri partikularizmi. Seiqmna umZimesi mdgomareoba. saxelmwifoebriobis kvdomis procesi sul ufro Rrmavdeboda. am Znelbedobis Jams qarTlisa da kaxeTis samefoebs mxsnelad moevlinen kaxeTis samefos saxlis warmomadgenlebi _ erekli I nazar-ali-xanis umcrosi Ze Teimurazi (momavali mefe Teimuraz II) da misi Ze erekle (momavali mefe erekle II). Teimuraz erekles Ze da erekle Teimurazis Ze qarTlisa da kaxeTis gadarCenisaTvis brZolas samefo taxtze asvlamde iwyeben. am brZolaSi mama-Svilma didi diplomatiuri da mxedarmTavruli niWi gamoamJRavnes.

XVIII saukunis 20-ian wlebSi sefianTa irani ise dasustda, rom lamis iyo erT dros uZlieresi saxelmwifos teritoria ruseTma da osmaleTma gadainawiles. iranis dedaqalaqi avRanelebma aiRes da erT-erTma avRanelma beladma Tavi iranis Sahad gamoacxada. movlenebi ise viTardeboda, rom mTeli samxreT-aRmosavleT kavkasia osmaleTsa da ruseTs unda darCenodaT. viTareba kardinalurad Sescvala samoRvaweo asparezze iranis samxedro ministris nadir-xanis gamosvlam. Nnadir-xanma (1737 wels igi iranis Sahi gaxda) avRanelebi sastikad daamarcxa, Zlieri dartyma miayena osmaleTs da ruseTic aiZula wina wlebSi dakavebuli iranis teritoriebi daetovebina. 1735 wels nadir-xani samxreT kavkasiaSi osmalTa erT-erT mTavar dasayrdens ganjis cixes Semoadga. TbiliSi gamagrebuli osmalo faSa ganjis garnizonis dasaxmareblad emzadeboda.

Teimurazma da ereklem zustad Seafases samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi Seqmnili ZalTa axali Tanafardoba da proiranuli orientacia irCies. mama-Svilma Tbilisidan ganjis garnizonis dasaxmareblad mimavali osmalTa jari gafantes da nadir-xans ganjis aRebaSic daexmarnen. ganjidan nadir-xani Tbilisisaken

90

daiZra. Teimurazma da ereklem iranis sardals mefuri miReba mouwyves. vaxtang VI-s antiiranuli politikiT ganrisxebuli iraneli sardlisaTvis Teimurazisa da erekles saqcieli albaT moulodnelic iyo. Nnadir-Sahma kargad uwyoda, rom ruseTi samxreT kavkasiaSi SemoWras kvlavac ecdeboda. swored amitom iranisaTvis Zalze mniSvnelovani iyo vaxtang VI-is prorusuli politikuri orientaciis mowinaaRmdegeebis Teimurazisa da erekles _ mimxroba. proiranuli orientaciis Teimurazisa da erekles daxmarebas nadir-SahisaTvis gadamwyveti mniSvneloba hqonda samxreT kavkasiaSi aramarto ruseTis SemoWris SemTxvevaSi, aramed daRestnis dasamorCileblad warmoebul omSi. yovelive es kargad gaiTvaliswina nadir-Sahma. 1744 wels man Teimurazi qarTlis, xolo erekle kaxeTis mefed daamtkica. moulodneli iyo is, rom iranis Sahs taxtze asvlis pirobad Teimurazisa da ereklesaTvis islamis miReba ar wamouyenebia. cxadia, es daTmobac politikuri mizniT iyo nakarnaxevi. miuxedavad iranis Sahis Canafiqrisa, erTi ram cxadia: nadir-Sahma SesaZleblad miiCnia samxreT kavkasiaSi saxelmwifoebriobis (qarTlisa da kaxeTis samefoebis) arseboba qristiani bagrationebiT saTaveSi.

1735 wlidan ocdaTxuTmeti wlis ganmavlobaSi qarTlsa da kaxeTis samefoebi (1762 wlidan gaerTianebuli qarTl-kaxeTis samefo) proiranuli orientacias adgnen. Sedegi saxeze iyo: qveyana welSi gaimarTa, ganmtkicda samefo xelisufleba, daiTrguna Tavaduri opozicia, daiwyo lekTa Semosevebis aRkveTisaTvis organizebuli brZola, gadaidga nabijebi ekonomikis aRorZinebisaTvis. iranSi centraluri xelisuflebis dasustebis pirobebSi, rasac adgili hqonda nadir-Sahis mkvlelobis Semdeg (1747 w.), samxreT kavkasiis iranul saxanoebSi Teimurazisa da erekles avtoriteti amaRlda. ganjis, erevnis, yarabaRis, naxWevanis, SuSis xanebi Teimuraz II-sa da erekle II-s nebis aRmsruleblebad iqcnen. qarTlisa da kaxeTis mifeebs angariSs uwevdnen iranis Sahis taxtis precendentebi. Tu yovelive zemoT Tqmuls gaviTvaliswinebT sruliad bunebrivad ismis kiTxva:

91

ratom Secvala erekle II-m proiranuli orientacia prorusuliT? SevecdebiT vupasuxoT am kiTxvas.

1. proiranuli orientacia momgebiani iyo maSin, roca irani samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi realur Zalas warmoadgenda. nadir-Sahis mkvlelobis Semdeg (1747 w.) iranSi SinaaSliloba daiwyo. garkveuli periodis Semdeg Sahobis pretendentTa Soris gamoikveTa qerim-xani. qerim-xanma marTalia iranis didi nawili Tavis xelisuflebas dauqvemdebara, magram misi Zalaufleba mTels iranze arasdros gavrcelebula, ris gamoc qerim-xanma Sahis tituli ver miiRo. qerim-xanis mmarTvelobis wlebSive (1760-1779) naTeli gaxda, rom misi sikvdilis Semdeg iranSi SinaaSliloba axali ZaliT gagrZeldeboda. Teimuraz II da erekle II savsebiT sworad fiqrobdnen, rom qerim-xanis irani samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi jer kidev realuri Zalas warmoadgenda, amitomac proiranuli orientaciis SenarCuneba momgebiani iyo. amasTan erTad Zalze Zneli iyo pasuxis gacema kiTxvaze: SesZlebda ki irani qerim-xanis sikvdilis Semdeg samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi realur Zalad darCenas? iranis dasusteba aucileblad gamoiwvevda regionSi ruseTis gaaqtiurebas. samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis SemoWris SemTxvevaSi qarTlisa da kaxeTis samefoebisaTvis proiranul orientaciaze darCena Zalze saxifaTo iqneboda. yovelive es kargad gaiazres Teimurazma da ereklem. gadawyda iranis dasustebis Semdeg samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi gabatonebis yvelaze realur pretedentTan _ ruseTTan daewyo niadagis mosinjva. swored am mizans isaxavda Teimuraz II-is elCoba ruseTSi (1760- 1762 ww.). cxadia, Teimurazisa da erekles Canafiqri imTaviTve amoicnes ruseTSi _ Teimurazsa da erekles ruseTi mxolod iranis dasustebis SemTxvevaSi sWirdebodaT. amitom iyo, rom peterburgSi Casul qarTlis mefes rusebma karti ar gauxsnes.Nnadir-Sahisa da qerim-xanis mokavSireebs _ Teimurazsa da erekles _ ruseTis saimperetoro kari aSkarad ar endoboda. rusebi dros elodnen. maTTvisac Zalze mniSvnelovani iyo Tu rogor ganviTardeboda movlenebi iranSi Qqerim-xanis sikvdilis Semdeg. Teimuraz II-is elCoba uSedegod damTavrda. amasTan

92

erTad, cxadia, Teimurazis elCobas iranis sawinaaRmdego qmedebad miiCnevda qerim-xani, Tumca Zveli urTierToba iranisa da qarTl-kaxeTis Soris mainc SenarCunebuli iqna. qerim-xans uari ar uTqvams nadir-Sahis politikaze_ iranis axali mbrZanebeli eWvis qveS ar ayenebda samxreT kavkasiaSi qarTuli saxelmwifoebriobis arsebobas. ufro metic, qerim-xani arc qarTlisa da kaxeTis samefoebis gaerTianebas (1762 w.) aRudga win.

2. lodinis taqtika xels aZlevda ruseTs, magram sruliad miuRebeli iyo qarTl-kaxeTis samefosaTvis. iranidan SemaSfoTebeli xmebi modioda. qerim-xan zendi avadmyofobda (igi 1779 wels gardaicvala), yajarTa tomi zendebze Suris saZieblad emzadeboda. aseT viTarebaSi 1768 wels daiwyo ruseT-osamaleTis omi, romelic 1774 wlamde gagrZelda. ruseTis saimperatoro karma osmaleTis winaaRmdeg qristiani mefe-mTavrebis mimxrobis gegma SeimuSava. osmaleTis winaaRmdeg mebZoli imereTis mefe solomon I rom ruseTs miemxreboda, amis Taobaze peterburgSi ar eWvobdnen. amasTan erTad rusebi darwmunebulni iyvnen, rom qarTl- kaxeTis mefe erekle II ruseT-imereTis samxedro-politikur kavSirs ar miemxroboda. qarTl-kaxeTis samefo iranis savasalos warmoadgenda. erekle II-s mSvidobiani urTierToba hqonda osmaleTTan da, ruseTis saimperatoro karis mosazrebiT, qarTl-kaxeTis mefe am urTierTobis SenarCunebas ecdeboda. garda amisa, qarTl-kaxeTis samefos ruseTis mxareze osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma miuRebeli iqneboda iranisaTvis. osamleTi irans urCi vasalis, erekle II-is, dasjas moTxovda. sxvagvarad fiqrobda erekle II. qarTl-kaxeTis mefis azriT ruseT-imereTis samxedro-politikuri kavSiris miRma qarTl-kaxeTis samefos darCena wamgebiani da saxifaToc ki iyo. erekle II-is daskvna Semdeg mosazrebas emyareboda: pirveli. ruseT-imereTis samxedro-politikuri kavSiris warmatebis SemTxvevaSi qarTul samefo- samTavroebSi da saerTod samxreT kavkasiis qristian xalxebSi erekle lideris funqcias kargavda. mis adgils imereTis mefe solomon I daikavebda; meore. imereTis samefosa da ruseTis jarebis mier osmaleTis damarcxebis SemTxvevaSi, konkretulad ki samcxe-saaTabagos cixeebidan (awyuris, xerTvisis,

93

axlcixis, axalqalaqis da sxv.) osmalTa garnizonis gaZevebis Semdeg aRniSnuli teritoria ruseTis mokavSires imereTis samefos gadaecemoda; mesame. osmaleTTan omSi warmatebis da samxreT kavkasiaSi fexis mokidebis SemTxvevaSi ruseTi Seecdeboda samxreT-aRmosavleT kavkasiidan iranis gaZevebas. am droisaTvis erekle II-s ruseTTan urTierToba mogvarebuli unda hqonoda, raTa iranis winaaRmdeg qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis samxedro-politikuri kavSiri Seuferxeblad ganxorcielebuliyo. erekle Tvlida, rom ruseTi-imereTis samxedro-politikuri kavSirisadmi mimxrobiT qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis samxedro-politikur kavSirs uyrida safuZvels.

3. 1769 wels ruseTis jari saqarTveloSi Semovida, xolo 1770 wels ruseTisa da qarTl-kaxeTis jarebma erToblivad gailaSqres md. mtkvris xeobaSi ganlagebuli cixeebidan osmlaTa gandevnis mizniT. rusTa saeqspedicio korpusis meTaurma genaralma i. totlebenma awyuris alyis dros qarTl-kaxeTis jari miatova da ukan gamobrunda. erekle II-is brwyinvale mxedarTmTavruli niWis wyalobiT qarTvelTa laSqarma aspinZasTan gamarTul brZolaSi mteri daamarcxa da gamarjvebuli dabrunda TbiliSi. qarTlidan imereTSi gadasuli ruseTis saeqspedicio korpuss arc aq gamouCenia Tavi da sabolood 1772 wels datova kidec saqarTvelo. sadReisod Cvens xelT arsebuli masalebis analizis Sedegad SeiZleba davaskvnaT: pirveli. ruseTis saimperatoro karis mizani ar yofila Zlieri antiosmaluri koaliciis (imereTis samefo, qarTl-kaxeTis samefo, samegrelos samTavro, guriis samTavro) Seqmna da osmleTis gandevna saqarTvelos teritoriidan; meore. ruseTis mizani ar iyo samxreT kavkasiaSi, osmaleTisa da iranis mosazRvred, misi mokavSire qarTuli samefoebis (qarTl-kaxeTis samefo, imereTis samefo) gaZliereba da maTi daxmarebiT regionidan iranisa da osmaleTis gandevna, xolo Semdeg maxlobel aRmosavleTSi gaWra; mesame. ruseTis mizani iyo pirobebis momzadeba saqarTvelos dasapyrobad: qarTvel mefe-mTavarTa damokidebulebis Seswavla, Sidapolitikur viTarebaSi garkveva, saqarTvelos samxedro potencialis

94

gacnoba da sxv.; meoTxe. ruseTs surda qarTl-kaxeTis samefos dasusteba, erekle II-is rogorc proiranuli orientaciis, niWieri diplomatisa da brwyinvale mxedarmTavris Tavidan mocileba (taxtidan Camogdeba) anu ukidures SemTxvevasi misi daSineba da prorusul orientaciaze dayolieba; mexuTe. erekle II-is opoziciis waqezeba da prorusul ZalTa organizeba _ mexuTe kolonis Seqmna.

4. erekle II grZnobda, rom proiranuli orientaciis gamo igi miuRebeli iyo ruseTisaTvis. cxadi iyo isic, rom ruseTi erekles winaaRmdeg brZolas ar Sewyvetda da am brZolaSi efeqturad gamoiyenebda ruseTSi gadaxvewil qarTlis bagrationebs (vaxtang VI-is STamomavlebsa) da maT momxre Tavadebs. irani dRiTi dRe sustdeboda da dasustebuli iranis imediT ruseTis faruli agresiis winaaRmdeg brZolas azri r hqonda, igi adre Tu gvian mainc marcxiT dasruldeboda. samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis SemoWris SemTxvevaSi erekles dasustebuli irani veras uSvelida. erekle taxts dakargavda da mis adgils qarTlis bagrationebi daikavebdnen. yovelive zemoT Tqmulis gaTvaliswinebiT erekle II-m gadawyvita: samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi gabatonebisaTvis brZolaSi ori pretendentidan (iranidan da ruseTidan) upiratesoba ufro perspeqtiulisaTvis _ ruseTisaTvis _ mieniWebina da proiranuli orientacia prorusuliT Seecvala. saboloo gadawyvetileba ereklem 1771 wlis dekembris miwurulsa da 1772 wlis ianvris damdegs miiRo.

5. 1772 wels erekle II-is Txovna qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi miRebis Taobaze kaTolikos-patriarqma anton I-ma da levan batoniSvilma oficialurad warudgines ruseTis saimperatoro kars. erekle II-is Txovnis Tanaxmad ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesul qarTl-kaxeTis samefoSi ,,ucvaleblad” unda SenarCunebuliyo mefisa da kaTolikos patriarqis xelisufleba, anu saero da saeklesio xelisufleba. qarTl-kaxeTis mefis Txovnas peterburgSi TerTmeti weli, 1772 wlidan 1783 wlamde, ixilavdnen. ruseTis imperatori ekaterine II (1762-1796) lodinis taqtikas tyuilad ar adga: pirveli. daZabuli

95

urTierToba evropis qveynebTan (brZola poloneTis gadanawilebisaTvis) da osmaleTTan (brZola Savi zRvispireTSi gabatonebisaTvis) ruseTs iranTan urTierTobaSi sifrTxilisaken ubiZgebda. ruseTi iranis gaRizianebas erideboda da qarTl-kaxeTis samefos iranis savasalo teritoriad, xolo erekle II-s iranis vasalad cnobda. cxadia, iranSi kargad uwyodnen 1772 wels erekle II-is mier miRebuli gadawyvetilebis Taobaze _ iranis vasali ruseTis mfarvelobaSi Sesvals iTxovda. irans erekle II-is dasasjelad mizezi sakmarisze meti hqonda. ruseTis saimperatoro karze, cxadia icodnen, rom irani urCi vasalis samagaliTod dasjas Seecdeboda. miuxedavad amisa, peterburgSi qarTl-kaxeTis samefos mfarvelbaSi miRebas TerTmeti weli aWianurebdnen. ekaterine II varaudobda: iranis mier qarTl-kaxeTis dalaSqvris SemTxvevaSi erekle II ufro damTmobi gaxdeboda da ruseTis mfarvelobaSi ufro mZime pirobiT Sevidoda. sabednierod, qerim-xanis sikvdilis Semdeg (1779 w.) iranSi SinaaSliloba daiwyo da iranma erekle II ver dasaja.

Seqmnil viTarebaSi ruseTi iZulebuli gaxda 1783 wels qarTl-kaxeTis samefosTan mfarvelobiTi xelSekruleba, zogierTi muxlis gamoklebiT, erekle II-is mier wamoyenebuli pirobebis mixedviT daedo. traqtatis mixedviT, ruseTi valdebuli iyo: ucvlelad SeenarCunebina saqarTveloSi umaRlesi saero (samefo) da sasuliero (saeklesio) xelisufleba, anu qarTl-kaxeTis samefos eyoleboda mefe bagrationTa dinastiidan (erekle II-is STamomavlebi) da kaTolikos-patriarqi; axali mefis taxtze asvla unda daedasturebina ruseTis imperators; sxva saxelmwifoTa agresiisagan dacvis mizniT qarTl-kaxeTSi mudmivad unda mdgariyo ruseTis jari (ori batalioni), romlis raodenoba saWiroebis SemTxvevaSi gaizrdeboda. qarTl-kaxeTis samefo valdebuli iyo, ruseTis imperatorTan SeeTanxmebina axali mefis kandidatura. xazgasmiT unda aRiniSnos, rom georgeevskis traqtatis mixedviT ara marto samefo xelisufleba rCeboda, aramed kvlavac moqmedebda qarTl-kaxeTis samefos centraluri da adgilobrivi mmarTveloba, qarTuli samarTali da sasamarTlo

96

sistema, mimoqcevaSi rCeboda qarTuli fuli da zoma-wonis erTeulebi, erekle II-is qveSemrdomi kvlavac rCeboda qarTl-kaxeTis mefis qveSemrdomad da araviTar SemTxvevaSi ar xdeboda ekaterine II-is qveSemrdomi. rac mTavaria ruseTs ar qonda ufleba qarTl-kaxeTSi mefobis gauqmebisa, ruseTi ver gaauqmebda verc patriarqobas.

ruseTma meore iZulebiTi nabijic gadadga. 1783 wels georgievskis traqtati daido ruseT-TurqeTis or oms (1768-1774 ww. Dda 1787-1791 ww.) Soris, anu im dros, rodesac ruseT-osmaleTis dapirispireba mTeli ZaliT grZeldeboda. Aamave dros grZeldeboda evropis saxelmwifoebis dapirispireba poloneTis teritoriis gadanawilebisaTvis (pirveli gadanawileba Sedga 1772 wels, meore _ 1793 wels). or frontze mebrZol ruseTs SeiZleboda iranTanac gamwvaveboda urTierToba, gamoricxuli ar iyo omic. marTalia ruseTis saimperatoro kari garkveul riskze midioda, magram, Tu kargad davakvirdebiT es riski arc ise didi iyo. 1783 wels iranSi SinaaSliloba grZeldeboda. ar Canda Sahobis reluri kandidati. miT ufro Sors iyo is dro, roca mTeli irani Zlieri Sahis xelisuflebas daeqvemdebareboda da realur safrTxes Seuqmnida ruseTs. georgievskis traqtatiT gaRizianebul irans SeeZlo qarTl-kaxeTis samefo daerbia, rac sruliadac ar enaRvelboda ekaterine II-s. praqtikulad georgievskis traqtatis dadebiT seriozul riskze midioda ara ruseTis imperia aramed qarTl-kaxeTis samefo. riski mravalmxrivi iyo. yvelaze saxifaTo iyo iranis gaerTianeba, gaZliereba da samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis agresiis aRkveTa (iseve rogorc es nadir-Sahma gaakeTa). Aam SemTxvevisaTvis qarTl-kaxeTis samefos ,,mfarveli” ruseTi garkveuli xniT kavkasiis mTavar qeds gadaRma darCeboda, xolo erekle II-is prorusuli orientaciiT gaRizianebuli irani mkacrad dasjida qarTl-kaxeTis mefes. prorusuli orientaciiT da ruseTis mfarvelobaSi SesvliT ukmayofilo darCeboda osmaleTic _ ereklesaTvis SeiZleba imereTis mefes solomon I-sac miebaZa. Eerekle II urTierTobas irTulebda Crdilo kavkasiis mTielebTan, romelTa

97

interesebSic aseve ar Sedioda ruseTsa da qarTl-kaxeTis samefos samxedro-politikuri kavSiri.

6. yovelive zemoT aRniSnuli, cxadia, kargad esmoda erekle II-s. maSin ratom gadawyvita erekle II-m georgievskis traqtatis dadeba? erekle II-s sjeroda, rom kavkasiaSi iran-osmaleT-ruseTis dapirispireba, adre Tu gvian, ruseTis gamarjvebiT dasruldeboda. amitom umjobesi iyo qarTl- kaxeTis samefo ruseTis imperiis mfarvelobaSi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis SemoWramde Sesuliyo. winaaRmdeg SemTxvevaSi gamarjvebuli ruseTi qarTl-kaxeTis samxreT-aRmosavleT kavkasiis iranul saxanoebTan gaaigivebda da masac saxanoebis msgavsad daipyrobda. erekle eswrafoda ruseTTan iseTi xelSekrulebis dadebas, romelic samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis damkvidrebis SemTxvevaSi qarTl-kaxeTs iranuli saxanoebidan gamoarCevda da saxelmwifoebriobis SenarCunebis garantias miscemda. erekle II azrovnebda savsebiT logikurad. georgievskis traqtatis dadebis wina periodisaTvis, iseve rogorc traqtatis dadebis dros qarTl-kaxeTis mefes ar SeiZleboda codnoda, rom ruseTis imperiis kavkasiuri politika principulad gamoricxavda samomavlod samxreT kavkasiaSi qarTl-kaxeTis samefos SenarCunebas. erekle II-s ver warmoedgina, rom qarTul saxelmwifoebriobasTan damokidebulebaSi ruseTis imperatori iranis Sahebze da osmaleTis sulTnebze gacilebiT Seurigebeli iqneboda. nadir-Sahi da qerim-xani erekle II-s samxreT kavkasiis iranuli saxanoebis mflobelebTan (xanebTan) ar aigivebdnen, masSi mefur Rirsebas xedavdnen. Eekaterine II-em da pavle I-ma ki qarTl-kaxeTis monarqebi ganjis, yarabaRis, erevnis da naxWevanis xanebTan gaaTanabres.

erekle II cdilbda ruseTis imperiis kavkasiur politikaSi qarTl-kaxeTis samefos raRac funqcia SeeZina. amitom iyo, rom erekle ruseTis saimperatoro karis rusTa, qarTvelTa da samxreT kavkasiis sxva qristiani xalxebis jarebis daxmarebiT iranis dakavebis gegmasa da Sahis taxtze ruseTisaTvis sasurveli kandidatis dasmas sTavazobda.

98

7. erekle II-is mTeli moRvaweoba ruseTis imperiis kavkasiur politikaSi qarTl-kaxeTis samefosaTvis raime mniSvnelovani funqciis dakisrebis mizniT sruli kraxiT dasrulda. georgievskis traqtatis (1783 w.) dadebamde da dadebis Semdgomac rogorc avRniSneT ruseTis saimperatoro kari qarTl-kaxeTis samefos mokavSired ar ganixilavda da kavkasiur politikaSi arnair funqcias ar akisrebda (igive iTqmis imereTis samefoze, samgrelosa da guriis samTavroebze). amis mizezi iyo Semdegi: pirveli. ruseTis saimperatoro kari kavkasias (Crdilo da samxreT kavkasia) ganixilavda geografiul sivrced, romelic unda daepyro da imperiis ganuyofel nawilad eqcia. kavkasia (gansakuTrebiT ki samxreT kavkasia) unda qceuliyo ruseTis imperiis placdarmad maxlobel aRmosavleTSi SetevisaTvis. swored amitom samxreT kavkasiaSi damoukidebeli qarTl-kaxeTis samefos (iseve rogorc imereTis samefos) arseboba ruseTis saimperatoro kars dauSveblad miaCnda. petrburgSi CaTvales, rom qarTl-kaxeTis samefosa da imereTis samefos SeeZloT garkveuli daxmarebis aRmoCena samxreT kavkasiidan iranisa da osmaleTis gandevnaSi, magram damoukidebeli qarTuli samefoebis arsebobas SemdegSi SeiZleboda ruseTisaTvis garkveuli sirTuleebi Seeqmna. maxlobel aRmosavleTSi gasaWrel placdarmze (samxreT kavkasiaSi) ruseTi ryevebs, arastabilurobas ver dauSvebda, regioni mtkiced unda sWeroda. winaaRmdeg SemTxvevaSi safrTxis qveS dgeboda ruseTis aRmosavluri politikis realizeba. zemoT Tqmulidan gamomdinare georgievskis traqtatis Sesruleba ruseTis saimperatoro kars arc ufiqria. yvelaferi keTdeboda imisTvis, rom qarTl-kaxeTis dapyrobis drois moxloebisaTvis qveyana maqsimalurad yofiliyo dasustebuli Crdilo kavkasiis mTielebisa da iranis TavdasxmebiT. amitom iyo, rom ruseTma araferi iRona da, ufro metic, 1795 wels aRa-mahmad-xani waaqeza kidec qarTl-kaxeTze laSqrobisaTvis. yovelive zemoT Tqmuls Tu gaviTvaliswinebT, miuxedavad erekle II-isadmi damokidebulebisa, dadebiTad vafasebT mis moRvaweobas Tu uaryofiTad, sruliad garkveviT unda aRiniSnos: prorusuli politikuri orientacia da georgievskis

99

traqtati iyo startegiuli Secdoma. es Secdoma ganpirobebuli iyo ara imiT, rom erekle II cudi diplomati iyo da ver erkveoda kavkasiis geopolitikur regionSi Seqmnil viTarebaSi, an iran-osmaleT-ruseTis urTierTobebSi, aramed imiT, rom kavkasiis momavali mpyrobeli _ ruseTi _ miuReblad miiCnevda regionSi rogorc qristiani, ise islamis aRmsarebeli xalxis saxelmwifoebriobis arsebobas. erekle II-s, cxadia, ar SeeZlo Seecvala ruseTis imperiis kavkasiuri politikis arsi. qarTl-kaxeTis mefe kavkasiis momaval mpyrobels unda morigeboda da wagebuli TamaSi bolomde eTamaSa. swored am gziT varaudobda erekle II saqarTveloSi ruseTis SemoWriT Seqmnili safrTxis nawilobriv mainc ganeitralebas.

8. grZnobda Tu ara erekle II ruseTis saimperatoro karis mxridan Cafiqrebul Ralats 1783 wlis Semdgom xanebSi, gansakuTrebiT 1787 wlidan, mas Semdeg rac ruseTma jari gaiyvana qarTl-kaxeTidan. cxadia, grZnobda. amitom iyo, rom erekle II georgievskis traqtatis dadebamde da dadebis Semdgomac agrZelebda evropaSi (avstriaSi) samxedro-politikuri mokavSiris Ziebas. ruseTis dazvervam amis Taobaze Tbilisidan dauyovnebliv acnoba peterburgs. Eerekle II-is mier evropaSi mokavSiris Zieba ruseTis saimperatoro kars aRizianebda. jer kidev georgievskis traqtatis dadebamde (1778 wlis miwuruli _ 1783 wlis damdegi) ekaterine II kategoriulad moiTxovda erekle II-sgan avstriis imperatorTan da sxva qristianul saxelmwifoebTan urTierTobis Sewyvetas.

9. erekle II-is gardacvalebis droidan (1798 w.) qarTl-kaxeTis samefos praqtikulad ruseTis imperiis samxedro da politikuri dazvervis rezidentebi marTavdnen. giorgi XII-is mefobis wlebSi (1798-1800) saxelmwifoebriobis kvdomis procesi swrafad ganviTarda. amitom iyo, rom ruseTs qarTl-kaxeTis samefos dasapyrobad imdeni Zalisxmevac ar dasWirvebia, ramdenic mogvianebiT (1804-1810 ww.) qarTl-kaxeTis samefoze gacilebiT susti imereTis dapyrobisaTvis dasWirda.

100

erekle II-is politikuri orientaciis Sefasebisas, Cveni azriT unda gaviTvaliswinoT:

pirveli. erekle II politikuri moRvaweobis dasawyisSive (1735 w.) dadga proiranul politikur orinetaciaze da ocdaTxuTmeti wlis ganmavlobaSi (1735-1770 ww.) warmatebiT agrZelebda am kurss.

meore. samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi iran-osmaleT-ruseTis dapirispirebis pirobebSi proiranuli orientacia momgebiani iyo Zlieri iranis arsebobis pirobebSi, iranis dasusutebis SemTxvevaSi proiranuli orientacia wamgebiani da saxifaTo xdeboda.

mesame. Pproiranuli orientacia prorusuliT erekle II-m mxolod 1771-1772 wlebSi Secvala, maSin roca irani ise dasustda, rom samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi ruseTis agresias veRar aRkveTda. aseT viTarebaSi proiranuli orientaciis SenarCuneba saxifaTo iyo. erekle II-s, surda Tu ar surda angariSi unda gaewia ZalTa axali TanafardobisaTvis da regionSi batonobis pretenziis mqone realur Zalas _ ruseTs _ morigeboda. erekle II-is prorusuli politikuri orientacia iZulebiTi nabiji iyo.

meoTxe. Ddamoukidebeli qarTl-kaxeTis samefos arseboba ruseTisaTvis dauSvebeli iyo, xolo misi mefe, saxelganTqmuli mxedarTmTavari da gamocdili diplomati, erekle II _ miuRebeli. Eerekles ruseTis saimperatoro kari ar endoboda, xolo qarTl-kaxeTis samefos arc georgievskis traqtatis dadebamde da arc mis dadebis Semdgom mokavSired ar miiCnevda.

mexuTe. Eerekle II-is prorusuli orientacia ar yofila qarTl-kaxeTis samefos dacemis mizezi. proiranuli oreintaciis SemTxvevaSic qarTl-kaxeTis samefos igive bedi eloda. qarTuli samefo samTavroebis beds ar swyvetda mefe-mTavarTa politikuri orientacia. samxreT kavkasia, da maT Soris saqarTvelo, darCeboda iran-osmaleT-ruseTis dapirispirebaSi gamarjvebuls. es gamarjveba ki imxanad ruseTs xvda wilad.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,qarTuli universiteti,” 2009,

# 38, 5-11 noemberi, gv. 11; 2009, # 39, 12-18 noemberi, gv. 15-16.

101

8. mfarvelobidan aneqsiamde (qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis urTierTobis SefasebisaTvis

1771-1801 ww.)

1801 wlis 12 seqtembers moskovSi imperatorma

aleqsandre I-ma (1801-1825) xeli moawera manifests qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTis imperiasTan SeerTebis Taobaze. ase dasrulda saqarTvelo-ruseTis urTierToba, romelic dasabams 1483 wlidan iRebda. ruseTis imperiis mier 1801-1802 wlebSi qarTl-kaxeTis samefos okupaciasa da aneqsias 1801-1810 wlebSi imereTis samefos, samegrelos, guriisa da afxazeTis samTavroebis okupacia da aneqsia mohyva. Cveni mizania gavaSuqoT qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis urTierTobis bolo ocdaaTwleulSi (1771-1801 ww.) ganviTarebuli movlenebi, Sefaseba mivceT momxdars1. xsenebuli epoqis Taobaze masalebi daculia ruseTis arqivebSi. am masalebis Seswavlisa da publikaciis saqmeSi didi wvlili Seitanes rusma da qarTvelma istorikosebma: p. butkovma, a. cagarelma, ad. berJem, i. cincaZem, v. maWaraZem, g. paiWaZem2. gansakuTrebiT didia v. maWaraZis damsaxureba, romelmac ruseTis arqivebSi xangrZlivi muSaobis Semdeg gamosca dokumentebisa da masalebis ramdenime krebuli, romelTagan gansakuTrebiT aRsaniSnavia: “georgievskis traqtati” (Tbilisi, 1983). saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis amsaxveli dokumentebi da masalebi karga xania istoriis

102

kuTvnilebaa. am dokumentebs didxans saguldagulod malavdnen, Semdeg tendenciur interpretacias aZlevdnen da ori xalxis urTierTobas Segnebulad ayalbebdnen. Cven SevecdebiT obieqturi Sefaseba mivceT qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis urTierTobas 1771-1801 wlebSi.

1771 wlis 30 dekembers qarTl-kaxeTis mefem erekle II-m umniSvnelovanesi gadawyvetileba miiRo. am dRes mefem TbilisSi xeli moawera ruseTis imperator ekaterine II-Tvis gasagzavn dokuments _ xelSekrulebis proeqts, romlis mixedviTac qarTl-kaxeTis samefo ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlas iTxovda. qarTl-kaxeTis samefo, ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlisas, sxva pirobebTan erTad, umaRlesi saero da saeklesio xelisuflebis ,,ucvalebelad” da ,,mouSlelad” SenarCunebas iTxovda. samefo xelisuflebis Taobaze xelSekrulebis proeqtSi vkiTxulobT: ,,kualad viTac Zvelad yofila Cvenis Camomavlobis mefoba, viTxovT Tqvenisa didebulebis mowyalebisa gamo, egreTve saukunod ucvaleblad egos...” peterburgSi xelSekrulebis proeqtis es adgili ase Targmnes: ,,Из давных еще лет предки наши восприяли царское достоинство и находились царями. Из милосердия Вашего Величества всенижайше прошу дозволить и нам на вечныя времена находиться на таком же основании …”3 aseve mkafio da savsebiT naTeli iyo erekle II-is Txovna umaRlesi saeklesio xelisuflebis SenarCunebis Taobaze: ,,msgavsadve kaTolikozica wessave Tvissa egos mouSlelad”. (rusul TargmanSi: ,,Каталикос оставаться имеет всегда в своем достоинстве без всякой перемены”)4. rogorc vxedavT qarTl-kaxeTis mefe iTxovda bagrationTa dinastiiT saTaveSi samefo xelisuflebis ucvlelad SenarCunebas, aseve samociqulo marTlmadidebeli eklesiis umaRlesi ierarqis _ kaTolikos-patriarqis Tavis uflebebSi ucvlelad datovebas.

ruseTis mfarvelobaSi Sesvlis pirobad erekle II aseve ayenebda: 1) qarTl-kaxeTis samefos dacvis mizniT, rusTa oTxi aTasiani korpusis gamogzavnas; 2) yirimis saxanos teritoriaze osmalTa tyveobisagan Tavdaxsnil qarTvelTa samSobloSi Tavisuflad dabrunebis

103

uzrunvelyofas; 3) qarTl-kaxeTis jaris Sesanaxavad ruseTis imperiis xazinidan sesxis micamas; 4) ruseT-osmaleTis omis (igulisxmeba imxanad mimdinare 1768-1774 wlebis omi) damTavrebis Semdeg zavis dadebisas ,,axalcixis qveyana” (e.i. samcxe-saaTabago) ar unda darCeniliyo osmaleTis SemadgenlobaSi, ,,vinaidgan saqarTvelos miwa aris da qarTuli ena aqusT da mravalni qristianeni arian imaTSi, da sxuanica axalni gardaqceulni arian mahmadianobazed.” (rusul TargmanSi: ,,ибо сия провинция принадлежит Грузии и на грузинской земле лежит, обыватели тамошние имеют грузинский язык, и многие из них поныне христианами находятся, а некоторыя не в давных временах зделались магометанами”)5.

1772 wlis 6 ianvars, anu xelSekrulebis proeqtze xelmoweridan erTi kviris Semdeg, mcxeTaSi xelmoweril iqna meore dokumenti _ qarTl-kaxeTis samefo saxlis piroba ruseTis imperators. xelSekrulebis proeqtisgan gansxvavebiT, romelsac xels mxolod erekle II awerda, samefo saxlis pirobas xels awerdnen: mefe erekle II, dedofali darejani, kaTolikos-patriarqi anton I, batoniSvilebi: giorgi, levani, iuloni da vaxtangi. qarTl-kaxeTis samefo saxli pirobas debda, rom ruseTis imperatoris mfarvelobaze uars arasodes ityoda, ris Taobazec fics debda: ,,es yovlad Zliersa RmerTsa da cxovelmyofelsa jvarsa da wmindasa saxarebasa zeda ficiT damimtkicebia da TviT xeliTa CemTa damiweria da egreTve saxleulTa CemTa xelmoweriT da dabeWdviT mtkice miyofia.” (rusul TargmanSi: ,,и утверждаем клятвою нашею пред всемогущим богом, пред святым евангелием и пред животворящим его крестом, и собственною мою рукою писал я сие прошение, и как я, так и все из фамилии моей каждой порознь своеручно свое имя подписали и порознь каждой приложили к сей присяг е чернильную печать с изображением наших имян”)6.

xelSekrulebis proeqti qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis Taobaze (1771 wlis 30 dekemberi) da qarTl-kaxeTis samefo saxlis piroba ruseTis imperators (1772 wlis 6 ianvari) peterburgSi 1772 wels Caitanes kaTolikoá-patriarqma

104

anton I-ma da levan batoniSvilma. imavdroulad ruseTis imperators mfarvelobaSi miRebas sTxovda imereTis mefe solomon I.

ruseTis saimperatoro karze didxans ifiqres erekle II-isa da solomon I-is Txovnaze. 1782 wlis miwurulsa da 1783 wlis damdegs (zusti TariRi ucnobia) ekaterine II-is mdivanma (1775 wlidan) da imperiis sagareo-politikuri uwyebis faqtobrivma xelmZRvanelma (1783 wlidan) aleqsandre bezborodkom kavkasiis xazis ufross grigol potiomkins werilobiT acnoba ekaterine II-is azri qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebTan dasadebi xelSekrulebebis (traqtatis) Taobaze. evropis saxelmwifoebTan poloneTis teritoriis, xolo osmaleTTan CrdiloeT SavizRvispireTisa da balkaneTis gamo garTulebuli mdgomareobis pirobebSi ekaterine II-s sifrTxile gamouCenia da ubrZanebia: ,, ... daidos qarTvel mefeebTan samokavSireo traqtati, nu uwodebT maT qveSevrdomebs, uwodeT _ mokavSireebi, romlebic imyofebian ruseTis imperiis mfarvelobaSi” (dedanSi: ,, ... заключить с Грузинскими Царями союзный трактат, не именуя их подданными, но союзниками, от Империи всероссийской покровительствуемыми.”) imavdroulad, ekaterine II kategoriulad moiTxovda ereklesa da solomons SeewyvitaT urTierToba avstriis imperatorTan, aseve sxva qristianul saxelmwifoebTan (dedanSi: ,,Отклонить всякое их знакомство с императором (igulisxmeba avstriis imperatori _ v.g..) и с другими христианскими державами”) ekaterine II sagangebod mianiSnebda, rom erekle II-sa da solomon I-s avstriis imperatorisaTvis werilic ki ar unda gaegzavnaT (dedanSi: ,,да и писем к императору не посылать”)7. amrigad, ekaterine II-m mfarvelobiTi xelSekrulebis dadebis pirobad wamoayena iseTi moTxovna, romelic laxavda qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebis suverenitets _ erekle II-sa da solomon I-s avstriis imperatorTan da sxva qristian xelmwifeebTan diplomatiuri urTierToba (mimowerac ki!) aekrZalaT.

sainteresoa ekaterine II-is kidev erTi piroba: g. potiomkins unda daemyarebina mSvidoba qarTl-kaxeTis mefe erekle II-sa da imereTis mefe solomon I-s Soris.

105

mefeebs Soris kvlav uTanxmoebis warmoSobis SemTxvevaSi arbitris roli ruseTs unda Seesrulebina (dedanSi: ,,Ея Величество изволила примечать, не нужен ли под вашим руководством мир между царями Ираклием и Соломоном постановить ясный и точный, учиняя себя как ручателем оного, так и арбитром в случае взаимных вновь жалоб”)8. am pirobis wamoyenebis mizani sruliad naTelia: ruseTi ecdeboda erekle II-isa da solomon I-is uTanxmoebis gamZafrebas da Semdeg amRvreul wyalSi Tevzis daWeras _ qarTvel mefeTa dapirispirebaSi arbitris rolis Sesrulebas.

a. bezborodkos mier g. potiomkinisadmi gagzavnili werilidan irkveva, rom ekaterine II-s azri ar gamoiuTqvams qarTl-kaxeTis samefoSi eklesiisa da kaTolikos-patriarqis uflebrivi mdgomareobis Taobaze. samagierod, am sakiTxs Seexo a. bezborodko. igi g. potiomkins werda: qarTl-kaxeTis kaTolikosi ruseTis eklesiis umaRles ierarqTa Soris daikavebs adgilso (dedanSi: ,,архиепископа же католикоса _ то ему соборнаг о, поставить степенем в Российской церкви между первыми”)9. am SemTxvevaSi yuradRebas ipyrobs ,,siaxle” kaTolikos-patriarqis, uZvelesi avtokefaluri eklesiis saWeTmpyroblis, moxseniebaSi: ,, архиепископа же католикоса.” es imas niSnavda, rom mcxeTis uZvelesi sapatriarqo taxtis mpyrobeli, samociqulo marTlmadidebeli eklesiis umaRlesi ierarqi arqiepiskoposs (mTavarepiskoposs) gautoles. es a. bezborodkos SemTxveviT ar gaukeTebia. imave werilSi a. bezborodko aRniSnavda, rom qarTveli samRvdeloebis ruseTis eklesiis sinodisaTvis daqvemdebarebiT moixsneboda saqarTveloSi kaTolikuri eklesiis samisionero moRvaweobidan momdinare safrTxe (dedanSi: ,,Ког да по духовенству они привязаны будут к Синоду, то по сему примеру и римское духовенство от России же получать будет, а сим кончится сношение с императором, (австрийским _ В. Г.) которому причиною мисионарии”)10. a. bezborodko am SemTxvevaSic srulad garkveul mizans isaxavda. ruseTis saimperatoro karisaTvis da ruseTis eklesiis sinodisaTvis kargad iyo cnobili kaTolikos-patriarq anton I-is evropuli orientaciis Taobaze, mis axlo urTierTobaze saqarTveloSi myof kaTolike

106

misionerebTan. cxadia, ruseTi dainteresebuli iyo saqarTveloSi kaTolikuri eklesiis misiebis SewyvetiT. es garkveulwilad Seaferxebda dasavleT evropaSi samxedro-politikuri mokavSiris Ziebis saqmes, saqarTveloSi evropuli ganaTlebisa da mecnierebis miRwevebis gavrcelebas.

1783 wlis 24 ivliss Crdilo kavkasiis rusuli simagre georgievskSi daido traqtati (xelSeruleba) ruseTis imperiasa da qarTl-kaxeTis samefos Soris. preambulis mixedviT traqtati iyo ,,megobrobiTi xelSekruleba” (,,дружественный договор”), qarTl-kaxeTis samefo cnobda ruseTis imperatoris ,,umaRles xelisuflebasa da mfarvelobas” (,,верховную власть и покровительство”)11.

georgievskis traqtatis pirveli muxlSi aniSnulia: erekle II misi da memkvidreebis saxeliT sazeimod acxadebda, rom amieridan samudamod uars ambobda ecno iranis an romelime sxva qveynis xelmwifis uzenaesi xelisufleba da mfarveloba, garda ruseTis imperatorisa da misi memkvidreebisa. (,,что он не признает над собою и преемниками инаг о самодержавия, кроме верховной власти и покровительства Ея Императорскаго Величества и Ея Высоких наследников и преемников престола”)12.

traqtatSi asaxva ver pova ekaterine II-is kategoriulma moTxovnam avstriis imperatorTan da sxva qristian xelmwifeebTan qarTl-kaxeTis samefos mxridan urTierTobis gawyvetis Taobaze. rogorc Cans, sabolood ekaterine II moerida aseTi moTxovnis xelSekrulebaSi Setanas, radgan qristian xelmwifeebTan urTierTobisas igi uxerxul mdgomareobaSi Caagdebda ruseTis saimperatoro kars.

traqtatis meore muxlSi aRniSnulia, rom ruseTis imperatori misi da memkvidreebis saxeliT pirobas debda samudamo mfarveloba gaewia qarTl-kaxeTis samefosaTvis da qveynis teritoria daecva gareSe mtrebisagan (,,Ея Величество дает Императорское свое ручательство на сохранение целости настоящих владений Ег о светлости Царя Ираклия Теймуразовича”)13.

traqtatis mesame muxli adasturebda, rom ruseTis mfarvelobaSi Sesul qarTl-kaxeTis samefoSi

107

SenarCunebul iqneboda erekle II-isa da misi memkvidreebis mefoba. axali mefis taxtze asvlas samefo niSnebis (investituris) gamogzavniT adasturebda ruseTis imperatori. (,,постановлено, что помянутые Цари, вступая наследственно на царство их, имеют тотчас извещать о том Российскому Императорскому Двору, испрашивая чрез посланников своих Императорскаг о на царство подтверждения с инвеститурою”)14.

traqtati ar exeboda erekle II-is uflebas qveSevrdomebze, centralur da adgilobriv mmarTvelobas, qarTuli samarTlisa da sasamarTlo sistemas, zoma-wonis erTeulebs, jaris organizacias da a.S. qarTl-kaxeTis mefis qveSevrdomi ar xdeboda ruseTis imperiis qveSevrdomi. traqtatis meeqvse muxlSi aRniSnulia, rom ruseTis imperatori: ,,Sinagansa xelmwifebisa da mmarTvelobisa Tana SeuRlvilsa msjavrsa da samarTalsa da Sekrebasa misacemelisa xarkisa daanebes missa uganaTlebulesobasa mefesa srulsa Sina nebasa” (Власть, со внутренним управлением сопряженную _ суд и расправу и збор податей предоставить его светлости царю в полную его волю и пользу”)15. ruseTis imperatori aseve valdebulebas iRebda, rom misi samxedro da samoqalaqo moxeleebi ar Caereodnen qarTl-kaxeTis saSinao saqmeebSi (,,запрещая своему военному и гражданскому начальству вступаться в какия-либо распоряжения”)16. am TvalsazrisiT sainteresoa aseve traqtatis meSvide muxli. qarTl-kaxeTis mefes moxelis Tanamdebobaze daniSvnisas unda gaeTvaliswinebina kandidatis damsaxureba ruseTis winaSe: _ ,,raTa usakuTresad aCuenosmca udidesobai msaxurebisaTvis ruseTis imperiisa” (,,оказывать уважение на заслуг и пред Всероссийскою Империею”)17. cxadia, am moTxovnis traqtatSi Setana politikuri mosazrebiT iyo nakarnaxevi. ruseTis saimperatoro karze kargad uwyodnen, rom erekle II-is qveSevrdomTa (TavadTa da aznaurTa) Soris yvela prorusuli orientaciis ar iyo. traqtatis meSvide muxli ruseTis saimperatoro kars garantias aZlevda, rom qarTl-kaxeTis samefo karze ar dawinaurdebodnen prorusuli orientaciis mowinaaRmdegeni. meSvide muxli,

108

cxadia, zRudavda qarTl-kaxeTis mefis suverenul uflebebs.

georgievskis traqtatSi ver aisaxa erekle II-is mier SemuSavebul xelSerkulebis proeqtSi (1771 wlis 30 dekemberi) Setanili moTxovna kaTolikos-patriarqis uflebebis ucvlelad (,,mouSlelad”) datovebis Taobaze. traqtatis merve muxli, romelic qarTl-kaxeTis eklesiasa da kaTalikos-patriarqs exeba, TiTqmis mTlianad a. bezborodkos mosazrebis mixedviT Camoyalibda. mcxeTis uZvelesi sapatriarqo taxtis mpyrobeli, kaTolikos-patriarqi anton I xdeboda ruseTis marTlmadidebeli eklesiis uwmidesi sinodis wevri da sinodis wevr mRvdelmTavarTa Soris ikavebda merve adgils tobolskis arqiepiskoposis Semdeg. merve muxlSi vkiTxulobT: ,,inebebs misi igi didebulebai, viTarmed kaTolikozsa anu umTavressa arxiepiskopossa maTsa, raTa aqundes adgili ricxuTa Soris ruseTisa mRUdelT-mTavaTasa merues Sina xarisxsa, ese igi aris Semdgomad tobolskisa” (чтоб католикос, или начальствующий архиепископ их, состоял местом в числе российских архиереев в осьмой степени, именно после тобольскаго”)18. 1700 wlidan 1817 wlamde ruseTis eklesias patriarqi ar hyavda, sinodis wevrebi mxolod mRvdelmTavrebi (episkoposebi, arqiepiskoposebi, mitropolitebi) iyvnen. imxanad, anton I-is rangis saeklesio ierarqi ruseTs ar hyolia. uZvelesi avtokefaluri eklesiis saWeTmpyrobeli sinodis wevrebs _ rigiT mRvdelmTavrebs _ gautoles. amasTan Svidi mRvdelTmTavari sinodSi anton I-ze didi pativiT sargeblobda. es ki imas niSnavda, rom Seilaxa kaTolikos-patriarqis Rirseba. ruseTis saimperatoro karze kargad uwyodnen, rom saqme hqondaT uZveles samociqulo marTlmadidebel eklesiasTan da mis saWeTmpyrobelTan. amitom iyo, rom, merve muxlis ZaliT, ori qveynis eklesiaTa Soris urTierToba unda garkveuliyo calke xelSekrulebiT: ,,amisTvis ukue daiwerebis sxua artikuli” (,,о том составится особливый артикул”)19. aseTi xelSekruleba aRar dadebula.

traqtatis ZiriTad teqstTan (preambula da cameti muxli) erTad damoukidebel dokumentad gaformda

109

(calke moewera xeli) saidumlo muxlebs (oTx muxls) anu, ,,separatisa artikulebs” (,,сепаратные артикулы”).

aRsaniSnavia, rom pirvel separatul (calke) anu saidumlo muxlSi asaxva hpova ekaterine II-is moTxovnam. erekle II megobrul urTierTobaSi unda darCeniliyo solomon I-Tan, xolo mefeebs Soris uTanxmoebis warmoSobis SemTxvevaSi, arbitris rols Seasrulebda ruseTis imperatori, romlis gadawyvetilebasac erekle II unda damorCileboda (,,ныне и впредь признает Ея Императорское Величество совершенным арбитром, подвергая распри и недоразумения между двумя владетелями, паче всякаг о чаяния происходящия, ея верховному решению”)20. cxadia, pirveli separatuli muxli laxavda, rogorc erekle II-is, ise solomon I-is suverenul uflebebs da amave dros ruseTs saSualebas aZlevda Careuliyo qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebis urTierTobaSi.

meore separatuli muxli gvauwyebs: ,,dacvisaTvis samflobeloisa qarTlisa da kaxeTisa yovliT kerZo Sexebisagan mezobelTasa da simtkicisaTvis mxedrobisa misisa uganaTlebulesobisa mefisa, didebuleba imperatorebisa misisa aRuTqUams Senaxuad samflobeloTa Sina mefisaTa orsa srulsa batalionsa queiTsa oTxiTa zarbazniTa” (,,Для охранения владений карталинских и кахетинских от всякаго прикосновения со стороны соседей и для подкрепления войск Ег о Светлости Царя на оборону Ея Императорское Величество обещает содержать в областях Ег о два полные баталиона пехоты с четырьмя пушками”)21.

mesame separatuli muxlis ZaliT ruseTi valdebuli iyo omis SemTxvevaSi damatebiTi daxmareba aRmoeCina qarTl-kaxeTis samefosaTvis da misi mteri orive qveynis mtrad Seeracxa: ,,dasduas hazri SewevnisaTvis TqmulTa maT queyanaTa da win-aRdgomisa mterTasa moqmedebisaTvis, romelica ara sxuebr, aramed viTarca saerTod mtrad Seracxuad saTanado ars” (,,сог ласить и положить на мере о защищении означенных земель и о действии против неприятеля, который не инако как за общаг о враг а разумеем быть должен”)22.

meoTxe separatuli muxlis ZaliT ruseTi valdebuli iyo omis SemTxvevaSi (igulisxmeboda omebi iranTan da osmaleTTan) qarTl-kaxeTis samefos

110

daxmareboda iaraRiT, amasTan erTad, sazavo molaparakebis dros, unda ecada raTa qarTl-kaxeTis samefosaTvis daebrunebina winaT mterTagan warTmeuli teritoriebi: ,,raTa drosa brZolisasa ixmarosca yoveli SemZleblobai mecadinobisa RoniTa saWuruelisaTa, xolo drosa mSvidobisasa dazavebisa mier ukmo-qcevisaTvis queyanasa da adgilTa mterTagan qonebulTa da Zueladve samefoisa mimarT qarTlisa da kaxeTisa SeracxilTa, eseni ukue daSTebian samflobelod muneburTa mefeTa” (,,в случае войны употребить всевозможное старание пособием оружия, а в случае мира настоянием о возвращении земель и мест, издавна царству Карталинскому и Кахетинскому принадлежавших, кои и останутся во владении царей тамошних”)23.

georgievskis traqtatTan erTad aseve calke damoukidebel dokumentad gaformda ficis nimuSi (Образец присяг и), romelic erekle II-s unda mieRo traqtatis ratifikaciis Semdeg. dokumenti iwyeba ase: ,,saxe, romlisaebr uganaTlebulesoba misi mefe qarTlisa da kaxeTisa irakli TeimurazoviCi hyofs ficiTsa aRTqmasa erTgulebasa zeda misisa imperatorebis didebulebisasa TviTmpyrobelisa yovlisa ruseTisasa da aRsarebasa mfaruelobisa da uzenaesisa xelmwifebisa imperatorTasa mefeTa zeda qarTlisa da kaxeTisaTa” (,,Образец, по которому Ег о Светлость Царь Карталинский и Кахетинский Ираклий Теймуразович учинит клятвенное обещание на верность Ея Императорскому Величеству Самодержаще Всероссийской и на признание покровительства и верховной власти всероссийских Императоров над царями карталинских и кахетинских”)24. amrigad, ficis nimuSSic (saxeSic) dadasturebulia qarTl-kaxeTis mefeebisa (da, cxadia, samefos) arseboba.

georgievskis traqtati daido imxanad saerTaSoriso urTierTobebSi miRebuli yvela wesis dacviT (mxareebis mier traqtatis proeqtebis Sedgena da ganxilva, traqtatis teqstis momzadeba, sruluflebiani delegaciebis daniSvna, molaparakeba, traqtatis saboloo teqstis SeTanxmeba da xelmowera, traqtatis ratifikacia da gamoqveyneba). am TvalsazrisiT sainteresoa traqtatis meTormete muxli. marTalia

111

traqtati ,,saukunod” samudamod (,,на вечныя времена”) ideboda, magram Tu masSi urTierTsasargeblo cvlilebebis Setana iqneboda saWiro, es unda momxdariyo orive mxaris TanxmobiT: ,,ukeTu ganxilul iqmnes raime saWirod Secualebad, anu darTuad urTierTisaTvis sargeblisa, aqus mas adgili orTave kerZoTa Tanxmobisa” (,,оное да возымеет место по обостороннему сог лашению”)25.

georgievskis traqtatis umTavresi piroba iyo ruseTis imperiis mier qarTl-kaxeTis samefos dacva islamuri samyaros agresiisgan. arc georgievskis traqtatis ZiriTad muxlebi da arc separatuli (calke) muxlebi ruseTs arasodes Seusrulebia. 1787 wels qarTl-kaxeTis samefos teritoria datova traqtatiT gaTvaliswinebulma jarma. ase dairRva meore separatuli (saidumlo) muxli. ruseTi ar daexmara qarTl-kaxeTis samefos aRa-mahmad-xanis Semosevis dros (1795 w.), riTac daarRvia traqtatis meore muxli, aseve mesame da meoTxe separatuli (saidumlo) muxlebi.

erekle II-is gardacvalebis Semdeg (1798 wlis ianvari) misi memkvidris _ qarTl-kaxeTØs mefe giorgi XII-is (1798-1800) xanmokle mmarTvelobis periodSi samefos marTva-gamgeobaze kontroli daaweses rusma diplomatebma da samxedroebma. 1799 wlis noemberSi qarTl-kaxeTis samefoSi dabrunda 1787 wels gayvanØli ruseTis jari (erTi batalioni). rusma rezidentebma SeZles giorgi XII-is dapirispireba dedofal darejanTan, ZmebTan da ZmisSvilebTan. ufro metic, qarTl-kaxeTis mefe umniSvnelovanes sakiTxebze taxtis memkvidre daviTsac ki ar eTaTbireboda. ruseTis saimperatoro karma gadawyvita misTvis uxerxuli georgievskis traqtatis ufro xelsayreli dokumentiT Secvla. kerZod, ruseTs sWirdeboda iseTi dokumenti, romelic minimumamde Sekvecavda qarTl-kaxeTis samefos suverenitets, anu suverenitetis dacvis TvalsazrisiT, qarTl-kaxeTis samefosaTvis gacilebiT uaresi iqneboda vidre georgievskis traqtati. Tu ruseTi amas miaRwevda, es iqneboda seriozuli warmateba qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis gzaze. giorgi XII-is garSemo intrigebis xlarTviT, mZimed avadmyofi mefis SantaJirebiT (rusebi mefes yoveldRe CasCiCinebdnen, rom misi sikvdilis

112

Semdeg Zmebi mis Svils taxts waarTmevdnen) miaRwies imas, rom 1800 wlis 24 ivniss giorgi XII-m xeli moawera e.w. ,,saTxovar punqtebs” (notas) ruseTis imperator pavle I-sadmi (1796-1801). “saTxovari punqtebis” Taobaze Aaraferi icodnen samefo saxlis wevrebma, giorgi XII-s saqmis kursSi ar Cauyenebia taxtis memkvidre, ufliswuli daviTic ki.

am droisaTvis (1800 w.) georgievskis traqtatis moqmedeba Sewyvetili ar yofila. giorgi XII-is ,,saTxovari punqtebi” Seicavs iseT Txovnas, rac isec gaTvaliswinebuli iyo georgievskis traqtatiT:

1) giorgi XII ruseTis mfarvelobaSi miRebas iTxovda piradad misi, memkvidreebis, samRvdeloebis, didebulebisa da yvela qveSevrdomis saxeliT (“ ... навсег да принять подданство всероссийской Империи...”). qarTl-kaxeTis mefe Seasrulebda ruseTis imperatoris yvela kanonsa da brZanebas, xolo ruseTis imperators qarTl-kaxeTSi miiRebdnen, rogorc memkvidre xelmwifesa da TviTmpyrobels (“как наследственнаг о (природног о) своего государя и самодержца”).

2) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis Semdeg giorgi XII unda darCeniliyo qarTl-kaxeTis mefed, samudamod unda SenarCunebodaT samefo taxti mis memkvidreebs.

3) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis sanacvlod giorgi XII-s ruseTis imperatorisagan unda mieRo jamagiri da soflebi ruseTSi (“ ... содержанье деньг ами и деревни в России”).

4) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi miRebamde dauyovnebliv unda gazrdiliyo qarTl-kaxeTSi ganlagebuli ruseTis jaris raodenoba (“ ... немедленно увеличить войска”)26.

qarTl-kaxeTis mefis giorgi XII-is 1800 wlis 24 ivnisis ‘saTxovar punqtebs~ (notas) ruseTis saimperatoro karze seriozulad moekidnen. 1800 wlis 18 dekembrisaTvis Sedgenili iqna imperator pavle I-is manifesti qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiasTan SeerTebis Taobaze. sxvadasxva garemoebaTa gamo manifesti cota mogvianebiT gamoqveynda.

113

peterburgidan 1800 wlis 18 dekembris manifestis teqsti, romelic jer saidumlod unda daculiyo, gadaugzavnes kavkasiis xazis ufross general karl knorings. ufro adre karl knorings miRebuli hqonda aseve saidumlo brZaneba giorgi XII-is gardacvalebis Semdeg qarTl-kaxeTSi samefo xelisuflebis gauqmebis Taobaze. Crdilo kavkasiidan qarTl-kaxeTSi damatebiT SehyavdaT ruseTis jari.

1801 wlis 18 ianvars peterburgSi gamoqveynda imperator pavle I-is manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis Taobaze (zemoT aRvniSneT, rom manifestis teqstis Sedgena dasrulda jer kidev 1800 wlis 18 dekembers).

pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifestSi qarTl-kaxeTis samefos nacvlad vxvdebiT terminebs: “царство Грузинское” da “Грузия”.

imperatori pavle I acxadebda: 1) qarTl-kaxeTis samefo samudamod uerTeboda

ruseTis imperias; 2) qarTl-kaxeTis mosaxleobas SeunarCundeboda

yvela ufleba da upiratesoba, aseve qoneba; 3) qarTl-kaxeTis mosaxleoba daculi iqneboda

gareSe mtÔrTagan da Sinagani areulobisagan27. 1801 wlis 11-12 marts, RamiT, SeTqmulebma mokles

imperatori pavle I. qarTl-kaxeTSi rusuli mmarTvelobis damyareba droebiT Seferxda.

ruseTis imperator pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTisaTvis SeerTebis Taobaze ukanono iyo:

pirveli. giorgi XII-is 1800 wlis 24 ivnisis ,,saTxovari punqtebi” ar SeiZleboda gamxdariyo qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis safuZveli, radgan giorgi XII srulad garkveviT iTxovda, rom ,,saTxovari punqtebis” Sesrulebis (damtkicebis) SemTxvevaSi igi unda darCeniliyo qarTl-kaxeTis mefed, mefoba unda SenarCunebodaT mis memkvidreebsac.

meore. giorgi XII iTxovda ara qarTl-kaxeTis samefos gauqmebas da mis SeerTebas ruseTTan, aramed qveynis ruseTis qveSevrdomobaSi Sesvlas, e.i. georgievskis traqtatiT gaTvaliswinebuli ,,mfarveloba”

114

(,,покровительство”) unda Secvliliyo suverenitetis SezRudvis TvalsazrisiTs qarTl-kaxeTisTvis gacilebiT uaresi ,,qveSevrdomobiT” (,,подданство”).

mesame. giorgi XII-is 1800 wlis 24 ivnisis ,,saTxovari punqtebi” samarTlebrivi TvalsazrisiT, unda CaTvliliyo qarTl-kaxeTis samefos mxridan 1783 wlis giorgievskis traqtatis gadasinjvis safuZvlad, rogorc amas traqtatis meTormete muxli iTvaliswinebda da araviTar SemTxvevaSi _ qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis safuZvlad. giorgi XII-is ,,saTxovari punqtebi” praqtikulad iyo axali xelSekrulebis (traqtatis) proeqti, romelic igive wesiT unda dadebuliyo, rogorc daido georgievskis traqtati (mxareebis mier traqtatis proeqtis momzadeba, sruluflebiani delegaciebis daniSvna, molaparakeba, traqtatis dadeba, ratifikacia da gamoqveyneba).

meoTxe. pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifestiT ugulebelyofili iqna ara marto georgievskis traqtatis, aramed Tavad giorgi XII-is ,,saTxovari punqtebis” erT-erTi umTavresi moTxovna _ qarTl-kaxeTis samefos SenarCuneba, giorgi XII-isa da misi memkvidreebis mefobis gagrZeleba.

amrigad, pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifesti iyo ukanono. manifesti uxeSad arRvevda georgievskis traqtats (1783 w.) da ugulebelyofda giorgi XII-is ,,saTxovari punqtebis” umTavres moTxovnas.

pavle I-ze gacilebiT frTxili aRmoCnda misi memkvidre aleqsandre I (1801-1825). pavle I-is manifestma kanononis Zala ver miiRo. garkveuli fiqrisa da gansjis Semdeg aleqsandre I-ma 1801 wlis 12 seqtembris manifestiT qarTl-kaxeTis samefo mainc gaauqma. aleqsandre I Seecada daesabuTebina qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis aucilebloba da kanoniereba (manifestSi qarTl-kaxeTis samefos nacvlad vxvdebiT terminebs: “царство Грузинское” da “Грузия”).

1801 wlis 12 seqtembris manifestSi ruseTis imperatori aleqsandre I ase mimarTavda qarTl-kaxeTis mosaxleobas:

115

1) qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba da dacva xdeboda ruseTis monarqebis movaleoba. (,,Покровительство и верховная власть Российской Империи над Царством Грузинским всегда налагали на Монархов Российских и долг защиты”) ruseTis jaris gawvevis Semdeg qarTl-kaxeTis samefos Tavs daatyda mravali ubedureba: urwmunoTa Tavdasxmebi, qalaqebisa da soflebis gaCanageba, adamianebis gataceba da bolos dapirispireba samefo ojaxis wevrebs Soris. mtrebi mzad iyvnen Tavs dasxmodnen da sabolood moespoT qarTl-kaxeTis samefo. (Окружающие вас хищные народы г отовы были напасть на Царство Ваше и ненаказанно растерзать его остатки) mTel aziaSi cnobili qarTvelTa simamacec ki ver ixsnida qveyanas daRupvisagan. (,,но даже и имя народа грузинскаго храбростью прежде столь славнаг о во всей Азии, истребилось бы от лица земли”).

2) ruseTma SeZlo qarTl-kaxeTis samefos mtrebis daokeba, Sewyda dapirispireba qveynis SigniT. aseT viTarebaSi qarTl-kaxeTma iTxova (igulisxmeba giorgi XII-is ‘saTxovari punqtebi~ _ v. g.) qveyanaSi uSualod rusuli mmarTvelobis damyareba (“ ... и все вы, единодушно и торжественно воззвали власть Российскую управлять вами непосредственно”).

3) roca me taxtze avedi, ukve gamocemuli iyo 1801 wlis 18 ianvris manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis Taobaze. me msurda, gamego, Tu SeiZleboda qarTl-kaxeTis samefos pirvandeli pirobebiT ruseTis imperiis mfarvelobaSi darCena (igulisxmeba georgievskis traqtatis pirobebi _ v. g.). gairkva, rom qveyana daRupvis piras iyo da igi aucileblad daiRupeboda, Tu mas ruseTi ar SeierTebda (“столькратно вовлекало вас в бездну зол, на краю коей и ныне вы стоите, и в которую, по всем соображениям должны бы будете низвергнуться, если мощная рука справедливой власти от падения сег о вас не удержит”). am viTarebam da qarTveli eris Txovnam gadagvawyvetina, dagvecva erTmorwmune qveyana. Tqveni imedebi gamarTldeba, Tqven motyuebulni ar darCebiT.

4) qarTl-kaxeTis samefos marTva Cven imitom ki ar gadavwyviteT, rom isedac uzarmazari imperiis teritoria gagvefarToebina (,,Не для приращения сил, не для корысти, не для распространения пределов и так уже

116

обширнейшей в свете Империи, приемлем Мы на себя бремя управления Царства Грузинскаг о”), aramed imitom, rom, Cveni wmidaTawmida movaleobidan gamomdinare, yu­rad viReT wamebulTa xvewna-mudara. (,,и г лас Грузинскаг о народа, преклонили нас не оставить и не предать на жертву язык единоверный”) qarTl-kaxeTSi SemoRebulma mmarT­ve­lobam qveyanaSi unda uzrunvelyos marTlmsajuleba, piradi da qonebrivi usafrTxoeba, kanonis dacva.

5) qarTl-kaxeTis mosaxleoba Seityobs keTili mmarTvelobis fass: qveyanaSi damkvidrdeba mSvidoba, marTlmsajuleba, piradi da qonebrivi usafrTxoeba; aRikveTeba TviTneboba; Seiqmneba pirobebi piradi, sazogadoebrivi keTildReobisaTvis; ganviTardeba miwaTmoqmedeba, rewva, vaWroba. kanoni yvelas erTnairad daicavs.

6) ruseTis imperatori qarTl-kaxeTis mosaxleobas aRuTqvamda, rom rusuli mmarTvelobis SemoReba maTTvis jildo iqneboda (“Избытки и благоденствие ваше будет приятнейшею и единою для вас наг радою”)28.

ase gaTela ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma fexqveS georgievskis traqtatiT garantirebuli qarTl-kaxeTis samefo saxlis, bagrationTa samefo dinastiis uflebebi. ase dasrulda saqarTvelo-ruseTis mravalsaukunovani urTierTobis istoria.

aleqsandre I-is 1801 wlis 12 seqtembris manifesti dasabuTebulobis TvalsazrisiT, gacilebiT ukeTesadaa Sedgenili, vidre pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifesti, Tumca, qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis aucilebloba da kanoniereba aleqsandre I-ma ver daasabuTa:

pirveli. 1801 wlis 12 seqtembris manifestSi yuradReba gamaxvilebulia islamuri samyarodan momdinare safrTxeze da qarTl-kaxeTis samefos uZlurebaze daecva damoukidebloba. esaa ususuri argumenti. georgievskis traqtatiT, gansakuTrebiT meore, mesame da meoTxe separatuli (saidumlo) muxlebiT ruseTi valdebulebas iRebda sagareo safrTxisagan (mtrebis Semosevisagan) daecva qarTl-kaxeTis samefo. swored am mizniT unda mdgariyo qarTl-kaxeTis

117

teritoriaze ruseTis jari. qarTl-kaxeTis samefos islamur samyarosTan damoukideblad brZola rom SeZleboda erekle II, cxadia, georgievskis traqtats arc dadebda. ruseTma nakisri valdebuleba ar Seasrula. 1787 wels ruseTis jarma qarTl-kaxeTi datova. ruseTma qarTl-kaxeTis samefos arc diplomatiuri da arc samxedro daxmareba ar aRmouCina aRa-mahmad xanis laSqrobis win da laSqrobis dros (1795 w.). ruseTs rom georgievskis traqtati pirnaTlad Seesrulebina verc irani da verc lekebi qarTl-kaxeTis samefos safrTxes ver Seuqmnidnen. ase rom qarTl-kaxeTis samefos gare Zalam (iranma da lekebma) safrTxe Seuqmna ruseTis moRalaturi politikis wyalobiT _ ruseTis mxridan georgievskis traqtatis pirobebis Seusruleblobis gamo.

meore. 1801 wels ruseTma qarTl-kaxeTis samefo gaauqma da male mTeli saqarTvelo daipyro. amis Semdeg ruseTma warmatebiT daicva, rogorc yofili qarTl-kaxeTis samefos, ise saqarTvelos mTeli teritoria, islamuri samyaros agresiisagan _ 1804-1813 wlebis omSi sastikad daamarcxa irani, xolo 1806-1812 wlebis omSi warmatebiT aRkveTa osmaleTis revanSistuli miswrafebani da ar dauSva imereTSi, guriaSi samegrelosa da afxazeTSi osmaleTis poziciebis aRdgena. maSina ra uSlida xels ruseTs igive moemoqmedebina 1783-1801 wlebSi _ ar daeSva qarTl-kaxeTis samefos gaCanageba iranisa da lekebis mier? cxadia, ruseTis saimperatoro kari winaswarganzraxviT moqmedebda da gegmazomierad asustebda qarTl-kaxeTis samefos, raTa misi dapyroba gaeadvilebina.

mesame. 1801 wlis 12 seqtembris manifestSi yuradReba gamaxvilebulia qarTl-kaxeTis samefoSi Seqmnil saxelmwifoebriv krizisze, rac TiTqos SeuZlebeÚs xdida saxelmwifos SenarCunebas. cxadia, esec ususuri argumentia. saxelmwifoebrivi krizisi qarTl-kaxeTis samefoSi ar arsebobda 1770 wlisaTvis _ ruseT-qarTl-kaxeT-imereTis samxedro-politikuri kavSiris dadebamde. erekle II-is samxedro-politikuri kavSiri ruseTTan safrTxes uqmnida islamur samyaros. male ruseTma yofili mokavSire miatova da bedis anabara daagdo. Seiqmna umZimesi mdgomareoba. amitom iyo, rom

118

1772 wlidan erekle II didis mondomebiT cdilobda ruseTis mfarvelobaSi Sesvlas, raTa Tavi daexsna mosalodneli sagareo safrTxisgan. ruseTi ki qarTl-kaxeTis samefos mimarT raime konkretuli valdebulebis aRebas 1783 wlamde aWianurebda. erekle II gamouval mdgomareobaSi iyo. warumatebelma sagareo politikam TavisTavad Seuwyo xeli qveynis SegniT krizisis dawyebas da Semdgom mis gaZlierebas. saSinao da sagareo mdgomareobis stabilizaciis safuZveli SeiZleba gamxdariyo georgievskis traqtati (1783 w.). es as xv moxda mxolod imitom, rom ruseTis imperiam traqtatiT nakisri valdebulebebi ar Seasrula. ase rom saxelmwifoebrivi krizisi qarTl-kaxeTis samefoSi metwilad gamowveuli iyo ruseTis imperiis veraguli politikiT, romlis mizani iyo qveynis dasusteba SemdgomSi misi advilad dapyrobis mizniT.

amrigad, aleqsandre I-is 1801 wlis 12 seqtembris manifesti, rogorc istoriuli, ise samarTlebrivi TvalsazrisiT ususuri dokumenti iyo. manifestis Semdgenlebma ver daasabuTes qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis verc gardauvaloba da verc kanoniereba. msgavsi usamarTloba manamdec da SemdgomSic xdeboda msoflioSi, magram es Cven _ dRevandel qarTvelobas ar gvarTmevs imis uflebas rom 1801 wlis 12 seqtembris manifestis usamarTloba vamtkicoT.

damowmebuli wyaroebi da literatura:

1. qarTl-kaxeTis samefosa da rusetis imperias

Soris arsebuli diplomatiuri samxedro politikuri urTierTobebis Sefaseba mocemulia bolo wlebSi Cvens

119

mier gamoqveynebul naSromebSi: v.guruli. erTmorwmune ruseTi (Tbilisi, 2008), v.guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801) (Tbilisi, 2009) da sxv.

2. П. Бутков. Матерялы для новой истории Кавкваза. Ч. I-III. СПб., 1869; Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии. Под редакции А.А. Цаг арели. Том II, Выпуск II. СПБ., 1901; Акты собранные Кавказскою археог рафическою коммиссею. Под редакцией А. Д. Берже. Том I. Тифлис, 1866; i. cincaZe 1783 wlis mfarvelobiTi traqtati. Tbilisi, 1960; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983; g. paiWaZe. georgievskis traqtati. Tbilisi 1983.

3. Архив внешней политики России, ф. Сн. России с Грузией, 1769-1776 г г ., оп 110/2, д.12, лл. 462,482; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 59,61.

4. АВПР, ф. Сн. России с Грузией, 1769-1776 г г ., оп 110./2, д. 12, лл. 462,482; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 59,61.

5. АВПР, ф. Сн. России с Грузией, 1769-1776 г г ., оп 110./2, д. 12, лл. 480, 484 об.-485; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 60-62.

6. АВПР, ф. Сн. России с Грузией, 1769-1776 г г ., оп 110./2, г . 12, лл. 459, 457; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 62-63.

7.АВПР, ф. Сн. России с Грузией, 1776-1804 г г ., оп 110./2, г . 18, л. 66; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 64.

8. АВПР, ф. Сн. России с Грузией, 1776-1804 г г ., оп 110./2, г . 18, л. 66; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 64.

9. АВПР, ф. Сн. России с Грузией, 1776-1804 г г ., оп 110./2, г . 18, л. 67; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 65.

10. АВПР, ф. Сн. России с Грузией, 1776-1804 г г ., оп 110./2, г . 18, л. 67 об.; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 65.

11. АВПР, ф.Трактаты, оп 2 (466 а), д. 178, лл. 3,9; v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 67,73.

12. v. maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 68,74.

120

13. iqve, gv. 68, 74. 14. iqve, gv. 68, 74. 15. iqve, gv. 69, 75. 16. iqve, gv. 69, 75. 17. iqve, gv. 69, 75. 18. iqve, gv. 69, 75. 19. iqve, gv. 69, 75. 20. iqve, gv. 70-71, 76. 21. iqve, gv. 71, 77. 22. iqve, gv. 71, 77. 23. iqve, gv. 71, 77. 24. АВПР, ф.Трактаты, оп 2 (466 а), д. 178, л. 8; v.

maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 72,73. 25. АВПР, ф.Трактаты, оп 2 (466 а), д. 178, лл. 5 об; 12; v.

maWaraZe. georgievskis traqtati. Tbilisi, 1983, gv. 76. 26. Грамоты и друг ие исторические документы XVIII

столетия, относящиеся к Грузии. Под редакции А.А. Цаг арели. Том II, Выпуск II. СПБ., 1901, стр. 292-294.

27. Акты, собранные Кавказскою археог рафическою коммиссею. Под редакцией А. Д. Берже. Том I. Тифлис, 1866, стр 121.

28. Акты, собранные Кавказскою археог рафическою коммиссею. Под редакцией А. Д. Берже. Том I. Тифлис, 1866, стр 132-133.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika,” 2009, #190-192, 24 seqtemberi, gv. 4; 2009, # 194, 29 seqtemberi, gv. 5; 2009, # 195 – 197, 30 seqtemberi, gv. 6.

121

9. ruseTi modioda

Tu erekles mohyavda?

werilis saTaurSi gamotanili kiTxva

gamoCenilma qarTvelma istorikosma niko berZeniSvilma dasva. kiTxvas Tavadve upasuxa: ruseTi modiodao. iqve mkvlevarma aseTi SeniSvna gaakeTa: ruseTis politika zogierT istorikosze ukeTesad mTavarmarTebel aleqsi ermolovs esmodao. niko berZeniSvili WeSmaritebas brZanebda!

saqarTveloSi prorusuli orientacia erekle II-s ar SeumuSavebia, igi erekles gamefebamde karga xniT adre SemuSavda. ruseTis samxedro-politikuri daxmarebiT, islamuri samyaros (iranis, osmaleTis) agresiisgan dacvis pirveli mcdeloba kaxTa mefe aleqsandre I-s (1476-1511) ekuTvnis. prorusuli orientaciiT qveynis xsnas cdilobdnen kaxTa mefeebi levani (1518-1574) da aleqsandre II (1574-1605). prorusuli orientacia Zvirad daujda kaxeTis samefo saxls. iranis Sahma, rogorc ki igrZno, rom ruseTis mefe kaxeTis dacvisTvis Tavs ar gamoidebda, 1605 wels aleqsandre II da misi vaJi giorgi veragulad moakvlevina. amis miuxedavad, aleqsandre II-is SviliSvili mefe Teimuraz I (1606-1663) ara marto prorusul orientacias agrZelebda, aramed, piradad gaemgzavra ruseTSi samxedro-politikuri daxmarebis dasaCqareblad. prorusuli orientacia Teimuraz I-sac Zvirad daujda.

XV-XVIII saukuneebSi qarTveli mefeebis prorusuli orientaciis marcxi imiT iyo gapirobebuli, rom am periodSi ruseTi samxreT kavkasiaSi realur Zalas ar warmoadgenda. ruseTis mefeebi samxreT kavkasiisTvis iranTan da osmaleTTan omebis dawyebas ar apirebdnen.

samxreT kavkasiaSi poziciebis mopoveba pirvelad petre I-ma (1689-1725) scada. 1796 wels ruseTi azovispireTidan osmaleTis gandevnas Seecada. 1696 wels

122

rusebma azovis cixe aiRes. amis Semdeg omi Sewyda, magram sazRvao xelSekruleba mxolod 1700 wlis 3 ivliss daido stambolSi. sazavo xelSekrulebis preambulaSi, petre I-is titulaturaSi sxva titulebTan erTad vkiTxulobT: ,,iveriis qveynis, qarTlisa da saqarTvelos mefeebis mbrZanebeli da xelmwife” (,,повелитель и государь Иверской земли, Карталинских и Грузинских цареи”). cxadia, petre I-is titulaturaSi saqarTvelos moxseniebas osmaleTi imitom daeTanxma, rom ,,iveriaSi”, ,,qarTlsa” da ,,saqarTveloSi” rusebi da osmalebi gulisxmobdnen ara dasavleT, samxreT da samxreT-dasavleT saqarTvelos (imereTis samefox,, samcxe-saaTabagos, aWaras, samegrelos, guriisa da afxazeTis samTavroebs), romelic osmaleTs ekuTvnoda, aramed aRmosavleT saqarTvelos (qarTlisa da kaxeTis samefoebs), romelic irans ekuTvnoda.

azovispireTSi mopovebuli warmatebebis Semdeg, 1722 wels, petre I-ma, darubandis gavliT, kaspiispireTSi SeWra da iranis provinciebis dakaveba scada. petre I-is samxedro mokavSired gamovida qarTlis mefe vaxtang VI. 1722 wels petre I-ma darubandi aiRo, magram laSqroba aRar gaugrZelebia. ruseTisgan mitovebuli vaxtang VI misi prorusuli orientaciiT aRSfoTebuli islamuri samyaros (osmaleTis, iranis) winaSe marto darCa da taxtic dakarga (ruseTSi gadaixvewa). petre I-ma iranTan omi gaagrZela. 1723 wels rusemba daikaves baqo da mtkvris SesarTavi _ saliani. ruseT-iranis 1722-1723 wlebis omi sazavo xelSekrulebiT dasrulda, romelic 1723 wlis 12 seqtembers peterburgSi daido. SinaaSlilobiT dasustebulma iranma ruseTs dauTmo teritoriis nawili: darubandi, baqo, gilianis, mazandaranisa da astrabadis provinciebi.

peterburgis zavis pirobebiT (ruseTis mier iranis teritoriis nawilis motacebiT) didad ukmayofilo darCa osmaleTi. cxadi iyo, rom XVIII saukunis damdegidan samxreT kavkasiaSi gabatonebisTvis mimdinare iran-osmaleTis omebSi ruseTi Caeria da seriozul warmatebebsac miaRwia. osmaleTi ukmayofilebas gamoTqvamda imis gamo, rom dasustebuli irani misTvis seriozul metoqes aRar warmoadgenda, ruseTis mier samxreT kavkasiis saqmeebSi Carevam ki

123

osmaleTs saqme gaurTula. 1724 wlis 12 ivniss stambolSi daido ruseT-osmaleTis xelSekruleba. osmaleTma aRiara ruseTis mier iranis teritoriis nawilis mitaceba. samagierod, ruseTma cno qarTlisa da kaxeTis iranis mflobelobidan osmaleTis mflobelobaSi gadasvla. 1724 wlis 12 ivnisis ruseT-osmaleTis xelSekruleba metad mniSvnelovania imiTac, rom praqtikulad, mxareebi SeTanxmdnen mTlianad ar daepyroT iranis teritoria. ruseTi unda dakmayofilebuliyo gilianis, mazandaranisa da astrabadis provinciebiT (cxadia, darubandic da baqoc ruseTs rCeboda). iranis teritoriis nawili osmaleTs ergo. es, praqtikulad, gavlenis sferoebis gayofas niSnavda. ruseT-osmaleTis es garigeba CaSaila samoRvaweo asparezze iranis cnobili sardlisa da momavali Sahis nadiris gamosvlis Semdeg.

amrigad, 1723-1724 wlebSi samxreT kavkasiaSi ruseTis SeWra da iranis teritoriebis mitaceba ori saerTaSoriso xelSekrulebiT _ peterburgisa da stambolis xelSekrulebebiT _ dadasturda. erekle am droisaTvis 3-4 wlis bavSvi iyo!

iranma gadawyvita ruseTis gandevna mis mier mitacebuli teritoriebidan, magram rusebma iranis jaris damarcxeba SeZles. amis miuxedavad, ruseTi daTmobebze wavida. 1729 wlis 13 Tebervalis reStis sazavo xelSekrulebiT ruseTs iranisaTvis unda daebrunebina mazandaranisa da astrabadis provinciebi, magram inarCunebda mitacebul teritoriebs kaspiispireTSi.

ruseTis agresiuli moqmedeba iranis sardalma nadirma aRkveTa. 1732 wlis 21 ianvris ruseT-iranis reStis xelSekrulebis ZaliT, ruseTs iranisaTvis unda daebrunrbina gilianisa da artrabadis provinciebi. amasTan erTad ruseTma piroba dasdo, rom momavalSi irans darubandsa da baqos daubrunebda. nadirma ruseTi aiZula, rom danapirebi Seesrulebina. 1735 wlis 10 martis reStis xelSekrulebiT, ruseTma irans marTlac daubruna darubandi da baqo. amrigad, 1722-1735 wlebSi ruseTi aqtiurad cdilobda samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi damkvidrebas, seriozul safrTxes uqmnida iranis teritoriul mTlianobas. am SemTxvevaSic

124

,,ruseTis moyvanaSi” erekles ver davadanaSaulebT. ruseTi samxreT kavkasiisTvis brZolas iwyebda. ruseTis kavkasiur politikas ki gansazRvravda ruseTis imperiis interesebi da ara qarTvel mefe-mTavarTa prorusuli an antirusuli orientacia.

1735 wels mama-Svilma Teimurazma da ereklem (arc erTi am droisaTvis mefe ar yofila) gaakeTes uaRresad swori daskvna: samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi irani realur Zalas warmoadgenda, mas osmaleTi da ruseTi winaaRdegobas ver gauwevda. am realobidan gamomdinare, Teimurazma da ereklem gadawyvites: osmalTa da lekTa TareSisgan gaCanagebuli qarTli da kaxeTi iranis samxedro-politikuri daxmarebiT exsnaT. erekle da Teimurazi rom pragmatisti politikosebi ar yofiliyvnen da mxolod ruseTis erTmorwmuneobis imedi hqonodaT, maSin isini prorusul orientacias airCevdnen da ara proiranuls. kaxeTis samefo saxli am SemTxvevaSi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi arsebul ZalTa Tanafardobas uwevda angariSs. saxelmwifos politikuri orientacia ki yovelTvis garesamyaroSi Seqmnili ZalTa Tanafardobidan unda gamomdinareobdes.

proiranulma politikurma orientaciam Sedegi gamoiRo. qarTlsa da kaxeTSi osmalTa da lekTa gamaCanagebeli TareSi Sewyda. 1744 wels nadir-Sahma Teimurazs qarTlis, xolo erekles kaxeTis taxti uboZa. mefeebi taxtze qristianebi avidnen.

momgebiani proiranuli orientacia Teimuraz II-s da erekle II-s arc nadir-Sahis mkvlelobis Semdeg (1747 w.) SeucvliaT. mama-Svilma iranis axal mbrZanebelTan qerim-xanTan kidev ufro kargi urTierToba daamyares. ocdaaTi wlis ganmavlobaSi qarTlisa da kaxeTis mefeebi, Teimuraz II da erekle II, ruseTs samxedro-politikur mokavSired ar ganixilavdnen. qarTlisa da kaxeTis strategiuli partniori irani iyo. amave dros Teimurazi da erekle mSvidobian urTierTobas inarCunebdnen osmaleTTan. proiranuli orientaciis prorusuliT Secvla mogvianebiT moxda. es gapirobebuli iyo Semdegi mizezebiT.

pirveli. irani TandaTan sustdeboda. Tavis droze qerim-xanma irani ver gaaerTiana da Sahis

125

titulic ver miiRo. iranis dasustebis pirobebSi, proiranul orientaciaze darCena qarTl-kaxeTis samefosaTvis wamgebiani iqneboda. erekle II-s unda amoecno: iranis dasustebis SemTxvevaSi samxreT-aRmosavleT kavkasia vis darCeboda _ ruseTs Tu osmaleTs? am kiTxvaze pasuxis gacema Zalze Zneli iyo. qarTl-kaxeTis dazvervasa da diplomatias TiTqmis araviTari cnobebi ar hqonda ruseTisa da osmaleTis sagareo politikur gegmebze. erekle mxolod sakuTari intuiciis imedad unda yofiliyo. viTarebis garkvevas isaxavda miznad Teimuraz II-is elCoba ruseTSi (1760-1762). Teimuraz II-s ruseTis saimperatoro karma Tavisi gegmebis Sesaxeb, cxadia, araferi gaando. kidev ufro Zneldeboda viTarebis garkveva osmaleTis sulTnis karze.

meore. 1768 wels daiwyo ruseT-osmaleTis morigi omi, romelic 1774 wels ruseTis gamarjvebiT dasrulda. ruseTis saimperatoro kari varaudobda, rom osmaleTis winaaRmdeg omSi Caebmeboda imereTis samefo, radgan solomon I-s osmaleTTan omebi hqonda da aseT Sanss xelidan ar gauSvebda. peterburgSi fiqrobdnen, rom qarTl-kaxeTis samefos mimxroba gaWirdeboda, radgan erekle II-s osmaleeTTan im dros mSvidobiani urTierToba hqonda da Seecdeboda es urTierToba SeenarCunebina. garda amisa, erekle II-s osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabmas arc iranis mbrZanebeli qerim-xani mouwonebda. qarTl-akxeTis samefo iranis vasalad iTvleboda da erekle II-is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma gaarTulebda iran-osmaleTis urTierTobas. miuxedavad amisa, erekle II-m CaTvala: neitralitetis SenarCunebiT igi osmaleTs ki moimadlierebda (osmaleTis elCebi TbilisSi Camovidnen neitralitetis dacvis TxovniT), magram ruseTs gaanawyenebda. Tu ruseTi osmaleTTan omSi gaimarjvebda da Semdeg samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi SeWrasac ecdeboda, neitraliteti erekles SeiZleba Zvirad dajdomoda. ar iyo gamoricxuli, rom am SemTxvevaSi ruseTs qarTl-kaxeTis samefo samxreT-aRmosavleT amierkavkasiis iranuli saxanoebis rangSi ganexila, anu, mtrul Zalad mieCnia. osmaleTis winaaRmdeg omSi ruseTs rom miemxro, erekles

126

konkretuli mizanic amoZravebda. saqarTveloSi Semosuli ruseTis saeqspedicio korpusis daxmarebiT erekle samcxe-saaTabagos ganTavisuflebas gegmavda. 1768-1769 wlebSi erekle II-s Aar SeiZleboda scodnoda, rom ruseTi samxreT kavkasiaSi osmaleTis winaaRmdeg farTomasStabiani samxedro moqmedebebis dawyebas ar apirebda da imxanad mis gegmebSi samcxe-saaTabagos ganTavisfleba ar Sedioda. zemoxsenebvuli mizezzebis gamo, erekle II-m osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabmis gadawyvetileba miiRo _ qarTl-kaxeTis samefo ruseTis mokavSire gaxda.

erekle II-is strategia, anu proiranuli orientaciis prorusuliT Secvla logikuri iyo. amasTan erTad erekle II-m ver gaTvala ramdenime konkretuli sakiTxi: 1) iranis dasustebis da misi daSlis tempebi; 2)ruseTis mier samxreT-kavkasiidan iranisa da osmaleTis gaZevebis zusti vadebi. SeeZlo Tu ara erekle II-s am yvelafris zustad gansazRvra? cxadia ara. erekle II-s, qarTl-kaxeTis samefos dazvervasa da diplomatias aseTi rTuli sakiTxebis gasarkvevad aucilebeli informacia ar gaaCnda. ruseTis mosvla samxreT-kavkasiaSi damokidebuli iyo imaze, Tu rogor ganviTardeboda ruseT-evropis urTierToba (brZola JeC-pospolitas gadanawilebisaTvis), ruseT-osmaleTis urTierToba (brZola CrdiloeT SavizRvispireTisa da balkaneTisaTvis) da a.S. erekle II-s arc iranSi mimdinare Sida procesebis zusti prognozireba SeeZlo.

sabolood, ruseTis samxreT kavkasiaSi SemoWra daaxloebiT ocdaaTi wliT Seferxda. qerim-xanis gardacvalebis (1779 w.) Semdeg iranis daSla droebiT SeaCera aRa-mahmad-xanma da qveynis mniSvnelovanm nawilze Tavisi Zalaufleba gaavrcela. es ori movlena (ruseTis Seferxeba da iranis gaerTianeba) gaxda qarTl-kaxeTis samefos daRupvis mizezi.

yovelive amas daemata ruseTis veraguli politika. ruseTis saimperatoro kari erekle II-s Wkvian diplomatad da gamocdil mxedarTmTavrad miiCnevda. ruseTi angariSs uwevda imas, rom erekles didi avtoriteti hqonda mTels kavkasiaSi, iransa da osmaleTSi. ruseT-TurqeTis 1768-1774 wlebis omis dros

127

da momdevno wlebSi ruseTis saimperatoro karis Sexeduleba icvleba. rusma diplomatebma da samxedroebma seriozulad Seiswavles qarTl-kaxeTis mdgomareoba da daaskvnes: qveynis ekonomika mZime mdgomareobaSi iyo, demografiuli viTareba _ katastrofuli, rac gavlenas axdenda qarTuli jaris brZolisunarianobaze. erekle II-s, qarTlis Tavadebis saxiT, qveynis SigniT hyavda didi opozicia, romelic mxolod xelsayrel dros eloda. rusebs arc samefo karze arsebuli dapirispireba darCeniaT SeumCneveli. ruseTis saimperatoro karma uaRresad zustad Seafasa arsebuli viTareba da peternurgSi qarTl-kaxeTis samefosaTvis sabediswero gadawyvetileba miiRes: samxreT kavkasiidan iranisa da osmaleTis gaZevebisaTvis momaval omebSi erekle II seriozul mokavSired ver gamodgeboda. kavkasiis politikur rukaze qarTl-kaxeTis samefosaTvis adgili aRar rCeboda.

swored, zemoxsenebuli gadawyvetilebis gamo iyo, rom ruseTi qarTl-kaxeTis samefos mfarvelobaSi miRebas 1772 wlidan 1783 wlamde aWianurebda. erekle II intuiciiT xvdeboda, rom ruseTi valdebulebis aRebas erideboda. erekle yovel Rones xmarobda mfarvelobiTi xelSekruleba droze gaeformebina. erekle II cdilobda cdilobda ruseTis dainteresebas da saimperatoro kars qarTul-rusuli jariT iranis teritoriis dakavebas sTavazobda. erekles surda qarTl-kaxeTis samefos ruseTis kavkasiuri politikis realizebaSi arsebiTi roli Seesrulebina _ ruseTis mokavSired gamosuliyo. ruseTi erekles iniciativas arad agdebda da, rogorc aRvniSneT, qarTl-kaxeTis samefos mokavSired ar ganixilavda, samxreT-kavkasiaSi gabatonebas erekles daxmarebis gareSe apirebda. georgeevskis traqtatis (1783 w.) pirobebi qarTl-kaxeTis samefos mdgomareobaSi myofi qveynisTvos misaRebi iyo. cudi da miuRebeli is iyo, rom ruseTi traqtatis Sesrulebas ar apirebda. aseTi gadawyvetileba ruseTis saimperatoro karze SemTxveviT ar miuRiaT, igi 1783 welsve iyo cnobili. ruseTis imperiis mfarvelobaSi SesvliT (georgeevskis traqtatiT) erekle II qarTl-kaxeTis gadarCenasa da gaZlierebas, saukuneebis ganmavlobaSi mtris mier mitacebuli

128

teritoriebis dabrunebas apirebda. cxadia, 1783 wlisaTvis erekle II-s ar SeiZleba scodnoda, rom ruseTi mas mokavSired aRar ganixilavda da, aqedan gamomdinare, arc georgeevskis traqtatis Sesrulebas apirebda. ruseTi daadga mfarvelobaSi miRebuli samefos dasustebis gzas, misi Semdgomi dapyrobis mizniT. amitom iyo rom, ekaterine II-s (1762-1796), pavle I-s (1796-1801) da aleqsandre I-s (1801-1825) traqtatis arc erTi piroba ar SeusrulebiaT. 1784 wels TbilisSi Semosuli ruseTis jaris mcire kontingenti 1787 wels ukanve gaiwvies da mxolod erekle II-is gardacvalebis Semdeg, 1799 wels, Semoiyvanes. ruseTma saqarTvelo ar daicva aRa-mahmad-xanis Semosevis dros 1795 wels. 1783 wlidan (georgeevskis traqtatis dadebidan) 1798 wlamde (erekle II-is gardacvalebamde) qarTl-kaxeTi ise dasustda, rom ruseTma misi dapyroba umtkivneulod moaxerxa. 1799 wels TbilisSi Semosul ruseTis jars miznad hqonda ara georgeevskis traqtatis pirobebis dacva, aramed dasustebuli qveynis dapyroba traqtatis dadebiT erekle II-m ruseTis mxridan qarTl-kaxeTis samefos mimarT seriozuli valdebulebebis aRiarebas miaRwia. amaze metis gakeTeba erekle II-s ar SeeZlo. didi da patara qveynebis urTierToba im epoqaSi yvelgan erTi da igive scenariT viTardeboda.

ra moxdeboda, rom erekle II ruseT-TurqeTis 1768-1774 wlebis omis dros ruseTis samxedro mokavSired ar gamosuliyo? ra moxdeboda, rom erekle II-s 1783 wels georgeevskis traqtati ar daedo? SeinarCunebda Tu ara qarTl kaxeTis samefo damoukideblobas? am kiTxvebze Cveni pasuxi aseTia. qarTl-kaxeTis samefo, mTeli saqarTvelo da samxreT kavkasia darCeboda imas, vinc iran-osmaleT-ruseTis xangrZliv dapirispirebaSi gaimarjvebda. qarTuli samefo-samTavroebis politikur orientacias, am SemTxvevaSi, gadamwyveti mniSvneloba ar hqonda. did politikas didi saxelmwifoebi gansazRraven, patara qveynebi Sedegs elodebian da, adre Tu gvian, umetes SemTxvevaSi, arsebul realobas eguebian. ase moxda baltiispireTSi, aRmosavleT evropaSi, balkaneTze, samxreT kavkasiaSi, msoflios bevr sxva regionSi. es didi politikis kanonzomierebaa. erekle II-s

129

STamomavloba pativs unda miagebdes imis gamo, rom mTeli Tavis xangrZlivi sicocxlis ganmavlobaSi, didi politikisagan ganwiruli samSoblos gadarCenas cdilobda.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika,”

2008, # 198, 22 oqtomberi, gv. 5.

130

10. erekle II

erekle II-m saqarTvelos gamoxsnisa da

aRorZinebisTvis brZolas Seswira mTeli Tavisi sicocxle. adreuli Wabukobidan, jer kaxeTis, xolo Semdeg qarTl-kaxeTis mefe erekle cdilobda qarTuli saxelmwifoebriobis gadarCenas samxreT kavkasiis geopolitikur regionSi. im regionSi, romlis dauflebisTvisac brZola hqonda gaCarebuli sam did imperias _ irans, osmaleTsa da ruseTs. mefe erekle, Rrmadmorwmune marTlmadidebeli, politikosis, diplomatisa da mxedarTmTavris niWiT uxvad daajildova RmerTma. qveynis gadarCenisTvis ereklem imaze meti gaakeTa vidre SesaZlebeli iyo. qarTl-kaxeTis samefos dacema da Semdeg qarTuli saxelmwifoebriobis mospoba Sedegi iyo didi politikisa. saqarTvelo darCeboda imas, vinc iran-osmaleT-ruseTis xangrZliv dapirispirebaSi gaimarjvebda. es gamarjveba ruseTs ergo.

erekle II daibada 1720 wlis 7 noembers TelavSi. erekles mama Teimurazi iyo Svili erekle I nazaralixanisa, deda _ Tamari _ vaxtang VI-is asuli. erekles bavSvobisa da siymawvilis periodSi qarTlisa da kaxeTis samefoebi umZimes mdgomareobaSi imyofeboda.

XVII saukunis 20-30-iani wlebisaTvis gamwvavda iran-osmaleTs-ruseTis brZola samxreT-aRmosavleT amierkavkasiaSi gabatonebisaTvis. 1722 wels ruseTis imperatorma petre I-ma laSqroba daiwyo da darubandi daikava, magram Semdgom laSqroba aRar gaugrZelebia. petre I-is amgvarma moqmedebam mZime mdgomareobaSi Caagdo iranis winaaRmdeg ruseTis mokavSire, qarTlis mefe vaxtang VI. am droisaTvis irani mZime mdgomnareobaSi imyofeboda _ dedaqalaqs avRanelbi utevdnen. 1723 wlis maisSi kaxeTis gamahmadianebulma mefem, erekle II-is ufrosma biZam konstantinem iranelTa daxmarebiT Tbilisi daikava. amis sapasuxod osmaleTma iranTan dadebuli zavi daarRvia da 1723 wlis ivnisSi Tbilisi aiRo. gaaqtiurda ruseTic. 1723 wlis ivlisSi rusebma

131

baqo aiRes. 1723 wlis 12 seqtembers peterburgSi ruseTsa da irans Soris daido sazavo xelSekruleba, romlis ZaliTac darubandi da baqo, aseve gilianis, astrabadisa da mazandaranis provinciebi ruseTs darCa. 1724 wlis 12 ivniss stambolSi xelmoweril iqna ruseT-osmaleTis xelSekruleba. ruseTma aRiara qarTlisa da kaxeTis samefoebis osmaleTis xelSi gadasvla. qarTlisa da kaxeTis samefoebis osmaleTis xelSi gadasvla dadasturda iran-osmaleTis 1731 wlis hamadanis zaviT.

osmalTa da lekTagan aklebul kaxeTSi samefo ojaxs aRar daedgomeboda. Teimurazi ojaxiTurT fSavSi gaixizna. male mamam TxuTmeti wlis erekle alaverdSi gagzavna, raTa lekebis winaaRmdeg brZolas Casdgomoda saTaveSi. ereklem jari Sekriba, 1735 wels qiziyidan momaval lekebs neiSinis velze SeebrZola da sastikad daamarcxa. lekTa umravlesoba brZolaSi daiRupa. ereklem mters didZali tyve (soflebSi motacebuli qarTvelebi) da nadavli daatovebina. neiSinis velze mopovebuli brwyinvale gamarjvebiT daiwyo erekles mier gadaxdili omebis seria.

iranis dasustebiT isargebles osmaleTma da ruseTma, romlebic iranis teritoriis gadasanawileblad emzadebodnen. iranisTvis am sabediswero Jams samoRvaweo asparezze gamodis iranis Sahis sardali nadiri. 1729 wels nadirma ispahanTan sastikad daamarcxa avRanelebi, xolo 1730 wels isini saerTod gandevna qveynidan. amis Semdeg nadirma ramdenimejer daamarcxa osmalebi da 1735 wlisaTvis isini iranidan gandevna. kaxeTis samefo saxlis warmomadgenlebma Teimurazma (momavalma mefem Teimuraz II-m) da misma vaJma ereklem (momavalma mefem erekle II-m) osmalTa da lekTa TareSisagan qarTlisa da kaxeTis samefoebis

daxsna iranis daxmarebiT gadawyvites da nadirs miexmarnen. 1735 wels nadirma Teimurazis daxmarebiT osmalebi Tbilisidan gandevna. saqarTvelodan wasvlis win nadirma TbilisSi qarTlis samefos ganmgeblad sefi-xani datova, xolo TelavSi kaxeTis samefos ganmgeblad _ Teimurazis Zmis, konstantines, gamahmadianebuli vaji _ ali-mirza, anu aleqsandre batoniSvili. 1736 wels nadirma Tavi iranis Sahad gamoacxada. saxelganTqmuli

132

sardali indoeTSi salaSqrod emzadeboda. sefi-xanma da ali-mirzam qveyanaSi wesrigi ver daamyares. xalxis Zlieri ukmayofileba sefi-xanma qarTvelebs daabrala. man Teimurazi, givi amilaxvari da sxvebi gorSi miiwvia, yvelani RalatiT Seapyrobina da borkildadebuli iranSi gagzavna. Teimurazi nadir-Sahis risxvas SedarebiT advilad gadaurCa. Sahma igi avRaneTSi salaSqrod waiyvana, xolo Semdeg kaxeTidan misi Svilebis, ereklesa da qeTevanis dabareba mosTxova. yandaRaris cixis aRebis Semdeg nadir-Sahma Teimurazi saqarTveloSi gamoabruna, xolo erekle indoeTSi salaSqrod mimavalma Tan iaxla. mZime da xangrZlivi laSqrobis dros nadir-Sahs erekle mudam Tan axlda. ereklem mraval brZolaSi gamoiCina Tavi. indoeTSi laSqrobis dasrulebis Semdeg, Sahma erekle uxvad daajildova da amalasTan erTad saqarTveloSi gamoistumra. erekle saqarTveloSi 1739 wlis dekemberSi dabrunda.

1741 wlis gazafxulze nadir-Sahma daRestanze ilaSqra. iranis jars sursaT-sanovagiT qarTl-kaxeTis mosaxleoba amaragebda, rac xalxis ukmayofilebas iwvevda. male qarTlSi, givi amilaxvaris winamZRolobiT, didi ajanyeba daiwyo. ajanyebulebs osmaleTis sulTanma jari miaSvela. givi amilaxvarma da osmalo faSam gorsa da ruiss Soris daamarcxes Teimurazisa da TbilisSi myofi iranis xanis jarebi. Teimurazma da iranis xanma goris cixes Seafares Tavi. givi amilaxvarma da usuf-faSam daRestnidan damxmare jaris gadmoyvana ganizraxes. es ambavi Teimurazma Seityo da maSinve TelavSi myof erekles acnoba. ereklem saswrafod Sekriba jari, SeierTa TbilisSi myofi iranelTa jari da daRestnidan momavali lekTa laSqari saguramosTan sastikad daamarcxa. nadir-Sahi mixvda rom qarTl-kaxeTis dawynarebas misi xanebi an gamahmadianebuli qarTveli batoniSvilebi ver SeZlebdnen. 1744 wels Sahma qarTlis mefoba Teimurazs, xolo kaxeTis mefoba erekles uboZa. qristiani bagrationebis qarTlisa da kaxeTis mefeebad dasmiT nadir-Sahma uaryo sefiani Sahebis politika. 1632 wlidan qarTlisa da kaxeTis samefoTa taxti iranis Sahebs qristiani bagrationebisTvis ar uboZebiaT. nadir-Sahi daTmobaze, cxadia, garkveuli pollitikuri

133

miznebiT midioda. iranis Sahma kargad icoda, rom ruseTis imperiam samxreT-aRmosavleTi amierkavkasiisaTvis brZola droebiT Sewyvita. xelsayrel viTarebaSi ruseTi isev Seecdeboda iranis Seviwrovebas kaspiispireTSi. nadir- Sahs surda ruseTisa da iranis momaval dapirispirebaSi qarTlisa da kaxeTis mefeebs vaxtang VI-isaTvis ar miebaZaT da proiranul orientaciaze darCeniliyvnen. cxadia, qarTlisa da kaxeTis mefeebis mimxroba iranis mxridan garkveul daTmobebs iTxovda. Tavis droze sefiani Sahebi am daTmobebze ar wavidnen. nadir-Sahma viTareba zustad Seafasa da winamorbedebis Secdoma ar gaimeora. Teimuraz II da erekle II taxtze qristianebi avidnen.

nadir-Sahis laSqrobebi Zalze Zvirad ujdeboda iranis xazinas. xazinis Sevsebis mizniT, Sahma dapyrobil xalxebsa da vasalur qveynebs axali gadasaxadebi Seawera. qarTlisa da kaxeTis mefeebs Teimuraz II-sa da erekle II-s 200000 Tumani unda gadaexadaT. qarTli da kaxeTi ise iyo gapartaxebuli, rom amodena gadasaxadis gadaxda SeuZlebeli iyo. Teimuraz II-m gadawyvita nadir-Sahs gandgomoda. mefe Tbilisidan aiyara da aragvis xeobaSi (ananurSi) gamagrda. mas Tan gahyvnen kaTolikos-patriarqi anton I samRvdeloebiTurT, didebulebi da Tbilisis SeZlebuli moqalaqeebi. erekle II-m mamis msgavsad uari Tqva gadasaxadis gadaxdaze. mefem kaxeTis mosaxleobis nawili mTebSi gaxizna, nawilma cixeebs Seafara Tavi. Sahma qarTlsa da kaxeTSi jaris gamogzavna gadawyvita, magram Semdeg gadaifiqra da Teimurazsa da erekles urCoba apatia. Sahma saqarTvelosken daZruli jari ukan gaiwvia, erekle ki iranSi daibara mosalaparakeblad. Teimurazs Svilis iranSi gaSveba saxfaTod eCvena da ispahanSi Tavad gaemgzavra. Teimurazma nadir-Sahs cocxals veRar Causwro. 1747 wels SeTqmulebma nadir-Sahi mokles. iranSi SinaaSliloba daiwyo.

iranSi gamgzavrebis win Teimuraz II-m qarTlis gamgeblad vaxtang VI-is gamahmadianebuli Zmis ieses Svili arCili, gamahmadianebuli abdula-begi (kaTolikos=patriarq anton I-is Zma) datova. abdla-begi imxanad samSvildis cixeSi cxovrobda. nadir-Sahis

134

mokvlisa da iranSi dawyebuli SinaaSlilobis ambavi rom gaigo, abdula-begma 1747 wels samSvildis cixe gaamagra, cixeSi lekTa razmebi Seiyvana da ramdenime Tavadic miimxro. abdula-begma mxardaWeris garantia miiRo TbilisSi mdgari iranis garnizonisagan. amis Semdeg man werili miswera erekles: kaxeTs ar gecilebi, qarTls nu Semedavebi, Cemi samkvidroao. ereklem abdula- begTan Tbileli mitropolitis meSveobiT molaparakeba scada, magram uSedegod. ereklem jari Sekriba da samSvildes miadga, magram ver aiRo. samSvildidan erekle TbilisSi dabrunda. amiT isargebla abdula-begma, cixidan gamovida, azerbaijanis mmarTvel aslan-xanTan mivida da 1000 avRaneli jariskaci gamoTxova erekles winaaRmdeg sabrZolvelad. azerbaijanidan daZruli abdula-begi sofel kodasTan SeCerda. kritikul viTarebaSi, qarTlis Tavadebma, qvemo qarTlis Tavadebis garda, erekles dauWires mxari. erekles daiWira mxari kaTolikos-patriarqma anton I-ma. ereklesa da abdula-begs Soris brZola sololakis mTis ferdobze gaimarTa. abdula-begi damarcxda da brZolis velidan gaiqca. igi samSvildis cixeSi gamagrda, lekTa axali razmebi daiqirava da brZolisaTvis moemzada. abdula-begis damarcxebis Semdeg ereklem Tbilisidan iranelTa garnizonis gandevna gadawyvita. didi brZolebis Semdeg mefem Taborisa da nariyalas cixeebi aiRo. iranelTa garnizonma iaraRi dahyara. Tbilisis iranelTa garnizonis kapitulaciam abdula-begi ise SeaSina, rom winaaRmdgoba Sewyvita da samSvildis cixe Caabara. kaTolikos-patriarq anton I-is meSveobiT, erekle II-m abdula-begi Seiriga da saufliswulo mamuli uboZa.

iranSi mimdinare SinaaSlilobiT kargad isargebles Teimuraz II-m da erekle II-m da qarTlisa da kaxeTis samefoebis politikuri gavlenis sfero gaafarToves. iranSi myofma Teimurazma, Tavisi diplomatiuri niWis wyalobiT, miaRwia imas, rom iranis Sahma qarTlis mefes yazaxi uboZa. SinaaSlilobis periodSi bevri avanturisti gamoCnda asparezze. erT-erTi maTgani iyo mahmad-xani, romelic erevnis saxanos teritorias arbevda. 1750 wels erevnis xanma daxmarebisTvis Teimurazsa da erekles mimarTa. mahmad-

135

xanis dasasjelad gagzavnili qarTvelTa jari, jer kidev yazaxsac ar gascileboda, rom TeimurazTan da ereklesTan ganjis xanis elCi movida TxovniT: ganjis saxanos yarabaRis mflobeli fara-xani arbevs da gviSveleTo. Teimurazma da ereklem jer erevnis saxanoze ilaSqres. mefeebma mahmad-xani sastikad daamarcxes, 1700 kaci daxoces da tyved aiyvanes, xelT igdes didZali nadavli. mahmad-xanis damarcxebam SeaSina fara-xani. Teimurazisa da erkles moTxovniT, man ganjis saxano datova. mfarvelobis sanacvlod mefeebma erevnisa da ganjis saxanoebs xarki daakisres. fara-xanma piroba daarRvia da ganjis cixes miadga. ganjis xanma TbilisSi Zma gamogzavna da daxmareba iTxova. TbilisSi daxmarebis saTxovnelad Camovida somexTa episkoposic, romelic yarabaRis xanisgan qristianTa dacvas iTxovda. yarabaRis saxanos gaZliereba saSiSi iyo qarTlisa da kaxeTis samefoebisTvis. 1750 wels qarTvelTa jari,

Teimurazisa da erekles sardlobiT, ganjisken daiZra. fara-xanma brZolas amjeradac Tavi aarida, ganjis cixes alya moxsna da gaiqca. ganjidan qarTvelTa jari yarabaRis saxanos teritoriaze SeiWra. fara-xani winasraw momzadebul poziciaze 6000 kaciT gamagrda. yarabaRelebma qarTvelTa Setevas ver gauZles da sastiki marcxi iwvnies. fara-xanis laSqris mniSvnelovani nawili ganadgurda, qarTvelebma xelT igdes didi nadavli. Teimurazma da ereklem mtris devna ganagrZes. qarTvelTa laSqarma mdinare arezamde miaRwia, mdinaris orive mxare moarbia, didi raodenobiT tyve da nadavli igdo xelT. qarTvelTa jaris mier mopovebul gamarjvebas didi rezonansi mohyva. Tavrizis beglar-begma da misma xelqveiTma xanebma Teimurazsa da erekles gamarjveba miuloces da saCuqrebi miarTves.

yarabaRis xanis winaaRmdeg daxmarebis sanacvlod ganjis xanma SamSadilu daTmo. yazax-maSmadilus SeerTebis Semdeg qarTlis samefos aRmosavleT sazRvarma md. Zegamis xeobias miaRwia. Teimurazisa da erekles mier mopovebulma gamarjvebebma da qarTlis samefos sazRvrebis gafarToebam gavlena iqonia naxWevanis xanze. jer kidev yarabaRis xani sabolood damarcxebuli ar iyo, roca naxWevanis xanma Teimurazsa

136

da erekles mfarveloba sTxova. qarTvelTa jaris Sesvlam naxWevanSi kidev ufro aamaRla Teimurazisa da erekle avtoriteti. qarTlisa da kaxeTis samefoebis gavlenis sferos sazRvarma md. arezis xeobamde miaRwia.

erevnis, ganjisa da naxWevanis saxanoebis qarTlisa da kaxeTis samefoebis gavlenis sferod gadaqcevam iranis Sahis taxtis maZiebelTa yuradReba miipyro. 1750 wlisaTvis taxtisTvis brZolaSi ori pretendenti gamoikveTa: qerim-xani (ispahanSi) da azat-xani (TavrizSi). Sahis taxtisTvis brZolaSi Teimurazsa da erekles SeeZloT mniSvnelovani roli SeesrulebinaT. moulodnelad, qarTlisa da kaxeTis samefoebis stabiluri mdgomareoba Saq-Sirvanis mflobelma haji-Calabma Searyia. man qarTlisa da kaxeTis samefoebis winaaRmdeg koalicia Seqmna. haji-Calabma Tavdapirvelad daaxloebiT 8000 m,ebrZols mouyara Tavi, romelTa Soris Sirvanelebis garda Wareli lekebi da somxebic iyvnen. Teimurazsa da erekles undodaT haji-Calabi misi koaliciis kidev ufro gazrdamde daemarcxebinaT. 1752 wels qarTvelTa jari yazax-borCaloeili TaTrebisa da ganjis xanis laSqarTan erTad alazanze gadavida da nuxis saxanos teritoriaze SeiWra. pirvelsave brZolaSi qarTvelTa laSqris mowinave razmebma (qiziyelebma da qvemo qarTlelebma) lekTa cxenosani jari daamarcxa da ukuaqcia. moulodnelad haji-Calabis qveiTi jari sangrebidan gamovida da qarTvelTa jaris marcxena flangi (qsnisa da aragvis saerisTaos razmebi) ukuaqcia. marcxena flangis zurgSi ganjis-xanis jari idga, romelmac winaaRmdegobis gareSe datova brZolis veli. ganjelebis Ralatis Semdeg ereklem qarTvelTa jaris mowinave razmebisa da marcxena flangis Tavdacvis organizeba veRar SeZlo. qarTvelebma uwesrigo ukandaxeva iwyes. brZolaSi mravali qarTveli daiRupa, kidev ufro meti ukan daxevisas alazanSi daixrCo. mters didZali alafi darCa.

haji-Calabis mier qarTvelTa damarcxebam didi STabeWdileba moaxdina daRestnisa da iranis saxanoebis mahmadianebze. ganjisa da erevnis saxanoebSi, aseve yazax-borCaloSi Tavi iCina saqarTvelodan gandgomis tendenciam. mTels qarTl-kaxeTs lekTa razmebi moedvnen.

137

qarTlisa da kaxeTis am metad kritikul momentSi gaaqtiurda iranis Sahis taxtis maZiebeli azat-xani. azat-xanis jarma gadmolaxa md. arezi, daikava naxWevnis saxano da iqedan gaaZeva Teimurazisa da erekles qveSevrdomi xani, daarbia erevnis saxanos teritoria da alya Semoartya erevnis cixes. 1752 wels erekle qarTlisa da kaxeTis jariT bambakis gziT erevnisaken daiZra. azat-xanma erekles miaxloebis ambavi rom gaigo, erevnis cixes alya moxsna da ukan daixia. ereklem yirxbulaxTan daikava poziciebi. azat-xanma 18000 kacs mouyara Tavi, md. arezi gadmolaxa da sabrZolo poziciebi daikava. brZolis pirvel dRes azat-xanma qarTvelTa marcxena flangs Seutia. Tavdapirvelad qarTvlebma gaimarjves, magram Semdeg ukan daixies da axal poziciebze gamagrdnen. Zalebi aSkarad araTanabari iyo. erekles ukan daxevasac ki urCevdnen. mefem rCeva ar miiRo da brZola gaagrZela. gadamwyvet dRes mefem xerxi ixmara. erekle da misi jari (5 000 kaci) cxenebidan CamoqveiTdnen da mtrisaken gaemarTnen. mowinaaRmdegeebs sul mcire manZili aSorebdaT erTmaneTisgan. azat-xanma ifiqra, albaT, qarTvelebi tyved mbardebiano. erekles niSanze qarTvlebma, moulodnelad, cecxli gaxsnes, Setevaze gadavidnen da mteri ukuaqcies. qarTvelTa jarma 40 kilometris manZilze sdia mters da didi nadavli igdo xelT (1761 wels ereklem azat-xani kvlav daamarcxa daatyveva da qerim-xans gaugzavna).

azat-xanis damarcxebis Semdeg erekles da Teimurazis morig amocanas haji-Calabisa da misi mokavSire lekebis alagmva warmoadgenda. mefeebi qarTvelTa jariT ganjaSi mividnen, sadac maT ganjis, erevnisa da yarabaRis xanebi SeuerTdnen TavianTi jarebiT. xanebi orpir politikas awarmoebdnen, maT saidumlo molaparakeba hqondaT gamarTuli haji-CalabTan. qarTvelma mefeebma es gaiges da mahmadiani xanebi daatusaRes. aman arev-dareva gamoiwvia ereklesa da Teimurazis jarSi. riTac haji-Calabma moxerxebulad isargebla 1752 wels da qarTvlebi xelaxla daamarcxa. ukan gamoqceul qarTul laSqars gza gadauRobes SamSadiluelebma da didi ziani miayenes. 1752 wels mZime mdgomareobaSi myofma Teimuraz II-m da erekle II-m elCoba

138

gagzavnes ruseTSi, magram veranairi daxmareba ver miiRes. erekle iZulebuli gaxda 1752 wels CerqezeTidan daqiravebuli jari gadmoeyvana. am jaris erT-erTi nawili man qarTl-kaxeTis jars SeuerTa da haji-Calabisa da misi mokavSire ganjis xanis winaaRmdeg gailaSqra. qarTvelebma SamSadiluSi sastikad daamarcxes mtris jari, romelsac haji-Calabis Svili meTaurobda, da mas ganjis cixis galavnamde sdies. erekles aseTma warmatebam azat-xani aiZula zavi daedo masTan. qarTl-kaxeTis gandgomili vasalebi isev morCilebis gzas daadgnen, xolo Sirvanis damoukidebelma mflobelebma qarTvel mefeebs megobruli kavSiri SesTavazes.

amrigad, erekle II-m gonivruli politikisa da energiuli saomari moqmedebebis Sedegad daamarcxa mis winaaRmdeg mimarTuli koalicia, hegemonia moipova aRmosavleT amierkavkasiaSi da qarTl-kaxeTis aRmosavleTis sazRvrebze karga xniT mSvidobianoba daamyara.

bevrad ufro Zneli aRmoCnda lekebis alagmva. marto 1755 wlis ganmavlobaSi maT, garda wvrili TareSebisa, samjer Semoesivnen qarTl-kaxeTs. xunZaxis mflobelma nursal-begma didi jariT farulad gadmoiara Sida kaxeTze, daarbia aragvis xeoba da, bolos, mWadisjvris cixes miadga. marTalia, iq mas Teimurazma da ereklem miuswres da gaqcies, magrmam imave 1755 wels man avariaSi kidev ufro met jars mouyara Tavi, miimxro Warelebisa da Saq-Sirvanelebis Zlieri razmebi da yvarlis cixes alya Semoartya. yvarelis cixis alya TiTqmis erT Tves gagrZelda, cixis garnizoni sakvebisa da tyvia-wamlis naklebobam didad Seawuxa. maSin erekle mefem didi jildo aRuTqva maT, vinc monawileobas miiRebda alyis garRvevaSi. aseTi razmi saswrafod Sedga qiziySi. razmSi orasma vaJkacma moiyara Tavi. es razmi moulodnelad Tavs daesxa lekTa moalye jars, xmaldaxmal brZoliT gaarRvia alya, Sevida cixeSi da produqti da tyvia-wamali miaSvela cixis damcvelebs. imave dros ereklem jari Seusia War-belaqans, ramac sasurveli Sedegi gamoiRo. Warelebis razmebi yvarlidan aiyarnen da Sin dabrundnen. aman gaboroteba gamoiwvia darCenil moaloyeebSi. isini

139

Warelebs daerivnen Suris saZieblad. amrigad, alya moiSala da yvarlis cixe ganTavisuflda.

1760 wels Teimuraz II ruseTSi gaemgzavra, raTa daxmarebis Taobaze piradad eTxova ruseTis imperatorisaTvis. ruseTi aranairi valdebulebis aRebas ar apirebda, ris gamoc molaparakeba uSedegod damTavrda. 1762 wlis ianvarSi Teimuraz II peterburgSive gardaicvala. erekle II gaerTianebuli qarTl-kaxeTis mefe gaxda.

erekle II saocrad mkacr saSinao politikas atarebda da Tavadebis TviTnebobas ver iTmenda. erekles mtkice xeli da misi mkacri damokidebuleba Tavadebisadmi am ukanasknelTa ukmayofilebas iwvevda. Tavadebis nawilma erekles winaaRmdeg SeTqmulebis mzadeba daiwyo. SeTqmulebs erekles nacvlad taxtze vaxtang VI-is ukanono Svilis paata batoniSvilis ayvana undodaT. SeTqmuleba SemTxveviT gamJRavnda. 1765 wels SeTqmulebis monawileni Seipyres. ereklem SeTqmulTa gasasamarTleblad samefo darbazis sagangebo sxdoma moiwviea. paata batoniSvili, elizbar TaqTaqiSvili, daviT abdula-begis Ze sikvdiliT dasajes. Tavad ciciSvils ena mokveTes,xolo aleqsandre amilaxvars cxviri moWres da koWis ZarRvebi gadauWres. SeTqmulTa mkacri dasja imiT iyo ganpirobebuli, rom sasjeli samagaliTo yofiliyo mefis yvela mowinaaRmdegisaTvis.

1768 wels ruseT-osmaleTis omi daiwyo. ruseTis mokavSired am omSi imereTis mefe solomon I da qarTl-kaxeTis mefe erekle II gamovidnen. solomoni da erekle ruseTze did imedebs amyarebdnen: imereTis mefe osmaleTis batonobisagan ganTavisuflebas, xolo qarTl-kaxeTis mefe samcxe-saatabagos SemoerTebas varaudobda. samwuxarod, ruseTs sul sxva gegmebi hqonda. rodesac saqarTveloSi jars agzavnida, ruseTis saimperatoro kars ar awuxebda arc qarTl-kaxeTis da arc imereTis bedi. ruseTisaTvis mTavari iyo, rom osmaleTs seriozuli problemebi Seqmnoda kavkasiaSi da, aqedan gamomdinare, Seesustebina osmaleTis armiis brZolisunarianoba mTavar frontze _ CrdiloeT SavizRvispireTSi. imperatorma ekaterine II-m

140

saqarTveloSi gamogzavnili jaris sardlad daniSna generali gotlib-kurt-henrix totlebeni.

ereklem totlebens axalcixeze laSqroba SesTavaza. qarTvelebisa da rusebis gaerTianebuli jari marTlac daiZra axalcixisaken, magram awyuris cixesTan totlebenma miatova erekle da qarTlSi dabrunda (Tavad generali, SemdgomSi, am gadawyvetilebas sursaTis naklebobiT xsnida). marTalia, ereklem 1770 wlis 20 aprils aspinZasTan sastikad daamarcxa Turqebisa da daRestnelebis gaerTianebuli laSqari, magram mainc iZulebuli gaxda Tavadac qarTlSi dabrunebuliyo. amis mizezi totlebenis saqmianoba iyo. igi daukavSirda erekles mowinaaRmdege Tavadebs, daiwyo cixeebis dakaveba da xalxis ruseTis imperatoris erTgulebaze daficeba. rogorc irkveva, totlebenis zraxvebi ufro Sorsac midioda. totlebens erekle II-is taxtidab gadayenebac ki hqonda Cafiqrebuli. garkveuli mizezebis gamo, sabolood, genralma am ganzraxvaze xeli aiRo. saeWvoa, rom totlebenis mTeli saqmianoba mxolod piradi iniciativa iyo. 1768-1774 wlebis ruseT-osmaleTis omma qarTl-kaxeTs veraviTari Sedegi ver moutana, erekles omSi monawileobam irani da osmaleTI ki gaaRiziana.

ruseTis jaris yofnam araviTari sargebeli ar moutana erekles. Tu ar CavTvliT imas, rom qarTvelebma uSualod naxes regularuli jari da Seityves ra upiratesoba hqonda

mas. regularuli jaris Seqmnis saSualeba erekle ar hqonda, magram mefem saintereso gamosavali moZebna. 1774 wels daweda morige jari. qarTl-kaxeTis samefos yvela mamakaci _ ar hqonda mniSvneloba iyo is batoniSvili, Tavadi, aznauri, glexi, xelosani, Tu sxva vinme _ valdebuli iyo weliwadSi erTi TviT wasuliyo jarSi. aman saSualeba misca erekles mudmivad mzad hyoloda 5000 molaSqre. ,,morige jarma” gansakuTrebiT kargi Sedegi gamoiRo daRestnelebis marbieli laSqrobebis winaaRmdeg. ,,morige jaris” sulisCamdgmeli da sardali iyo erekles Ze levani. amitom ereklesa da mTeli samefosaTvis didi dartyma iyo levan batoniSvilis uecari gardacvaleba. levani Zalian Wkviani da energiuli moRvawe iyo. igi yovelTvis mamis

141

gverdiT idga da bevr saxelmwifoebrivi mniSvnelobis sakiTxs agvarebda.

ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omis periodSi, kerZod 1771-1772 wlebSi erekle II sagareo politikis kurss cvlis. erekles strategia, anu proiranuli orientaciis prorusuliT Secvla logikuri iyo. amasTan erTad erekle II-m ver gaTvala ramdenime konkretuli sakiTxi: 1) iranis dasustebis da misi daSlis tempebi; 2)ruseTis mier samxreT-kavkasiidan iranisa da osmaleTis gaZevebis zusti vadebi. SeeZlo Tu ara erekle II-s am yvelafris zustad gansazRvra? cxadia ara. erekle II-s, qarTl-kaxeTis samefos dazvervasa da diplomatias aseTi rTuli sakiTxebis gasarkvevad aucilebeli informacia ar gaaCnda. ruseTis mosvla samxreT-kavkasiaSi damokidebuli iyo imaze, Tu rogor ganviTardeboda ruseT-evropis urTierToba (brZola JeC-pospolitas gadanawilebisaTvis), ruseT-osmaleTis urTierToba (brZola CrdiloeT SavizRvispireTisa da balkaneTisaTvis) da a.S. erekle II-s arc iranSi mimdinare Sida procesebis zusti prognozireba SeeZlo.

sabolood, ruseTis samxreT kavkasiaSi SemoWra daaxloebiT ocdaaTi wliT Seferxda. qerim-xanis gardacvalebis (1779 w.) Semdeg iranis daSla droebiT SeaCera aRa-mahmad-xanma da qveynis mniSvnelovanm nawilze Tavisi Zalaufleba gaavrcela. es ori movlena (ruseTis Seferxeba da iranis gaerTianeba) gaxda qarTl-kaxeTis samefos daRupvis mizezi.

yovelive amas daemata ruseTis veraguli politika. ruseTis saimperatoro kari erekle II-s Wkvian diplomatad da gamocdil mxedarTmTavrad miiCnevda. ruseTi angariSs uwevda imas, rom erekles didi avtoriteti hqonda mTels kavkasiaSi, iransa da osmaleTSi. ruseT-TurqeTis 1768-1774 wlebis omis dros da momdevno wlebSi ruseTis saimperatoro karis Sexeduleba icvleba. rusma diplomatebma da samxedroebma seriozulad Seiswavles qarTl-kaxeTis mdgomareoba da daaskvnes: qveynis ekonomika mZime mdgomareobaSi iyo, demografiuli viTareba _ katastrofuli, rac gavlenas axdenda qarTuli jaris brZolisunarianobaze. erekle II-s, qarTlis Tavadebis

142

saxiT, qveynis SigniT hyavda didi opozicia, romelic mxolod xelsayrel dros eloda. rusebs arc samefo karze arsebuli dapirispireba darCeniaT SeumCneveli. ruseTis saimperatoro karma uaRresad zustad Seafasa arsebuli viTareba da peternurgSi qarTl-kaxeTis samefosaTvis sabediswero gadawyvetileba miiRes: samxreT kavkasiidan iranisa da osmaleTis gaZevebisaTvis momaval omebSi erekle II seriozul mokavSired ver gamodgeboda. kavkasiis politikur rukaze qarTl-kaxeTis samefosaTvis adgili aRar rCeboda.

swored, zemoxsenebuli gadawyvetilebis gamo iyo, rom ruseTi qarTl-kaxeTis samefos mfarvelobaSi miRebas 1772 wlidan 1783 wlamde aWianurebda. erekle II intuiciiT xvdeboda, rom ruseTi valdebulebis aRebas erideboda. erekle yovel Rones xmarobda mfarvelobiTi xelSekruleba droze gaeformebina. erekle II cdilobda cdilobda ruseTis

dainteresebas da saimperatoro kars qarTul-rusuli jariT iranis teritoriis dakavebas sTavazobda. erekles surda qarTl-kaxeTis samefos ruseTis kavkasiuri politikis realizebaSi arsebiTi roli Seesrulebina _ ruseTis mokavSired gamosuliyo. ruseTi erekles iniciativas arad agdebda da, rogorc aRvniSneT, qarTl-kaxeTis samefos mokavSired ar ganixilavda, samxreT-kavkasiaSi gabatonebas erekles daxmarebis gareSe apirebda. georgeevskis traqtatis (1783 w.) pirobebi qarTl-kaxeTis samefos mdgomareobaSi myofi qveynisTvos misaRebi iyo. georgievskis traqtatis mixedviT, qarTl-kaxeTis samefo ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Sedioda: qarTl-kaxeTSi samefo dinastia ucvlelad unda SenarCunebuliyo, mefis taxtze asvlas amtkicebda ruseTis imperatori; ruseTi ar ereoda qarTl-kaxeTis saSinao saqmeebSi; [saqarTveloSi unda mdgariyo ruseTis 2 batalioni 4 zarbazniT. omis SemTxvevaSi ki gamoigzavneboda damatebiTi Zalebi. ruseTi ecdeboda daebrunebina mtris mier mitacebuli saqarTvelos teritoriebi.

cudi da miuRebeli is iyo, rom ruseTi traqtatis Sesrulebas ar apirebda. aseTi gadawyvetileba ruseTis saimperatoro karze SemTxveviT ar miuRiaT, igi

143

1783 welsve iyo cnobili. ruseTis imperiis mfarvelobaSi SesvliT (georgeevskis traqtatiT) erekle II qarTl-kaxeTis gadarCenasa da gaZlierebas, saukuneebis ganmavlobaSi mtris mier mitacebuli teritoriebis dabrunebas apirebda. cxadia, 1783 wlisaTvis erekle II-s ar SeiZleba scodnoda, rom ruseTi mas mokavSired aRar ganixilavda da, aqedan gamomdinare, arc georgeevskis traqtatis Sesrulebas apirebda. amitom iyo rom 1784 wels qarTl-kaxeTSi Semosuli rusis jari, 1787 wels, ruseT-osmaleTis morigi omis dawyebis Semdeg, ukan iqna gawveuli. ruseTis jari saqarTveloSi 1799 wlamde aRar Semosula da qarTl-kaxeTi islamuri samyaros winaaRmdeg marto darCa.

georgievskis traqtatis dadebas qarTl-kaxeTis mezobeli mahmadianuri saxanoebi Tavidanve SiSiT Sexvdnen. male es SiSi agresiiT Seicvala. traqtatis dadebam yvelas daanaxa, rom erekle ruseTis mokavSire iyo. samxreT kavkasiaSi ruseTis gamoCena xels ar aZlevda ara marto osmaleTsa da irans, aramed evropis did saxelmwifoebs _ inglissa da safrangeTs.

pirveli seriozuli dartyma, romelic qarTl-kaxeTis samefom georgievskis traqtatis dadebis Semdeg miiRo, daRestnelTa Semoseva iyo. 1785 wels omar-xanis winamZRolobiT daRestnelTa laSqari qarTl-kaxeTs Semoesia. ruseTma erekle II-s realuri daxmareba ar aRmouCina. qarTl-kaxeTis mefem omar-xans faqtobrivad xarkis gadaxda aRuTqva da am gziT scada qveynis usafrTxoebis mopoveba.

1790 wels erekle II-is mdivnis solomon lioniZis ZalisxmeviT daido ,,traqtati iveriel mefeTa da mTavarTa.” traqtati qarTl-kaxeTis samefos, imereTis samefos, samegrelos samTavrosa da guriis samTavros mtris winaaRmdeg erToblivi ZalebiT moqmedebas iTvaliswinebda.

XVIII saukunis 90-ian wlebSi erekle II-m ori brZaneba gamosca, romlebmac sakmaod gaarTula viTareba qveynis SigniT. 1791 wels mirebuli taxtis memkvidreobis Sesaxeb kanonis mixedviT, mefoba unda gadasuliyo Zmidan Zmaze. kanoni erekles yvela vaJs uflebas aZlevda mefoba moeTxova. es ki samefoSi mudmivi areulobis mizezi

144

iqneboda. meore brZanebiT, mefem Tavis vajebs saufliswuloebi gamouyo. amiT, faqtobrivad, daiSala qarTl-kaxeTis samefos erTianoba, radgan batoniSvilebi saufliswuloebSi Caiketnen da aRaravis emorCilebodnen.

XVIII saukuneSi, iseve rogorc wina saukuneebSi, ganaTlebis da kulturis ZiriTad kerebs warmoadgendnen eklesia-monastrebi, samefo kari, calkeuli feodalebis cixe-darbazebi Tu sasaxleebi. erekle II did yuradRebas aqcevda swavla ganaTlebas. 1755 wels TbilisSi, anCisxatis taZris ezoSi, gaixsna sasuliero seminaria. misi xelmZRvaneli iyo filipe yaiTmazaSvili. seminariaSi aswavlidnen: gramatikas, literatures, galobas, logikas, fizikas, maTematikas. 1758 wels semianria gaixsna TelavSic, romelic 1782 wels adakeTda filosofiur seminariad. misi pirveli reqtori iyo gaiozi. gaiozma Tavdapirveli ganaTleba Tbilisis seminariaSi miiRo. aq misi maswavleblebi iyvnen anton I da filipe yaiTmazaSvili. gaiozi iyo Telavis seminariis Seqmnis iniciatori da pirveli reqtori. gaiozi 1783 wels ruseTSi moRvaweobda. igi xelmZRvanelobda oseTSi qristianobis gamavrcelebel komisias, SemdgomSi iyo astraxanisa da stavropolis mTavarepiskoposi.gaiozis kalams ekuTvnis, rogorc originaluri, ise natargmni nawarmoebebi. gaipzis Semdeg Telavis seminarias xelmZRvanelobda daviT aleqsi-mesxiSvili. mas ekuTvnis ramdenime saxelmZRvanelo, werda leqsebs, iyo SesaniSnavi kaligrafi da araerTI nawarmoebi aqvs gadawerili. qarTl-kaxeTis samefoSi arsebobda kerZo skolebic. iyo kaTolikeTa kerZo skolac (skola daixura 1755 wels, roca Teimuraz II-m kaTolikeebi gaasaxla).

qerim-xan zendis sikvdilis (1779 w.) Semdeg iranSi samoqalaqo omi daiwyo. mis axlo naTesavebsa da taxtis sxva pretendentebs Soris atyda ulmobeli brZola, romelic maT mier urTierTgaJletiT dasrulda. Sahis taxtisaTvis brZolaSi upiratesoba miopova yajarTa tomis beladma aRa-mahmad-xanma, romelmac iranis didi nawili gaaerTiana. aRa-mahmad-xani erekle II-s georgievskis traqtatis gauqmebas urCevda. erekle prorusul politikas agrZelebda, rac aRa-mahmad-xanis gaRizianebas iwvevda. iranis gaerTianebis Semdeg aRa-

145

mahmad-xans SeeZlo 70-75 aTasiani laSqris Sekreba, rac qarTl-kaxeTisaTvis sasikvdilo safrTxes warmoadgenda. erekle II yuradRebiT adevnebda Tvals aRa-mahmad xanis moqmedebas. 1789 wels erekle Sexvda faT-al-xans. gadawyda, rom erToblivaT emoqmedaT aRa-mahmad-xanis winaaRmdeg. 1795 wlis ivnisSi ereklem aleqsandre batoniSvilis sardlobiT, aRa-mahmad-xanis winaaRmdeg jari miaSvela erevnisa da SuSis xanebs. qarTvelebma mteri daamarcxes. amis Semdeg erekle da imereTis mefe solomon II jariT Sevidnen iranis CrdiloeT raionebSi, raTa aRa-mahmad-xanis Zalebi SeefasebinaT da misi samoqmedo gegma amoecnoT. garkveul periodamde aRa-mahmad-xani ruseTis SiSiT Tavs ikavebda qarTl-kaxeTis samefoze Tavdasxmisagan. 1795 wlis seqtemberSi, mas Semdeg rac aRa-mahmad-xani darwmunda, rom ruseTi qarTl-kaxeTs samxedro ZaliT ar daexmareboda, Tbilisze salaSqrod daiZra. 11 seqtembers krwanisis velze, gmiruli winaaRmdegobis Semdeg, qarTl-kaxeTis jari damarcxda. erekle II ZaliT gaiyvanes brZolis velidan. samxedro-strategiuli TvalsazrisiT qarTvlelebs im periodSi aRa-mahmad-xanis damarcxeba da iranidan momdinare safrTxis likvidacia ar SeeZloT. erekle II-s ZaluZda kidev erTi an ori brZolis mogeba (iseve rogorc 10 seqtember SeZlo aRa-mahmad-xanis damarcxeba), magram iranTan martodmarto gamklaveba qarTl-kaxeTis samefos Zalebs aRemateboda. krwanisis brZolaSi marcxi ganapiroba samma mizezma: aRa-mahmad-xanis laSqris didma ricxobrivma upiratesobam, ruseTis Ralatma da qarTl-kaxeTis samefos Sinaganma sisustem. erekle II-s, rogorc sardals, arc krwanisis brZolis win da arc brZolis dros arsebiTi Secdoma ar dauSvia. ereklem, rogorc politikosma, ver amoicno (arc SeeZlo amoecno) ruseTis veraguli gegmebi. erekole gamodioda iqedan, rom samxeT kavkasiaSi aRa-mahmad-xanis gabatoneba ewinaaRmdegeboda ruseTis strategiul interesebs da amdenad ruseTi win unda aRdgomoda aRa-mahmad-xanis agresias qarTl-kaxeTSi.

1796 wels ruseTis jarebma iranze laSqroba daiwyo, romelic moulodnelad 1797 wels Sewyda. aRa-mahmad xanma aRar daayovna. 1797 wels man Tavisi mxedrobiT md. arezi gadmolaxa da yarabaRs Seesia.

146

qarTl-kaxeTi ixsna aRa-mahmad-xanis moulodnelma mkvlelobam 1797 wlis 4 ivniss.

krwanisi brZolos Semdeg TelavSi moxucma ereklem mxolod sam weliwads icocxla. bolos mefe mZimed dasneulda wyalmankiT, ramac mas sicocxle mouswrafa. erekle II gardaicvala 1798 wlis 11 ianvars. mefe imave darbazsa imave sawolSi gardaicvala sadac dabadebuli iyo.

erekle II-is gardacvalebis dros Tbilissa da qarTlis umetes raionebSi 1795 wels gaCenili Savi Wiri mZvinvarebda. amitom iyo, rom mefis cxedari Telavidan Tbilisis gverdis avliT mcxeTaSi gadaasvenes da sveticxovelSi dakrZales. mcxeTaSic Savi Wiri mZvinvarebda. mcxeTamde mefis cxedari sul ramdenime adamianma miacila. dakrZalvas arc samefo saxlis wevrebi da arc didebulebi ar eswrebodnen. erekle II-s panaSvidi gadauxada da ramdenime berTan erTad ukanaskneli pativi miago mcxeTelma mRvdelma qristefore badriZe-keJeraSvilma.

I. IX. 2008

147

11. RvTiT boZebuli uflebis xelyofa

(ruseTi da saqarTvelos eklesia 1771-1814 ww.)

saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli

eklesiis uflebebis SezRudvas ruseTis saimperatoro kari georgievskis traqtatis (1783 w.) momzadebis periodSi Seudga. am droisaTvis saqarTvelos teritoriaze ori sapatriarqo arsebobda: mcxeTisa (aRmosavleT saqarTvelosi) da afxazeTisa (dasavleT saqarTvelosi). mcxeTis sapatriarqo taxtis iurisdiqciaSi Sedioda qarTl-kaxeTis samefo da aRmosavleT saqarTvelos mTianeTi (fSavi, xevsureTi, xevi, mTiuleTi, TuSeTi da sxv.), kaTalikos-patriarqi iyo anton I bagrationi (1744-1755; 1764-1788). afxazeTis (dasavleT saqarTvelos) sapatriarqo taxtis iurisdiqciaSi Sedioda imereTis samefo, samegrelos, guriis, svaneTisa da afxazeTis samTavroebi, kaTalikos-patriarqi iyo maqsime II abaSiZe (1776-1795). mefeebTan, erekle II-sTan da solomon I-Tan, erTad ruseTis imperiasTan urTierTobaSi mniSvnelovan rols asrulebdnen kaTolikos-patriarqebi _ anton I da maqsime II.

1771 wlis 30 dekembers TbilisSi erekle II-m xeli moawera qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperias Soris dasadebi xelSekrulebis proeqts. proeqtSi Camoyalibebuli iyo is pirobebi, romliTac qarTl-kaxeTis samefo ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlas iTxovda. xelSekrulebis proeqti peterburgSi Caitana qarTl-kaxeTis samefos elCobam batoniSvil levanisa da kaTolikos-patriarq anton I-is xelmZRvanelobiT. erekle II imperator ekaterine II-s Txovda qarTl-kaxeTSi mefobis ,,saukunod ucvaleblad SenarCunebas. xelSekrulebis proeqtSi sagangebo adgili eTmoboda kaTolikos-patriarqis uflebebis SenarCunebis aucileblobas: ,,msgavsadve kaTolikozica wessave Tvissa egos mouSlelad.” xelSekrulebis proeqtis es adgili

148

peterburgSi ase Targmnes: ,,Каталикос оставаться имеет всегда в своем достоинстве без всякой перемены”

e.i. ruseTis saimperatoro karma erekle II-is saTxovari sworad gaigo.

1772 wlis 6 ianvars, e.i. xelSekrulebis proeqtze xelmoweridan erTi kviris Semdeg, qarTl-kaxeTis samefo saxlma daamtkica ruseTis saimperatoro karisaTvis gasagzavni pirobis teqsti. qarTl-kaxeTis samefo saxli pirobas debda, rom ruseTis uzenaesobis aRiarebaze arasodes aiRebda xels. qarTl-kaxeTis samefo saxlis pirobas xels awerdnen: erekle II, dedofali darejani, kaTolikos-patriarqi anton I, batoniSvilebi: giorgi, levani, iuloni, vaxtangi. qarTl-kaxeTis samefo saxlis piroba (1772 w. 5 ianvari) xelSekrulebis proeqtTan (1770 w. 30 dekemberi) erTad waredgina ruseTis imperators.

qarTl-kaxeTis samefosTan xelSekrulebis dadeba ruseTis saimperatoro karma didxans gaaWianura. sabolood ekaterine II-m gadawyvita xelSekruleba erTdroulad daedo qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebTan. imperatoris azri xelSekrulebis Taobaze vice- kanclerma grafma a. a. bezborodkom acnoba kavkasiis xazis ufross Tavad g.a. potiomkins. es dokumenti 1782 wlis bolos an 1783 wlis damdegsaa Sedgenili. ekaterine II grigol potiomkins ubrZanebda: erekle II-sTan da solomon I-Tan dasadeb xelSekrulebaSi mefeebi moexsenebinaT ara ,,qveSevrdomebad” aramed ,,mokavSireebad”. eklesiis sakiTxs ekaterine II ar Sehxebia. samagierod Tavisi azri, cxadia, imperatorTan SeTanxmebiT gamoTqva a. a. bezborodkom: ,,и чтобы более сей народ призявать к России, то бы весьма полезно иерархию их привязать к нашему Синоду, а знатнейщим фамилиям дать право Российскаг о дворянства; архиепископа же каталикоса _ то ему соборнаго, поставить степенем в Росииской церкви между первыми.” es ki imas niSnavda, rom a. a. bezborodko ugulebelyofda erekle II-is mier 1771 wlis 30 dekembers xelmoweril xelSekrulebis proeqtis erT-erT umTavres pirobas _ kaTolikos-patriarqis uflebis ucvlelad SenarCunebis Taobaze. georgievskis traqtatis (1783 w.) Sesabamis muxls

149

(artikuls) swored a. a. bezborodkos mosazreba daedo safuZvlad.

1783 wlis 24 ivliss qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperias Soris q. georgievskSi dadebuli traqtatis merve muxli (artikuli) aSkarad laxavda msoflios erT-erTi uZvelesi samociqulo avtokefaluri eklesiis uflebebs. mcxeTis sapatriarqo taxtis saWeTmpyrobeli, kaTolikos-patriarqi xdeboda ruseTis imperiis uwmidesi sinodi wevri da igi ruseTis episkoposebs Soris sinodSi ikavebda merve adgils _ tobolkis episkoposis Semdeg: ,,da umetesisa SeerTebisa ruseTisa Tana, amaT erTmorwmuneTa erTa Tana, inebebs misi igi didebulebai, viTarmed kaTolikozsa anu umTavressa arxiepiskopossa maTsa, raTa aqundes adgili ricxuTa Soris ruseTisa mRudelT-mTavarTasa meruesa Sina xarisxsa, ese igi ars Semdgomad tobolskisa.” rusul dedanSi es adgili asea warmodgenili: ,,и народам ег о и для вящаг о соединения с Росиею сих единоверных народов ея имрераторское величество соизволяет, чпоб каталикос, или начальствующий архиепископ их, состоял местом в числе росийских архиереев в осьмой степени, именно после Тобольского.”

georgeevskis traqtatis dadebis momentisaTvis (1783 w.) ruseTSi patriarqoba gauqmebuli iyo, aRar iwvevdnen saeklesio krebebs. ruseTis eklesias ganagebda uwmidesi sinodi. uwmidesi sinodi warmoadgenda saxelmwifo (saero) xelisuflebas daqvemdebarebul sasuliero uwyebas. sinodis wevrebi iyvnen mitropolitebi, arqiepiskoposebi, episkoposebi, magram sinods saTaveSi edga saero piri _ ober-prokurori. uwmidesi sinodis yvela dadgenilebas (gadawyvetilebas) sinodis ober-prokuroris wardginebiT amtkicebda imperatori. uwmidesi sinodis wevrTagan verc erTi rangiTa da RirsebiT ver utoldeboda msoflios erT-erTi uZvelesi avtokefaluri eklesiis saWeTmpyrobels _ kaTolikos-patriarq anton I-s. miuxedavad amisa, kaTolikos-patriarqis Rirseba Seilaxa da igi gauTanabres ruseTis eklesiis eparqiebis mmarTvel ierarqebs (mitropolitebs, arqiepiskoposebsa da

150

episkoposebs). ufro metic, sinodSi anton I-ze meti pativiT sargeblobda Svidi ierarqi.

georgievskis traqtatis merve muxlSi aRniSnuli iyo, rom qarTl-kaxeTis saeklesio mmarTvelobisa da uwmides sinodTan urTierTobis Taobaze calke SeTanxmeba unda momxdariyo. am xasiaTis SeTanxmeba SemdegSi aRar dadebula.

georgievskis traqtatis dadebis Semdeg (1783 w.) peterburgSi gaemgzavra qarTl-kaxeTis samefos elCoba garsevan WavWavaZis xelmZRvanelobiT. elCobaSi Sedioda erekle II-is vaJi beri antoni (eriskacobaSi Teimurazi), ierodiakonis xarisxiT. 1784 wels erekle II-is TxovniT, ierodiakoni antoni ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis mier xeldasmuli iqna arqiepiskoposad da ninowmindis eparqiis mRvdelmTavrad. ceremoniali Catarda carskoe selos karis eklesiaSi ekaterine II-isa da samefo ojaxis wevrebis TandaswrebiT. antonis ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis mier arqiepiskoposad (mTavarepiskoposad) kurTxeva ar ewinaaRmdegeboda saeklesio samarTalsa da tradicias. Tumca amisaTvis erekle II-is Txovna sakmarisi ar iyo. am SemTxvevaSi uwmidesi sinodisaTvis TxovniT unda miemarTa kaTolikos-patriarq anton I-s. rac Seexeba antonis ninowmindis eparqiis mRvdelmTavrad xeldasxmas, ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis mxridan meore saxelmwifos (qarTl-kaxeTis samefos) avtokefaluri eklesiis saqmeSi uxeS Carevad unda miviCnioT. eparqiis mRvdelmTavrad xeldasxma kaTolikos-patriarq anton I-isa da saeklesio krebis prerogativas Seadgenda. garda amisa, antonis arqiepiskoposad xeldasxma moxda ise, rom igi manmade xeldasxmuli ar yofila mRvdlad. antoni arqiepiskoposad xeldasxmis dros (1784 w.) ocdaori wlisa iyo (daibada 1762 w.). ruis-urbnisis saeklesio krebis (1104 w.) Zeglisweris mixedviT episkoposad xeldasxma unda momxdariyo ocdaTxuTmeti wlis asakSi. riT unda aixsnas erekle II-is gadawyvetileba antonis arqiepiskoposad da eparqiis mRvdelmTavrad ruseTSi xeldasxmis Sesaxeb? ruseTis saimperatoro kari, erekle II-ze gavlenis moxdenis mizniT, kargad iyenebda ruseTSi gadaxvewil qarTlis bagrationebs (muxranbatonebs) _

151

vaxtang VI-is STamomavlebs. qarTlis Tavadebi ruseTis saimperatoro kars qarTlis samefos aRdgenas da taxtze vaxtang VI-is STamomavlis dasmas Txovdnen. yovelive es kargad icoda erekle II-m. kaTolikos-patriarqi anton I qarTlis bagrationebis (muxranbatonebis) Stos ekuTvnoda _ vaxtang VI-is Zmis ieses Svili iyo. anton I Zalze popularuli iyo saqarTveloSi, mas kargad icnobdnen ruseTis politikur da saeklesio wreebSi. erekle II-m ar icoda rogor ganviTardeboda movlenebi: ras moimoqmedebdnen qarTlis bagrationebi da maTi erTguli Tavadebi, ra pozicias daikavebda ruseTi. anton I Wkviani, ganaTlebuli da mebrZoli adamiani iyo. Tu igi politikaSi Caereoda, erekle II-s SeiZleboda didi sirTuleebi Sehqmnoda. amitom erekle II-m gadawyvita anton I-is Semdeg kaTolikos-patriarqad qarTlis bagrationTa warmomadgeneli aRar aerCiaT. erekle II anton I-isa da saeklesio krebis imedad ver iqneboda da mzadeba winaswar daiwyo. carskoe seloSi erekle II-s vaJis _ rigiTi diakonis arqiepiskoposad da eparqiis mRvdelmTavrad xeldasxmam kaTolikos-patriarq anton I-is poziciebi garkveulad Seasusta. qarTlis Tavadebsa da ruseTSi mcxovreb qarTlis bagrationebsac Sesabamisi daskvnebi unda gamoetanaT. erekle II dasaxuli miznisaken Tanmimdevrulad miiwevda. 1784 welsve, jer kidev ruseTSi myofi, ninowmindeli episkoposi antoni saqarTveloSi dauswreblad iqna xeldasxmuli alaverdel mitropolitad. 1788 wels, anton I-is gardacvalebis Semdeg, mitropoliti antoni kaTolikos-patriarqad akurTxes anton II-is saxeliT. es erekle II-is gamarjvebis mauwyebeli iyo.

qarTl kaxeTis ukanaskneli mefis giorgi XII-is (1798-1800) gardacvalebis Semdeg, 1801 wlis aprilSi, peterburgSi Casulma qarTl-kaxeTis samefos elCebma ruseTis imperiis sagareo saqmeTa kolegias warudgines nota, romelic qarTl-kaxeTis mmarTvelobas exeboda. notis meeqvse punqti sruliad garkveviT iTxovda kaTolikosobis SenarCunebas da anton II-s kaTolikos-patriarqad datovebas. es muxli ase iwyeba: ,,Как первенствующая нине в г рузии по духовенству особа есть сын царя Ираклия _Антоний, имеющий по древнему тамошнему

152

положению титло католикоса, и посвящен в царствование блаженния памяти императрицы Екатерины II в сан архиепископа в Царском селе и туда (qarTl-kaxeTis samefoSi _ v.g.) отправлен для управления тамошных (qarTl-kaxeTis _ v.g.) духовенств, то и оставить ег о при том достоинстве и звании.” notis meeqvse muxli kaTolikos-patriarqis Tanamdebobis SenarCunebasTan erTad iTxovda qarTl-kaxeTis samefos mTeli samRvdeloebis uflebrivi mdgomareobis SenarCunebas: ,, равно как и всех прочих, в епархиах своих, пребывающих, митрополитов архиепископов и епископов, также архимандритов и игуменов с их причтом, протоиереев, иереев, дяконов и прочих церковнослужителей _ каждаг о при своем звании и мест, о коих _ кто имянно, и сколько их есть”

amrigad, qarTl-kaxeTis samefos elCebis notis meeqvse punqti mTeli kategoriulobiT ayenebda qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis Semdeg eklesiis avtokefaliis SenarCunebis sakiTxs.

pavle I-is 1801 wlis 18 ianvrisa da aleqsandre I-is 1801 wlis 12 seqtembris manifestebSi, romelTa ZaliTac qarTl-kaxeTis samefo gauqmda da ruseTis imperias SeuerTda, erTi sityviTac araa naTqvami mcxeTis avtokefaluri sapatriarqos (qarTl-kaxeTis eklesiis) ruseTis eklesiasTan SeerTebasa an misdami daqvemdebarebis Taobaze. piriqiT, aleqsandre I-is manifesti qarTl-kaxeTis mosaxleobas auwyebda: ,,каждый пребудет при преимушествах состояния своег о, при свободном отправлении своей веры и при собственности своей неприкосновенно.” manifestis qarTul TargmanSi es adgili asea warmodgenili: ,,davaweso saqarTvelosa Sina mmarTebloba, romelsaca eZlosca damyareba marTlmsajulebisa, nivTisa da saqonlisa uSiSroebisa, da micemad TiToeulsa dacva sjulisa.” 1801 wlis 12 seqtemberis manifesti moiTxovda qarTl-kaxeTis mosaxleobis ruseTis imperatoris erTgulebaze daficebas, rac ruseTis qveSevrdomobis miRebas niSnavda. manifestSi aRniSnuli iyo, rom daficebis procesSi ,,Духовенство, яко пастыри душевные, первые должны дать пример” qarTul TargmanSi: ,,samRvdeloTa, viTarca mwyemsTa sulisa Tana, pirvelad SvenisT micema magaliTisa.”

153

1801 wlis 12 seqtembers aleqsandre I-ma manifestTan erTad xeli moawera kidev or dokuments _ ,,reskripts” da ,,mowodebas qarTveli xalxisadmi” 12 seqtembersve imperatorma daamtkica ,,saqarTvelos Sinagani mmarTvelobis dadgenileba.” am dokumentebSi gauqmebuli qarTl-kaxeTis samefos eklesiis mmarTvelobis an misi reorganizaciis Sesaxeb araferi yofila naTqvami. es ki imas niSnavda, rom qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis Semdeg eklesia (mcxeTis avtokefaluri sapatriarqo) inarCunebda Tavis uflebriv mdgomareobas _ adgils msoflios marTlmadidebel sapatriarqoTa Soris. Tavisi uflebebiT aRWurvili rCeboda kaTolikos-patriarqi da saeklesio kreba, Zveleburad ganagrZobda funqcionirebas yvela eparqia, eklesia da monasteri. eklesiis sakuTrebaSi rCeboda mTeli uZravi da moZravi qoneba. kaTolikos-patriarqsa da saeklesio krebas kvlavindeburad unda exelmZRvanela msoflio marTlmadidebel samyaroSi miRebuli samarTlebrivi normebiT (kanonebiT) _ saeklesio samarTliT da qarTuli samarTliT (vaxtang VI-is samrTliT).

marTalia, 1801 wels ruseTis imperatorma Tavi Seikava da qarTl-kaxeTis samefos gauqmebasTan erTad ar gaauqma samefos teritoriaze arsebuli mcxeTis sapatriarqo. es mxolod droebiTi movlena iyo. ruseTis saimperatoro kari da ruseTis eklesiis uwmidesi sinodi ar dauSvebdnen istoriiTa da tradiciiT ruseTis eklesiaze bevrad aRmatebuli iveriis (mcxeTis) sapatriarqo taxtis suverenitetis SenarCunebas yofili qarTl-kaxeTis samefos teritoriaze.

1810 wlisaTvis rusTis imperiam daasrula dasavleT saqarTvelos _ samegrelos samTavros, afxazeTis samTavros, guriis samTavros, imereTis samefos _ dapyroba. kavkasiis mTavarmarTebels general aleqsandre tormasovs daevala saqarTvelos terieoriaze arsebuli orive sapatriarqos (mcxeTisa da afxazeTis) gauqmeba. amisaTvis, pirvel rigSi, saWiro iyo kaTolikos-patriarq anton II-is saqarvelodan ruseTSi gawveva (afxazeTis kaTolikos-patriarqi maqsime II-s 1795 wels gardaicvala). 1810 wlis 3 noembers ruseTis

154

saimperatoro karis moTxovniT anton II ruseTSi gaemgzavra. anton II-m winaaRmdegoba ver gaswia, Tumca kargad icoda risTvis iwvevdnen ruseTSi (kaTolikos-patriarqi saqarTveloSi veRar dabrunda, 1827 wels ruseTSi gardaicvala). aleqsandre tormasovma qarTl-kaxeTis eklesiis mmarTvelobis proeqtis Sedgena mitropolit varlams (erisTavs) daavala. es proeqti daedo safuZvlad a. tormasovis moxsenebas uwmidesi sinodisadmi. 1811 wlis 12 Tebervals generali a. tormasovi ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis oper-prokuror Tavad aleqsandre golicins werda, rom kaTolikos-patriarqi anton II samarTliani da iSviaTi Tvisebebis mqone adamiania. a. tormasovis azriT, miuxedavad imisa, rom ar arsebobda imperatoris Sesabamisi brZaneba, saqarTvelos eklesiis mmarTvelad unda daeniSnaT egzarqosi, xolo kaTolikos-patriarqi anton I datovebuli yofiliyo ruseTSi da mas saqarTvelos eklesiis Semosavlidan daniSvnoda pensia 6 aTasi maneTis odenobiT. a. tormasovis moxsenebis Semdeg peterburgSi bevri aRar ufiqriaT. am moxsenebis safuZvelze sinodis oper-prokurorma a. golicinma 1811 wlis 21 ivniss Seadgina ,,mmarTveli sinodis uqveSevrdomilesi moxseneba.” moxsenebaSi aRniSnuli iyo, rom saqarTveloSi (qarTl-kaxeTSi) rusuli mmarTvelobis SemoRebis Semdeg kaTolikos-patriarqoba uqmdeboda da kaTolikos-patriarqis adgils ikavebda ruseTis eklesiis uwmides sinods daqvemdebarebuli egzarqosi. imperatorma aleqsandre I-ma 1811 wlis 30 ivniss ,,mmarTveli sinodis uqveSevrdomilesi moxseneba” ucvlelad daamtkica. aleqsandre I-is brZanebis Tanaxmad, dapyrobili qarTl-kaxeTis samRvdeloeba unda damorCileboda ,,mcxeTisa da qarTlis mitropolits”, romelic iqneboda ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis wevri da amave dros eqneboda ,,saqarTvelos egzarqosis” tituli. saqarTvelos pirvel egzarqosad dainiSna qsnis erisTavTa sagvareulos warmomadgeneli, mitropoliti varlami.

ase gauqmda msoflios erT-erTi uZvelesi iveriis (mcxeTis) sapatriarqo, xolo gauqmebuli sapatriarqos mTel teritoriaze (eparqiebze, eklesiebze, monastrebze)

155

gavrcelda ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis iurisdiqcia. uwmides sinods daqvemdebarebuli egzarqosi saqarTveloSi umaRles ierarqad iTvleboda.

mmarTveli sinodis 1811 wlis 21 ivniss ,,uqveSevrdomiles moxsenebaSi” mcxeTis avtokefaluri sapatriarqos gauqmebis erTaderT mizezad qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba da yofili samefos teritoriaze rusuli mmarTvelobis damyareba iyo dasaxelebuli. es ki ewinaaRmdegeboda efesos wmida III msoflio saeklesio krebis (431 w.) merve kanons. am kanonis miRebis safuZveli gaxda antioqiis eklesiis mcdeloba Tavisi iurisdiqciisaTvis daemorCilebina kviprosis eklesia da, Sesabamisad, kviprosis eklesiisaTvis CamoerTmia avtokefaluri uflebebi, romliTac igi ZvelTaganve sargeblobda. radgan kviprosis eklesia ZvelTaganve avtokefalurad iyo aRiarebuli, III msoflio saeklesio krebam daicva kviprosis eklesiis avtokefalia.

iveriis (mcxeTis) uZvelesi avtokefaluri marTlmadidebeli sapatriarqos gauqmebisaTvis aucilebeli iyo Semdegi:

pirveli. kaTolikos-patriarq anton II-s unda moewvia saeklesio kreba, romelsac unda mieRo dadgenileba avtokefaluri uflebis daTmobisa da avtokefaliis gauqmebis Taobaze. aseTi saeklesio kreba mowveuli ar yofila.

meore. likvidirebuli iveriis (mcxeTis) sapatriarqos ruseTis eklesiis iurisdiqciaSi Sesvlis Taobaze Tanxmoba unda mieca ruseTis saeklesio krebas. imxanad ruseTSi saeklesio krebas aRar iwvevdnen, xolo uwmidesi sinodi saeklesio krebas ver Secvlida.

mesame. msoflios uZvelesi iveriis (mcxeTis) avtokefaluri sapatriarqos gauqmebisaTvis aucilebeli iyo msoflio marTlmadidebeli sapatriarqoebis (ierusalimis, antioqiis, aleqsandriis) da, pirvel rigSi, konstantinepolis msoflio patriarqis Tanxmoba. aseTi Tanxmoba ruseTs ar uTxovia da, cxadia, arc miuRia.

amrigad, 1801 wlis 12 seqtembris ukanono aqts, romlis ZaliTac gauqmda qarTl-kaxeTis samefo, mohyva meore _ 1811 wlis 30 ivnisis ukanono aqti, romlis ZaliTac gauqmda msoflios erT-erTi uZvelesi

156

avtokefaluri sapatriarqo _ iveriis (mcxeTis) sapatriarqo.

1814 wlis 30 agvistos imperatorma aleqsandre I-ma xeli moawera brZanebas, romlis ZaliTac saqarTveloSi saeklesio mmarTvelobis sistemam cvlileba ganicada. TbilisSi daarsda ruseTis eklesiis uwmindesi sinodis saqarTvelo-imereTis sinodaruli kantora. umaRlesi saeklesio ierarqi saqarTvelos egzaqosi iyo, romlis Zalauflebac saqarTvelos mTel teritoriaze vrceldeboda. saqarTvelo-imereTis sinodaruli kantoris SeqmnasTan dakavSirebiT quTaTel mitropolit dosiTeoss (wereTels) aekrZala afxazTa sakaTalikosos saqmeTa gangeba (mitropolit dosiTeoss kaTolikosoba uboZa imereTis mefem solomon II-m, magram kurTxeva ar momxdara. swored amitom mitropoliti dosiTeosi sabuTebSi ase ixsenieba: ,,yovlad samRvdelo quTaTeli mitropoliti dosiTeoz da ganmge sakaTalikozosi.”) 1814 wlis bolodan mitropoliti dosiTeosi mxolod eparqiis mRvdelmTavaria da afxazeTis sakaTalikosos saqmeebs aRar ganagebs. afxazeTis kaTolikos-patriarqisa da afxazeTis sakaTolikosos iurisdiqcia Sewyda da yofili sakaTolikosos teritoria saqarTvelo-imereTis sinodarul kantorasa da saqarTvelos egzarqoss daeqvemdebara.

1811-1814 wlebSi saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba im politikis gagrZeleba iyo, romlis mizansac saqarTvelos ruseTis imperiis guberniad gadaqceva Seadgenda.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika,” 2007, # 88, 9 maisi, gv. 4; 2007, # 89, 11 maisi, gv. 5.

157

12. saqarTvelo-ruseTis xelSekruleba (1920 wlis 7 maisi)

1920 wlis 7 maiss moskovSi saqarTvelos

demokratiul respublikasa da ruseTis socialistur federaciul sabWoTa respublikas Soris daido xelSekruleba. saqarTvelo-ruseTis xelSekruleba momzadda da daido urTules samxedro-politikur viTarebaSi.

saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso aRiarebisaTvis brZolaSi gadamwyveti mniSvneloba eniWeboda sabWoTa ruseTis pozicias. 1918 wlis 26 maiss saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenas ruseTi aSkarad mtrulad Sexvda. umZimes samoqalaqo omSi Cabmul ruseTs imxanad ar SeeZlo saqarTvelos winaaRmdeg samxedro an diplomatiuri sanqciebi gamoeyenebina. amas, garkveulwilad, unda gaeadvilebina saqarTvelos damou­kideblobis saerTaSoriso aRiareba. miuxedavad amisa, qarTuli diplomatiis mcdelobas, gaerRvia mojadoebuli wre, warmateba ar mohyolia. 1918 wlis 11 noembers germania pirvel msoflio omSi damarcxda da saqarTvelos demokratiuli respublika mokavSiris gareSe darCa. amieridan saqarTvelos damoukideblobis aRiareba ukve omSi gamarjvebul antantaze iyo damokidebuli. antantaSi wamyvan rols inglisi asrulebda, inglisis mxridan keTilganwyobis imedi ki progermanul orientaciaze mdgom saqarTvelos ar unda hqonoda.

1918-1920 wlebSi, samoqalaqo omis periodSi, CrdiloeT kavkasiaSi, CrdiloeT kaspiispireTsa da CrdiloeT Savi zRvispireTSi sabWoTa ruseTis iurisdiqcia Sewyda. CrdiloeT kavkasiasa da CrdiloeT SavispireTs didi xniT daepatrona moxaliseTa armia (sardali generali anton denikini). 1920 gazafxulisaTvis

158

wiTelma armiam moxaliseTa armia daamarcxa. moxaliseTa armiam yirimis naxevarkunZuls Seafara Tavi. CrdiloeT kavkasiaSi sabWoTa xelisuflebis aRdgenam da saqarTvelos sazRvrebTan wiTeli armiis moaxloebam kardinalurad Secvala antantis politika. antantis qveynebi a. denikinis moxaliseTa armiis saboloo damarcxebas aRarc ki daelodnen da 1920 wlis 12 ianvars de-faqto cnes saqarTvelos demokratiuli respublika. inglisi saswrafod Seudga baqo-baTumis navTobsadenis dacvis SesaZlo variantebis damuSavebas im SemTxvevisaTvis, Tu samxreT kavkasiaSi sabWoTa ruseTi SeiWreboda. antantis politikis Secvla winaswarve igrZno sabWoTa ruseTis diplomatiam. ruseTmac diplomatiur manevrs mimarTa. jer kidev antantis mier saqarTvelos de-faqto cnobamde, 1920 wlis 6 ianvars, sabWoTa ruseTma saqarTvelos demokratiul respublikas a. denikinis winaaRmdeg samxedro xelSekrulebis dadeba SesTavaza. saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobam, neitralitetis momizezebiT, samxedro xelSekrulebis dadebaze uari ganacxada, Tumca ruseTTan politikuri urTierTobis mogvarebis mizniT molaparakebis dawyeba mizanSewonilad miiCnia.

inglisis mzadebas baqo-baTumis navTobsadenis dasacavad praqtikuli Sedegebi ar mohyolia. sabWoTa ruseTma ki ar daayovna da TurqeTTan winaswari SeTanxmebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils wiTelma armiam baqo daikava. azerbaijanis damoukidebelma saxelmwifom arseboba Sewyvita. es antantis politikis seriozul marcxs moaswavebda.

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavroba darwmunda, rom antantis dapirebis imedad darCena saxifaTo iyo. aucilebeli gaxda sabWoTa ruseTTan politikuri urTierTobis mogvareba, rasac, pirvel rigSi, ruseTis mier saqarTvelos damoukideblobis aRiareba unda mohyoloda.

saqarTvelos demokratiuli respublika, sabWoTa ruseTTan molaparakebas rom iwyebda, ori miznis miRwevas cdilobda: pirveli. Tu samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) antantis poziciebi Sesustdeboda, saqarTvelos prodasavluri orientaciiT gaRizianebul

159

ruseTTan Cvens qveyanas urTierTobis mogvareba aRar gauWirdeboda da samxedro dapirispirebis (omis) Tavidan acilebasac SeZlebda; meore. Tu am xelSekrulebiT sabWoTa ruseTi saqarTvelos damoukideblobas cnobda, amas gadamwyveti mniSvneloba eqneboda msoflios qveynebis mier saqarTvelos demokratiuli respublikis de-iure aRiarebisaTvis.

garda zemoT aRniSnulisa, saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis dadeba ganapiroba kidev erTma faqtorma. parizis konferenciaze (gaixsna 1919 wlis ianvarSi) saqarTvelos damoukideblobis de-iure aRiareba ar Sedga. antantis qveynebma (inglisma, safrangeTma) saqarTvelos delegacias pirdapir ganucxades, rom saqarTvelos de-iure cnoba SesaZlebeli gaxdeboda mas Semdeg, rac sabWoTa ruseTi de-iure scnobda saqarTvelos damoukideblobas. saqarTvelos delegacias aseve ganucxades, rom parizis konferencias SeeZlo saqarTvelos mxolod de-faqto cnoba. amrigad, sabWoTa ruseTTan molaparakebaze saqarTvelos demokratiul respublikas ubiZga parizis sazavo konferenciam. gamomdinare zemoT Tqmulidan mcdaria mosazreba imis Taobaze, rom TiTqos saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavroba ruseTTan xelSekrulebis dadebiT omis Tavidan acilebas eswrafoda. saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobaSi kargad esmodaT, rom xelSekruleba saqarTvelos ruseTis agresiisagan ver daicavda, xelSekruleba, rogorc aRvniSneT, aucilebeli iyo evropis qveynebis mier saqarTvelos damoukideblobis de-iure aRiarebisaTvis.

sabWoTa ruseTis politikuri xelmZRvanelobis nawili mxars uWerda azerbaijanis Semdeg saqarTvelos dapyrobas. miuxedavad amisa, v. leninma CaTvala, rom Seqmnil viTarebaSi omi saqarTvelosTan saxifaTo iqneboda. arc sagareo da arc saSinao viTareba omisaTvis xelsayreli ar iyo. oms saqarTvelos winaaRmdeg SeiZleboda antantasTan da, kerZod, inglisTan urTierTobis gamwvaveba mohyoloda. gamoricxuli arc omis dawyeba iyo. anton denikinis moxaliseTa armiis damarcxebis miuxedavad, samoqalaqo omi ruseTSi kvlav grZeldeboda. 1920 wlis martSi samxreT ruseTSi

160

darCenil moxaliseTa armias saTaveSi Caudga generali petre vrangeli. wiTelma armiam p. vrangelis armiis yirimis naxevarkunZulze Sekaveba ver SeZlo. p. vrangelis pirvelma warmatebebma samxreT ruseTSi kvlav seriozuli safrTxe Seuqmna sabWoTa wyobilebas. daZabuli viTarebiT isargebla poloneTma. 1920 wlis 17 aprils poloneTis armiam kievze Seteva wamoiwyo. polonelebTan erTad sabWoTa ruseTis winaaRmdeg omSi Caeba ukrainis direqtoriis armia simon petluras sardlobiT. ukrainaSi ganlagebuli wiTeli armiis nawilebi md. dneprisaken ixevdnen. 6 maiss polonelebma kievi daikaves da brZolebi dnepris marcxena napirze gadaitanes. sabWoTa ruseTs sabolood poloneTis armiis damarcxeba ar gauWirdeboda, magram moskovs aSinebda poloneTisadmi antantis samxedro-politikuri mxardaWera, romlis masStabebis amocnoba imxanad SeuZlebeli iyo. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTi iZulebuli gaxda saqarTvelos demokratiul respublikasTan molaparakebas dasTanxmeboda da droebiT uari eTqva samxreT kavkasiaSi dapyrobiTi omis gagrZelebaze.

saqarTvelosa da ruseTs Soris miRweuli SeTanxmebis safuZvelze or qveyanas Soris molaparakebebi moskovSi daiwyo. saqarTvelos demokratiuli respublikis saxeliT molaparakebas awarmoebda damfuZnebeli krebis wevri grigol urataZe, xolo ruseTis sabWoTa federaciuli socialisturi respublikis saxeliT _ sagareo saqmeTa saxalxo komisris, giorgi CiCerinis, moadgile lev karaxani (karaxaniani). grigol urataZe moskovSi 1920 wlis aprilis bolos Cavida da winaswari konsultaciebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils oficialuri molaparakebac daiwyo. 6 maiss molaparakeba damTavrda, xolo 7 maiss grigol urataZem da lev karaxanma xeli moaweres xelSekrulebas.

saqarTvelo-ruseTis molaparakeba moskovSi daiwyo im dros, roca samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) didi qveynebis (inglisis, TurqeTis, ruseTis) interesebi gamijnuli ar iyo. antantasa da pirvel msoflio omSi damarcxebul TurqeTs Soris dadebuli mudrosis zaviT (1918 wlis oqtomberi) samxreT kavkasia (amierkavkasia)

161

inglisis saokupacio zonad gamocxadda. saqarTvelos demokratiuli respublikis teritoriaze inglisis jarebi 1918 wlis dekembridan ganlagdnen da imTaviTve aqtiurad daiwyes Careva rogorc saqarTvelos, ise somxeTisa da azerbaijanis saSinao saqmeebSi. anton denikinis moxaliseTa armiis damarcxebis Semdeg ruseTma arad Caagdo mudrosis zavis pirobebi da 1920 wlis aprilis bolos azerbaijani daipyro. ruseTis SeWras azerbaijanSi win ar aRudga mudrosis zaviT ukmayofilo TurqeTi. azerbaijanis daTmobis sanacvlod TurqeTma ruseTisagan antantis winaaRmdeg mosalodnel omSi Tanadgomis garantia miiRo. gamoricxuli ar iyo, rom antantis winaaRmdeg mxardaWeris sanacvlod TurqeTs ruseTisaTvis saqarTveloc daeTmo. gasarkvevi iyo mxolod inglisis pozicia. inglisis pozicia ki manamde ar gairkveoda, sanam ar damTavrdeboda omi general petre vrangelis armiasa da wiTel armias Soris, sanam ar gamoikveTeboda gamarjvebuli ruseT-poloneTis omSi.

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekruleba Sedgeba preambulisa da Teqvsmeti muxlisagan. xelSekrulebaze xelmoweris dResve, 1920 wlis 7 maiss, g. urataZem da l. karaxanma xeli moaweres dokuments _ “Особое секретное дополнение к дог овору между Россией и Грузией”, romelic ori muxlisagan Sedgeboda. ramdenime dRis Semdeg, 1920 wlis 12 maiss, xelmowerili iqna kidev erTi dokumenti _ “Дополнительное сог лашение к мирному дог овору между Россией и Грузией от 7 мая 1920 года”, romelic preambulisa da sami muxlisagan Sedgeboda. orive dokumenti 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis ganuyofel nawilad iqna gamocxadebuli. amrigad, 1920 wlis 7 maisis xelSekruleba orive damatebasTan erTad Sedgeba ocdaerTi muxlisagan. samive dokuments g. urataZem da l. karaxanma xeli cal-calke moaweres.

saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis pirveli muxli uaRresad mniSvnelovani iyo saqarTvelos demokratiuli respublikisaTvis, qveynis saerTaSoriso aRiarebisaTvis. xelSekrulebaSi aRniSnulia: “Россия безог оворочно признает независимость и самостоятельность Грузинского Государства и отказывается доброволно от всяких суверенных прав, кои принадлежали России в отношении к

162

грузинскому народу и земле”. ra Sefaruli miznebic unda hqonoda xelSekrulebis dadebis momentSi ruseTs, yovelive amis aRiareba mainc qarTuli diplomatiis did gamarjvebad unda miviCnioT.

qarTuli diplomatiis udavo warmatebad aRiqmeba aseve xelSekrulebis meore muxlic: “Россия обязуется отказаться от всяког о рода вмешательства во внутренние дела Грузии”.

molaparakebis procesSi ruseTs saqar­Tvelos mimarT mniSvnelovani teritoriuli pretenziebi ar wamouyenebia. saxelmwifo sazRvari ruseTsa da saqarTvelos Soris xelSekrulebis mesame muxlis pirveli paragrafiT ase ganisazRvra: “Государ­ственная граница между Грузией и Россией проходит от Черного моря по реке Псоу до горы Ахахча, через г ору Ахахча и г ору Аг анета и по северной г ранице бывших г уберний Черноморской, Кутаисской и Тифлисской до Закатальског о округ а и по восточной г ранице этого округ а до г раницы с Армений”.

Tu zogadad SevafasebT, xelSekrulebis mesame muxli, kerZod, misi meore, mesame da meoTxe paragrafebi saqarTvelosaTvis garkveul safrTxes Seicavda. kerZod, mesame muxlis meore punqtiT saqarTvelos ekrZaleboda kavkasionis gadasasvlelebis gamagreba: “Все перевалы на означенной пог раничной линии до первого января тысяча деватьсот двадцать второг о года признаются нейтральными. Они не мог ут быть занимаемы войсками ни одной из обеих дог оваривающихся сторон и не мог ут быть ни одной из них укрепляемы”. kavkasionis gadasasvlelebidan yvelaze mniSvnelovanis _ darialisa da mamisonis – gadasasvlelebis Sesaxeb xelSekrulebis mesame muxlis mesame punqtSi aRniSnuli iyo: “На Дарьяльском перевале указанная в пункте 2 настоящей статьи нейтрализация будет распространена на протяжении перевала от Балты до Коби, на Мамисонском перевале от Зарамаг а до Они, а на всех прочих перевалах на пятиверстие в обе стороны от пункта прохождения границы расстояния”. rogorc vxedavT, xelSekrulebis mesame muxlis meore da mesame punqtebis wyalobiT ruseTTan omis SemTxvevaSi saqarTvelo Zalze mZime mdgomareobaSi aRmoCndeboda _ ruseTis armia kavkasionis

163

gadasasvlelebs, maT Soris strategiulad arsebiTi daniSnulebis mqoneT, advilad gadmolaxavda.

xelSekrulebis mesame muxlis meoTxe punqti garkveulwilad aqarwylebda imave muxlis pirvel punqts ruseTsa da saqarTvelos Soris saxelmwifo sazRvris dadgenis Taobaze. meoTxe punqti ruseTsa da saqarTvelos Soris saxelmwifo sazRvris gavlebis mizniT Sereuli komisiis Seqmnas iTvaliswinebda: “Точное проведение г осударственной г раницы между обоеми дог оваривающимися сторонами будет произведено особой смешанной пограничной комиссией с одинаковым числом членов от обеих сторон. Результаты работы этой комиссии будут закреплены в особом дог оворе между обоеми договаривающимися сторонами”. cxadia, ruseTi ecdeboda saxelmwifo sazRvris dadgenis periodSi garkveuli pretenziebi wamoeyenebina saqarTvelosaTvis da ukan waeRo is, rac daTmo xelSekrulebis mesame muxlis pirveli punqtiT.

saqarTvelosaTvis Zalze xelsayreli iyo xelSekrulebis meoTxe muxli, romlis pirveli punqtis ZaliTac “Россия обязуется признать безусловно входящими в состав Грузинског о г осударства, кроме отходящих к Грузии в силу пункта I статьи III настоящег о дог овора частей Черноморской губернии, нижеследеующие г убернии и области бывшей Российской Империи – Тифлисскую, Кутаисскую и Батумскую со всеми уездами и округами, составляющими означенный губернии и области, а также округ а Закатальский и Сухумский”. ZirZveli qarTuli teritoria, War-belaqani (saingilo), igive zaqaTalis okrugi, saqarTvelos kuTvnil teritoriad cxaddeboda, rasac sabWoTa azerbaijanis mxridan sastiki protesti mohyva.

aranakleb mniSvnelovani iyo meoTxe muxlis meore paragrafic, romelic samxreT kavkasiis teritoriis xarjze saqarTvelos teritoriis gazrdis SesaZleblobas iZleoda. kerZod, meoTxe muxlis meore punqtSi aRniSnuli iyo: “Впоследствии, по мере выяснения взаимоотношений между Грузией и другими кроме России государственными образованиями, существующими или имеющими создаться и сопредельными с Грузией по друг им границам, чем та, которая описана в предшествующей статье III настоящего дог овора, Россия выражает г отовность признать входящими в

164

состав Грузии те или иные части бывшег о Кавказского Наместника, которые отойдут к ней на основании заключенных с этими образованиями дог оворов”.

Zalze araxelsayreli, saSinlad mZime iyo saqarTvelosaTvis xelSekrulebis mexuTe muxli, romeliT aTi punqtisagan Sedgeboda. mexuTe muxli saqarTvelos avaldebulebda: 1) saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas dauyovnebliv unda daepatimrebina da sakoncentracio banakebSi moeTavsebina xelSekrulebis dadebis momentisaTvis saqarTvelos teritoriaze myofi sabWoTa ruseTis mTavrobisamdi mtrulad ganwyobili da ruseTSi arsebuli xelisuflebis damxobis mosurne samxedro da samxedro-sazRvao nawilebi, aseve im politikur da samxedro ZalTa warmomadgenlebi, romlebic Tavs acxadebdnen ruseTis mTavrobad, an ruseTis romelime nawilis mTavrobad; 2) saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas dauyovnebliv unda ganeiaraRebina saqarTvelos navsadgurebSi myofi sabWoTa ruseTis mTavrobisadmi mtrulad ganwyobili samxedro da politikur ZalTa kuTvnili gemebi, xolo ekipaJis wevrebi sakoncentracio banakebSi moeTavsebina; 3) saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas dauyovnebliv, yovelgvari pirobis gareSe unda gadaeca ruseTisaTvis saqaTrvelos teritoriaze ganiaraRebuli sabWoTa ruseTisadmi mtrulad ganwyobili samxedro da politikur ZalTa mTeli qoneba, maT Soris samxedro qonebac (samxedro gemebi, artileria, aviacia da sxv.); 4) ruseTi pirobas debda, rom sikvdiliT ar dasjida saqaTrvelos demokratiuli respublikis mTavrobis mier ruseTisaTvis gadacemul pirebs; 5) saqarTvelos xelisuflebas qveynis teritoriidan unda gaeZevebina yvela saxis samxedro SenaerTi, romelic ar Sedioda qarTuli jaris SemadgenlobaSi; 6) saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas momavalSic ar unda daeSva Tavisi qveynis teritoriaze iseTi samxedro SenaerTebis arseboba, romlebic ar Sediodnen qarTul jarSi; 7) saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas qarTul jarSi ar unda mieRo, maT Soris moxalisedac, saqarTvelos teritoriaze arsebuli da

165

sabWoTa ruseTisadmi mtrulad ganwyobili samxedro SenaerTebSi momsaxure pirebi, radgan isini erovnebiT qarTvelebi ar iyvnen; 8) saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas Tavisi qveynis teritoriaze ar unda gaeCerebina iseTi Zalebi, romlebic miznad isaxavdnen sabWoTa ruseTSi arsebuli wyobilebis damxobas. amasTan erTad, am ZalebisaTvis ar unda mieca ufleba, saqarTvelos teritoria gamoeyenebinaT im tvirTis gadasatanad, romelic ruseTTan omSi iqneboda gamoyenebuli; 9) is jgufebi da pirebi, romlebic ar Seasrulebdnen merve punqtiT gansazRvrul pirobebs, saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas unda daepatimrebina; 10) mexuTe muxlis mexuTe punqtis Sesruleba saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas unda daewyo dauyovnebliv da rac SeiZleba male daesrulebina.

xelSekrulebis mexuTe muxli, garda imisa, rom uxeSad Telavda fexqveS qveynis suverenitets, saqarTvelos mTavrobas aiZulebda Tavisi qveynis teritoriaze farTomasStabiani sadamsjelo RonisZiebani gaetarebina.

im uzarmazari valdebulebebis sanacvlod, rac xelSekrulebis mexuTe muxlma saqarTvelos daakisra, ruseTi meeqvse muxliT Zalze zogad valdebulebas kisrulobda: “Россия обязуется не допускать на своей территории пребывания и деятельность всякого рода групп и орг анизаций, претендующих на роль правительства Грузии или части ее, а также всякого рода групп и орг анизаций, имеющих свеой целью низвержение правительства Грузии. Россия обязуется оказать все свое влияние из союзные ей г осударства с целью недопушения на их территории указанных в настоящей статье г рупп и орг анизаций”.

xelSekrulebis mecxre muxli exeboda moqalaqeobis sakiTxs. mecxre muxlis pirvel punqtSi aRniSnuli iyo: “Лица г рузинског о происхождения, проживающие на территории России и достиг шие восемнадцати лет от роду, вправе оптировать Грузинское г ражданство. Равным образом лица нег рузинског о происхождения, проживающие на территории Грузии и достиг шие указанного возраста, вправе оптировать российское гражданство”.

166

xelSekrulebis meaTe muxli ukve aSkarad xelyofda saqarTvelos demokratiuli respublikis suverenitets da saqarTvelos ayenebda metad mZime mdgomareobaSi. kerZod, meaTe muxli ase gamoiyureboda:

“Грузия обязуется освободить от наказания и от дальнейшего преследования, судебног о или административног о, всех лиц, подвергшихся на территории Грузии таковому преследованию за деяния, совершенные в пользу Российской Социалистической Федеративной Советской Республики или в пользу Коммунистической партии.

Прим.: “Грузия обязуется немедленно осовободить лиц, находящихся в тюремном заключении за деяния указанного выше рода”. xelSekrulebis meaTe muxli praqtikulad Zaladakargulad acxadebda xelSekrulebis meore muxls, romlis ZaliTac ruseTi pirobas debda, rom ar Caereoda saqarTvelos saSinao saqmeebSi.

xelSekrulebis meTormete muxli or qveyanas Soris ekonomikur urTierTobebs exeboda da TavisTavad xelsayreli iyo saqarTvelosaTvis:

“1. Обе договаривающиеся стороны в основу торг овых взаимоотношений кладут принцип наибольшег о благоприятствования.

2. Товары, идущие из или по назначению одной из дог оваривающихся сторон не должны облаг аться друг ой стороной никакими транзимтными пошлинами или сборами”.

xelSekrulebis meToTxmete muxlis ZaliT saqarTvelosa da ruseTs Soris umokles vadaSi unda damyarebuliyo diplomatiuri da sakonsulo urTierToba.

xelSekrulebis meTxuTmete muxli iTvliswinebda ormxrivi komisiis Seqmnas, romlis kompetenciaSi Sedioda:

“1. Составление торг овог о дог овора и иных соглашений экономического характера.

2. Разрешение вопросов относительно выдела из бывших центральных учреждений архивов и делопроизводства судебных и административных депозитов и актов г ражданского состояния.

3. Определение вопроса о порядке пользования, владения и распоряжения нефтепроводом Батум-Баку, в той части ег о, которая в силу статьи IV настоящег о дог овора будет находиться на территории Грузии. Вопрос этот будет закреплен

167

затем путем особог о соглашения между обеими договаривающимися сторонами”.

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekruleba, rogorc meTeqvsmete muxlSi iyo aRniSnuli, ZalaSi Sedioda xelmoweris dRidan da ratifikacias ar saWiroebda. cxadia, am muxliT ruseTi Tavs izRvevda, radgan xelSekrulebis ratifikacias saqarTvelos damfuZnebel krebaSi SeiZleboda didi vnebaTaRelva mohyoloda.

1920 wlis 7 maissve g. urataZem da l. karaxanma xeli moaweres xelSekrulebis saidumlo damatebas, romelic ori muxlisagan Sedgeboda. saidumlo damatebis pirveli muxli kidev erTxel Telavda fexqveS saqarTvelos demokratiuli respublikis suverenitets. pirveli muxli ase iyo Camoyalibebuli:

“Грузия обязуется признать за находящимися на территории Грузии коммунистическими орг анизациями право свободног о существования и деятельности, в частности, право свободног о устройства собраний и право свободног о издательства (в том числе орг анов печати).

Вовсяком случае не мог ут быть принимаемы никакие репрессии ни против частных лиц, как судебные, так и административные, вытекающие лишь из публичной пропаг анды и аг итации за коммунистическую прог рамму или деятельности лиц и орг анизаций, основанных на коммунистической программе”. saidumlo damatebis meore muxli am damatebas ZiriTadi xelSekrulebis ganuyofel nawilad acxadebda.

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis saidumlo damateba xelyofda saqarTvelos suverenitets, qveyanaSi akanonebda ruseTis mexuTe kolonas da mas saqarTvelos saxelmwifos winaaRmdeg legaluri ZirgamomTxreli saqmianobis warmoebis uflebas aZlevda. es ufleba ruseTis mexuTe kolonam kargad gamoiyena da yvelaferi gaakeTa imisaTvis, rom ruseTs saqarTvelo advilad daepyro.

1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis saidumlo damatebac ZalaSi ratifikaciis gareSe Sedioda xelmoweris momentidan. igi saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis ZiriTadi xelSekrulebis ganuyofeli nawili iyo.

168

1920 wlis 12 maiss g. urataZisa da l. karaxanis mier xelmowerili damatebiTi SeTanxmeba miznad isaxavda saqarTvelo-azerbaijanis saxelmwifo sazRvris dadgenas. damatebiTi SeTanxmebis pirvel muxlSi aRniSnuli iyo: “Вопрос о спорных местностях на г ранице между Грузией и Азербаиджаном и в Закатальском округ е передается на разрешение смешанной Комиссии, образуемой из представителей Правительств Азербайджана и Грузии в равном количестве, под председетельством представителя Р.С.Ф.С.Р. Все решения этой Комиссии будут признаваться для себя обязательными Правительствами Азербайджана и Грузии”. cxadia, Sereuli komisiis muSaobis periodSi sabWoTa ruseTi sabWoTa azerbaijans dauWerda mxars da sasazRvro xazic azerbaijanis sasargeblod dadgindeboda. sabWoTa ruseTs rom aseTi survili ar hqonoda, maSin 1920 wlis 12 maiss damatebiT SeTanxmebas xeli arc moewereboda, radgan ZiriTadi xelSekrulebis meoTxe muxliT zaqaTalis okrugi (saingilo) sabWoTa ruseTma saqarTvelos teritoriad cno da am sakiTxis xelaxali ganxilva saWiro aRar iyo. aseTi daskvnis gakeTebis uflebas gvaZlevs is, rom 12 maisis damatebiTi SeTanxmeba azerbaijanis protestis Semdeg gaformda. sul male, sabWoTa ruseTis mier saqarTvelos dapyrobisTanave (1921 wels), zaqaTalis okrugi (saingilo) moskovis moTxovniT azerbaijans gadaeca.

amrigad, saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekruleba, 7 maisis saidumlo damatebiTi da 12 maisis damatebiTi SeTanxmebiT ar SeiZleba erTmniSvnelovnad Sefasdes. xelSekrulebis mniSvnelobas gansazRvravda ori momenti:

pirveli. ruseTis mier saqarTvelos demokratiuli respublikis de-faqto da de-iure cnoba iyo uaRresad didi mniSvnelobis movlena da xels uwyobda saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso aRiarebas;

meore. xelSekruleba ruseTs saSualebas aZlevda: 1) saqarTvelos demokratiul respublikasTan omis SemTxvevaSi didi winaaRmdegobis gareSe gadaelaxa kavkasionis uReltexilebi da moepovebina strategiuli upiratesoba. igive upiratesobiT ver isargeblebda

169

saqarTvelo, radgan igi ruseTis dasapyrobad ar emzadeboda da, rac mTavaria, arc amisi SesaZlebloba gaaCnda; 2) saqarTvelos demokratiul respublikasTan omis SemTxvevaSi aqtiurad gamoeyenebina mexuTe kolona, romlis xelSeuxeblobis garantias xelSekruleba iZleoda.

1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebas saqarTvelosaTvis hqonda kidev erTi gansakuTrebuli mniSvneloba. Tu ruseTi saqarTvelos daipyrobda, mis mierve de-faqto da de-iure cnobili qveynis dapyrobiT samomavlod saerTaSoriso asparezze bevr uxerxulobas Seiqmnida, xolo saqarTvelos damoukideblobis aRdgenisaTvis brZolaSi es dokumenti Zlieri samarTlebrivi argumenti iqneboda.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,qarTuli universiteti,” 2004,

# 12, 5-15 maisi, gv. 3-4, 7. rusuli varianti: г азета ,,Свободная,” 2004, № 74, 6 мая , стр. 5.

13. yarsis xelSekruleba (1921 wlis 13 oqtomberi)

170

XIX saukunis damdegs ruseTis damkvidrebam samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) da ruseTTan omebSi TurqeTisa da iranis marcxma XIX saukunis pirvel mesamedSi cxadi gaxada, rom regionSi status qvo dairRva. am movlenam dauyovnebliv gamoiwvia dasavleT evropis didi qveynebis (inglisis, safrangeTis, avstria-ungreTis) mkveTrad uaryofiTi reaqcia. miuxedavad amisa, samxreT kavkasiaSi ruseTis damkvidrebas, rac maxlobel aRmosavleTSi gaWrisaTvis placdarmis momzadebasac niSnavda, dasavleT evropis qveynebma xeli ver SeuSales. 1877-1878 wlebSi ruseTsa da TurqeTs Soris gaCaRebul omSi kvlav ruseTma gaimarjva. san-stefanos xelSekrulebiTa (1878 wlis martSi) da berlinis kongresis gadawyvetilebiT (1878 wlis ivlisSi) damarcxebulma TurqeTma aWara ruseTs dauTmo. 1903 wels aWaris teritoriis administraciuli mowyoba baTumis olqis SeqmniT damTavrda. baTumis olqi, romelic baTumisa da arTvinis okrugebisagan Sedgeboda, administraciuli TvalsazrisiT quTaisis gubernias dauqvemdebares (ruseTis imperiis administraciul sistemaSi calke erTeulebs warmoadgenda artaanisa da yarsis okrugebi).

pirveli msoflio omis dawyebis Semdeg (1914 w.) samxreT-dasavleTi saqarTvelo kvlav moeqca didi politikis yuradRebis centrSi. pirveli msoflio omis dasawyisisaTvis ruseTi antantis samxe­dro-politikuri blokis wevri iyo, xolo TurqeTi _ samTa kavSirisa. amrigad, samxreTi kavkasia da, maT Soris, samxreT-dasavleTi saqarTvelo frontispira regionad iqca. TurqeTis armiis cdebi _ daekavebina Tbilisi da baTumi _ ruseTis kavkasiis armiam 1914-1915 wlebSi warmatebiT aRkveTa, xolo Semdeg sakuTriv TurqeTis teritoriis nawili (aRmosavleT anatolia) daikava.

samxreT kavkasiaSi viTareba kardinalurad Seicvala ruseTis 1917 wlis Teberval-martis revoluciis Semdeg. ruseTis droebiTma mTavrobam Tavisi arsebobis periodSi (1917 wlis marti-oqtomberi) SeZlo samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) Tavisi iurisdiqciis SenarCuneba. bolSevikebis mier droebiTi mTavrobis damxobis Semdeg (1917 wlis oqtomberSi) xelisuflebis

171

saTaveSi mosulma sabWoTa ruseTis mTavrobam ki samxreT kavkasiaSi iurisdiqcia veRar SeinarCuna _ saqarTvelos, azerbaijanisa da somxeTis politikurma Zalebma sabWoTa ruseTTan yovelgvari kavSiri gawyvites da 1917 wlis noemberSi Seqmnes samxareo xelisuflebis organo _ amierkavkasiis komisariati (Tavmjdomare evgeni gegeWkori). miuxedavad sabWoTa ruseTisagan Camocilebisa, amierkavkasiaSi damoukidebeli saxelmwifo ar Seqmnila, ris gamoc saerTaSoriso asparezze amierkavkasia (samxreT kavkasia) isev ruseTis teritoriad aRiqmeboda. Tumca iyo erTi metad mniSvnelovani faqtori: ruseTis kavkasiis armia sabWoTa ruseTis mTavrobas ar cnobda, mis gankargulebebs ar asrulebda da regions TurqeTis agresiisagan icavda.

umZimes mdgomareobaSi Cavardnil sabWoTa ruseTs omis gagrZeleba aRar SeeZlo. v. lenini xelisuflebis dakargvis realuri safrTxis winaSe idga. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTma gadawyvita, germaniasa da mis mokavSireebTan (avstria-ungreTsa, TurqeTsa da bulgareTTan) separatiuli zavi daedo. zavs 1918 wlis 3 marts brest-litovskSi moewera xeli. zavis sanacvlod sabWoTa ruseTma didi teritoria daTmo. es Seexo samxreT kavkasiasac. brest-litovskis zavis meoTxe muxlSi aRniSnuli iyo: “Россия сделает все от нее зависящее, чтобы обеспечить скорейшее очищение провинций Восточной Анатолии и их упорядоченное возврашение Турции”. es rac Seexeboda sakuTriv TurqeTis teritorias, romelic zavis dadebis momentisaTvis ruseTis jarebs ekavaT. imave, meoTxe muxlis bolo abzaci ukve ruseTis teritorias exeboda. kerZod, masSi naTqvamia: “Округа Ардаг ана, Карса и Батума также незамедлительно очищаются от русских войск. Россия не будет вмешиваться в новую орг анизацию государственно–правовых и международно–правовых отношений этих округ ов, а предоставит населению этих округ ов установить новый строй в сог ласии с соседними государствами, в особенности Турцией”. rogorc vxedavT, faqtobrivad, saqme exeboda baTumis, ardaganisa (artaanisa) da yarsis okrugebis teritoriaze mosaxleobis nebis gamosavlenad referendumis Catarebas. isic cxadi iyo, rom regionSi ruseTTan SedarebiT TurqeTma upiratesoba miiRo. 1918

172

wlis martSive brest-litovskis sazavo xelSekrulebis ratifikacia moaxdina sruliad ruseTis sabWoebis IV yrilobam.

amierkavkasiis komisariatma ar cno brest-litovskis sazavo xelSekrulebis muxli, romelic baTumis, artaanisa da yarsis okrugebs exeboda. am sakiTxTan dakavSirebiT 1918 wlis martSi q. trapizonSi gaimarTa TurqeTisa da amierkavkasiis komisariatis delegaciaTa molaparakeba. trapizonis konferenciaze TurqeTi brest-litovskis sazavo xelSekrulebis meoTxe muxlis upirobo Sesrulebas iTxovda da amierkavkasiis delegaciis (meTauri akaki Cxenkeli) moTxovnebs or Zlier arguments upirispirebda: 1) amierkavkasia ar iyo brest-litovskis sazavo xelSekrulebaze xelis momweri mxare; 2) amierkavkasia ar iyo damoukidebeli saxelmwifo, igi ruseTis nawils warmoadgenda. trapizonis konferencia Sewyda da TurqeTma baTumis, artaanisa da yarsis okrugebis dakavebis mizniT saomari moqmedebebi daiwyo. 1918 wlis mart-aprilSi TurqeTma mTeli aWara daipyro. marTalia, 1918 wlis aprilSi amierkavkasiis seimma axali damoukidebeli saxelmwifos _ amierkavkasiis demokratiuli federaciuli respublikis Seqmna gamoacxada, magram aman saqmes mainc ver uSvela. 1918 wlis maisSi Turqebisagan okupirebul baTumSi erTmaneTs Sexvdnen amierkavkasiisa da TurqeTis delegaciebi. baTumis konferenciaze Turqebma moTxovnebi kidev ufro daamZimes (brest-litovskis sazavo xelSekrulebis pirobebs maT kidev erTi daumates: omis SemTxvevaSi TurqeTs unda miscemoda amierkavkasiis rkinigziT jarebis gadayvanis ufleba).

aseT viTarebaSi 1918 wlis 26 maiss gamocxadda saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukidebloba. am dRisaTvis aWara TurqeTis mier iyo okupirebuli. mZime mdgomareobaSi myofi saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavroba iZulebuli gaxda, aWara TurqeTisaTvis daeTmo. 1918 wlis 4 ivniss baTumSi saqarTvelos demokratiul respublikasa da TurqeTs Soris daido xelSekruleba. xelSekrulebis meore muxlSi aRniSnuli iyo, rom sazRvari TurqeTsa da saqarTvelos Soris mdinare Coloqze gadioda. TurqeTi

173

mopovebuli upiratesobis ganmtkicebas Seudga. 1918 wlis ivlisSi mis mierve okupirebuli baTumis, artaanisa da yarsis okrugebis teritoriaze TurqeTma referendumi Caatara da gamoacxada, rom am okrugebis mosaxleobam TurqeTis SemadgenlobaSi gadasvla isurva. es iyo didi sicrue, radgan referendumi uxeSi Zalmomreobisa da SantaJis pirobebSi Catarda. amis Semdgom movlenebi TurqeTisaTvis araxelsayrelad warimarTa. pirvel msoflio omSi damarcxebulma TurqeTma mudrosis zaviT (1918 wlis oqtomberi) baTumi da mTeli aWara datova. aWara inglisis saokupacio zonad gamocxadda. inglisis samxedro kreiserebi baTumSi 1918 wlis dekembersa da 1919 wlis ianvarSi Semovidnen. ingliselebi aWaraSi 1920 wlis ivlisamde darCnen.

aWaraSi TurqTa batonobis (1918 wlis aprili-dekemberi), iseve rogorc ingliselTa saokupacio reJimis arsebobis periodSi (1918 wlis dekemberi _ 1920 wlis ivlisi) mimdinareobda qarTuli orientaciis Zalebis devna. uaRresad araxelsayrel viTarebaSi memed-beg abaSiZem SeZlo proqarTuli ganwyobis mqoneTa gaerTianeba da 1919 wlis agvistoSi baTumSi qarTvel mahmadianTa yrilobac moiwvia. 31 agvistos yrilobam istoriuli gadawyvetileba miiRo. qarTveli muslimebi ‘RvTisa da qveynis winaSe~ acxadebdnen: ‘baTumis olqis mkvidrni, sarwmunoebiT muslimanebi, istoriiT, sisxliT da xorciT, eniT, kulturiT da adaTebiT qarTvelebi varT, muslimani qarTvelebi, da teritoriulad da ekonomiurad yovelTvis Cveni mxare deda samSoblos saqarTvelos ganuyrel nawils Seadgenda~. yrilobis dadgenilebaSi aRniSnulia: ‘amieriTgan da samaradisoT baTumi da baTumis olqi SeuerTdes Tavis bunebriv samSoblos saqarTvelos respublikas samulismano saqarTvelos farTe avtonomiis niadagze...~ 1919 wlis 11 seqtembris sagangebo mimarTvaSi zemo aWaris delegaciisadmi noe Jordaniam daadastura, rom aWaras saqarTvelos SemadgenlobaSi miecemoda avtonomia. Tumca aWaridan inglisis saokupacio jarebis gasvlis Semdeg (1920 wlis ivlisi) saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas danapirebi aRar gaxsenebia da baTumisa da baTumis olqis marTva-gamgeoba sagangebo

174

komisariats (komisari benia CxikviSvili) Caabara. qarTvel muslimTa yrilobis dadgenilebis ugulvebelyofas aWaraSi didi ukmayofileba mohyva. male mdgomareoba gamosworda. damfuZnebeli krebis mier 1921 wlis 21 Tebervals damtkicebuli saqarTvelos konstituciis meTerTmete Tavi asea dasaTaurebuli: ‘avtonomiuri mmarTve­loba~. konstituciis 107-e muxliT saqarTvelos ganuyofel nawilebs afxazeTs (soxumis olqs), samuslimano saqarTvelos (baTumis olqs) da saingilos (zaqaTalis olqs) adgilobriv saqmeebSi avtonomiuri mmarTveloba mieniWaT. konstituciis 108-e muxlis Tanaxmad, avtonomiuri mmarT­velobis debulebani calke kanoniT unda gansazRvruliyo.

1921 wlis 11-12 Tebervals RamiT daiwyo sabWoTa ruseTis agresia saqarTvelos demokratiuli respublikis winaaRmdeg. 25 Tebervals ruseTis me-11 wiTelma armiam Tbilisi daikava. manamde saqarTvelos demokratiuli respublikis damfuZnebeli kreba da mTavroba baTumSi gadavida. saqarTvelo-ruseTis omis paralelurad moskovSi mimdinareobda sabWoTa ruseTisa da TurqeTis molaparakeba, rac 1921 wlis 16 marts dadebuli xelSekrulebiT dasrulda. sabWoTa ruseTisa da TurqeTis molaparakebas ori principuli SeTanxmeba daedo safuZvlad. pirveli. TurqeTi uars ambobda samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) yovelgvar teritoriul pretenziaze; meore. ruseTi aRar iTxovda, rom TurqeTs Crdilo-aRmosavleTi sazRvari berlinis kongresis (1878 w.) mier dadgenil sasaz­Rvro xazamde gadaewia.

saqarTvelos demokratiuli respublikis delegacia moskovis molaparakebebSi ar monawileobda. miuxedavad amisa, 1921 wlis 16 martis ruseT-TurqeTis moskovis xelSekrulebis pirvel muxlSi TurqeTis Crdilo-aRmosavleT sazRvris Sesaxeb aRniSnuli iyo: “Северо–восточная г раница Турции определяется: линией, которая начинаясь у деревни Сарп, расположенной на Черном море, проходит через гору Хедисмта, линией водораздела г оры Шавшет – г оры Канны–даг , она следует затем по северной административной г ранице Ардаг анског о и Карсског о санджаков...” es ki imas niSnavda, rom saqarTvelos demokratiuli

175

respublikis mTavrobis Tanxmobis gareSe, romelic 1921 wlis 17 martis saRamomde baTumSi, e. i. qveynis teritoriaze, imyofeboda, ruseTma 1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebiT saqarTvelos istoriuli teritoriis nawili TurqeTis teritoriad aRiara.

ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis xelSekruleba sxva mxrivac Seexo saqarTvelos. xelSekrulebis meore muxlSi aRniSnulia:

“Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет над портом и городом Батумом и территорией, лежащей к северу от границы, указанной в статье первой нынешнег о Договора, и составлявшей часть Батумского округ а, при условии, что

1) население местностей, указанных в настоящей статье, будет пользоваться широкой местной автономией в административном отношении, обеспечивающей каждой общине ее культурные и религиозные права, и население будет иметь возможность установить земельный закон, соответствующий его пожеланиям.

2) Турции будут обеспечен свободный транзит всяких товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский порт, безпошлинно, без учинения каких–либо задержек и без обложения их какими бы то ни было сборами, с предоставлением Турции права пользоваться Батумским портов без звимания за то специальных сборов”.

ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis xelSekruleba Seexo azerbaijansac. xelSekrulebis mesame muxlSi aRniSnulia: “Нахичеванская область... образет автономную территорию под протекторатом Азербайджана, при условии, что Азербайджан не уступит сег о протектората третьему государству”.

1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebis ratifikacia sabWoTa ruseTma 1921 wlis 20 ivliss moaxdina, xolo TurqeTma _ 1921 wlis 31 ivliss. saratifikacio sigelebis gacvla Sedga q. yarsSi 1921 wlis 22 seqtembers.

1921 wlis martisaTvis saqarTvelo, azerbaijani da somxeTi ruseTis mier iyo okupirebuli, Tumca formaluri TvalsazrisiT samive qveyana damoukidebel, suverenul saxelmwifos warmoadgenda. jer-jerobiT arc amierkavkasiis federacia da arc sabWoTa kavSiri

176

Seqmnili ar iyo, magram arsebobda gegma axali sabWoTa imperiis Seqmnisa. imxanad gaurkveveli iyo, axal sabWoTa imperiaSi ra formiT Sevidodnen saqarTvelo, somxeTi da azerbaijani. aseT viTarebaSi ruseTma gadawyvita Tavisi poziciebis ganmtkiceba samxreT kavkasiaSi da Tavis mTavar konkurentTan, TurqeTTan, yvela sakiTxis mogvareba. 1921 wlis 23 seqtembers qalaq yarsSi daiwyo TurqeTis, saqarTvelos, somxeTisa da azerbaijanis molaparakeba. yarsis konferenciaSi sruluflebiani mxaris saxiT monawileobda sabWoTa ruseTi. oficialur rusul gamocemebSi 1921 wlis 13 oqtombers yarsSi dadebuli xelSekruleba asea dasaTaurebuli: “Договор о дружбе между Армянской ССР, Азербайджанской ССР и Грузинской ССР, с одной стороны, и Турцией ­– с другой, заключенный при участии РСФСР в Карсе”. xelSekrulebis preambulaSi aRniSnulia, rom somxeTma, azerbaijanma, saqar­Tve­lom da TurqeTma “решили приступить к переговорам при участии Российской Социалистической Федеративной Советской Республики”. saqarTvelos mxridan yarsis xelSekrulebas xeli moaweres samxedro da sazRvao saqmeTa saxalxo komisarma Salva eliavam, sagareo saqmeTa da finansTa saxalxo komisarma aleqsandre svaniZem, xolo sabWoTa ruseTis mxridan _ iakob ganeckim (fiurstenbergma), romelic imxanad sabWoTa ruseTis sagareo saqmeTa saxalxo komisariatis kolegiis wevri iyo. TurqeTis mxridan xelSekrulebas xeli moaweres kiazim karabekir-faSam, veli-beim, muxtar-beim, memdux Sevket-beim; somxeTis mxridan _ askanaz mravianma, poRos makinzianma; azerbaijanis mxridan _ bexbud Saxtaxtinskim.

yarsSi dawyebul molaparakebas igive principebi daedo safuZvlad, rac ruseT-TurqeTis moskovis molaparakebas _ ucvleli darCa TurqeTis Crdilo-aRmosavleTi sazRvari.

yarsis xelSekrulebis pirveli muxli Zaladakargulad acxadebda yvela im xelSekrulebas, romelic amierkavkasias (samxreT kavkasias) exeboda. es ar exeboda ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis xelSekrulebas. meore muxlSi ki aRniSnuli iyo, rom saqarTvelos, somxeTsa da azerbaijans ar unda ecnoT arcerTi xelSekruleba, romelic exeboda TurqeTs,

177

magram ar scnes TurqeTis mTavrobam da TurqeTis didma erovnulma krebam. Tavis mxriv, TurqeTi valdebulebas iRebda, ar ecno arc erTi saerTaSoriso aqti, Tu mas ar cnobda saqarTvelo, somxeTi da azerbaijani.

yarsis xelSekrulebis meoTxe muxliT dadginda TurqeTis Crdilo-aRmosavleTi sazRvari. kerZod, xelSekrulebaSi aRniSnulia, rom es sazRvari “начинается у деревнии Сарп, расположенной на Черном море, проходит через гору Хедис–мта, линию водораздела г оры Шавшет – гору Канны–даг ; она следует затем по старым северным административным границам Ардаг анског о и Карсског о санджаков...”

yarsis xelSekrulebis meeqvse muxli exeboda aWaras. kerZod, es muxli ase iyo Camoyalibebuli:

“Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет над городом и портом Батуми и территорией, лежащей к северу от границы, указанной в ст. 4 настоящег о Договора и составляющей часть Батумског о округа, при условии, что:

1) население местностей, указанных в настоящей статье будет пользоваться широкой местной автономией в административном отношении, обеспечивающей каждой общине ее культурные и религиозные права, и население будет иметь возможность установить в указанных местностях земельный закон, соответствующий ег о пожеланиям;

2) Турции будет обеспечен свободный транзит всяких товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский порт, беспошлинно, без учинения каких–либо задержек и без обложения их каким бы то ни было сборам, с предоставлением Турции права пользоваться Батумским портом без взимания за то специальных сборов.

Для праведения в жизнь этой статьи будет немедленно после подписания настоящег о Дог овора образована Комиссия из представителей заинтерессованных сторон”.

xelSekrulebis meSvide muxlSi aRniSnuli iyo, rom mxareebi SeTanxmdnen “облегчить жителям пог раничной зоны переход границы, при условии соблюдения таможенных, полицейских и санитарных правил, которые будут установлены по этому поводу Смешанной Комиссией”.

rogorc vxedavT, yarsis xelSekrulebam TiTqmis ucvlelad gaimeora ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebis pirveli da meore muxlebi.

178

ucvlelad ganmeorda moskovis xelSekrulebis mesame muxlic naxWevanis avtonomiuri teritoriis Sesaxeb. yarsis xelSekrulebis mexuTe muxlSi aRniSnuli iyo, rom naxWevanis olqi warmoadgens “автономную территорию под покровительством Азербайджана”.

yarsis xelSekrulebis oci muxlidan eqvi muxli ZalaSi Sevida xelmoweris droidan (1921 wlis 13 oqtombridan), maT Soris iyo meeqvse muxli, romelic aWaras exeboda. rac Seexeba xelSekrulebis danarCen muxlebs, isini ZalaSi Sevidodnen ratifikaciis Semdeg. xelSekrulebis meoce muxli xelismomwer mxareebs avaldebulebda, rac SeiZleba mokle droSi gaecvalaT saratifikacio sigelebi.

yarsis xelSekrulebis saratifikacio sigelebis gacvla Sedga erevanSi 1922 wlis 11 seqtembers.

yarsis xelSekrulebas ar hqonia saidumlo muxlebi. xelSekrulebas daerTo sami damateba, romelTagan arc erTi saidumlo ar yofila da samive mravaljer iqna gamoqveynebuli. pirvel damatebaSi dawvri­lebiT aris aRwerili TurqeTis Crdilo-aRmosavleT sazRvari, meore damatebaSi aRwerili iyo TurqeTis sazRvari arpa-Cais zonasa da mdinare araqsis zonaSi. mesame damateba adgenda naxWevnis avtonomiis sazRvrebs. yarsis xelSekrulebis samive damatebas xuTive qveynis warmomadgenlebma cal- calke moaweres xeli.

yarsis xelSekruleba xuT egzemplarad _ qarTul, rusul, Turqul, azerbaijanul da somxur enebze gaformda. xelSekrulebis moqmedebis vada gansazRvruli ar yofila.

1992 wlis 30 ivliss TbilisSi gaformda saqarTvelo-TurqeTis xelSekrulebas. saqarTvelos mxridan xelSekrulebas xeli moawera saxelmwifo sabWos Tavmjdomarem e. SevardnaZem, TurqeTis mxridan _ premier-ministrma s. demirelma. xelSekrulebis preambulaSi aRniSnulia, rom mxareebi daicaven maT Soris dadebul yvela xelSekrulebas da SeTanxmebas dawyebuli 1921 wlis 13 oqtombris yarsis xelSekrulebidan.

saqarTvelo-TurqeTis 1992 wlis 30 ivlisis xelSekruleba aTi wlis vadiT daido. xelSekrulebaSi aRniSnulia, rom Tu mxareebma aTwliani vadis

179

amowurvamde sami TviT adre ar ganacxades xelSekrulebis moqmedebis Sewyvetis Sesaxeb, maSin xelSekruleba avtomaturad grZeldeba kidev momdevno xuTi wliT. aTwliani vadis gasvlis Semdeg (2002 w.) arc saqarTvelos da arc TurqeTs 1992 wlis 30 ivlisis xelSekrulebis moqmedebis Sewyvetis Sesaxeb oficialuri gancxadeba ar gaukeTebiaT, e. i. xelSekruleba kidev xuTi wliT _ 2007 wlamde gagrZelda.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,qarTuli universiteti,” 2004,

# 7, 31 marti _ 6 aprili, gv. 3, 7, 4; rusuli Targmani: г азета ,,Свободная грузия” , 2004, № 45, 18 марта, стр. 2.

14. saqarTvelo, ruseTi, evropa

samxreT kavkasiaSi ruseT-osmaleT-iranis dapirispireba XIX saukunis damdegs ruseTis gamarjvebiT dasrulda. qarTuli samefo-samTavroebi ruseTis imperiam daipyro. is iluzia, rom saxelmwifoebrivi damoukideblobis dakargvis Semdeg erTmorwmne

180

(marTlmadidebluri) ruseTis imperiis guberniad gadaqceva qarTveli erisTavis ‘naklebi boroteba~ iyo, male daismxvra. ruseTis koloniurma politikam naTeli gaxada is didi erovnuli safrTxe, romelic erTmorwmune ruseTs ‘TavSefarebul~ uZvels qristian ers daemuqra. ruseTis saimperatoro karma zedmiwevniT zustad gaanaliza saqarTvelos dapyrobisaTvis brZolaSi sparseTis Sahebisa da osmaleTis sulTnebis mier daSvebuli Secdomebi. samefo xelisuflebisa da eklesiis avtokefaliis gauqmebiT ruseTma mtkice safuZveli Seuqmna koloniur politikas. mefobisa da kaTolikos-patriarqobis gauqmebam mZime mdgomareobaSi Caagdo qarTveli eri. avtokefaliis gauqmebas mohyva kidev ufro saSiSi movlena _ saqarTvelos eklesiis rusifikacia, anu erovnuli sulis Cakvlis mcdeloba eklesiaSi (RvTismsaxurebis rusul enaze dawyeba, qarTuli saeklesio sagaloblebis akrZalva, eklesiebSi freskebis kiris xsnariT gadaRebva, sasuliero ganaTlebis rusifikacia da sxv.). miTi ‘erTmorwmune ruseTis~ Sesaxeb mkacrma sinamdvlem Sescvala. ra darCa or marTlmadidebel ers _ dampyrobelsa da dapyrobils _ saerTo? wmida werili, saeklesio samarTali, saeklesio tradicia da marTlmadideblobis SeubRalavad dcvis miswrafeba. yovelive es aSkara iyo. da iyo kidev erTi Zalze mniSvnelovani ram, rac cudsa (ruseTsa) da uaress (sparTeTs, osmaleTs) Soris arCevanis sasargeblod metyvelebda: Sansi ruseTis meSveobiT qarTveli eris, saqarTvelos dasavlur samyarosTan dakavSirebisa da im didi tradiciis aRdgenisa, romelic osmaleTis mier bizantiis dapyrobis (1453 w.) Semdeg daikarga.

iyo Tu ara realuri ruseTis meSveobiT dasavlur samyarosTan (evropasTan) dakavSireba? ra roli SeeZlo eTamaSa ruseTs saqarTvelors evropeizaciis procesSi? ramdenad realuri iyo TviT ruseTis evropeizacia? am kiTxvebze pasuxis gacema XIX saukunis damdegis saqarTveloSi, cxadia, aravis SeeZlo. ruseTsa da evropaSi uaxles aTwleulebSi ganviTarebulma movlenebma cxadad daadastura, rom pasuxis gacema zemoT dasmul kiTxvebze naxevari saukunis Semdegac Zneli iqneboda.

181

ruseTis evropeizacia petre I-is (1696-1725) epoqaSi daiwyo. petre I-is Semdgom, misi memkvidreebis mmarTvelobis wlebSi, es procesi metnaklebi intensivobiT gagrZelda. ruseTis evropeizaciis istoriaSi gansakuTrebuli adgili uWiravs imperator ekaterine II-s (1762-1796). verc petre I-is da verc ekaterine II-is dros ruseTi evropuli sivrcis, evropuli samyaros nawili ver gaxda. slavuri samyarodan ruseTis gamoyvana Zalze Zneli aRmoCnda. petre I ruseTs ganagebda rogorc tipiuri azieli despoti. ekaterine II, evropis monarqebisa da ganmanaTleblebis winaSe keklucobis miuxedavad, aseve despoturi meTodebiT ganagebda ruseTs. am periodSi (XVIII saukuneSi) ruseTi ara marto evropuli sivrcis nawili ver gaxda, aramed evropisaTvis mudmiv da realur safrTxes warmoadgenda (CrdiloeTis omi, Svidwliani omi, poloneTis sami danawileba da sxv.). viTareba icvleba napoleonis Semdgom epoqaSi.

ruseTis imperatori aleqsandre I (1801-1825) napoleonis Semdgomi epoqis evropis mowyobis mTavari arqiteqtori iyo. ‘saRvTo kavSiris~ SeqmniT (1815 w.) warmoiSva saerToevropuli sivrce, romlis nawilic ruseTis imperia gaxda. ruseTis evropeizacias TiTqos xels veraferi SeuSlida. evropeizaciis procesi Seferxda aleqsandre I-is ucnauri gardacvalebisa da dekabristTa amboxebis Semdeg (1825 w.). axalma imperatorma nikoloz I-ma (1825-1855) CaTvala rom dekabristTa ideebi (monarqiis Secvla konstituciuri monarqiiT an respublikuri wyobilebiT) evropuli sinamdvilidan iRebda saTaves. ruseTis imperia 1825 wlis Semdegac evropuli samyaros nawilad rCeboda, magram amjerad ruseTma ‘saRrTo kavSiris~ principebidan gamomdinare revoluciebisagan evropis saxelmwifoebis dacva ido Tavs. 1830 wlisa da 1848 wlis revoluciebis dros evropis monarqebs ruseTis mxardaWera marTlac sWirdebodaT, magram ruseTis metismeti aqtiuroba, cxadia, ar moswondaT. nikoloz I evropis qveynebSi revoluciis winaaRmdeg brZolas TiTqmis ruseTis saSinao saqmed miiCnevda. 1830 wels imperators Tavisi oficrebisaTvis ase miumarTavs: ‘batonebo! SekazmeT cxenebi, parizSi revoluciaa!~ cxadia, yovelive es

182

aRizianebda evropas. saerTo jamSi evropis saxelmwifoebis Sinaur saqmeebSi ruseTis Carevas venaSi, parizSi, londonsa da berlinSi arasasurvel, saSiS movlenad ganixilavdnen da ruseTis dasasjelad emzadebodnen. dasavleT evropis saxelmwifoebma SemTxveva xelidan ar gauSves da yirimis omis dros (1853-1856 ww.) ruseTis dasjis gegma nawilobriv sisruleSi moiyvanes _ maxlobel aRmosavleTsa da balkaneTSi ruseTis poziciebi Sesustda. ruseTisa da evropis mosalodneli konfrontaciis Tavidan acileba mxolod nikoloz I-is moulodneli gardacvalebis (1855 w.) wyalobiT gaxda SesaZlebeli. axalma imperatorma aleqsandre II-m (1855-1881) ruseTis evropeizaciis axali, didi gegma SeimuSava da energiulad Seudga mis realizebas.

saboloo jamSi XIX saukunis pirvel naxevarSi saqarTvelo ruseTis meSveobiT evropul samyaros ver daukavSirda, evropeizaciis gzaze seriozuli nabiji ver gadadga win. mTlianobaSi aRebuli (iSviTa gamonakliss ar vgulisxmobT) saqarTvelosTvis miuwvdomeli darCa evropuli ganaTleba, mecniereba da kultura (mwerloba, mxatvroba, musika, qandakeba, arqiteqtura). saqarTvelos evropeizaciis xarisxi sakuTriv ruseTis evropeizaciis xarisxze gacilebiT dabali iyo. saqarTvelo, CamorCenili ruseTis kolonia, kidev ufro CamorCenili iyo. saqarTvelosa da kavkasiis centri Tbilisi tipiur aziur qalaqad rCeboda. kulturuli winsvlis TvalsazrisiT qarTulma sazogadoebam naxevari saukunis ganmavlobaSi garkveuli progresi ganicada, magram es ruseTis gziT saqarTvelos evropeizaciis Sedegi ar yofila. yovelive es ruseTis gareSec moxdeboda, radgan mas safuZveli XVIII saukuneSi daedo. mogvianebiT mavani da mavani saqmes ise warmoaCens, rom TiTqos evropa qarTveli erisaTvis ruseTma aRmoaCina. arada evropasTan politikuri da kulturuli kavSirebi saqarTvelos ukve saxelmwifoebriobis gariJraJze hqonda. es kavSirebi osmaleTis mier bizantiis imperiis ganadgurebisa (1453 w.) da erTini qarTuli saxelmwifos daSlis Semdeg TandaTan sustdeba da qreba. magram es sulac ar niSnavda ideis kvdomas. ideis realizeba XVIII saukunis

183

damdes scada vaxtang VI-m. gancdili marcxis miuxedavad XVIII saukunis meore naxevarSi evropa ganaTlebis, mecnierebisa da kulturis TvalsazrisiT saqarTveloSi, gansakuTrebiT qarTl-kaxeTis samefo karze, cxovel interess iwvevda. ideis realizeba rom ver moxerxda es Seqmnili politikuri viTarebiT iyo gapirobebuli.

ruseTi ase Tu ise eziara evropul kulturas, magram politikuri, ekonomikuri da socialuri ganviTarebis TvalsazrisiT (kapitalizmis damkvidrebis TvalsazrisiT) ruseTsa da evropis saxelmwifoebs Soris ufskruli iyo. praqtikulad ruseTi feodalur qveyanas warmoadgenda, anu evropas CamorCeboda 100-150 wliT. feodaluri qveyana iyo saqarTveloc. feodalizmi da evropeizacia ki Tavsebadi cnebebi ar aris, ufro zustad nawilobriv Tavsebadia. evropeizacia upirveles yovlisa gulisxmobs politikuri, ekonomikuri da socialuri sistemis identurobas. ruseTsa da, cxadia, saqarTveloSic amisi niSnebic ki ar arsebobda.

aleqsandre II-m ruseTis politikuri, ekonomikuri da socialuri sistemis reforma da evropulTan misadageba gadawyvita. batonymobis gauqmebiT (1861 w.) imperatorma safuZveli gamoacala feodalizmis socialur da ekonomikur sistemas, xolo uaRresad demokratiuli sasamarTlo reformiT (1864 w.), aseve adgilobrivi (saerobo, sasoflo, saqalaqo) mmarTvelobisa (1864-1870 ww.) da samxedro (1874 w.) reformebiT ruseTis ganaxlebisa da aRorZinebiT didi gegmis realizeba daiwyo. ruseTSi konstituciis SemuSaveba da politikuri, ekonomikuri da socialuri sistemis Zireuli gardaqmna arc Tu ise Soreuli momavlirs saqme iyo. erTi SexedviT ise Canda, rom ruseTis evropeizacia Sedga. saqarTvelosaTvis amas Zalze didi mniSvneloba hqonda.

aleqsandre II-is gegma ganuxorcielebeli darCa. es gapirobebuli iyo Semdegi mizeziT. dasavleT evropis saxelmwifoebSi damkvidrebulma stabilurma politikurma, ekonomiurma da socialurma sistemam asparezi ar misca socialisturi moZraobis sxvadasxva mimdinareobebs, memarcxene-eqstremistur Zalebs. socialistebs saxelmwifo Zalauflebis xelSi Cagdebis

184

imedi gadaewuraT. parizis komuna (1871 w.) iyo ukanaskneli ‘socialisturi eqsperimenti~ dasavleT evropaSi. evropuli demokratia gacilebiT Zlieri aRmoCnda vidre socialistTa saerTaSriso gaerTianeba ‘pirveli internacionali~ (Seiqmna 1864 w.). saboloo jamSi pirveli internacionali gakotrda (daiSala 1876 wels). dasavleT evropaSi partiul-klanur-seqtantur azrovnebaze saxelmwifoebrivma azrovnebam gaimarjva. evropaSi gakotrebulma socialistebma Tvali ruseTs miapyres da gadawyvites ‘socialisturi eqsperimenti~ swored ruseTSi gadaetanaT. cxadia, es xels aZlevda evropis saxelmwifoTa xelisufalT. es is periodia (XIX saukunis 60-70-iani wlebi), roca ruseTSi aleqsandre II-is reformebi xorcieldeboda anu ruseTis evropeizaciis bedi wydeboda. evropaSi gakotrebuli socialistebi, cxadia, mixvdnen, rom Tu ruseTSi dasavleT evropis tipis politikuri, ekonomikuri da saxelmwifo sistema Camoyalibleboda, maSin maT ruseTSiac aRar eqnebodaT perspeqtiva. ruseTSi ‘socialisturi eqsperimentis~ gadatana aucilebels xdida iq mimdinare reformebis CaSlas, ruseTSi socialuri daZabulobis Seqmnas da mis mudmivad SenarCunebas. dasavleT evropidan marTulma rusma socialistebma (narodnikebma) ruseTSi manamde arnaxuli destruqciuli saqmianoba gaaCaRes. narodnikebis agenturam SeaRwies TiTqmis yvela saxelmwifo struqturaSi, maT Soris upirveles Zalovan uwyebaSi _ JandarmeriaSi. saidumlo revoluciuri organizaciebi aRmocenda ruseTis imperiis TiTqmis yvela regionSi. ruseTs teroris Zlierma talRam gadauara. 1881 wlis 1 marts, ramdenime warumatebeli mcdelobis Semdeg, narodnikebma imperatori aleqsandre II mokles. axalma imperatorma aleqsandre III-m (1881-1894) ruseTis xsna demokratiuli reformebis SeCerebasa da politikuri reJimis gamkacrebaSi dainaxa. narodnikebsac swored es undodaT. ruseTSi daiwyo omi xelisuflebasa da narodnikebs Soris. narodnikebma sikvdiliT dasjis ganaCeni gamoutanes imperator aleqsandre III-s, Tumca misi sisruleSi moyvana ver SesZles. XIX saukunis 80-90-ian wlebSi samoRvaweo asparezze gamovidnen social-demokratebi da narodnikebis dawyebuli saqme kidev ufro

185

farTo masStabiT da, rac mTavaria, ufro organizebulad gaagrZeles. ase daiwyo ruseTis didi tragedia.

yovelive amis saboloo Sedegi is iyo, rom ruseTis evropeizacia verc XIX saukunis meore naxevarSi Sedga. XIX saukunis miwurulisa da XX saukunis damdegisaTvis politikuri, ekonomikuri da socialuri sistemis TvalsazrisiT ruseTi warmoadgenda saxelmwifos, romelic sadRac, evropasa da azias Sua, CarCa. politikuri, ekonomikuri da socialuri ganviTarebis doniT ruseTsa da dasavleT evropis saxelmwifoes Soris ufskruli iyo. evropeizacia daetyo mxolod ganaTlebas, mecnierebasa da kulturas. am TvalsazrisiT ruseTi tols ar udebda evropas, xSir SemTxvevaSi ki uswrebda kidec. sxva mxriv CamorCena aSkara iyo. ruseTis politikuri, ekonomikuri da socialuri sistema susti da arastabiluri aRmoCnda. xelisuflebisa da socialistebis brZola ruseTSi saxelmwifoebriobis krizisSi gadaizarda. nikoloz II-is (1894-1917) mmarTvelobis wlebSi es krizis dRiTi-dRe Rrmavdeboda da SeuZlebels xdida qveynis politikuri, ekonomikuri da ocialuri sistemis ganaxlebas. permanentuli krizisi 1917 wlis Teberval-martSi ruseTis imperiis ngreviT damTavrda. ‘socialisturi eqsperimenti~ Sedga, xelisuflebis saTaveSi memarcxene-eqstremistuli Zala, Tavisi partiul-klanur-seqtanturi azrovnebiT cnobili social-demokratebi (bolSevikebi) movidnen.

ruseTis imperiis SemadgenlobaSi arsebobis asi wlisTavze qarTveli erisaTvis evropeizacia aseT suraTs iZleoda: XIX saukunis ganmavlobaSi imperiis did samecniero centrebSi moRvaweobdnen msoflio mniSvnelobis qarTveli mecnierebi, romelTac didi Rvawli dades rusuli mecnierebis, ruseTis ganaTlebis sistemis evropeizacias. ras warmoadgenda am droisaTvis saqarTvelo? mecnierebisa da ganaTlebis mixedviT Tu vimsjelebT, saqarTvelos evropeizaciaze saubaric ki ar SeiZleboda. saqarTveloSi ar arsebobda samecniero-kvleviTi centrebi (institutebi), universiteti, politeqnikuri instituti, samedicino instituti, samxatvro akademia, konservatoria, umaRlesi samxedro

186

saswavlebeli (samxedro akademia), umaRlesi sasuliero saswavlebeli (sasuliero akademia). yovelive es hqonda metropolias (ruseTs) da ar hqonda mis kolonias (saqarTvelos). ufro metic, universitetebi sakuTriv ruseTis (velikorosiis) garda arsebobda ruseTis imperiis miero dapyrobil estoneTSi (tartuSi), ukrainasa (kievSi, odesaSi) da poloneTSi (varSavaSi). saqarTvelosaTvis gamonaklisi ar iqna daSvebuli. maSin, rodesac universiteti, Tundac rusulenovani, evropeizaciis, evropuli ganaTlebis, mecnierebisa da kulturis damkvidrebis SesaniSnavi kera iqneboda. aseTi kera (Tbilisis universiteti) Zalze dagvianebiT, ruseTis imperiis ngrevis Semdeg _ 1918 wels Seiqmna. mrewvelobis ganviTaoebiT, qalaqis infrastruqturiT, gzebiTa da satransporto qseliT, kavSirgabmulobis saSualebebiT, janmrTelobis dacvis sistemiT saqarTvelo evropis qveynebs ki ara ruseTsac bevrad CamorCeboda. kidev ufro mZime mdgomareoba iyo soflad. 1917 wlisaTvis saqarTvelos sofelSi kidev iyvnen glexebi, romlebic droebiT valdebuli glexebis kategorias miekuTvnebodnen, anu batonymobis gauqmebiT ver isargebles da memamulisagan miwa ver gamoisyides. socialuri urTierToba, miwiT sargeblobis wesi XIX saukunis 60-iani wlebis damdegis doneze gaiyina. sasoflo-sameurneo teqnika, ufro zustad miwis damuSavebis saSualebani, primitiuli iyo, Tanamedrove agronomiuli codnis gamoyeneba Zalze mcire masStabiT warmoebda. sofelsa da qalaqs Soris sasaqonlo urTierToba kapitalizmis ganviTarebis pirveli stadiis dones ver gascda.

XX saukunis damdegidan 1917 wlamde ekonomikuri da socialuri ganviTarebis TvalsazrisiT winsvlas adgili ar hqonia. saqarTvelos evropeeizacia uperspeqtivod gamoiyureboda. ruseT-iaponiis omma (1904-1905 ww.), 1905-1907 wlebis revoluciam, pirvelma msoflio omma (1914-1918 ww.) saqarTvelos ekonomika kidev ufro mZime mdgomareobaSi Caagdo. romanovebis imperiis aRsasrulisaTvis (1917 wlis marti) cxadze ucxadesi gaxda: ruseTis meSveobiT saqarTvelos evropeizacia miTi iyo. ruseTis saimperatoro kars, ruseTis mTavrobas

187

saqarTvelos evropeizacia dauSveblad miaCnda. ruseTis imperiis xelisuflebas saqarTvelos evropeizacia im doniTac ki ar surda, ra doniTac TviT ruseTis (velikorosiis) evropeizacia moxda. ruseTs ar surda saqarTvelSi ganaTlebis evropuli sistemis Seqmna, ar surda mecnierebis kerebis daarseba, qarTul-evropuli kulturuli urTierTobis ganviTareba da gaRrmaveba. saboloo jamSi aseTi Sedegi miviReT: ruseTis imedad aziuri samyarodan evropuli samyarosaken TiTqosda daZruli qarTveli eri, saqarTvelo imedgacruebuli darCa, evropeizaciis nacvlad uzarmazari imperiis ‘ganapira mxaris~, koloniis xvedri gvergo. amis SecnobisaTvis 117 weli gaxda saWiro.

zemoT Tqmulis miuxedavad unda aRiniSnos, rom ruseTis meSveobiT saqarTvelos evropeizaciis imedi mTlianad usafuZvlo ar aRmoCnda. XX saukunis damdegs samoRvaweo asparezze gamosulma, ruseTis sauniversiteto centrebSi aRzrdilma, evropuli mecnierebis miRwevebs dauflebulma qarTvelma mecnierebma ivane javaxiSvilma, petre meliqiSvilma, korneli kekeliZem, akaki SaniZem, ivane beritaSvilma, Salva nucubiZem, dimitri uznaZem, aleqsandre janeliZem safuZveli Cauyares qarTul (Tbilisis) universitets. Tbilisis universiteti saswavlo da samecniero procesis organizebisa da akademiuri doniT evropuli universiteti iyo. xsenebul mecnierTa ZalebiT daarsda 1940 wels saqarTvelos mecnierebaTa akademia. evropuli kulturis sasikeTo gavlena ganicada XX saukunis damdegis qarTulma kulturam (mwerlobam, mxatvrobam, musikam, qandakebam, arqiteqturam). yovelive es, erTi SexedviT, arc ise cotaa, magram Zalze cotaa imis gaTvaliswinebiT, ra safasuric gadaixada yovelive amaSi qarTvelma erma XIX saukunis damdegs. Zalze cotaa imitomac, rom XX saukunis miwuruls, ori saukunis dagvianebiT, Cven igive gzis gavla xelaxla daviwyeT, oRond amjerad uruseTod.

pirvelad daibeWda: gazeTi ,,saqarTvelos respublika”,

2008, # 110, 17 ivnisi, gv. 5-6.

188

15. gayalbebuli istoria agresoris samsaxurSi

189

(bolosityvis magier) ruseTis premier-ministrma vladimir putinma CNN-

is korespodentTan saubrisas gaakeTa gancxadeba, romlis arsi SemdegSi mdgomareobs: pirveli. ruseTis SemadgenlobaSi arsebobda erTiani oseTi (CrdiloeT da samxreT oseTi). ioseb stalinma erTiani oseTi daSala, “samxreT oseTi” saqarTvelos gadasca da iq avtonomiuri olqi Seqmna; meore. ioseb stalinis nebiT afxazeTis teritoria ruseTma saqarTvelos gadasca, am teritoriaze Seiqmna afxazeTis avtonomiuri respublika. cxadia, vladimir putini Tvlis, rom samxreT oseTisa da afxazeTis damoukideblobis cnobiT, saqarTvelos istoriuli teritoriis (istoriuli Sida qarTlis nawili, afxazeTi) okupaciiT, ioseb stalinis mier Cadenili usamarTlobas mouRo bolo.

erTiani oseTidan (e.i. ruseTidan) “samxreT oseTis” gamoyofa, am teritoriis saqarTvelosaTvis gadacema da saqarTvelos farglebSi samxreT oseTis avtonomiuri olqis Seqmnis putiniseuli versia mcdaria igi istoriul sinamdviles ar Seefereba:

1. sicruea osi da rusi istorikosebis mtkiceba imis Taobaze, rom TiTqos ruseTsa da osmaleTs(TurqeTs) Soris 1774 wels dadebuli quCuk-kainarjis zaviT erTiani oseTi (Crdilo da samxreT oseTi) ruseTis SemadgenlobaSi Sevida. erTian oseTSi isini istoriuli Sida qarTlis CrdiloeT nawilsac gulisxmoben. es is teritoriaa, sadac mogvianebiT samxreT oseTis avtonomiuri olqi Seiqmna. istoriuli Sida qarTlis CrdiloeTi nawili (momavali samxreT oseTis avtomiuri olqi) jer erTiani saqarTvelos, Semdeg qarTlis samefos da bolos qarTl-kaxeTis samefos ganuyofeli nawili iyo. 1783 wels qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTs Soris dadebul georgievskis traqtats Tan axlavs nusxa qarTl-kaxeTis Tavadebisa da aznaurebisa. am nusxaSi Sedian Sida qarTlis CrdiloeT nawilSi arsebuli saTavadoebis mflobelebi, qarTlis Tavadebi: maCablebi, erisTavebi, falavandisSvilebi da sxvebi TavianTi aznaurebiT. e.i. 1783 wlisaTvis istoriuli Sida qarTlis CrdiloeTiT mdebare provincia dvaleTis CaTvliT

190

qarTl-kaxeTis samefos ekuTvnoda, iqauri Tavadebi erekle II-is qveSemrdomebi iyvnen.

2. ruseTis mier saqarTvelos dapyrobis droisaTvis (XIX saukunis damdegi) Sida qarTlis CrdiloeTi nawili dvaleTTan erTad jer saqaTvelo-imereTis guberniaSi, xolo Semdeg Tbilisis guberniaSi (goris mazraSi) Sedioda. 1858 wels kavkasiis mefisnacvlis aleqsandre bariatinskis brZanebiT istoriuli dvaleTi Tbilisis guberniis goris mazras CamoaWres da “kavkasiis liniis (xazis) marcxena frTis” oseTis samxedro okrugs gadasces anu CrdiloeT oseTs SeuerTes. rogorc vxedavT, 1858 wels CrdiloeT oseTs SeuerTda mxolod Sida qarTlis ukiduresi CrdiloeTi nawili _ dvaleTi da ara Sida qarTlis is teritoria, sadac mogvianebiT samxreT oseTis avtonomiuri olqi Seiqmna.

3. ruseTis imperiis ngrevisa (1917 w.) da saqarTvelos demokratriuli respublikis Seqmnis (1918 w.) Semdeg Sida qarTlis CrdiloeT nawili dvaleTiTurT saqarTvelos SemadgenlobaSi (goris mazraSi) Sedioda. osi separatistebi sabWoTa ruseTs sTxovdnen Sida qarTlis CrdiloeTi nawilis (maTi terminologiiT “samxreT oseTis”) CrdiloeT oseTTan, e.i. ruseTTan SeerTebas. saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebiT saqarTvelo-ruseTis saxelmwifo sazRvari ise dadginda, rom Sida qarTlis CrdiloeT nawili, anu momavali samxreT oseTis avtonomiuri olqis teritoria, saqarTvelos sazRvrebSi darCa. am teritoriis saxelmwifoebrivi kuTvnilebis sakiTxs molaparakebisas polemika ar gamouwvevia, radgan saqarTvelo-ruseTis sazRvrad am regionSi aRiarebuli iqna yofili Tbilisis guberniis CrdiloeT sazRvari.

4. 1921 wlidan, mas Semdeg rac saqarTvelo sabWoTa ruseTma daipyro, osi separatistebi kidev ufro gaaqtiurdnen. isini kvlav iTxovdnen “ori oseTis” (separatistTa terminia!) gaerTianebas. amjerad osma separatistebma “samxreT oseTis” geografiuli sazRvrebi gaafarToves da masSi dRevandeli cxinvalis, axalgoris, yornisisa da javis raionebis garda gulisxmobdnen kaspis, gorisa da qarelis raionebis mniSvnelovan

191

nawils, aseve onisa da saCxeris raionebis nawils saCxeriTurT. ioseb stalinma CrdiloeT da samxreT oseTis gaerTianebisa da “erTiani oseTis” ruseTis SemadgenlobaSi arsebobis ideas maxari ar dauWira. CrdiloeT oseTma avtonomiuri respublikis statusi miiRo da ruseTis SemadgenlobaSi darCa. 1922 wels samxreT oseTma saqarTvelos SemadgenlobaSi avtonomiuri olqis statusi miiRo. am periodisaTvis avtonomiuri olqis teritoriaze osebi mosaxleobis umciresobas Seadgendnen. os separatistebs uari eTqvaT teritoriul pretenziebze. avtonomiuri olqis teritoria ganisazRvra dRevandeli cxinvalis, axalgoris, yornisis da javis raionebiT. samxreT oseTis avtonomiur olqs SeuerTes mxolod saCxeris raionis ramdenime sofeli.

simarTlis nasaxi ar aris ruseTis mier afxazeTis teritoriis saqarTvelosaTvis gadacemis putiniseul versiaSi:

1. ruseTis mier saqarTvelos dapyrobis droisaTvis (XIX saukunis damdegi) afxazeTis samTavro osmaleTs (TurqeTs) hqonda mitacebuli. omSi damarcxebis Semdeg, 1812 wlis buqarestis zaviT, osmaleTma afxazeTi ruseTs dauTmo. afxazeTis samTavros teritoria erTi dampyroblidan (osmaleTidan) meore dampyroblis (ruseTis) xelSi gadavida. mogvianebiT afxazeTis samTavros teritoria quTaisis guberniSi Sevida soxumis okrugis saxiT.

2. 1904 wels kavkasiis administraciul-teritoriul dayofaSi cvlileba moxda. soxumis okrugis Crdilo-dasavleTi nawili gagriTurT quTaisis gubernias CamoaSores da Savi zRvis gubernias (yubanis teritoria) gadasces. cxadia, afxazeTis teritoriis or gubernias Soris gadanawileba winaswar ganzraxuli nabiji iyo.

3. ruseTis imperiis ngrevis (1917 w.) Semdeg sabWoTa politikuri xelZRvanelobis waqezebiT afxazma separatistebma saqarTvelodan afxazeTis CamocilebisaTvis daiwyes brZola. afxazi separatistebi kidev ufro gaaqtiurdnen saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenis (1918 wlis 26 maisi) Semdeg.

192

1918 wels es regioni saqarTvelos demokratiul respublikasa da general anton denikinis moxaliseTa armias Soris davis sagani gaxda. saqarTvelos demokratiuli respublikis xelisuflebam moxaliseTa armiis sardlobis teritoriuli pretenziebi usafuZvlod cno.

4. 1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebiT 1904 wels dadgenilma sazRvarma Zala dakarga. saqarTvelo-ruseTis sazRvari mdinare fsouze gavida da amdenad, afxazeTis samTavros teritoriis udidesi nawili, afxazi separatistebis survilis sawinaaRmdegod, saqarTvelos SemadgenlobaSi darCa.

5. 1921 wlisaTvis, ruseTis mier saqarTvelos dapyrobis droisaTvis, afxazeTi saqarTvelos SemadgenlobaSi iyo da amdenad, ioseb stalinis mier saqarTvelosaTvis afxazeTis teritoriis gadacemis saWiroeba ar arsebobda. afxazeTis avtonomiuri respublika im teritoriaze Seiqmna, romelic sabWoTa ruseTma saqarTvelos ganuyofel nawilad aRiara 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebiT.

agresiuli politikis, sxvisi teritoriebis mitacebis gayalbebuli istoriiT gamarTleba bevrma xelisufalma scada, Tumca simarTle sabolood mainc ar iCqmaleba da agresoric istoriaSi Tavisi namdvili saxeliT moixsenieba.

pirvelad daibeWda: г азета Свободная Грузия, 2009, № 78-79, 10 октября, стр. 8-9; 2009, № 80 -81, 17 октября, стр. 8.

193

Sinaarsi

sicruis bazris molodinSi (winasityvaobis magier) ----- 3 1. rusuli samyaro --------------------------------------------------------------- 8 2. rusuli safrTxe evropisaTvis -------------------------------------- 19 3. saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis

SefasebisaTvis --------------------------------------------------------- 28

4. prorusuli orientaciis alternativa ------------------------- 51

5. saqarTvelos okupaciis warumatebeli cda ---------------- 70 6. ruseTis kavkasiuri politika da vaxtang VI (vaxtang

VI-is politikuri orientaciis efasebisaTvis) ---------- 80 7. ruseTis kavkasiuri politika da erekle II ----------------- 88 8. mfarvelobidan aneqsiamde -------------------------------------------- 101 9. ruseTi modioda Tu erekles mohyavda? ---------------------- 121 10. erekle II ----------------------------------------------------------------------- 130 11. RvTiT boZebuli uflebis xelyofa --------------------------- 147

194

12. saqarTvelo-ruseTis xelSekruleba (1920 wlis 7 maisi) ------------------------------------------------------ 157

13. yarsis xelSekruleba (1921 wlis 13 oqtomberi) -------- 170 14. saqarTvelo, ruseTi, evropa --------------------------------------- 180 15. gayalbebuli istoria agresoris samsaxurSi

(bolosityvis magier) --------------------------------------------- 189

teqsti aawyo, daakabadona da garekani gaaforma papuna gurulma

195

196