1

vaxtang guruli

saqarTvelo-ruseTis

urTierToba

(1483 - 1921)

Tbilisi

2011

2

vaxtang guruli

saqarTvelo-ruseTis

urTierToba

(1483 - 1921)

Ggamomcemloba ,,universali”

Tbilisi

2011

3

Vakhtang Guruli

Tbilisi

2011

4

Вахтанг Гурули

Грузино-Россиское взаимоотношение

(1483-1921)

Тбилиси

2011

5

naSomis pirvel nawilSi gaSuqebulia saqarTvelo-

ruseTis urTierTobis istoria 1483-1801 wlebSi, xolo

meore nawilSi _ 1918-1921 wlebSi.Ggadasijulia rogorc

ruseTis imperiis, ise sabWoTa da Tanamedrove rusuli

istoriografiis Sexedulebani saqarTvelo-ruseTis

urTierTobis istoriis sakvanZo problemebze.

redaqtori profesori avTandil wowkolauri

6

winaTqma

saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri, samxedro da

politikuri urTierTobis istoria didi xnis manZilze

sagangebod yalbdeboda. istoriis gayalbeba daiwyo ruseTis

imperiis istoriografiam, gaagrZela sabWoTa

istoriografiam. dRes am tradicias saguldagulod icavs da

winamorbedTa saZraxis saqmes agrZelebs Tanamedrove rusuli

istoriografia. saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis

gayalbebas yovelTvis politikuri motivi edo safuZvlad.

unda aRiniSnos, rom Tanamedrove rusulma istoriografiam

saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoriis gayalbebis

saqmeSi ruseTis imperiisa da sabWoTa istoriografiis

warmomadgenlebsac ki gauswro. rusi istorikosebi didi

xania cdiloben ruseTi saqarTvelos dampyroblad ki ara

mxsnelad warmoaCinon. rus istorikosebs surT uaryon is

WeSmariteba, rom XVIII saukunis damdegidan ruseTi samxreT

kavkasiaSi movida ara rogorc mxsneli, aramed rogorc

mesame dampyrobeli, romlis mizani iyo regionidan iranisa

da osmaleTis gandevna, saqarTvelosa da mTeli kavkasiis

gadaqceva ruseTis imperiis ganuyofel nawilad,

adgilobrivi mosaxleobis asimilacia.

winamdebare naSromis mizania obieqturad gaaSuqos

saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istoria, warmoaCinos

ruseTis, rogorc saqarTvelos dampyroblis, saxe.

profesori vaxtang guruli

25 Tebervali, 2011 weli.

7

nawili pirveli

saqarTvelo-ruseTis

urTierToba

(1483-1801)

Tavi I. saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri

da politikuri urTierTobebis dasawyisi

ruseTis mosvla samxreT kavkasiaSi da

qarTuli samefo-samTavroebis (qarTl-kaxeTis samefo,

imereTis samefo, samegrelos, guriisa da afxazeTis

samTavroebi) dapyroba (1801 _ 1810 ww.) didi xnis

ganmavlobaSi mzaddeboda rogorc diplomatiuri, ise

samxedro-strategiuli TvalsazrisiT. ruseTis

saxelmwifos daintereseba Crdilo da samxreT

kavkasiiT, neli, magram kargad gaazrebuli winsvla

kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT daemTxva

saqarTvelos saSinao da sagareo mdgomareobis uwyvet

gauaresebas. XV_XVI saukuneebis mijnaze qveynis

SigniT damRupveli procesebi ganviTarda. pirveli.

erTiani qarTuli monarqia qarTlis, kaxeTis, imereTis

samefoebad da samcxis samTavrod daiSala (mogvianebiT

maT ricxvs miemata samegrelos, guriis, afxazeTisa da

8

svaneTis samTavroebi); meore. qarTul samefo

samTavroebs Soris daiwyo xangrZlivi dapirispireba,

romelic xSirad omebSi gadaizrdeboda xolme; mesame.

samefo-samTavroebSi daiwyo saTavadoebis gaZliereba,

ramac Signidan daasusta calkeuli samefoebi da

samTavroebi; meoTxe. iyo cdebi saqarTvelos eklesiis

erTianobis darRvevisa; mexuTe. saqarTvelos

politikurma daSlam didi ziani miayena erovnul

cnobierebas. dapirispireba da omebi qarTul samefo-

samTavroebs Soris kidev ufro aRrmavebda am process.

saqarTvelos saSinao mdgomareobis

gauaresebas daemTxva saerTaSoriso urTierTobis

garTuleba. pirveli. saqarTvelos samxreTiT warmoiSva

ori Zlieri muslimuri saxelmwifo _ osmaleTi

(TurqeTi) da irani. 1453 wels osmalebma

konstantinepoli aiRes, bizantiis imperiam arseboba

Sewyvita. 1461 wels osmalebma qalaqi trapizoni

daikaves, xolo 1475 wels Crdilo SavizRvispireTic

daipyres. meore. 1514 wels omi daiwyo iransa da

osmaleTs Soris.1 am omis erT-erTi mizani, iseve

rogorc XVI-XVII saukuneebSi warmoebuli mravali

omisa, samxreT kavkasiaSi gabatoneba iyo. amasiis

zavidan (1555 w.) moyolebuli saqarTvelos teritoria

ramdenjerme ganawilda iransa da osmaleTs Soris;

mesame. saqarTvelos samxreTiT, kaspiis zRvidan Sav

1 Mm. svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007, gv. 102-103.

9

zRvamde, iranisa da osmaleTis gabatonebis Semdeg am

orma islamurma saxelmwifom SeRweva iwyo kavkasiis

mTianeTSi, iranma _ kaspiis zRvispireTidan, osmaleTma

_ Savi zRvispireTidan. Crdilo kavkasiaSi daiwyo

islamis gavrceleba da iqauri mosaxleobis islamis

rjulze moqceva. qarTuli samefo-samTavroebi

muslimuri saxelmwifoebis rkalSi aRmoCndnen; meoTxe.

dasavleT evropis qveynebi evropaSi osmaleTis mzardi

agresiis pirobebSi samxreT kavkasiaSi ganviTarebul

movlenebSi ver ereodnen. garda amisa, evropis qveynebi

irans antiosmaluri koaliciis wamyvan Zalad

ganixilavdnen da saqarTvelos gamo masTan

urTierTobis gafuWebas eridebodnen. aseT viTarebaSi

qarTuli samefo-samTavroebis evropulma orientaciam

azri dakarga, realobas moklebuli aRmoCnda. swored

amitom dasavleT evropidan daxmarebis miRebis cdebi

(saqarTvelos mefis giorgi VIII-is elCoba evropaSi

1460-1461 wlebSi, qarTlis mefis elCoba evropaSi 1471

wels, kaxeTis mefis elCoba evropaSi 1471 wels)

uSedegod damTavrda;2 mexuTe. iranTan da osmaleTTan

uTanasworo brZolaSi mokavSiris gareSe darCenilma

saqarTvelom dakarga Tavisi istoriuli teritoriis

nawili: War-belaqani (saingilo) da kak-eniseli da

samcxe-saaTabago, aWara, afxazeTi, Savi zRvis

2 qarTuli diplomatiis istoria. Aakad. r. metrevelis redaqciiT. Tbilisi, 2003, gv. 374-383.

10

sanapiroze (samegrelosa da guriaSi) arsebuli

simagreebi.

ai, aseT umZimes saSinao da sagareo

viTarebaSi qarTuli diplomatiis istoriaSi gadaidga

sabediswero nabiji. qarTvelma diplomatebma miznad

daisaxes samxreT kavkasiaSi mimdanare movlenebSi

mesame Zalis _ ruseTis _ CarTva. prorusuli

orientaciis SemuSaveba pirvelad kaxeTis samefoSi,

mefe aleqsandre I-is (1476-1511) karze moxda.3 ras

emyareboda kaxeTis mefis Canafiqri? cxadia,

aleqsandre I-s kargad eqneboda gaanalizebuli

maxlobeli aRmosavleTis muslimur samyaroSi

Seqmnili viTareba. kaxeTis mefes aseve unda scodnoda

dasavleT evropis qveynebis pozicia samxreT kavkasiis

mimarT. mTlad naTeli ar aris, Tu ra warmodgena

hqonda aleqsandre I-s ruseTSi Seqmnili saSinao

viTarebasa da, rac mTavaria ,ruseTis sagareo

politikaze. unda vivaraudoT, rom kaxeTis samefo

kars Zalze zogadi, xSir SemTxvevebSi bundovani

warmodgena hqonda im qveynaze, romelsac daxmarebas

sTxovda. winaaRmdeg SemTxvevaSi, aleqsandre I Rrmad

unda yofiliyo darwmunebuli imaSi, rom ruseTis

daxmarebiT muslimuri saxelmwifoebis agresiisgan

Tavis dacva ararealuri iyo.

kaxeTis mefis aleqsandre I-is (1476-1511)

Tanamedrove ruseTis (moskovis) didi mTavari ivane III

3 iqve, gv. 389-390.

11

(1462-1505) qveynis marTvas sakmaod rTul viTarebaSi

Seudga. oqros urdos xani jer-jerobiT ruseTis

umaRles xelisuflad iTvleboda. marTalia, ruseTma

oqros urdosagan faqtobrivi damoukidebloba moipova,

magram es ukanaskneli sakmaod seriozul samxedro

Zalas flobda da SeeZlo ruseTisaTvis didi ziani

mieyenebina. ivane III sami wlis ganmavlobaSi (1477-1479

ww.) oms awarmoebda didi novgorodis SemoerTebis

mizniT. didi novgorodis ruseTis saxelmwifoSi

Sesvlas ewinaaRmdegeboda poloneT-litvis mefe

kazimir IV, romelic ruseTis winaaRmdeg oqros urdos

xanis ahmedis mimxrobas cdilobda. marTalia, ivane III-m

novgorodi SeierTa (1479 w.) da ruseTSi monRolTa

batonobasac bolo mouRo (1480 w.), magram male tveris

samTavros SemoerTbisaTvis mouwia brZola (1485 w.).

1492-1494 wlebSi ruseTi litvasTan iyo omSi Cabmuli.

am omma ruseT-litvis winaaRmdegoba ver gadaWra,

axali omi kars iyo momdgari.4

aseTi iyo saSinao da sagareo viTareba

ruseTSi, roca 1483 wels kaxeTis mefis elCebi

moskovSi Cavidnen. cxadia, imxanad ruseTis didi

mTavari ivane III kaxeTis samefos ara marto samxedro

daxmarebas ver aRmouCenda, aramed diplomatiur

mxadraWerasac ki ver dahpirdeboda. ruseTSi jer-

jerobiT ar arsebobda da arc SeiZleboda arsebuliyo

4 История России. Том I , С древнейших времен до конца XVIII века, Под

редакцей А. Н. Сахарова. Москва, 2003, стр. 314-328.

12

kavkasiaSi ruseTis SeRwevis gegmis monaxazic ki.

marTalia, oqros urdo daiSala, magram ruseTis

aqtiurobas kavkasiis mTavari qedis mimarTulebiT

zRudavda yirimis, yazanis da astraxanis monRoluri

saxanoebi. rasakvirvelia, yazanis, yirimisa da

astraxanis saxanoebis dapyrobis gareSe ruseTi verc

CrdiloeT da, miT umetes, verc samxreT kavkasiaSi

realur Zalad ver iqceoda.

qarTvelma diplomatebma prorusuli

orientaciis SemuSavebisas dauSves strategiuli

Secdoma. ruseTis samxreT kavkasiaSi mosvla niSnavda

ruseT-iranisa da ruseT-osmaleTis omebis dawyebas.

ruseTs iranTan da osmaleTTan omebi ar SeeZlo,

radgan daZabuli urTierToba hqonda evropis

saxelmwifoebTan. ruseTis saxelmwifos gaerTianebasa

da gaZlierebas (XV-XVI ss.), bunebrivia, mtrulad

Sexvdnen misi dasavleli da Crdiloeli mezoblebi:

poloneTi, litva, livoniis ordeni, Svecia. Aamis gamo

XV-XVI saukuneebis mijnaze ruseTi samxreTSi aqtiur

sagareo politikas ver awarmoebda. 1492-1494 wlebis

ruseT-litvis oms mohyva axali omebi litvasTan (1500-

1503 ww. da 1512-1514 ww.).

ivane III-sa (1462-1505) da vasili III-s (1505-1533)

politika cvlilebebs ganicdis ivane mrisxanis (1533-

1584) dros. ivane mrisxane umTavresad miiCnevda

ruseTis poziciebis ganmtkicebas Crdilo-dasavleTis

mimarTulebiT (baltiispireTSi), rac litvasTan,

13

poloneTsa da SveciasTan omis gareSe SeuZlebeli iyo.

am problemis gadaWras isaxavda miznad livoniis omi

(1558-1583 ww.). amave dros ivane mrisxanem SeZlo

yazanisa (1552 w.) da astraxanis (1556 w.) saxanoebis

dapyroba. miuxedavad imisa, rom ruseTma ver moaxerxa

yirimis saxanos daufleba, mainc xelsayreli pirobebi

Seiqmna Crdilo kavkasiaSi ruseTis gaaqtiurebisaTvis.5

Seqmnil viTarebaSi qarTvelma diplomatebma

kvlav cades ruseTis CarTva samxreT kavkasiaSi

mimdinare procesebSi, kerZod, - iranTan osmaleTis

dapirispirebaSi. iniciativa kvlav kaxeTis samefo karma

gamoiCina. qarTulma diplomatiam amjerad seriozuli

strategiuli Secdoma dauSva. ivane mrisxane

seriozulad iyo dainteresebuli Crdilo kavkasiiT.

viTareba ar Secvlila arc misi memkvidris mefe

Tevdores (1584-1598) dros. Tumca unda iTqvas, rom am

droisaTvis ruseTis dainteresebis sferos Crdilo

kavkasia Seadgenda da ara samxreT kavkasia. livoniis

omSi (1558-1583 ww.) damarcxebuli ruseTi, rasac

Crdilo-dasavleTiT (gansakuTrebiT baltiispireTSi)

ruseTis poziciebis Sesusteba mohyva, iranisa da

osmaleTis winaaRmdeg omSi ar Caebmeboda. Tu irani da

osmaleTi Crdilo kavkasiis barSi (da ara mTianeTSi)

ruseTis SeRwevas Seeguebodnen, am SemTxvevaSic ki

qarTvel diplomatTa gegmis realizeba mainc Zneli

iqneboda. Yyvela SemTxvevaSi, ruseTi samxreT

5 iqve, gv. 372-376.

14

kavkasiaSi ararealur Zalad darCeboda. swored aseTi

viTarebis Sedegi iyo kaxeTis samefoSi mefe levanis

(1518-1574) dros rusTa razmis Semosvla. ivane mrisxanem

mdinare Tergis xeobaSi cixe-simagreebis mSenebloba

daiwyo. Tu ruseTi SeZlebda kontroli daewesebina im

gzebze, romlebic mdinare Tergis xeobaSi arsebuli

cixe-simagreebidan kaxeTis samefoSi jaris

gadayvanisaTvis iyo aucilebeli, qarTveli

diplomatebis gegmis ganxorcielebac realuri

xdeboda. cxadia, Seqmnili safrTxe droulad SeniSnes

iranma da osmaleTma. ruseTi am qveynebTan

urTierTobis garTulebas moerida (osmaleTis

waqezebiT yirimis xani ruseTis sazRvrebSi SeiWra).

rusebma Tergis xeobaSi agebuli cixe-simagreebi

daangries. kaxeTSi myofi rusTa razmic Crdilo

kavkasiaSi dabrunda.6

ruseTis kavkasiuri politikis marcxi ver

gaiTvaliswines qarTvelma politikosebma. maT dauSves

kidev erTi strategiuli Secdoma. kaxeTis mefe

aleqsandre II (1574-1605) iranisa da osmaleTis agresiis

mogeriebas kvlav ruseTis daxmarebiT cdilobda.7

angariSs ar uwevda im garemoebas, rom ruseTma ara Tu

samxreT kavkasia, aramed Crdilo kavkasiac iran-

osmaleTis gavlenis sferod aRiara. cxadia, kaxeTis

6 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 9-10. 7 iqve, gv. 10-11.

15

samefo karma araferi icoda imis Taobaze, rom

livoniis omis (1558-1583 ww.) dasrulebis Semdeg ruseT-

Sveciis urTierToba kvlav daZabuli rCeboda. am

ukanasknels okupirebuli hqonda ruseTis teritoriis

nawili. mosalodneli iyo axali omi SveciasTan.

ruseTisa da kaxeTis samefos urTierToba

male saTanado dokumentebiTac gaformda. kaxeTis

mefem aleqsandre II-m ruseTis mefes miarTva “ficis

wigni”, xolo ruseTis mefem kaxeTis mefes uboZa

“wyalobis sigeli”. kaxeTis mefis aleqsandre II-is

(1574-1605) `ficis wignisa~ da ruseTis mefis Tevdore

ivanes Zis (1584-1598) `wyalobis sigelis~ arc

originalebi da arc aslebi mikvleuli ar aris. ufro

metic, CvenTvis ucnobia am dokumentebis dawvrilebiTi

Sinaarsic ki. dRemde mecnierebi eyrdnobian im mwir

masalas, romelic daculia rusi istorikosis sergei

belokurovis wignSi8.

1586 wlis 23 seqtembers ruseTis mefesa da

did mTavar Tevdore ivanes Zes astraxanis voevodam

Tevdore lobanov-rostovskim acnoba, rom astraxanSi

mividnen kaxeTis mefis aleqsandre II-is elCebi:

mRvdeli ioakime, beri kirile da Cerqezi yurSita.

dedaqalaqidan miRebuli brZanebis Tanaxmad,

astraxanis voevodam kaxeTis mefis elCoba moskovSi

8 Сношения России с Кавказом. Материалы, извлеченные из Московскаго главнаго архива Министерства иностранных дел Сергеем Белокуровым. Выпуск 1-й. 1578-1613. Москва, 1889`

16

gaistumra. 9 oqtombers ruseTis mefem kaxeTis mefis

elCebi miiRo. aRsaniSnavia, rom ruseTis mefesTan

miRebaze, iseve rogorc oficialur dokumentebSi,

rogorc wesi, kaxeTis mefe aleqsandre II `mefed~ ki ar

iwodeboda, aramed `aleqsandre mTavrad~ ("Александр

князь"). amave dros ruseTis mefe xazs usvamda Tavis

mefur Rirsebas: "Великий государь, царь и великий князь

Федор Иванович всеа Руси, Владимерский, Московский, Ноуго-

родцкий, царь Казанский и Астраханский и иных многих

земель государь и облаадатель восточных и западных и

северных стран".9 mxolod iSviaTad esmeboda xazi

aleqsandre II-is mefur Rirsebas: "Иверские земли

Александр царь". rogorc Cans, ruseTis mefis karze CaT-

vales, rom kaxeTis mefe Tavisi RirsebiT utoldeboda

Crdilo kavkasiis xalxebis mTavrebs.

kaxeTis mefis elCebma ruseTis mefes

miarTves aleqsandre II-is Txovna ("челобитная"): 1)

mfarvelobaSi mieRo kaxeTis samefo (" ... под своею

царскою рукою держати"). 2) daecva kaxeTis samefo

mtrebisagan (" ... царскою рукою... царском имяни...

обороняти... ото всяких... недругов").10

kaxeTis mefeAleqsandre II xazs usvamda imas,

rom qarTvelebsa da rusebs erTi religia _

qristianoba _ akavSirebdaT.

9 iqve, gv.11. 10iqve. gv.12.

17

ruseTis mefem, Tevdore ivanes Zem, kaxeTis

mefe aleqsandre II-is Txovna Seiwynara: kaxeTis

samefos mfarvelobaSi miRebasa da mtrebisagan

samxedro ZaliT dacvas dahpirda ("И мы грамоту твою

приняти велели есмя и ее выслушали милостивно и тебя,

Александра князя, и твою землю Иверскую по твоему

челобитью под свою царскую руку приняли есмя и держати

тебя и товю землю в своем царскою рукою хотим и оберегати

тебя и твою землю ото всяких твоих недругов").11

1587 wlis 3 aprils ruseTis mefem brZana

kaxeTis mefis elCebi samSobloSi gaestumrebinaT da

Tan gaeyolebinaT rusi elCebi: Tavadi rodion birkini,

petre pivovi da stefane poluxanovi. qarTveli elCebi

moskovidan 11 aprils gamoemarTnen, rusi elCebi ki

cota xans Seyovndnen. 3 ivliss qarTveli da rusi

elCebi astraxanidan erTad gamoemgzavrnen

saqarTveloSi.

ruseTis mefis Tevdore ivanes Zis elCebi

kaxeTis mefe aleqsandre II-m 1587 wlis 26 agvistos

miiRo. 29 agvistos rusma elCebma kaxeTis mefes

ruseTis mefis sigeli gadasces. sigelSi aRniSnuli

iyo: 1) ruseTis mefem Seiwynara kaxeTis mefis Txovna,

2) kaxeTis samefo miRebuli ruseTis mfarvelobaSi, 3)

ruseTi samxedro ZaliT daicavda kaxeTis samefos

mtrebisagan.12

11 iqve, gv.12. 12 iqve, gv.13.

18

1587 wlis 28 seqtembers kaxeTis mefe

aleqsandre II-m Tavis memkvidreebTan da samefo karis

moxeleebTan (TavadebTan) erTad rusi elCebis rodion

birkinisa da petre pivovis TandaswrebiT ruseTis

mefis Tevdore ivanes Zis erTgulebaze daifica.

daficebis Semdeg aleqsandre II-m sigels (`ficis

wigns~) xeli moawera, sigels beWedi dausves da

ruseTis mefis elCebs rodion birkinsa da petre

pivovs gadasces ("Да велел запис целовалную совершить... да

на той записи Александр князь и своими детми и с

чиновными людми за всю Иверскую землю перед Родивоном

да перед Петром государю правду дал, на записи крест

целовал и запись целовалную за своею рукою и за печатью

Родивону и Петру дал").13

rusma elCebma kaxeTis mefe aleqsandre II-is

sigeli (`ficis wigni~) moskovSi Caitanes da mefe

Tevdore ivanes Zes miarTves.

1588 wlis oqtomberSi moskovSi kaxeTis

mefis aleqsandre II-is kidev erTi elCoba Cavida,

romlis SemadgenlobaSi iyvnen Tavadi yaflan vaCnaZe,

beri kirile da Cerqezi yurSita. 31 oqtombers kaxeTis

mefis elCoba ruseTis mefem Tevdore ivanes Zem miiRo.

qarTvelma elCebma ruseTis mefes miarTves aleqsandre

II-is Txovna ("челобитная"). kaxeTis mefis saTxovari

igive iyo: mfarvelobaSi miReba da samxedro

daxmarebis aRmoCena. oficialur miRebaze qarTvel

13 iqve, gv.41.

19

elCebs ganucxades: 1) kaxeTis mefe aleqsandre II ukve

miRebulia ruseTis mefis mfarvelobaSi, mas

daficebuli aqvs ruseTis mefis erTgulebaze da xeli

aqvs mowerili sigelze (`ficis wignze~); 2) ruseTi

kaxeTis samefos daicavs mtrebisagan; 3) astraxanisa da

Tergis voevodebs nabrZanebi aqvT daRestanze

laSqroba da kaxeTSi mimavali gzis daRestnelTagan

gawmenda.14

1588 wlis 23 aprils ruseTis mefe Tevdore

ivanes Zem kaxeTis samefoSi axali elCobis gagzavna

brZana. elCobaSi Sediodnen: Tavadi simon

zvenigorodski, diaki torx antonovi, beri zakxei,

mRvdeli iosebi, mRvdeli bogdani, mRvdeli dimitri,

diakvani Teodosi, diakvani Tevdore da xatmwerebi.

ruseTis mefis elCebma 1589 wlis 6 agvistos

Crdilo kavkasiaSi CaaRwies da 8 seqtembers ukve

sunjaSi iyvnen. sunjidan elCoba saqarTveloSi

gamoemgzavra. 10 oqtombers rusi elCebi alaverdis

monasters ewvivnen, xolo 16 oqtombers isini

aleqsandre II-m miiRo. rusma elCebma kaxeTis mefes

gadasces ruseTis mefis `wyalobis sigeli~. es

dokumenti rusul wyaroSi asea moxseniebuli: "А се

такова жаловалная грамота з золотою печатью послана от

государя к Иверскому Александру царю с послы со князем

Семеном Звенигородцким да дияком с Торхом с Антоновым".15

14 iqve, gv.54-55. 15 iqve, gv.87.

20

ruseTis mefis Tevdore ivanes Zis `wyalobis

sigelSi~ aRniSnuli iyo, rom ruseTi kaxeTis samefos

mtrebisagan saimedod daicavda.

Tevdore ivanes Zis `wyalobis sigelis~

bolos aRniSnuli iyo, rom igi Seadgines moskovSi

qveynis gaCenidan 7097 wlis aprilSi (e. i. 1589 wlis

aprilSi).16

miuxedavad ruseTis mefis dapirebisa,

kaxeTis samefom ruseTisagan realuri samxedro da

politikuri mxardaWera ver miiRo.

kaxeTis samefos prorusuli orientacia

sabolood daasamara mefe Tevdores sikvdilis (1598 w.)

Semdeg ruseTSi dawyebulma SinaaSlilobam, didma

socialurma amboxma da JeC-pospolitasa (poloneT-

litvis saxelmwifos) da Sveciis agresiam (1603-1610 w.).

ruseTis poziciebis Sesusteba kargad gamoiyena iranis

Sahma abas I-ma da sastikad dasaja kaxeTis samefo

saxli _ 1605 wels aleqsandre II da misi vaJi giorgi

Sahma moakvlevina.

16 iqve, gv.89.

21

Tavi II. saqarTvelo-ruseTis

samxedro-politikuri urTierTobis dasawyisi.

SinaaSlilobis, did socialuri amboxisa da

JeC-pospolitasa da Sveciis agresiisgan dasustebuli

ruseTi nel-nela gaimarTa welSi da ukve mefe aleqsis

(1645-1676) dros seriozul Zalad iqca. Aam

periodisaTvis ruseTis umTavres amocanas ukrainidan

JeC-pospolitas gandevna da Sveciis agresiuli gegmebis

aRkveTa warmoadgenda. Uukrainis ruseTTan SeerTebas

(1654 w.) mohyva xangrZlivi omi JeC-pospolitasTan,

romelic 1667 wels dasrulda. aranakleb mZime iyo omi

SveciasTan (1656-1658 ww.). ruseTma saboloo mizans ver

miaRwia: JeC pospolitas mTeli ukraina ver daaTmobina,

xolo Svecias ver waarTva baltiis zRvis sanapiroebi.

yirimis saxano kvlav did safrTxes uqmnida ruseTis

samxreT regionebs. mefe aleqsis (1645-1676) karze ar

SemuSavebula arc CrdiloeT kavkasiasa da, miT

22

umetes, arc samxreT kavkasiaSi aqtiuri politikis

warmoebis gegma.17

aseT viTarebaSi qarTulma diplomatiam

morigi strategiuli Secdoma dauSva.18 mefe Teimuraz

I (gamefda kaxeTSi 1606 wels, qarTl-kaxeTis mefe gaxda

1625 wels, qarTlis taxti dakarga 1633 wels, kaxeTisa

_ 1648 wels) kvlav prorusuli politikiT cdilobda

qveynis gadarCenas. 1658 wels Teimuraz I moskovSi

Cavida daxmarebis saTxovnelad. am dros grZeldeboda

ruseT-JeC-pospolitis omi, xolo SveciasTan mxolod

droebiTi zavi iyo dadebuli. aseT viTarebaSi

Teimuraz I, cxadia, xelcarieli gamoistumres

saqarTveloSi.19

prorusuli orientaciis marcxma TavisTavad

gamoiwvia proiranuli orientaciis gaZliereba.

proiranul orientacias adgnen: erekle I (gamefda

qarTlSi 1688 wels, kaxeTSi _ 1703 wels), daviT II

(gamefda kaxeTSi 1709 wels), giorgi XI (pirvelad

gamefda qarTlSi 1675 wels, meored _ 1703 wels).

orsaukunovani prorusuli orientaciis

Sedegi aseTi iyo. iranma da osmaleTma 1555 wlis

amasiis zaviT, 1590 wlis stambolis zaviT, 1612 wlis

stambolis zaviT, 1618 wlis serafis zaviT, 1619 wlis

17 История России. Том I , С древнейших времен до конца XVIII века, Под

редакцей А. Н. Сахарова. Москва, 2003, стр. 394, 403-406, 424-453, 490-

496. 18v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 16-17. 19 iqve, gv.16-17.

23

stambolis zaviT, 1639 wlis zohabis zaviT

saqarTvelos teritoria ramdenjerme gadainawiles.

sabolood aseTi suraTi miviReT: qarTlisa da kaxeTis

samefoebi irans darCa, xolo imereTis samefo, guriis,

samegrelosa da afxazeTis samTavroebi _ osmaleTs.20

qarTveli diplomatebis mier prorusuli

orientaciis SemuSavebisa da misi realizebisaTvis

brZolis axali etapi iwyeba XVIII saukunis 10-iani

wlebis bolodan. es movlena qarTlis janiSinisa da

mefis vaxtang VI-isa (1703-1724 ww.) da ruseTis mefis

petre I-is (1696-1725 ww.) saxelebs ukavSirdeba.21

iranis Sahis mier 1703 wels qarTlis

janiSinad (mmarTvelad) daniSnuli, xolo 1716 wels

qarTlis mefed damtkicebuli vaxtang VI prorusuli

orientaciis aucileblobis aRiarebamde erTbaSad da

advilad ar misula. vaxtang VI-is winamorbedi mefeebi,

islamis aRmsarebeli giorgi XI iranis Sahis

samsaxurSi daiRupa (1709 w.). iranis Sahis samsaxurs

Seewira momdevno mefec, aseve islamis aRmsarebeli

qaixosro (1711 w.). amis Semdeg mefobis yvelaze

realuri kandidati vaxtang VI iyo, magram taxtze

asvlisaTvis aucilebeli iyo winamorbedi mefeebis

msgavsad qristianobis uaryofa da islamis miReba. 1712

20 Mm. vaCnaZe, v. guruli.Aamasiidan yarsamde. saqarTvelos teritoriis gadanawileba iran-osmaleT-ruseTs Soris. 1555-1921. Tbilisi, 2007, gv. 5-15. 21 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 17.

24

wels vaxtang VI iranSi gaemgzavra. rogorc Cans, igi

am periodisaTvis rusuli orientaciis miRebaze ar

fiqrobda, Tumca arc winamorbedi mefeebis, giorgi XI-

isa da qaixosros, proiranuli orientaciis

gagrZelebas apirebda. vaxtang VI cdilobda romis

papisa da dasavleT evropis didi qveynebis daxmarebiT

iranis batonobidan Tavis daxsnas. amrigad, vaxtang VI

Semdegi arCevanis winaSe idga: proiranuli

orientaciis SenarCuneba, prorusuli orientaciis

miReba, prodasavluri orientaciis miReba.22

vaxtang VI-s kargad hqonda gaazrebuli

proiranuli orientaciis damRupveli Sedegebi. XVII

saukunis istoria amis bevr magaliTs iZleoda. magram

es ar kmaroda proiranuli orientaciis uarsayofad.

vaxtang VI xedavda, Tu rogor sustdeboda irani, Sahi

risi vai-vaglaxiT axerxebda avRanelTa Semotevis

SeCerebas. yovelive aman vaxtang VI-s ubiZga, zurgi

Seeqcia iranisaTvis.23

vaxtang VI-is mier proiranuli orientaciis

uaryofa SeiZleba realobas mTlad moklebuli ar

Canda. samagierod, sruliad ararealuri iyo vaxtang

VI-is mier sulxan-saba orbelianis meTaurobiT

dasavleT evropaSi iranis winaaRmdeg daxmarebis

saTxovnelad diplomatiuri misiis mivlineba.

tradiciulad, evropaSi irans osmaleTis winaaRmdeg

22 iqve, gv.18. 23 iqve, gv.18.

25

brZolaSi mokavSired ganixilavdnen da qarTlis

samefos interesebisaTvis dasavleT evropis qveynebi

irans ar gaanawyenebdnen. asec moxda. 1715 wels sulxan-

saba orbeliani evropidan xelcarieli dabrunda.24

prodasavluri orientaciis marcxma vaxtang VI

iZulebuli gaxada 1716 wels islami mieRo. Sahma

vaxtang VI qarTlis mefed daamtkica, magram 1719

wlamde iranSi datova. ratom daayovna Sahma iranSi

vaxtang VI? Sahs amisaTvis seriozuli mizezebi hqonda.

cxadia, iranis Sahis kari Seityobda sulxan-sabas

dasavleT evropaSi vizitisa da iq gamarTul

molaparakebaTa Taobaze. raRa Tqma unda, SahisaTvis

cnobili iqneboda iranSi myofi vaxtangisa da Sahis

karze mivlenili ruseTis despanis artiom volinskis

saidumlo kontaqtebis Taobazec. es ori mizezi

savsebiT sakmarisi iyo imisaTvis, rom vaxtang VI-s

iranis Sahis ndoba daekarga.25

prorusuli orientaciis miRebas vaxtang VI

sabolood sulxan-sabas evropidan xelcarieli

dabrunebis Semdeg (1715 w.) gadawyvetda. aucilebeli

iyo qarTlSi dabruneba da ruseTTan kavSiris

damyareba. swored amiT iqneboda ganpirobebuli

oTxwliani yoymanis Semdeg vaxtang VI-is mier islamis

miReba (1716 w.). amis Semdeg Sahs vaxtang VI-is iranSi

dayovnebis mizezi aRar unda hqonoda. Tumca, rogorc

24iqve, gv.18-19. 25 iqve, gv.19.

26

aRvniSneT, Sahi vaxtang VI-s aRar endoboda da misi

iranSi yofna maqsimalurad gaaxangrZliva. 1719 wels

qarTlis mefe samSobloSi dabrunda da ruseTTan

samxedro-politikuri kavSiris damyarebisaTvis daiwyo

mzadeba.

amrigad, vaxtang VI-is mier prorusuli

orientaciis aRiareba warmoadgenda iZulebiT nabijs.26

aseTi sarisko gadawyvetileba ganpirobebuli iyo

iranis winaaRmdeg dasavleT evropidan daxmarebis

miuReblobiTa da piradad vaxtang VI-is Zlieri

antiiranuli ganwyobiT. mefes Rrmad swamda, rom

proiranuli orientacia samudamod daRupavda qveyanas.

marTalia, vaxtang VI-is prorusuli

orientacia iZulebiT nabijs warmoadgenda, magram misi

miReba mainc garkveul gaTvlebs emyareboda. qarTlis

mefis Canafiqrs hqonda rogorc realuri, ise

ararealuri safuZveli.

pirveli. vaxtang VI savsebiT sworad

miiCnevda, rom ruseTs samxreT-aRmosavleTi

kavkasiidan, kerZod qarTlidan da kaxeTidan, aseve

azerbaijanidan iranis gandevna SeeZlo.

meore. vaxtang VI-m ver gaiTvaliswina, rom

samxreT kavkasiaSi ruseTis SeWras ar dauSvebda

osmaleTi da ruseTs iranis gavlenis sferoebis xelSi

Cagdebas ar daanebebda.

26 iqve, gv.19.

27

mesame. vaxtang VI-m verc is gaiTvaliswina,

rom irani, da gansakuTrebiT ki osmaleTi, saWiroebis

SemTxvevaSi aqtiurad gamoiyenebdnen Crdilo kavkasiel

islamis aRmsarebel xalxebs, rac did sirTuleebs

Seuqmnida samxreT kavkasiaSi SeWril ruseTs.

meoTxe. marTalia, am droisaTvis (1719 w.)

CrdiloeTis omis msvlelobaSi (daiwyo 1700 w.)

mopovebuli warmatebebis Semdeg ruseTs praqtikulad

gadaWrili hqonda umTavresi geostrategiuli amocana

(baltiis zRvis sanapiroebis xelSi Cagdeba), magram

samxreT kavkasiaSi gabatoneba jer kidev ar iTvleboda

ruseTis sagareo politikis pirvelxarisxovan

amocanad. ruseTisTvis gacilebiT ufro mniSvnelovani

iyo CrdiloeT SavizRvispireTSi ganmtkiceba,

dunaispireTis xelSi Cagdeba da balkaneTSi SeWra. am

geostrategiuli amocanis gadaWra azovisa da

yubanispireTidan osmaleTis gandevniTa da yirimis

saxanos dapyrobiT unda dawyebuliyo. am rTuli

miznebis ganxorcieleba ki osmaleTTan omis gareSe

SeuZlebeli iyo. aRsaniSnavia isic, rom dunaispireTsa

da balkaneTSi ruseTis SeWris winaaRmdeg gamodiodnen

dasavleT evropis qveynebi. aseT viTarebaSi ruseTi

iranis winaaRmdeg did omSi ar Caebmeboda da qarTlis

samefos mokavSired ar gamoadgeboda.27

1722 wels ruseTis imperatorma petre I-ma

kaspiispireTSi laSqroba daiwyo da iranis winaaRmdeg

27 iqve, gv. 20-21.

28

omSi mokavSireoba mefe vaxtang VI-s SesTavaza. vaxtang

VI-m proiranul orientaciaze sabolood uari Tqva, 40-

aTasiani jari Sekriba da petre I-Tan molaparakebis

Tanaxmad ganjasTan dabanakda.28 amasobaSi avRanelebma

iranis dedaqalaqi ispahani aiRes. ruseTisa da

qarTlis samefos samxedro-politikurma kavSirma,

cxadia, SeaSfoTa osmaleTi. osmaleTis sulTanma

sworad Seafasa viTareba: imxanad (1722 w.) irans

qarTlisa da ruseTis erToblivi laSqrobis mogerieba

ar SeeZlo. ruseTis mier iranis damarcxebis

SemTxvevaSi osmaleTs samxreT kavkasiaSi Zlieri

konkurenti uCndeboda. qarTlisa da ruseTis samxedro-

politikuri kavSiris CaSlas osmaleTi imiT Seecada,

rom qarTlis mefe vaxtang VI-s mokavSireoba SesTavaza.

vaxtang VI-m sworad amoicno osmaleTis Canafiqri _

samxreT kavkasiaSi Zlieri ruseTis damkvidrebas

osmaleTs isev susti iranis SenarCuneba erCivna.

qarTlis mefis gadabireba osmaleTs swored iranis

gadarCenisTvis, anu ruseTis samxreT kavkasiaSi SeWris

Sesaferxeblad sWirdeboda. marTalia, osmaleTis

sulTnis Canafiqri vaxtang VI-m kargad amoicno, magram

is ki veRar gaTvala, rom osmaleTis sulTnis

SemoTavazebaze uaris TqmiT samomavlod iranTan

erTad osmaleTic gadaimtera. ufro zustad, vaxtang

VI politikaSi yovlad gaumarTlebel riskze wavida _

qarTlis bedi mxolod petre I-is mier iranis

28 iqve, gv. 21.

29

winaaRmdeg dawyebul laSqrobas daukavSira da ukan

dasaxevi gza, iranTan da osmaleTTan morigebis Sansi,

aRar daitova.29

vaxtang VI-is mier petre I-Tan is winaaRmdeg

samxedro politikuri kavSiris Sekvra (1722 w.)

strategiuli Secdoma iyo. proiranuli orientacia

aRmosavleT amierkavkasiaSi ruseTis imperiis pasiuri

politikis pirobebSi erTaderTi swori orientacia

iyo.30 vaxtang VI-s Tavis sasargeblod unda

gamoeyenebina avRanelebis Setevis Sedegad iranSi

Seqmnili umZimesi viTareba. qarTlis mefe ki piriqiT

moiqca. 1722 wlis martSi Sahma avRanelebTan brZolaSi

daRupuli rostomis (vaxtang VI-is Zmis) nacvlad Tavis

gvardiis sardlad vaxtangis vaJi baqari daniSna da

igi qarTlis jarTan erTad saswrafod iranSi daibara.

baqarma jari Sekriba da iranisken daiZra, magram

vaxtang VI-m Svils SahisaTvis daxmarebis aRmoCena

aukrZala. baqari mamas kompromisul variants

sTavazobda: qarTlis samefos jaris nawili, vaxtang

VI-isa da petre I-is molaparakebis Tanaxmad,

kaspiispireTSi SeWril ruseTis jars SeerTeboda,

xolo nawili avRanelebis winaaRmdeg iranis Sahs

miSveleboda. samefo darbazis wevrTa nawili

ruseTTan samxedro-politikur kavSirs saxifaTod

miiCnevda da proiranuli orientaciis SenarCunebas

29 iqve, gv. 21-22. 30 iqve, gv. 22.

30

uWerda mxars. vaxtang VI-m rCeva ar gaiTvaliswina.

mefes mtkiced hqonda gadawyvetili proiranuli

orientaciis erTxel da samudamod uaryofa. amasobaSi

avRavelebma ispahani aiRes, Tumca qarTlisaTvis amas

Sveba ar moutania. 1722 wlis miwurulsa da 1723 wlis

damdegs qarTlis mdgomareoba kidev ufro garTulda.

es ganpirobebuli iyo Semdegi mizezebiT: pirveli.

petre I-ma kaspiispireTSi dawyebuli laSqroba maleve,

1722 welsve, Sewyvita; meore. iranis Sahi vaxtang VI-is

dasasjelad jarebs agrovebda; mesame. ruseTis

gaaqtiurebiTa da petre I-isa da vaxtang VI-is

samxedro-politikuri kavSiriT SeSfoTebuli

osmaleTic qarTlis samefoSi SesaWrelad emzadeboda.

meoTxe. proiranuli orientaciis kaxeTis mefe

konstantine vaxtang VI-is winaaRmdeg sabrZolvelad

emzadeboda da iranis Sahis daxmarebiT qarTlis

taxtis xelSi Cagdebas gegmavda; mexuTe. TbilisSi

mdgarma iranis garnizonma Sahis brZanebiT qalaqs

cecxli dauSina; meeqvse. 1723 wlis gazafxulze iranis

Sahis TanadgomiT, lekTa, ganjisa da erevnis xanebis

jarebis daxmarebiT kaxTa mefe konstantinem Tbilisi

daikava; meSvide. 1723 wlis ivnisSi osmaleTis jarebi

Tbiliss moadgnen da qalaqi aiRes. kostantinem kaxeTs

Seafara Tavi.31

vaxtang VI-s prorusuli politikuri

orientaciis damRupveli Sedegebi saxeze iyo. 1724

31 iqve, gv. 22-23.

31

wels vaxtang VI ruseTSi gadaixvewa. petre I

amierkavkasiis axal mflobels swrafad mourigda. 1724

wlis 12 ivliss, rodesac vaxtang VI jer kidev

qarTlis samefos teritoriaze imyofeboda, stambolSi

ruseT-osmaleTis SeTanxmeba daido. ruseTma aRiara

osmaleTis uflebebi aRmosavleT amierkavkasiaSi.

ufro adre (1723 w.) ruseTi iransac mourigda.32

32 Mm. vaCnaZe, v. guruli.Aamasiidan yarsamde. saqarTvelos teritoriis gadanawileba iran-osmaleT-ruseTs Soris. 1555-1921. Tbilisi, 2007, gv. 19-31.

32

Tavi III. prorusuli orientaciidan

proiranuli orientaciisaken

qarTlis mefis vaxtang VI-is prorusuli

orientaciis kraxma umZimes mdgomareobaSi Caagdo ara

marto qarTli, aramed kaxeTic. islamuri samyaro

(irani, osmaleTi, Crdilo kavkasiis xalxebi) realuri

safrTxis winaSe dadgnen. ruseTis SemoWra samxreT

kavkasiaSi vaxtang VI-Tvis qarTlis gadarCenas

niSnavda, xolo islamuri samyarosaTvis uaRresad did

safrTxes warmoadgenda. avRanelebTan brZolaSi

dasustebuli irani ruseTs saWiro winaaRmdegobas ver

gauwevda, rac regionSi status kvos darRvevas

gamoiwvevda. irans ruseTTan omi ar SeeZlo. amitom iyo

rom teritoriuli daTmobebis xarjze, iranma

ruseTTan 1723 wels zavs miaRwia da mdgomareoba

droebiT ixsna. ruseT-iranis dazaveba qarTlis

gawirvas niSnavda. ruseTis warmatebam Zalze SeaSfoTa

osmaleTi. sulTanma 1724 wlis zaviT ruseTi aiZula

33

samxreT kavkasiaSi farTo dapyrobiT gegmebze xeli

aeRo. TavisTavad dauZlurebuli irani poziciebs mainc

ar Tmobda. ruseTisagan mitovebuli vaxtang VI-is

dasja iranis Sahma kaxeTis mefes, ruseTsa da iranSi

kargad cnobil erekle I nazar-ali-xanis Zes,

gamahmadianebul konstantines (mahmad-yuli-xans)

daavala. kaxeTis mefem 1723 wels lekTa jaris

daxmrebiT Tbilisi daikava. imave 1723 wels qarTlSi

osmalebi SemoiWrnen, qveyana daipyres da Tbilisic

daikaves. ase dawyo ,,osmaloba”, romelic 1735 wlamde

gagrZelda. Gvaxtang VI-is Zma, gamahmadianebuli iese

(ali-yuli-xani) osmalebs eaxla da morCileba

gamoucxada, risTvisac qarTlis mmarTveloba uboZes.

osmalTa winaaRmdeg brZolas ar wyvetda kaxeTis mefe

konstantine. 1723 wels osmalebma igi

mosalaparakeblad miiwvies da moRalaturad mokles.

qarTli da kaxeTi osmalebma da maTma mokavSire

lekebma aikles. osmalTa da lekTa TareSisagan

gaCanagebul qveyanas kidev ufro asustebda Sina

aSliloba _ Tavaduri partikularizmi. Seiqmna

umZimesi mdgomareoba. saxelmwifoebriobis kvdomis

procesi sul ufro Rrmavdeboda. am Znelbedobis Jams

qarTlisa da kaxeTis samefoebs mxsnelad moevlinen

kaxeTis samefos saxlis warmomadgenlebi _ erekli I

nazar-ali-xanis umcrosi Ze Teimurazi (momavali mefe

Teimuraz II) da misi Ze erekle (momavali mefe erekle

II). Teimuraz erekles Ze da erekle Teimurazis Ze

34

qarTlisa da kaxeTis gadarCenisaTvis brZolas samefo

taxtze asvlamde iwyeben. am brZolaSi mama-Svilma didi

diplomatiuri da mxedarmTavruli niWi gamoamJRavnes.33

XVIII saukunis 20-ian wlebSi sefianTa irani ise

dasustda, rom lamis iyo erT dros uZlieresi

saxelmwifos teritoria ruseTma da osmaleTma

gadainawiles. iranis dedaqalaqi avRanelebma aiRes da

erT-erTma avRanelma beladma Tavi iranis Sahad

gamoacxada. movlenebi ise viTardeboda, rom mTeli

samxreT-aRmosavleT kavkasia osmaleTsa da ruseTs

unda darCenodaT. viTareba kardinalurad Sescvala

samoRvaweo asparezze iranis samxedro ministris

nadir-xanis gamosvlam. Nnadir-xanma (1737 wels igi

iranis Sahi gaxda) avRanelebi sastikad daamarcxa,

Zlieri dartyma miayena osmaleTs da ruseTic aiZula

wina wlebSi dakavebuli iranis teritoriebi

daetovebina. 1735 wels nadir-xani samxreT kavkasiaSi

osmalTa erT-erT mTavar dasayrdens ganjis cixes

Semoadga. TbiliSi gamagrebuli osmalo faSa ganjis

garnizonis dasaxmareblad emzadeboda.

Teimurazma da ereklem zustad Seafases samxreT-

aRmosavleT kavkasiaSi Seqmnili ZalTa axali

Tanafardoba da proiranuli orientacia irCies. mama-

Svilma Tbilisidan ganjis garnizonis dasaxmareblad

mimavali osmalTa jari gafantes da nadir-xans

33 M v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 83.

35

ganjis aRebaSic daexmarnen. ganjidan nadir-xani

Tbilisisaken daiZra. Teimurazma da ereklem iranis

sardals mefuri miReba mouwyves. vaxtang VI-s

antiiranuli politikiT ganrisxebuli iraneli

sardlisaTvis Teimurazisa da erekles saqcieli

albaT moulodnelic iyo. Nnadir-Sahma kargad uwyoda,

rom ruseTi samxreT kavkasiaSi SemoWras kvlavac

ecdeboda. swored amitom iranisaTvis Zalze

mniSvnelovani iyo vaxtang VI-is prorusuli

politikuri orientaciis mowinaaRmdegeebis

Teimurazisa da erekles _ mimxroba. proiranuli

orientaciis Teimurazisa da erekles daxmarebas

nadir-SahisaTvis gadamwyveti mniSvneloba hqonda

samxreT kavkasiaSi aramarto ruseTis SemoWris

SemTxvevaSi, aramed daRestnis dasamorCileblad

warmoebul omSi.34 yovelive es kargad gaiTvaliswina

nadir-Sahma. 1744 wels man Teimurazi qarTlis, xolo

erekle kaxeTis mefed daamtkica. moulodneli iyo is,

rom iranis Sahs taxtze asvlis pirobad Teimurazisa

da ereklesaTvis islamis miReba ar wamouyenebia.

cxadia, es daTmobac politikuri mizniT iyo

nakarnaxevi. miuxedavad iranis Sahis Canafiqrisa, erTi

ram cxadia: nadir-Sahma SesaZleblad miiCnia samxreT

kavkasiaSi saxelmwifoebriobis (qarTlisa da kaxeTis

samefoebis) arseboba qristiani bagrationebiT

saTaveSi.

34 iqve, gv. 84.

36

Tavi IV. proiranuli orientaciidan

prorusuli orientaciisaken

Teimuraz II da erekle II imTaviTve mixvdnen,

rom qarTveli mefeebis mier War-belaqnis dakaveba

iranisa da osmaleTis interesebSi ar Sedioda.

daRestnelebis gamudmebuli Tavdasxmebi kaxeTisa da

qarTlis samefoebze zemoqmedebis, maTi dasustebis

saSualebad ganixileboda iransa da osmaleTSi.

daRestnelTa TareSis aRkveTas Teimurazi da erekle

ruseTis daxmarebiT Seecadnen. 1752 wels ruseTSi

svimon mayaSvilsa da aTanase Tbilelis sagangebo

elCobac gaigzavna, magram uSedegod. ruseTis

saimperatoro karma ara marto jaris gamogzavnaze

ganacxada uari, aramed fuladi daxmarebac

SeuZleblad miiCnia.35 peterburgSi swori daskvna

gaakeTes: War-belaqanSi (saingiloSi) ruseTis jaris

35 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 28.

37

Sesvla Zalze gaamwvavebda ruseT-iranisa da ruseT-

osmaleTis urTierTobebs.

XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulidan

da 60-iani wlebis damdegidan dasrulda Teimuraz II-

isa da erekle II-is proiranuli orientacia. daiwyo

axali, prorusuli orientaciis SemuSaveba. Ees

umniSvnelovanesi gadawyvetileba xangrZlivi fiqrisa

da gansjis Sedegi iyo. prorusuli orientacia Semdeg

mosazrebebs emyareboda: pirveli. Teimurazica da

ereklec, cxadia, grZnobdnen, rom iranSi nadir-Sahisa

da qerim-xanis politika SeiZleba nebismier momentSi

Secvliliyo da qarTlsa da kaxeTs Tavs dastexoda

sefiani Sahebisdroindeli agresia. meore. mefeebi

imasac grZnobdnen, rom iranis mbrZaneblebs sulac ar

siamovnebdaT qarTlisa da kaxeTis mefeebis diqtati

iranul saxanoebze (ganjaze, erevanze, naxWevansa da

yarabaRze). rogorc ki iranSi centraluri

xelisufleba Zalas moikrebda, Teimurazisa da

erekles morCili saxanoebi, Saq-Sirvanis xanis haji-

Calabis msgavsad, qarTlisa da kaxeTisaTvis saSiS

Zalad iqceodnen. mesame. daRestnelTa amaoxrebeli

Semosevebis mogerieba qarTlisa da kaxeTis samefoebs

Tavisi ZalebiT ar SeeZloT. saWiro iyo War-belaqnis

(saingilos), kak-eniselis dakaveba da daRestnelTaTvis

kaxeTSi SesaWrelad xelsayreli placdarmis

warTmeva. es ki ruseTis daxmarebis gareSe SeuZlebeli

iyo. mexuTe. Tu iranSi SinaaSliloba ar

38

dasruldeboda da centraluri xelisufleba ver

gaZlierdeboda, dasustebuli irani osmaleTs ver

gaumklavdeboda da gamoricxuli ar iyo, rom

qarTlisa da kaxeTis samefoebs osmaluri agresiis

safrTxe SeeqmnebodaT.36

Teimuraz II-sa da erekle II-s surdaT

ruseTis imperiis daintereseba, raTa mas samxreT-

aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi) iranis adgili

daekavebina. Tu ruseTi darubandidan baqomde kaspiis

zRvis sanapiros daipyrobda ,qarTlisa da kaxeTis

samefoebi or mizans miaRwevdnen _ daRestnelTa

TareSi samudamod aRikveTeboda da iranis agresiac

saSiSi aRar iqneboda. iranuli saxanoebi (ganja,

erevani, naxWevani, yarabaRi). iZulebuli gaxdebodnen

proqarTuli orientacia eRiarebinaT. ganwiruli

rCeboda Saq-Sirvanis saxanoc. ruseTiT

zurggamagrebuli qarTlisa da kaxeTis mimarT

axalcixis faSac damTmobi unda gamxdariyo.37

Teimuraz II-isa da erekle II-is gaTvlebi

samxreT kavkasiiT ruseTis imperiis dainteresebisa da

mis mier samxreT-aRmosavleT kavkasiis (kaspiispireTis)

dakavebis Taobaze ararealuri aRmoCnda. yovel

SemTxvevaSi, ruseTSi Teimuraz II-is elCobis

periodisavis (1760-1762 ww.) ruseTs sul sxva

geostrategiuli amocanebi hqonda dasaxuli: pirveli.

36 iqve, gv. 28-29. 37iqve, gv. 29-30.

39

prusia, romelsac zurgs umagrebda inglisi,

cdilobda ruseTis gamodevnas baltiispireTidan.

marTalia, Svidwliani omi (1757-1763 ww.) prusiis

marcxiT damTavrda, magram inglisis antirusuli

politika amiT ar dasrulebula. meore. evropis didi

saxelmwifoebi emzadebodnen dasustebuli poloneTis

gadasanawileblad. cxadia, poloneTis xarjze ruseTis

gaZliereba miuRebeli iyo evropis didi qveynebisTvis.

poloneTis sakiTxs SeiZleba seriozulad daeZaba

ruseT-evropis urTierToba. gamoricxuli ar iyo

ruseTis Sejaxeba evropis saxelmwifoTa

koaliciasTan, romlis Seqmnas saguldagulod

cdilobda inglisi. mesame. evropaSi pozicebis

SenarCunebisa da ganmtkicebis paralelurad

ruseTisaTvis umniSvnelovanes geostrategiul

amocanas warmoadgenda osmaleTis gandevna CrdiloeT

Savi zRvispireTidan (yirimis saxanos likvidacia),

dunaispireTis xelSi Cagdeba da balkaneTSi SeWra.

aseTi rTuli amocanis gadaWra osmaleTTan omisa da

evropis did saxelmwifoebTan (avstria, prusia,

inglisi, safrangeTi) urTierTobis garTulebis gareSe

SeuZlebeli iyo. am SemTxvevaSic SeiZleboda ruseTi

evropul koalicias dapirispireboda. yovelive

zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, SegviZlia davaskvnaT:

samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi)

damkvidreba XVIII saukunis 50-iani wlebis miwurulsa

da 60-iani wlebis damdegs ruseTis uaxloes

40

geostrategiul amocanas ar warmoadgenda da amdenad,

Teimuraz II-isa da erekle II-is prorusul orientacias

ganxorcieleba ar ewera. Teimuraz II-m es cxadad

igrZno peterburgSi yofnisas.38

xuTi wlis ganmavlobaSi (1763-1768 ww.)

erekle II unda mimxvdariyo, rom ruseTi samxreT-

aRmosavleTi kavkasiis mimarT interess ar iCenda. imis

gamo, rom iranSi iseTi sagangaSo araferi xdeboda,

qarTl-kaxeTis mefe mainc lodins amjobinebda. 1768

wels ruseT-osmaleTis omis dawyebam erekle II-s

prorusuli orientaciis realizebis imedi Causaxa.

erekle II-m amjerad ukve meore strategiuli Secdoma

dauSva.39 ruseT-TurqeTis omi (1768-1774 ww.) ruseTis

brwyinvale gamarjvebiTac rom damTavrebuliyo,

ruseTi samxreT-aRmosavleT kavkasiaSi (kaspiispireTSi)

mainc ver damkvidrdeboda, radgan samxreT-

aRmosavleTi amierkavkasia iranis gavlenis sfero iyo

da iq fexis mokidebisaTvis iranis damarcxeba iyo

saWiro. osmaleTTan omis paralelurad ki ruseTi,

cxadia, iranTan oms ar wamoiwyebda.

erekle II imdenad iyo dainteresebuli

prorusuli orientaciis realizebiT, rom ruseTis

imperiasTan naklebadmomgebian samxedro-politikur

kavSirsac dasTanxmda. osmaleTTan omis pirobebSi

imperatori ekaterine II (1762-1796) iranis vasalur

38 iqve, gv. 30-31. 39 iqve, gv. 31.

41

qveyanaSi jars ar gamogzavnida. ruseTis, qarTl-

kaxeTisa da imereTis SeTanxmebis safuZvelze gadawyda,

rom oficialurad ruseTis jari imereTis samefoSi

gaigzavneboda (imereTis samefo osmaleTis gavlenis

sferod iTvleboda da ruseTi, cxadia, iq jaris

gagzavnisgan Tavs ar Seikavebda), Semdeg es jari

imereTis samefos jarTan erTad aRmosavleT

saqarTveloSi gadavidoda da ruseTis, qarTl-kaxeTisa

da imereTis jarebi erTad daiZvrebodnen samcxe-

javaxeTis (awyuris, aspinZis, axalcixis, axalqalaqis)

osmalTa batonobisagan gasaTavisufleblad.40

ras igebdnen ruseT-imereT-qarTl-kaxeTis

samxedro-politikuri kavSiridan ekaterine II, solomon

I da erekle II? ekaterine II samxreT kavkasiaSi

sabrZolo moqmedebebis dawyebiT garkveul mizans

aRwevda _ osmaleTi iZulebuli gaxdeboda samcxe-

javaxeTSi jarisa da artileriis nawili daetovebina.

solomon I-s Sansi eZleoda imereTSi osmaleTis

gavlena an saerTod moespo, an seriozulad

Seesustebina. erekle II-s SesaZlebloba eZleoda,

samcxe-javaxeTi daebrunebina. erekle II-is moqmedeba ar

iyo bolomde zustad gaTvlili: pirveli. iranis

vasali qarTl-kaxeTis samefo omSi ebmeboda osmaleTis

winaaRmdeg, rac seriozulad gaarTulebda iran-

osmaleTis urTierTobas. osmaleTi irans urCi vasalis

(erekle II-is) dasjas mosTxovda. meore. samcxe-

40 iqve, gv. 31-32.

42

javaxeTidan osmaleTis gandevnis Semdeg vis unda

gadascemoda es teritoria? cxadia, samcxe-javaxeTi

qarTl-kaxeTs unda rgdeboda. aseT gadawyvetilebas

sazavo molaparakebaze osmaleTis protesti

mohyveboda. osmaleTisTvis samcxe-javaxeTis qarTl-

kaxeTis samefosaTvis gadacema am teritoriis iranis

mflobelobaSi gadasvlas niSnavda, radgan osmaleT-

iranis urTierTobaSi qarTl-kaxeTis samefo iranis

vasalad ganixileboda. amrigad, samcxe-javaxeTis

qarTl-kaxeTis samefosaTvis gadacemiT (Tuki es mainc

moxdeboda) erekle II samomavlod osmaleTs

upirispirdeboda. sabolood ki qarTl-kaxeTis samefo

samcxe-javaxeTs mainc ver SeinarCunebda. ver

SeinarCunebda ara marto osmaleTTan mosalodneli

omis SemTxvevaSi, aramed manamdec. aRsaniSnavia, rom

War-belaqanSi, (saingiloSi) mokalaTebuli

daRestnelebis mier qarTl-kaxeTis Zarcvasa da iqidan

adamianebis gatacebas mxolod maSin hqonda azri, Tu

isini naZarcvsa da tyveebs axalcixis gziT osmaleTSi

gahyiddnen. ase rom, awyuris, xerTvisis, axalcixisa da

axalqalaqis cixeebSi qarTl-kaxeTis jaris CayenebiT

(zogadad, mdinare mtkvris xeobis nawilze qarTl-

kaxeTis samefos kontrolis dawesebiT) daRestnelebi

gasaRebis bazris gareSe rCebodnen. axalcixis gziT

tyveTa bazris momaragebiT osmaleTi Zalian iyo

dainteresebuli. es ki imas niSnavda, War-belaqnisa da

samcxe-javaxeTis problema erT problemad iqceoda da

43

erekle II-s did Tavsatexs uCenda. samcxe-javaxeTis

SenarCunebisTvis aucilebeli ekonomikuri saxsari da

jari qarTl-kaxeTis samefos ar gaaCnda. am teritoriis

SenarCuneba verc rusTa mcire razmiT (1000-2000 kaci)

iqneboda SesaZlebeli. mesame. samcxe-javaxeTis

SemoerTebis SemTxvevaSi erekle II sxva didi

problemis winaSec dgeboda: qarTl-kaxeTis samefo

oficialurad xdeboda ori didi saxelmwifos _

iranisa da osmaleTis _ dainteresebis, anu agresiis

obieqti. amrigad, ruseTTan samxedro-politikuri

kavSiri warmatebis SemTxvevaSic qarTl-kaxeTis

samefos sasikeTos arafers moutanda.41

41 iqve, gv. 32-33.

44

Tavi V. saqarTvelos okupaciis

warumatebeli cda

CrdiloeT Savi zRvispireTiTa da

balkaneTis naxevarkunZuliT ruseTi jer kidev XVII

saukunis bolosa da XVIII saukunis damdegs

dainteresda. marTalia, petre I-ma (1696-1725) am

regionebis dapyroba ver moaxerxa, magram ruseTis

saimperatoro kari ukan daxevas ar apirebda. am

droidan dawyebuli ruseTisa da osmaleTis

urTierToba mudmivad daZabuli iyo. XVIII saukune

ruseT-osmaleTis omebis seriiT aRiniSna. erT-erTi

omi, kerZod, 1768-1774 wlebis omi, saqarTvelosac Seexo.

am omSi ruseTis mizans Seadgenda yirimis saxanos

likvidacia, CrdiloeT Savi zRvispireTis dapyroba da

balkaneTis naxevarkunZulze SeWrisaTvis placdarmis

momzadeba. ruseTis saimperatoro karma omSi

mokavSired osmaleTis mier dapyrobili qristiani

xalxebisa da saxelmwifoebis gamoyenebis gegma

SeimuSava. rusi politikosebisa da diplomatebis

azriT, imereTis mefis solomon I-is momxroba advili

iqneboda, radgan imereTis mefe sulTnis vasali iyo da

45

osmaleTs didi xania ebrZoda. qarTl-kaxeTis mefis

erekle II-is osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma rusebs

saeWvod miaCndaT, radgan qarTl-kaxeTsa da osmaleTs

Soris mSvidobiani urTierToba arsebobda.42

ruseTis saimperatoro kari saqarTveloSi

jaris gamogzavnisgan omis dasawyisSi Tavs ikavebda.

sabolood gadawyda, rom imereTis mefis solomon I-

Tvis jari gaegzavnaT. 1769 wlis 27 ivniss

saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis

,,mTavar meTaurad” dainiSna ruseTis imperatoris

samsaxurSi myofi germaneli grafi gotlib-kurt-henrix

totlebeni. saeqspedicio korpusi arcTu

mravalricxovani iyo: 3 aseuli (411 kaci) da 6 qvemexi.43

cxadia, mcirericxovani saeqspedicio korpusi imereTis

mefes saWiro daxmarebas ver aRmouCenda. 1769 wlis

martSi peterburgSi Casuli solomon I-is elCi

quTaTeli mitropoliti maqsime abaSiZe ruseTis

saimperatoro kars imereTSi 5 aTasiani jaris

gagzavnas Txovda.44 imereTis samefoSi ruseTis jaris

gamoCena Zalze gaaRizianebda osmaleTis sulTans.

ufro damafiqrebeli iyo is, rom saeqspedicio

korpusis meTaurad dainiSna saxelgatexili generali

g. totlebeni. Svidwliani omis (1753-1763 ww.) dros g.

42იქვე, გვ. 36-37. 43 v. maWaraZe. Mmasalebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili III. nakveTi I. Tbilisi, 1988, gv. 79. 44 iqve, gv. 77-78.

46

totlebeni ruseTis imperatoris samsaxurSi

imyofeboda da ruseTis armiis erT-erT korpuss

meTaurobda. 1761 wels igi prusiis sasargeblod

jaSuSobis braldebiT Seipyres, gaasamarTles da

sikvdiliT dasjis ganaCeni gamoutanes. imperatorma

ekaterine II-m moRalate Seiwyala da ruseTidan

gaZeveba akmara. 1769 wels g. totlebenma ruseTSi

dabruneba iTxova. Txovna Sewynarebul iqna da male

generali saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio

korpusis meTaurad dainiSna.45

marTalia, ruseTis saimperatoro kars

qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is osmaleTis

winaaRmdeg omSi Cabma saZnelo saqmed eCveneboda,

magram rusebi Secdnen. 1769 wlis aprilSi omSi

neitralitetis dacvis TxovniT TbilisSi myof

osmaleTis elCebTan ereklem molaparakeba Sewyvita da

elCebi qveynidan gaaZeva, imavdroulad sagangebo

saidumlo misiiT TbilisSi Camosul ruseTis

warmomadgenels osmaleTis winaaRmdeg omSi

monawileobaze qarTl-kaxeTis mefem Tanxmoba

ganucxada. 1769 wlis maisSi solomon I TbilisSi

Camovida. mefeebi osmaleTis winaaRmdeg erTobliv

moqmedebaze SeTanxmdnen.46

ra iyo mizezi imisa, rom prouli

orientaciis erekle II ase naCqarevad, didi fiqrisa da

45 iqve, gv. 81-82. 46 iqve, gv. 92-93.

47

gansjis gareSe, Caeba osmaleTis winaaRmdeg omSi? am

movlenas erTaderTi axsna aqvs. erekle II-m igrZno, rom

ruseT-imereTis samxedro-politikuri kavSiri qarTl-

kaxeTis gareSec Sedgeboda. isic cxadi iyo, rom

ruseTisa da imereTis gaerTianebuli jari samcxe-

saaTabagoze ilaSqrebda _ awyuris, xerTvisis,

axalcixisa da axalqalaqis dakavebas Seecdeboda.

erekle II miiCnevda, rom samcxe-saaTabago qarTl-

kaxeTis samefos nawili iyo da Tu es teritoria

osmaleTis batonobisagan gaTavisufldeboda, igi

qarTl-kaxeTis samefos SemadgenlobaSi unda

Sesuliyo. erekle II-m isic kargad icoda, rom ruseTis

saimperatoro kars misi prouli orientacia ar

moswonda. qarTl-kaxeTis neitraliteti ruseTis

imperators kidev ufro gaaRizianebda da gamoricxuli

ar iyo, rom omSi warmatebis SemTxvevaSi samcxe-

saaTabago ekaterine II-s imereTis mefisaTvis

eboZebina.47

ruseT-osmaleTis 1768-1774 wlebis omSi Cabma,

rogorc imereTis mefis solomon I-is, ise qarTl-

kaxeTis mefis erekle II-is mxridan, didi strategiuli

Secdoma iyo. qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebis

osmaleTis winaaRmdeg omSi Cabma gamarTlebuli

iqneboda mxolod im SemTxvevaSi, Tu ruseTi samxreT

47 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 37.

48

kavkasiaSi did samxedro Zalas gadmoisroda da

regionidan osmaleTis gaZevebas daisaxavda miznad.

erekle II-sa da solomon I-s unda egrZnoT, rom ruseTi

samxreT kavkasiaSi didi omis warmoebas ar apirebda.

amis damadasturebeli cnobebi orive mefes sakmaoze

meti hqondaT. ruseTis mxareze omSi CabmiT erekle II-m

da solomon I-ma mZime mdgomareobaSi Caigdes Tavi.48

solomon I-s omis dasawyisisaTvis ukve mogvarebuli

hqonda urTierToba osmaleTTan (imereTis mimarT

osmaleTis damTmobi politika ruseT-osmaleTis omis

dawyebiTac iyo ganpirobebuli). omSi neitralitetiT

imereTis mefe osmaleTis sulTnis keTilganwyobilebas

daimsaxurebda. kidev ufro didi Secdoma dauSva

erekle II-m. Tbilisidan gaZevebulma osmaleTis elCebma

Seityves, rom omSi neitralitetis Taobaze

molaparakebis Sewyvetisa da maTi qveynidan gaZevebis

mizezi TbilisSi ruseTis warmomadgenlis Camosvla

iyo. aseTi moqmedebiT erekle II-m osmaleTTan

urTierToba gairTula. umTavresi ki is iyo, rom

qarTl-kaxeTis samefos ruseTis mxareze osmaleTis

winaaRmdeg omSi Cabma did SeSfoTebas gamoiwvevda

iranSi da daZabavda ara marto qarTl-kaxeTisa da is

urTierTobas, aramed -osmaleTis urTierTobasac. arc

solomon I-s da arc erekle II-s 1769 wels ar SeiZleba

codnodaT umTavresi: riT damTavrdeboda ruseT-

osmaleTis omi. omSi gamarjvebis SemTxvevaSi osmaleTi

48 iqve, gv. 37-38.

49

imereTs sastikad aaoxrebda, kargi dRe arc qarTl-

kaxeTs daadgeboda. ase, rom mefeebi yovelmxriv

gaumarTlebel riskze midiodnen.49

1769 wlis agvistoSi ruseTidan

saqarTvelosken daiZra saeqpedicio korpusi _ 480 kaci

da 4 qvemexi. 1769 wlis 12 agvistos generali g.

totlebeni asiode kaciTa da ori qvemexiT mozdokidan

saqarTvelosken gamoemgzavra (jaris ZiriTadi nawili

cota mogvianebiT daiZra mozdokidan). mas Tan axlda

ruseTis warmomadgeneli saqarTveloSi anton

mouravovi (1769 wlis 11 oqtombrisaTvis saqarTveloSi

myof ruseTis saeqspedicio korpusSi iricxeboda 480

kaci. arasworia cnoba, romlis mixedviTac ruseTidan

saqarTveloSi gamoigzavna 3767 kaciani saeqspedicio

korpusi).50

1769 wlis 29 agvistos erekle II, kaTolikos-

patriarqi anton I, giorgi da levan batoniSvilebi

didebulebTan erTad sofel xodaSi, saxeldaxeloT

mowyobil banakSi, didi zarzeimiT Sexvdnen general g.

totlebensa da a. mouravovs. 30 agvistos g totlebenma

ukve Tavis banakSi miiRo erekle II, kaTolikos-

patriarqi anton I da levan batoniSvili. Sexvedraze

ganixiles osmaleTTan omSi qarTl-kaxeTis samefos

49 iqve, gv. 37-38. 50 v. maWaraZe. Mmasalebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis. nawili III. nakveTi I. Tbilisi, 1988, gv. 102-103.

50

Cabmis sakiTxi. erekle II-m imereTTan erTad osmaleTis

winaaRmdeg omSi Cabmis pirobad wamoayena: ruseTs

saqarTveloSi unda gamoegzavna 5 aTasiani korpusi; Tu

es jari zamTris dadgomamde ver moaxerxebda

saqarTveloSi Semosvlas, maSin zamTramde misi nawili

(1500 kaci) mainc unda gamogzavniliyo, xolo danarCeni

(3500 kaci) momaval wels unda SeerTeboda

saqarTveloSi myof ruseTis saeqspedicio korpuss.51

erekle II-is gaTvla absoluturad zusti iyo. ruseTis

5 aTasiani saeqspedicio korpusi, qarTl-kaxeTisa da

imereTis laSqarTan erTad savsebiT sakmarisi iyo

samcxe-saaTabagos strategiuli simagreebidan

(awyuridan, xerTvisidan, axalcixidan, axalqalaqidan)

osmalTa gansadevnad. (1770 wlis martSi erekle II-m 7

aTasiani jari Sekriba, 2 aTasi kacis Sekrebas mefe

kidev eloda, xolo 4 aTasi kaci yarabaRis xanis

dasaxmareblad hyavda gagzavnili. ase rom qarTl-

kaxeTSi SesaZlebeli iyo 12-13 aTasiani jaris Sekreba.

Tu imereTis mefe amis naxevars mainc Sekrebda,

qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli jaris raodenoba

23-24 aTass miaRwevda). erekle II-m TiTqmis miaRwia

mizans. 1769 wlis 22 oqtombers ekaterine II-m

saqarTveloSi gamosagzavni saeqspedicio korpusis

raodenoba 3767 kaciT gansazRvra.52 qarTvelTa da

rusTa gaerTianebuli jari, erekle II-is, solomon I-isa

51 iqve, gv. 96-97. 52 iqve, gv. 103.

51

da g. totlebenis SeTanxmebisamebr, mtkvris xeobiT

axalcixisaken unda daZruliyo. am laSqrobaze bevri

ram iyo damokidebuli. 1770 wlis 2 martidan 24

martamde g. totlebeni daaxloebiT 1200 kaciT suramSi

idga. 17 marts erekle II-c 7 aTasi kaciTa da 3 qvemexiT

suramSi dabanakda. suramidan qarTvelTa da rusTa

gaerTianebuli laSqari 24 marts qviSxeTSi gadavida,

xolo 14 aprils sadgerTan (borjomis axlos)

dabanakda. 17 aprils qarTvelTa da rusTa jari

awyuris cixes miadga. awyurTan g. totlebens hyavda

daaxloebiT 600-700 kaci (danarCeni jari generalma

sadgerTan datova), Tan hqonda 8 qvemexi. 17 aprilsave

daiwyo awyuris cixis alya. 18 aprils generali g.

totlebeni Tavisi jariT ukan gamobrunda da erekle II

qarTvelTa laSqarTan erTad mters Seatova xelSi.

mefi Txovnis miuxedavad g. totlebenma gadawyvetileba

ar Secvala. erekle II-m awyuris cixes alya moxsna. 1770

wlis 20 aprils aspinZasTan gamarTul brZolaSi

erekle II-m sastikad daamarcxa osmalTa da lekTa

gaerTianebuli laSqari da javaxeTis gziT

gamarjvebuli dabrunda TbilisSi.53

dRemde sapolemiko sakiTxad rCeba generali

g. totlebenis moqmedeba awyuris cixesTan 1770 wlis 18

aprils. g. totlebenis moqmedebis axsnisas

istorikosebma oTxi versia wamoayenes. g. totlebeni

moqmedebda: pirveli. TviTneburad, piradi

53 iqve, gv. 117-118.

52

SexedulebiT; meore. ucxo qveynebis (inglisis, prusiis,

osmaleTis) dazvervis mier SeTavazebuli gegmiT;

mesame. qarTlis Tavadebis waqezebiTa da maTi

TanadgomiT; meoTxe. ruseTis saimperatoro karis

gegmis Tanaxmad. Cven mxars vuWerT versias, romlis

mixedviTac generali g. totlebeni moqmedebda ruseTi

saimperatoro karis gegmis Tanaxmad. g. totlebens

davalebuli hqonda qarTlis Tavadebis mxardaWeriT

taxtidan Camoegdo erekle II da moexdina qveynis

okupacia.54

awyuridan dabrunebulma g. totlebenma

qarTlis mosaxleobis ruseTis imperatoris

erTgulebaze daficeba daiwyo. es iyo saxelmwifo

gadatrialebis mcdeloba. g. totlebenis mizans

qarTl-kaxeTSi samefo xelisuflebis gauqmeba da

qveynis ruseTis imperiis iurisdiqciaSi Seyvana

Seadgenda. g. totlebensa da mis mxareze myof qarTlis

Tavadebs imedi hqondaT, rom erekle II awyuridan

cocxali veRar dabrundeboda, qarTvelTa laSqaric

ganadgurdeboda da samefo xelisuflebis gauqmebas

win veRaravin aRudgeboda. ruseTis saimperatoro

karis mier Cafiqrebuli gegma g. totlebenma ver

ganaxorciela, radgan erekle II-m aspinZis brZolaSi

gaimarjva da laSqarTan erTad swrafad dabrunda

54 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 40-41.

53

TbilisSi. amave mizeziT saxelmwifo gadatrialebis

gegmis bevri mniSvnelovani detali dRes CvenTvis

ucnobia.55

sadReisod Cvens xelT arsebuli masalidan

ruseTis saimperatoro karis mier Cafiqrebuli

saxelmwifo gadatrialebis Taobaze Semdegi daskvnebis

gakeTeba SeiZleba:

1. qarTlis mefis Teimuraz II-isa da kaxeTis

mefis erekle II-is prouli orientacia, mefeebis kargi

urTierToba nadir-SahTan, adil-SahTan, qerim-xanTan,

cxadia, xels ar aZlevda ruseTis saimperatoro kars.

proul orientacias erekle II arc Teimuraz II-is

gardacvalebis (1762 w.) Semdeg cvlida. marTalia,

erekle II ruseTis winaSe zogierT daTmobebze

midioda, magram 1765 wels mefe sastikad gausworda

ruseTis waqezebiTa da TanadgomiT organizebul

qarTlis Tavadebis SeTqmulebas (paata batoniSvilis

SeTqmulebas), romlis mizans qarTlSi rusuli

orientaciis bagrationebis (qarTlis bagrationebis)

dabruneba warmoadgenda.

2. ruseT-osmaleTis omis dawyebis

droisaTvis (1768 w.) erekle II-is politika imdenad

aSkarad prouli iyo, rom rusi politikosebi da

diplomatebi osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-kaxeTis

samefos Cabmas saeWvod, saZnelo saqmed miiCnevdnen.

saqme is iyo, rom osmaleTis winaRmdeg omSi qarTl-

55 iqve, gv. 41.

54

kaxeTis samefos Cabma, rac ruseTTan samxedro-

politikuri kavSiris dadebas niSnavda, did

ukmayofilebas gamoiwvevda Si.

3. ruseTis saimperatoro kari SiSobda, rom

prouli orientaciis qarTl-kaxeTis mefes imereTis

mefe solomon I ar daerwmunebina osmaleTis winaRmdeg

omSi Cabmidan momdinare did safrTxesa da

neitralitetis dacvis gonivrulobaSi. Tu erekle II

da solomon I osmaleTis winaRmdeg omSi ar

Caebmebodnen, osmalebs saSualeba miecemodaT samxreT

kavkasiaSi ganlagebuli jarisa da artileriis nawili

CrdiloeT SavizRvispireTSi gadaesrolaT, sadac omis

bedi wydeboda.

4. 1768-1769 wlebisaTvis Seqmnil viTarebaSi

qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is taxtidan Camogdebis

Taobaze ruseTis saimperatoro karis mier miRebul

gadawyvetilebaSi araferi iyo moulodneli da

aralogikuri. am xelsayrel moments, cxadia, ruseTi

xelidan ar gauSvebda _ jaris Semoyvana saqarTveloSi

yovelTvis xom ar iqneboda SesaZlebeli.

5. erekle II-m ruseTis saimperatoro karis

gegmebi ver amoicno, Tumca daeWvebisaTvis faqtebi

sakmoze meti hqonda.

6. g. totlebenis, erekle II-isa da solomon

I-is SeTanxmebiT qarTvelTa da rusTa gaerTianebuli

laSqari mtkvris xeobiT unda daZruliyo axalcixis

dakavebis mizniT. axalcixis dakaveba strategiuli

55

TvalsazrisiT yovelmxriv gamarTlebuli iyo. erekle

II-isTvis axalcixis dakaveba imitomac iyo xelsayreli,

rom War-belaqanSi (saingiloSi) Cabudebul da kaxeTsa

da qarTlSi moTareSe lekebs TavSesafari aRar

eqnebodaT. amasTan erTad, erekle II-m Secdoma dauSva

axalcixeze laSqrobis marSrutis SerCevisas. umjobesi

iqneboda axalcixeze laSqroba imereTidan samcxeSi

mimavali gzebis gamoyenebiT momxdariyo. imereTSi

rusis jaris dabanakeba da iqedan osmaleTis winaRmdeg

saomari operaciebis dawyeba daaSinebda guriisa da

samegrelos mTavrebs, romlebic imereTis mefes

eurCebodnen. 1768-1770 wlebisTvis solomon I-is

mdgomareoba imdenad meryevi iyo, rom 1770 wlis mart-

aprilSi mefem erekle II-isa da g. totlebenis

dasaxmareblad qarTlSi jari ver gamoagzavna. aseT

mZime viTarebaSi imereTSi ruseTis jaris Sesvlas da

imereTidan axalcixeze galaSqrebas didi politikuri

mniSvneloba eqneboda. Tu maincadamainc aucilebeli

iyo axalcixeze aRmosavleT saqarTvelodan laSqroba,

maSin gacilebiT ukeTesi iqneboda qarTvelTa da

rusTa gaerTianebuli jari Tbilisidan javaxeTis

gavliT SeWriliyo samcxeSi da daekavebina axalqalaqi,

xerTvisi, axalcixe da awyuri. imereTidan an

javaxeTidan samcxeSi SeWra xels ar aZlevda g.

totlebens, mas erekle II-is winaaRmdeg qarTlis

Tavadebis mxardaWeris imedi hqonda.

56

7. vin uWerda mxars g. totlebens qarTlis

Tavadebidan zustad cnobili ar aris.

dadasturebulia, rom erekle II-is winaaRmdeg

SeTqmulebaSi aqtiurad iyo CarTuli ori Tavadi _

daviT qsnis erisTavi da zaal orbeliani. 1770 wels

aspinZis brZolaSi gamarjvebis Semdeg, erekle II-m

ruseTSi elCoba miavlina. elCobis erT-erT wevrs

zaal orbelians, rodesac Seutyvia, rom ekaterine II

ukmayofilo iyo erekle II-is politikiT, ruseTis

sagareo saqmeTa kolegiaSi ganucxadebia: ,,Tu mefe

(ekaterine II _ v.g.) erekles uwyreba, an russ visme

uboZos qveyana an solomonsao.” rogorc vxedavT zaal

orbeliani erekle II-is taxtidan Camogdebis uSedego

mcdelobis Semdegac ki ar wyvetda brZolas.

8. ruseTis saeqspedicio korpusis oficrebma

generali g. totlebenis moRalaturi moqmedeba

imTaviTve SeniSnes da protesti gamoTqves. amaSi

moulodneli araferi iyo _ g. totlebenis saqcieli

seriozuli eWvebis aRmZvreli iyo. oficrebis

protests Sedegi ar mohyolia, radgan g. totlebeni

ruseTis saimperatoro karis mier SemuSavebuli gegmis

mixedviT moqmedebda, oficrebma ki, cxadia, es ar

icodnen.

9. erekle II-s pirveli eWvi g. totlebenis

mimarT sadgerSi gauCnda. erekles rCevis miuxedavad g.

totlebenma rusuli saeqspediqio korpusis naxevari da

eqvsi qvemexi sadgerSi datova. awyurTan rusebs sul 8

57

savele qvemexi hqondaT. es qvemexebi sadgeridan

awyurisaken qarTvelebma gadaitanes. ratom datova g.

totlebenma jaris naxevari da eqvsi qvemexi sadgerTan?

cxadia, g. totlebeni awyuris cixis aRebas arc

apirebda. mis mizans Seadgenda erekle II-isa da

qarTvelTa laSqris mtkvris xeobaSi Setyueba, awyuris

aRebisTvis brZolis dawyeba da Semdgom qarTvelTa

brZolis velze mitoveba. g. totlebens sakmaod kargi

sabrZolo gamocdileba hqonda, man SesaniSnavad icoda

Tu ra mZime mdgomareobaSi aRmoCndeboda rusTagan

moulodnelad mitovebuli qarTvelTa laSqari. g.

totlebenis gegmis mixedviT, erekle II brZolaSi unda

daRupuliyo, unda ganadgurebuliyo qarTl-kaxeTis

laSqris ZiriTadi nawili. amis Semdeg rusis jari

advilad daikavebda qarTlis strategiul punqtebs da

moRalate Tavadebis daxmarebiT mosaxleobas ruseTis

imperatoris erTgulebaze daaficebda. Crdilo

kavkasiidan saqarTveloSi gadmosasvleli gza am

droisaTvis ukve gaxsnili iqneboda da saWiroebis

SemTxvevaSi damatebiTi jaris gadmoyvana ar

gaWirdeboda.

10. sadReisod Cvens xelT arsebuli

masalebidan ar dgindeba ra gegmebi hqonda ruseTs

qarTl-kaxeTSi SeTqmulebis warmatebis SemTxvevaSi _

qarTl-kaxeTis samefo uqmdeboda da uSualod

uerTdeboda ruseTs, Tu erekle II-is nacvlad taxtze

rusuli orientaciis bagrations (qarTlis bagrations)

58

aiyvandnen. ar iyo gamoricxuli qarTlis Tavadebis

ocnebis asrulebac _ qarTlis kvlav calke samefod

gamoyofa.

11. ruseTis saimperatoro karis gegma ver

ganxorcielda _ SeTqmuleba CaiSala. aspinZis

brZolidan dabrunebulma erekle II-m g. totlebenis

moqmedeba aRkveTa. ruseTis saeqspedicio korpusi

imereTSi gadavida.

12. erekle II-is winaaRmdeg mowyobil

SeTqmulebas ukvalod mainc ar Cauvlia. erTis mxriv,

erekle II mixvda, rom proul orientacias ruseTi aRar

apatiebda da xelsayreli momentis dadgomisTanave misi

taxtidan Camogdebas isev Seecdeboda. Tu erekle II

mefobas saerTod ar dakargavda, qarTlis kvlav calke

samefod gamoyofa da iq ruseTis erTguli

bagrationebis (qarTlis bagrationebis) gamefeba is

dasustebis SemTxvevaSi ruseTs ar gauWirdeboda.

meores mxriv, erekle II SiSobda, rom qarTl-kaxeTis

samefos ruseTis imperiasTan samxedro- politikuri

kavSiriT ganawyenebuli irani da osmaleTi qarTl-

kaxeTis mefes aRar endobodnen. erekle II-s arCevani

cudsa da uaress Soris unda gaekeTebina.56

1770-1771 wlebi gardatexis periodia qarTl-

kaxeTis samefosa da saerTod mTeli saqarTvelos

(mTeli kavkasiisac!) istoriaSi. erekle II-m prorusuli

56 iqve, gv. 41-46.

59

orientacia arCia da misi realizebis gzebis Ziebas

Seudga.

60

Tavi VI. georgeevskis traqtati

qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperiis

xelSekruleba (georgievskis traqtati) momzadda da

daido imxanad moqmedi saerTaSoriso normebis sruli

dacviT.

ruseTis imperiis mfarvelobaSi qarTl-

kaxeTis samefos miRebis sakiTxi ekaterine II-is winaSe

erekle II-m oficialurad 1771 wels daayena.

1771 wlis 30 dekembers qarTl-kaxeTis mefem

erekle II-m umniSvnelovanesi gadawyvetileba miiRo. am

dRes mefem TbilisSi xeli moawera ruseTis imperator

ekaterine II-Tvis gasagzavn dokuments _

xelSekrulebis proeqts, romlis mixedviTac qarTl-

kaxeTis samefo ruseTis imperiis mfarvelobaSi

Sesvlas iTxovda. qarTl-kaxeTis samefo, ruseTis

imperiis mfarvelobaSi Sesvlisas, sxva pirobebTan

erTad, umaRlesi saero da saeklesio xelisuflebis

,,ucvalebelad” da ,,mouSlelad” SenarCunebas iTxovda.

samefo xelisuflebis Taobaze xelSekrulebis

proeqtSi vkiTxulobT: ,,kualad viTac Zvelad yofila

Cvenis Camomavlobis mefoba, viTxovT Tqvenisa

didebulebis mowyalebisa gamo, egreTve saukunod

61

ucvaleblad egos...” peterburgSi xelSekrulebis

proeqtis es adgili ase Targmnes: ,,Из давных еще лет

предки наши восприяли царское достоинство и находились

царями. Из милосердия Вашего Величества всенижайше прошу

дозволить и нам на вечныя времена находиться на таком же

основании …“57 aseve mkafio da savsebiT naTeli iyo

erekle II-is Txovna umaRlesi saeklesio xelisuflebis

SenarCunebis Taobaze: ,,msgavsadve kaTolikozica

wessave Tvissa egos mouSlelad”. (rusul TargmanSi:

,,Каталикос оставатсья имеет всегда в своем достоинстве без

всякой перемены”).58 rogorc vxedavT qarTl-kaxeTis

mefe iTxovda bagrationTa dinastiiT saTaveSi samefo

xelisuflebis ucvlelad SenarCunebas, aseve

samociqulo marTlmadidebeli eklesiis umaRlesi

ierarqis _ kaTolikos-patriarqis Tavis uflebebSi

ucvlelad datovebas.

ruseTis mfarvelobaSi Sesvlis pirobad

erekle II aseve ayenebda: 1) qarTl-kaxeTis samefos

dacvis mizniT, rusTa oTxi aTasiani korpusis

gamogzavnas; 2) yirimis saxanos teritoriaze osmalTa

tyveobisagan Tavdaxsnil qarTvelTa samSobloSi

Tavisuflad dabrunebis uzrunvelyofas; 3) qarTl-

kaxeTis jaris Sesanaxavad ruseTis imperiis xazinidan

sesxis micamas; 4) ruseT-osmaleTis omis (igulisxmeba

57 v. maWaraZe. Ggeorgievskis traqtati. gamokvleva. dokumnetebi. fotopirebi. Tbilisi, 1983, gv. 59, 61. 58 iqve, gv. 59, 61.

62

imxanad mimdinare 1768-1774 wlebis omi) damTavrebis

Semdeg zavis dadebisas ,,axalcixis qveyana” (e.i. samcxe-

saaTabago) ar unda darCeniliyo osmaleTis

SemadgenlobaSi, ,,vinaidgan saqarTvelos miwa aris da

qarTuli ena aqusT da mravalni qristianeni arian

imaTSi, da sxuanica axalni gardaqceulni arian

mahmadianobazed.” (rusul TargmanSi: ,,ибо сия провинция

принадлежит Грузии и на грузинской земле лежит, обыватели

тамошние имеют грузинской язик, и многие из них поныне

христианами находятся, а некоторыя не в давных временах

зделались магометанами.”)59

1722 wlis 6 ianvars, anu xelSekrulebis

proeqtze xelmoweridan erTi kviris Semdeg, mcxeTaSi

xelmoweril iqna meore dokumenti _ qarTl-kaxeTis

samefo saxlis piroba ruseTis imperators.

xelSekrulebis proeqtisgan gansxvavebiT, romelsac

xels mxolod erekle II awerda, samefo saxlis

pirobas xels awerdnen: mefe erekle II, dedofali

darejani, kaTolikos-patriarqi anton I, batoniSvilebi:

giorgi, levani, iuloni da vaxtangi. qarTl-kaxeTis

samefo saxli pirobas debda, rom ruseTis imperatoris

mfarvelobaze uars arasodes ityoda, ris Taobazec

fics debda: ,,es yovlad Zliersa RmerTsa da

cxovelmyofelsa jvarsa da wmindasa saxarebasa zeda

ficiT damimtkicebia da TviT xeliTa CemTa damiweria

da egreTve saxleulTa CemTa xelmoweriT da

59 iqve, gv. 60, 62.

63

dabeWdviT mtkice miyofia.” (rusul TargmanSi: ,,и

утверждаем клятвою нашею пред всемогущим богом, пред

святым евангелем и пред животворящим его крестом, и

собственною мою рукою писал я сие прошение, и как я, так и

все из фамилии моей каждой порознь своеручно свое имя

подписали и порознь каждой приложили к сей присяге

чернильную печать с изображением наших имян”).60

xelSekrulebis proeqti qarTl-kaxeTis

samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis

Taobaze (1771 wlis 30 dekemberi) da qarTl-kaxeTis

samefo saxlis piroba ruseTis imperators (1772 wlis

6 ianvari) peterburgSi 1772 wels Caitanes kaTolikoz-

patriarqma anton I-ma da levan batoniSvilma.

imavdroulad ruseTis imperators mfarvelobaSi

miRebas sTxovda imereTis mefe solomon I.

ruseTis saimperatoro karze didxans

ifiqres erekle II-isa da solomon I-is Txovnaze. 1782

wlis miwurulsa da 1783 wlis damdegs (zusti TariRi

ucnobia) ekaterine II-is mdivanma (1775 wlidan) da

imperiis sagareo-politikuri uwyebis faqtobrivma

xelmZRvanelma (1783 wlidan) aleqsandre bezborodkom

kavkasiis xazis ufross grigol potiomkins

werilobiT acnoba ekaterine II-is azri qarTl-kaxeTisa

da imereTis samefoebTan dasadebi xelSekrulebebis

(traqtatis) Taobaze. evropis saxelmwifoebTan

poloneTis teritoriis, xolo osmaleTTan CrdiloeT

60 iqve, gv. 63, 64.

64

SavizRvispireTisa da balkaneTis gamo garTulebuli

mdgomareobis pirobebSi ekaterine II-s sifrTxile

gamouCenia da ubrZanebia: ,, ... daidos qarTvel

mefeebTan samokavSireo traqtati, nu uwodebT maT

qveSevrdomebs, uwodeT _ mokavSireebi, romlebic

imyofebian ruseTis imperiis mfarvelobaSi” (dedanSi: ,,

... заключить с Грузинскими Царями союзный трактат, не

именуя их подданными, но союзниками, от Империи

всероссииской покровительствуемыми.”) imavdroulad,

ekaterine II kategoriulad moiTxovda ereklesa da

solomons SeewyvitaT urTierToba avstriis

imperatorTan, aseve sxva qristianul saxelmwifoebTan

(dedanSi: ,,Откллонить всякое их знакомство с

императором (igulisxmeba avstriis imperatori _ v.g..) и с

другими христианскими державами”) ekaterine II

sagangebod mianiSnebda, rom erekle II-sa da solomon I-

s avstriis imperatorisaTvis werilic ki ar unda

gaegzavnaT (dedanSi: ,,да и писем к императору не

посылать”).61 amrigad, ekaterine II-m mfarvelobiTi

xelSekrulebis dadebis pirobad wamoayena iseTi

moTxovna, romelic laxavda qarTl-kaxeTisa da

imereTis samefoebis suverenitets _ erekle II-sa da

solomon I-s avstriis imperatorTan da sxva qristian

xelmwifeebTan diplomatiuri urTierToba (mimowerac

ki!) aekrZalaT.

61 iqve, gv. 64-65.

65

sainteresoa ekaterine II-is kidev erTi

piroba: g. potiomkins unda daemyarebina mSvidoba

qarTl-kaxeTis mefe erekle II-sa da imereTis mefe

solomon I-s Soris. mefeebs Soris kvlav uTanxmoebis

warmoSobis SemTxvevaSi arbitris roli ruseTs unda

Seesrulebina (dedanSi: ,,Ея Величество изволила

примечать, не нужен ли под вашим руководствам мир между

царями Ираклием и Соломоном постановить ясный и точный,

учиняя себя как ручателем оного, так и арбитром в случае

взаимных вновь жалоб”).62 am pirobis wamoyenebis mizani

sruliad naTelia: ruseTi ecdeboda erekle II-isa da

solomon I-is uTanxmoebis gamZafrebas da Semdeg

amRvreul wyalSi Tevzis daWeras _ qarTvel mefeTa

dapirispirebaSi arbitris rolis Sesrulebas.

a. bezborodkos mier g. potiomkinisadmi

gagzavnili werilidan irkveva, rom ekaterine II-s azri

ar gamoiuTqvams qarTl-kaxeTis samefoSi eklesiisa da

kaTolikos-patriarqis uflebrivi mdgomareobis

Taobaze. samagierod, am sakiTxs Seexo a. bezborodko.

igi g. potiomkins werda: qarTl-kaxeTis kaTolikosi

ruseTis eklesiis umaRles ierarqTa Soris daikavebs

adgilso (dedanSi: ,,архиепископа же католикоса _ то ему

соборнаго, поставить степенем в Российской церкви между

первыми”).63 am SemTxvevaSi yuradRebas ipyrobs

,,siaxle” kaTolikos-patriarqis, uZvelesi

62 iqve, gv. 64. 63 iqve, gv. 64-65.

66

avtokefaluri eklesiis saWeTmpyroblis, moxseniebaSi:

,, архиепископа же католикоса.” es imas niSnavda, rom

mcxeTis uZvelesi sapatriarqo taxtis mpyrobeli,

samociqulo marTlmadidebeli eklesiis umaRlesi

ierarqi arqiepiskoposs (mTavarepiskoposs) gautoles.

es a. bezborodkos SemTxveviT ar gaukeTebia. imave

werilSi a. bezborodko aRniSnavda, rom qarTveli

samRvdeloebis ruseTis eklesiis sinodisaTvis

daqvemdebarebiT moixsneboda saqarTveloSi

kaTolikuri eklesiis samisionero moRvaweobidan

momdinare safrTxe (dedanSi: ,,Когда по духовенству они

привязяны будут к Синоду, то по сему примеру и римское

духовенство от России же получать будет, а сим кончится

сношение с императором, (Австрийским _ В. Г.) которому

причиною мисионарии”).64 a. bezborodko am SemTxvevaSic

srulad garkveul mizans isaxavda. ruseTis

saimperatoro karisaTvis da ruseTis eklesiis

sinodisaTvis kargad iyo cnobili kaTolikos-patriarq

anton I-is evropuli orientaciis Taobaze, mis axlo

urTierTobaze saqarTveloSi myof kaTolike

misionerebTan. cxadia, ruseTi dainteresebuli iyo

saqarTveloSi kaTolikuri eklesiis misiebis

SewyvetiT. es garkveulwilad Seaferxebda dasavleT

evropaSi samxedro-politikuri mokavSiris Ziebis

saqmes, saqarTveloSi evropuli ganaTlebisa da

mecnierebis miRwevebis gavrcelebas.

64 iqve, gv. 65.

67

1783 wlis 24 ivliss Crdilo kavkasiis

rusuli simagre georgievskSi daido traqtati

(xelSeruleba) ruseTis imperiasa da qarTl-kaxeTis

samefos Soris. preambulis mixedviT traqtati iyo

,,megobrobiTi xelSekruleba” (,,дружественный договор”),

qarTl-kaxeTis samefo cnobda ruseTis imperatoris

,,umaRles xelisuflebasa da mfarvelobas” (,,верховную

власть и покровительство”).65

georgievskis traqtatis pirveli muxlSi

aniSnulia: erekle II misi da memkvidreebis saxeliT

sazeimod acxadebda, rom amieridan samudamod uars

ambobda ecno iranis an romelime sxva qveynis

xelmwifis uzenaesi xelisufleba da mfarveloba,

garda ruseTis imperatorisa da misi memkvidreebisa.

(,,что он не признает над собою и преемниками иннаго

самодержавия, кроме верховной власти покровительства Ея

Императорскаго Величества и Ея Высоких наследников и

преемников престола”)66

traqtatSi asaxva ver pova ekaterine II-is

kategoriulma moTxovnam avstriis imperatorTan da

sxva qristian xelmwifeebTan qarTl-kaxeTis samefos

mxridan urTierTobis gawyvetis Taobaze. rogorc Cans,

sabolood ekaterine II moerida aseTi moTxovnis

xelSekrulebaSi Setanas, radgan qristian

65 iqve, gv. 67, 73-74. 66 iqve, gv. 68, 74.

68

xelmwifeebTan urTierTobisas igi uxerxul

mdgomareobaSi Caagdebda ruseTis saimperatoro kars.

traqtatis meore muxlSi aRniSnulia, rom

ruseTis imperatori misi da memkvidreebis saxeliT

pirobas debda samudamo mfarveloba gaewia qarTl-

kaxeTis samefosaTvis da qveynis teritoria daecva

gareSe mtrebisagan (,,Ея Величество дает Императорское

свое ручательство на сохранение целости настоящих владении

Его светлости Царя Ираклия Теймуразовича”).67

traqtatis mesame muxli adasturebda, rom

ruseTis mfarvelobaSi Sesul qarTl-kaxeTis samefoSi

SenarCunebul iqneboda erekle II-isa da misi

memkvidreebis mefoba. axali mefis taxtze asvlas

samefo niSnebis (investituris) gamogzavniT

adasturebda ruseTis imperatori. (,,постановлено, что

помянутые Цари, вступая наследственно на царство их, имеют

тотчас извещать о том Российскому Императорскому Двору,

испрашивая чрез посланников своих Императорскаго на

царстве подтверждения с инвеститурою”)68

traqtati ar exeboda erekle II-is uflebas

qveSevrdomebze, centralur da adgilobriv

mmarTvelobas, qarTuli samarTlisa da sasamarTlo

sistemas, zoma-wonis erTeulebs, jaris organizacias

da a.S. qarTl-kaxeTis mefis qveSevrdomi ar xdeboda

67 iqve, gv. 68, 74. 68 iqve, gv. 68, 74.

69

ruseTis imperiis qveSevrdomi. traqtatis meeqvse

muxlSi aRniSnulia, rom ruseTis imperatori:

,,Sinagansa xelmwifebisa da mmarTvelobisa Tana

SeuRlvilsa msjavrsa da samarTalsa da Sekrebasa

misacemelisa xarkisa daanebes missa

uganaTlebulesobasa mefesa srulsa Sina nebasa”

(Власть, со внутренным управлением сопряженную _ суд и

расправу и збор податей предоставить его светлости царю в

полную его волю и пользу”).69 ruseTis imperatori aseve

valdebulebas iRebda, rom misi samxedro da

samoqalaqo moxeleebi ar Caereodnen qarTl-kaxeTis

saSinao saqmeebSi (,,зарещая своему военному и

гражданскому начальству вступатсья в какой-либо

распоряжения”).70 am TvalsazrisiT sainteresoa aseve

traqtatis meSvide muxli. qarTl-kaxeTis mefes

moxelis Tanamdebobaze daniSvnisas unda

gaeTvaliswinebina kandidatis damsaxureba ruseTis

winaSe: _ ,,raTa usakuTresad aCuenosmca udidesobai

msaxurebisaTvis ruseTis imperiisa” (,,оказывать

уважение на заслуги пред Всероссийскою Империею”).71

cxadia, am moTxovnis traqtatSi Setana politikuri

mosazrebiT iyo nakarnaxevi. ruseTis saimperatoro

karze kargad uwyodnen, rom erekle II-is qveSevrdomTa

(TavadTa da aznaurTa) Soris yvela prorusuli

69 iqve, gv. 69, 75. 70 iqve, gv. 69, 75. 71 iqve, gv. 69, 75.

70

orientaciis ar iyo. traqtatis meSvide muxli ruseTis

saimperatoro kars garantias aZlevda, rom qarTl-

kaxeTis samefo karze ar dawinaurdebodnen prorusuli

orientaciis mowinaaRmdegeni. meSvide muxli, cxadia,

zRudavda qarTl-kaxeTis mefis suverenul uflebebs.

georgievskis traqtatSi ver aisaxa erekle II-

is mier SemuSavebul xelSerkulebis proeqtSi (1771

wlis 30 dekemberi) Setanili moTxovna kaTolikos-

patriarqis uflebebis ucvlelad (,,mouSlelad”)

datovebis Taobaze. traqtatis merve muxli, romelic

qarTl-kaxeTis eklesiasa da kaTalikos-patriarqs

exeba, TiTqmis mTlianad a. bezborodkos mosazrebis

mixedviT Camoyalibda. mcxeTis uZvelesi sapatriarqo

taxtis mpyrobeli, kaTolikos-patriarqi anton I

xdeboda ruseTis marTlmadidebeli eklesiis

uwmidesi sinodis wevri da sinodis wevr

mRvdelmTavarTa Soris ikavebda merve adgils

tobolskis arqiepiskoposis Semdeg. merve muxlSi

vkiTxulobT: ,,inebebs misi igi didebulebai, viTarmed

kaTolikozsa anu umTavressa arxiepiskopossa maTsa,

raTa aqundes adgili ricxuTa Soris ruseTisa

mRvdelT-mTavaTasa merues Sina xarisxsa, ese igi aris

Semdgomad tobolskisa” (чтоб католикос, или

начальствующий архиепископ их, состоял местом в числе

российских архиереев в осьмой степени, именно после

71

тобольскаго”).72 1700 wlidan 1817 wlamde ruseTis

eklesias patriarqi ar hyavda, sinodis wevrebi mxolod

mRvdelmTavrebi (episkoposebi, arqiepiskoposebi,

mitropolitebi) iyvnen. imxanad, anton I-is rangis

saeklesio ierarqi ruseTs ar hyolia. uZvelesi

avtokefaluri eklesiis saWeTmpyrobeli sinodis

wevrebs _ rigiT mRvdelmTavrebs _ gautoles. amasTan

Svidi mRvdelTmTavari sinodSi anton I-ze didi

pativiT sargeblobda. es ki imas niSnavda, rom Seilaxa

kaTolikos-patriarqis Rirseba. ruseTis saimperatoro

karze kargad uwyodnen, rom saqme hqondaT uZveles

samociqulo marTlmadidebel eklesiasTan da mis

saWeTmpyrobelTan. amitom iyo, rom, merve muxlis

ZaliT, ori qveynis eklesiaTa Soris urTierToba unda

garkveuliyo calke xelSekrulebiT: ,,amisTvis ukue

daiwerebis sxua artikuli” (,,о том составится особливый

артикул”). aseTi xelSekruleba aRar dadebula.73

traqtatis ZiriTad teqstTan (preambula da

cameti muxli) erTad damoukidebel dokumentad

gaformda (calke moewera xeli) saidumlo muxlebs

(oTx muxls) anu, ,,separatisa artikulebs” (,,сепаратные

артикулы”).74

aRsaniSnavia, rom pirvel separatul (calke)

anu saidumlo muxlSi asaxva hpova ekaterine II-is

72 iqve, gv. 69, 75. 73 iqve, gv. 69, 75. 74 iqve, gv. 70-71, 76-77.

72

moTxovnam. erekle II megobrul urTierTobaSi unda

darCeniliyo solomon I-Tan, xolo mefeebs Soris

uTanxmoebis warmoSobis SemTxvevaSi, arbitris rols

Seasrulebda ruseTis imperatori, romlis

gadawyvetilebasac erekle II unda damorCileboda

(,,ныне и впредь признает ея императорское величество

совершенным арбитром, подвергая распри и недорозумения

между двумя владетелями, паче свякаго чаяния происходящия,

ея верховному решению”).75 cxadia, pirveli separatuli

muxli laxavda, rogorc erekle II-is, ise solomon I-is

suverenul uflebebs da amave dros ruseTs

saSualebas aZlevda Careuliyo qarTl-kaxeTisa da

imereTis samefoebis urTierTobaSi.

meore separatuli muxli gvauwyebs:

,,dacvisaTvis samflobeloisa qarTlisa da kaxeTisa

yovliT kerZo Sexebisagan mezobelTasa da

simtkicisaTvis mxedrobisa misisa uganaTlebulesobisa

mefisa, didebuleba imperatorebisa misisa aRuTqUams

Senaxuad samflobeloTa Sina mefisaTa orsa srulsa

batalionsa queiTsa oTxiTa zarbazniTa” (,,Для

охранения владении картлинских и кахетинских от всякаго

прикасновения со стороны соседей и для подкрепления войск

Его Светлости Царя на оборону Ея Императорское Величество

обещает содержать в областях Его два полные баталиона

пехоты с четырьмя пушками”).76

75 iqve, gv. 70, 76. 76 iqve, gv. 71, 77.

73

mesame separatuli muxlis ZaliT ruseTi

valdebuli iyo omis SemTxvevaSi damatebiTi daxmareba

aRmoeCina qarTl-kaxeTis samefosaTvis da misi mteri

orive qveynis mtrad Seeracxa: ,,dasduas hazri

SewevnisaTvis TqmulTa maT queyanaTa da win-aRdgomisa

mterTasa moqmedebisaTvis, romelica ara sxuebr,

aramed viTarca saerTod mtrad Seracxuad saTanado

ars” (,,согласить и положить на мере о защищении

означенных земель и о действии против неприятеля, который

не инако как за общаго врага разумеем быть должен”).77

meoTxe separatuli muxlis ZaliT ruseTi

valdebuli iyo omis SemTxvevaSi (igulisxmeboda omebi

iranTan da osmaleTTan) qarTl-kaxeTis samefos

daxmareboda iaraRiT, amasTan erTad, sazavo

molaparakebis dros, unda ecada raTa qarTl-kaxeTis

samefosaTvis daebrunebina winaT mterTagan warTmeuli

teritoriebi: ,,raTa drosa brZolisasa ixmarosca

yoveli SemZleblobai mecadinobisa RoniTa

saWuruelisaTa, xolo drosa mSvidobisasa dazavebisa

mier ukmo-qcevisaTvis queyanasa da adgilTa mterTagan

qonebulTa da Zueladve samefoisa mimarT qarTlisa da

kaxeTisa SeracxilTa, eseni ukue daSTebian

samflobelod muneburTa mefeTa” (,,в случае войны

употребить всевозможное старание пособием оружия, а в случае

мира настоянием о возврвщении земель и мест, издавна

77 iqve, gv. 71, 77.

74

царству карталинскому и кахетинскому принадлежавших, кой

и останутся во владении царей тамошних”).78

georgievskis traqtatTan erTad aseve calke

damoukidebel dokumentad gaformda ficis nimuSi

(saxe), romelic erekle II-s unda mieRo traqtatis

ratifikaciis Semdeg. dokumenti iwyeba ase: ,,saxe,

romlisaebr uganaTlebulesoba misi mefe qarTlisa da

kaxeTisa irakli TeimurazoviCi hyofs ficiTsa

aRTqmasa erTgulebasa zeda misisa imperatorebis

didebulebisasa TviTmpyrobelisa yovlisa ruseTisasa

da aRsarebasa mfaruelobisa da uzenaesisa

xelmwifebisa imperatorTasa mefeTa zeda qarTlisa da

kaxeTisaTa” (,,Образец, по которому Его Светлость Царь

Карталинский и Кахетинский Ираклий Теймуразович учинит

клятвенное обещание на верность Ея Императорскому

Величеству Самодержаще Всероссийской и на признание

покровительства и верховной власти всероссийских

Императоров над царями карталинских и кахетинских”).79

amrigad, ficis nimuSSic (saxeSic) dadasturebulia

qarTl-kaxeTis mefeebisa (da, cxadia, samefos) arseboba.

georgievskis traqtati daido imxanad

saerTaSoriso urTierTobebSi miRebuli yvela wesis

dacviT (mxareebis mier traqtatis proeqtebis Sedgena

da ganxilva, traqtatis teqstis momzadeba,

sruluflebiani delegaciebis daniSvna, molaparakeba,

78 iqve, gv. 71, 77. 79 iqve, gv. 71-72, 77-78.

75

traqtatis saboloo teqstis SeTanxmeba da xelmowera,

traqtatis ratifikacia da gamoqveyneba). am

TvalsazrisiT sainteresoa traqtatis meTormete

muxli. marTalia traqtati ,,saukunod” samudamod (,,на

вечныя времена”)80 ideboda, magram Tu masSi

urTierTsasargeblo cvlilebebis Setana iqneboda

saWiro, es unda momxdariyo orive mxaris TanxmobiT:

,,ukeTu ganxilul iqmnes raime saWirod Secualebad,

anu darTuad urTierTisaTvis sargeblisa, aqus mas

adgili orTave kerZoTa Tanxmobisa” (,,оное да возымеет

место по обостороннему соглашению”).81

1783 wlis agvistos Sua ricxvebSi elCebi

saqarTveloSi dabrundnen. imave wlis 20 agvitos

ereklem traqtatze xelmoweris aRsaniSnavad sazeimo

ceremoniali gamarTa, zeimze polkovniki sergei

burnaSovic miiwvia. 9 saaTze xalxi sionis taZarTan

Seikriba, xolo 11 saaTze mefe ufliswulebiTa da

didebulebiT movida. wirva gadaixades. Semdeg mefem

wveuleba gamarTa, misces saluti. 1783 wlis agvistoSi

traqtatis dedani peterburgSi Caitanes. igi moiwones

da gankarguleba gasces teqstis dabeWdvis Taobaze.

traqtatis ZiriTadi teqsti _ 13 muxli _ male

stamburi wesiT daibeWda rusulad `qveyanaSi

gamosacxadeblad~. igi ruseTis saelCoebsac

gaugzavnes ucxoeTSi. 1783 wlis 21 seqtembers ekaterine

80 iqve, gv. 70, 76. 81 iqve, gv. 70, 76.

76

II-m moaxdina georgievskis traqtatis, anu, rogorc igi

werda, `megobrobis xelSekrulebis~ ratifikacia da

dokumenti saqarTveloSi gamogzavnes. 1783 wlis

oqtomberSi ruseTis jaris ori batalioni, rogorc es

traqtatiT iyo gansazRvruli, saqarTveloSi Semovida.

1783 wlis dekemberSi polkovniki v. tamara

peterburgidan georgievskSi Cavida, saidanac 26

dekembers generalma pavle potiomkinma igi traqtatis

ratificirebuli rusuli teqstiT, samefo niSnebiTa da

saCuqrebiT Tbilisisaken gamoistumra. 1784 wlis 17

ianvars polkovniki v. tamara TbilisSi Camovida da 22

ianvars erekles warudga. 24 ianvars erekle II-m

traqtatis ratifikacia moaxdina (saratifikacio

sigels xeli moawera), 25 ianvars rusi moxeleebis (s.

burnaSovisa da v. tamaras) TandaswrebiT ruseTis

erTgulebis ficic miiRo, ris Semdeg vaxtang

batoniSvilma da polkovnikma v. tamaram saratifikacio

sigelebi gacvales, xolo i. bagrationma da g.

WavWavaZem damatebiTi muxli gaucvales polkovnik v.

tamaras.82

saqarTveloSi adre gamogzavnili

polkovniki sergei burnaSovi, romelmac 1783 wlis

noemberSi ruseTis jaris 2 batalionic Caibara, 1784

wlis 25 ianvridan oficialurad Seudga saqarTveloSi

ruseTis mTavrobis warmomadgenlis funqciis

Sesrulebas. 1784 wlis 29 ianvars erekle II-m qarTl-

82 iqve, gv. 21-22.

77

kaxeTis samefos warmomadgenlad ruseTis samefo

karze Tavadi garsevan WavWavaZe daniSna.83

georgievskis traqtatiT dasrulda ruseTis

xangrZlivi urTierToba qarTul samefo-samTavroebTan.

esaa umniSvnelovanesi mijna saqarTvelo-ruseTis

urTierTobis istoriaSi. traqtatis Sedegebi

damRupveli aRmoCnda. erekle II-m ver amoicno, rom

ruseTi georgievskis traqtatis pirobebis Sesrulebas

ar apirebda. cxadia, ruseTis saimperatoro karis

samoqmedo gegma, maT Soris traqtatis arSesrulebis

gadawyvetilebac, imxanad umniSvnelovanes saxelmwifo

saidumlos warmoadgenda da misi amocnoba qarTveli

diplomatebisaTvis Zalze Zneli, praqtikulad

SeuZlebeli iyo. sabolood traqtatma muslimuri

samyaros gaRizianeba gamoiwvia da ruseTisagan

mitovebuli qarTl-kaxeTis samefo ukiduresad mZime

mdgomareobaSi aRmoCnda. swored amis gamo

georgievskis traqtati savsebiT samarTlianad aRiqmeba,

rogorc didi strategiuli Secdoma. saxelmwifos

sagareo-politikuri kursi fasdeba realuri SedegiT.

es Sedegi ki qarTl-kaxeTis samefosaTvis damRupveli

aRmoCnda.84

83 iqve, gv. 22. 84 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 50-59; v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 100-105.

78

Tavi VII. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba

erekle II-m, rogorc aRvniSneT, veRar gauZlo

ruseTis farul Tu aSkara brZolas da xangrZlivi

fiqris Semdeg, 1770-1771 wlebSi, prorusul orientacias

daadga. prorusuli orientaciis realizaciis

procesSi erekle II-m bevri ram ver gaiTvaliswina.

umTavresi is iyo, rom erekle II-m praqtikulad uari

Tqva proiranul da prorusul orientaciebs Soris

lavirebaze da qarTl-kaxeTis xsna mxolod prorusul

orientacias daukavSira. es iyo is, razec ocnebobda

ruseTis saimperatoro kari, rusuli diplomatia. 1771

wlidan 1783 wlamde ruseTis imperias TiTic ar

gaunZrevia qarTl-kaxeTis dasacavad. amis miuxedavad,

erekle II-s erTxelac ar ugrZnobinebia ekaterine II-

Tvis, rom Tu ruseTi qarTl-kaxeTs ar daicavda, igi

iZulebuli gaxdeboda politikuri orientacia

Seecvala. piriqiT, 1783 wels qarTl-kaxeTi yovelmxriv

kompromitirebuli ruseTis mfarvelobaSi Sevida da

isedac SeSfoTebuli muslimuri samyaro sabolood

79

aimxedra.85 erekle II-s arc georgievskis traqtatis

(1783 w.) dadebis Semdeg gamouCenia sifrTxile. piriqiT,

georgievskis traqtati erekle II-m Tavis damsaxurebad

miiCnia da ruseTis aRmosavlur politikaSi

mniSvnelovani rolis Sesruleba gadawyvita. ruseTi

erekle II-is gegmebs moCvenebiTi yuradRebiT epyroboda,

rac qarTl-kaxeTis mefes damatebiT stimuls aZlevda.

erekle II-is miswrafeba, ruseTi rac SeiZleba male

Semosuliyo kavkasiaSi, SeumCneveli ar rCeboda iransa

da osmaleTs.86 orive islamuri saxelmwifo qarTl-

kaxeTis dasasjelad emzadeboda. irani da osmaleTi

mxolod Sesaferis dros elodnen. male cxadi gaxda,

rom ruseTis imperia geoergievskis traqtatis

pirobebis Sesrulebaze arc ki fiqrobda. 1786 wels

erekle II-m prorusuli orientaciis Secvla

gadawyvita, magram sabolood Tavi Seikava. ruseTis

inertulobiT SeSfoTebuli erekle II dasavleT

evropis saxelmwifoebSi, kerZod avstriis imperiaSi,

eZiebda mokavSires. prodasavlur orientacias mxars

uWerda kaTolikos patriarqi anton I. qarTl-kaxeTis

samefo karis prodasavluri orientacia imdenad

seriozuli iyo, rom ruseTis mTavrobis rezidentma

sergei burnaSovma saqmis kursSi Caayena ruseTis

85 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 61-62. 86 iqve, gv. 62.

80

saimperatoro kari.87 samwuxarod, erekle II-is

prodasavlur orientacias ganxorcieleba ar ewera.

XVIII saukunis 80-90-ian wlebSi dasavleT evropis

saxelmwifoebi samxreT kavkasiaSi realur Zalas ar

warmoadgendnen. ruseT-dasavleT evropisa da osmaleT-

dasavleT evropis urTierTobebi ise ganviTarda, rom

samxreT kavkasia iranis, osmaleTisa da ruseTis

dapirispirebis regionad darCa. am dapirispirebaSi

dasavleT evropis qveynebi ar ereodnen. dasavleT

evropis qveynebis mxridan daxmarebis miRebis

SeuZleblobaSi darwmunebuli erekle II iZulebuli

iyo isev ruseTis daxmarebiT ecada qarTl-kaxeTis

dacva muslimuri samyaros agresiisagan. es ki imas

niSnavda, rom erekle II-s wagebuli TamaSi bolomde

unda eTamaSa.88

georgievskis traqtatis dadebis Semdeg

qarTl-kaxeTis samefos mdgomareoba sul ufro

uaresdeboda. es ganpirobebuli iyo Semdegi mizezebiT:

pirveli. saqarTveloSi myofi ruseTis jari imdenad

mcire iyo, rom igi CrdiloeT kavkasiis mTielTa

Tavdasxmebis aRsakveTadac ar kmaroda. 1785 wels

xunZaxis batonma omar-xanma qarTl-kaxeTi sastikad

aaoxra. meore. iranis gaerTianebisaTvis brZolaSi

warmatebas aRwevda erekle II-is prorusuli

87 iqve, gv. 62 88 iqve, gv. 62-63.

81

orientaciis aSkara mowinaaRmdege aRa-mahmad-xani.

iranis mbrZanebelma didi laSqars (daaxloebiT 70 000

kacs) mouyara Tavi, riTac realuri safrTxe Seeqmna

qarTl-kaxeTis samefos. mesame. 1787 wels daiwyo

ruseT-osmaleTis morigi omi. omis dawyebisTanave

ruseTma qarTl-kaxeTidan jaris is mcire kontingentic

gaiyvana, romelic georgievskis traqtatis Tanaxmad

unda mdgariyo qarTl-kaxeTSi. ruseTis jari qarTl-

kaxeTSi osmaleTTan omis dasrulebis (1791 w.) Semdegac

aRar dabrunebula. meoTxe. erekle II kargad grZnobda

iranisagan momdinare did safrTxes da ruseTs

mfarvelobaSi miRebuli qveynis dacvas sTxovda.

miuxedavad erekle II-is mravalgzis daJinebuli

Txovnisa ekaterine II qarTl-kaxeTis samefoSi

seriozuli samxedro Zalis gamogzavnisagan Tavs

ikavebda. mexuTe. aRa-mahmad-xani waaxalisa ruseTis

saimperatoro karis politikam. iranis mbrZanebelma

did laSqars mouyara Tavi da somxeTisa da

azerbaijanis saxanoebis damorCileba daiwyo.89

qarTl-kaxeTs sasikvdilo safrTxe daemuqra.

aSkara iyo, rom Tu irani qarTl-kaxeTis samefos

winaaRmdeg omsa daiwyebda ruseTisagan mitovebuli

qveyana umZimes mdgomareobaSi aRmoCndeboda. qarTl-

kaxeTis samxedro-ekonomikuri potenciali bevrad

Camouvardeboda iranis samxedro-ekonomikur

potencials. erekle II-s SeeZlo calkeul brZolebSi

89 iqve, gv. 63.

82

gamarjveba moepovebina, magram sabolood omi iranTan

mainc qarTl-kaxeTis damarcxebiT damTavrdeboda.

qarTl-kaxeTis samefos gadarCena imxanad mxolod

ruseTis diplomatiuri, politikuri da samxedro

mxardaWeriT iyo SesaZlebeli. es kargad esmodaT

erekle II-s, ekaterine II-s da aRa-mahmad xans.90

1795 wlis seqtemberSi aRa-mahmad-xanma

krwanisis brZolaSi ruseTisagan mitovebuli qarTl-

kaxeTis samefos laSqari daamarcxa da qveyana

sastikad aaoxra. krwanisis brZolaSi marcxs erekle II-

is mxridan daSvebul Secdomebs miaweren, cxadia, omis

organizebisa da mimdinareobis procesSi Secdomebi

daSvebuli iqna, magram am Secdomebs brZolis bedi ar

gadauwyvetiaT. brZolis bedi gadawyvita mtris

ricxobrivma upiratesobam. erekle II-m rogorc

sardalma, SeiZleba iTqvas, saswauli moaxdina da

mteri karga xniT SeaCera Tbilisis misadgomebTan.

xazgasmiT unda aRiniSnos: krwanisis brZolaSi erekle

II-is damarcxeba gapirobebuli iyo ruseTis mxridan

aRebuli valdebulebis SeusruleblobiT, ufro

zustad RalatiT. imodena samxedro ZalasTan

gamklaveba qarTl-kaxeTis samefos mxolod Tavisi

ZalebiT ar SeeZlo. ruseTs aRa-mahmad-xanis laSqrobis

aRsakveTad samxedro Zalis gamoyenebac ki ar

dasWirdeboda. am laSqrobis Tavidan acileba ruseTs

90 iqve, gv. 63-64.

83

diplomatiuri gziTac SeeZlo. imxanad aRa-mahmad-xans

ruseTTan urTierTobis garTuleba xels ar aZlevda,

ris gamoc ruseTis mfarvelobaSi Sesuli qveynis

winaaRmdeg oms ver gabedavda. aRa-mahmad-xanis

gadawyvetileba qarTl-kaxeTis winaaRmdeg laSqrobis

Taobaze swored imisi Sedegi iyo, rom ruseTi arc

diplomatiuri da arc samxedro saSualebebiT ar

Seecada qarTl-kaxeTis samefs dacvas.91

qarTl-kaxeTis ukanasknel mefes giorgi XII-s

(1798-1800) mamamisis, erekle II-is, arc niWi da arc

SemarTeba ar gaaCnda. erekle II-is gardacvalebiT (1798

w.) moispo is ukanaskneli dabrkoleba, romelic xels

uSlida qarTl-kaxeTis samefos gauqmebas.92 cxadia,

ruseTis imperators erekle II-is sicocxleSic SeeZlo

samefos gauqmeba, magram es gacilebiT advili da

umtkivneulo iqneboda misi memkvidris _ giorgi XII-is

dros. rusma diplomatebma da samxedroebma kargad

uwyodnen, Tu ra umZimes viTarebaSi aRmoCndeboda

qarTl-kaxeTis samefo dedinacvalTan (darejan

dedofalTan) da ZmebTan dapirispirebuli, avadmyofi

giori XII-is mefobis pirveli xanebidanve. mefobis

dasawyisSive, gansakuTrebiT ki janmrTelobis

mdgomareobis gauaresebis Semdeg, giorgi XII

martodmarto datoves Zmebma da Svilebma, taxtis

memkvidre daviTmac ki. yvela emzadeboda im

91 iqve, gv. 64-65. 92 iqve, gv. 65.

84

droisaTvis, roca avadmyofi mefe gardaicvleboda da

taxtisaTvis brZolis Sansi miecemodaT. am viTarebiT

SesaniSnavad isargebles rusma diplomatebma da

samxedroebma. giorgi XII maTi mudmivi zemoqmedebisa da

SantaJis qveS imyofeboda.93

1799 wlis noemberSi qarTl-kaxeTis samefoSi

georgievskis traqtatiT (1783 w.) gaTvaliswinebuli

ruseTis jaris batalioni Semovida. jars sardlobda

generali ivane lazarevi. ruseTis jars Tan axlda

qarTl-kaxeTis samefos karze ruseTis warmomadgenlad

daniSnuli ministri petre kovalenski. am droidan

rusi diplomatebi da samxedroebi kontrols uwevdnen

giorgi XII-is moqmedebas. gamoricxuli ar aris, rom

swored maT urCies qarTl-kaxeTis mefes samefos

SenarCunebis sanacvlod Tavisive iniciativiT

SeezRuda suverenuli uflebebi. giorgi XII-m rusi

diplomatebisa da samxedroebis rCeva gaiziara da 1799

wels ruseTis imperators Sesabamisi Sinaarsis

`Txovnac~ gaugzavna.94 giorgi XII-is gadawyvetileba _

SeezRuda suverenuli uflebebi _ ucnobi iyo TviT

taxtis memkvidrisaTvisac ki. daviT giorgis Zem mamis

mier ruseTis imperatorisaTvis gagzavnili werilis

Sinaarsi mxolod mamis sikvdilamde ramdenime dRiT

adre Seityo.

93 iqve, gv. 65. 94 Грамоти и другие исторические документы, относящиеся до Грузии.

Том II. Выпуск I . С 1768 по 1801 год. Под редакцией А.А. Цагарели.

СПб., 1898. стр. 186-187.

85

1799 wlis 7 seqtembers giorgi XII Tavis

elCebs avalebda, `mTlianad gadaecaT~ samefo ruseTis

imperatorisaTvis: ,,da daudeviT ara Tu mfarvelobasa

qveSe udidebulessa didsa ruseTisa saimperatorosa

taxtsa, aramed daanebeT srulsa nebasa da

mzrunvelobasa maTsa, raTa amieridgan daidvas samefo

qarTlisianTa saimperiod ruseTisad wesiTa miT

viTarca sxvani igi ruseTsa Sina pyrobilni

provinciani sargebloben“.95

suverenul uflebaTa SezRudvis sanacvlod

qarTl-kaxeTis mefe ruseTis imperatorisagan iTxovda

misi StamomavlobisaTvis mefobis SenarCunebas:

,,viTarca saxlsa Sina Cemsa ara aRayenos mefeni, garna

oden amefos memkvidriTi-memkvidred viTarca winaparni

Cemni“.96 giorgi XII ruseTis imperators pavle I-s

sTxovda misTvis da misi SvilebisaTvis ruseTSi

mamulebis boZebas: ,,yovlisa ruseTisa imperiasa Sina

saSesabamo agarakni CemTvis da ZeTa CemTaTvis

sabolood da samkvidrod, romlisaca boZeba iqmnebis

CemTvis umwvervalesisa Sekrulebisa niSnad.“97

1800 wlis 24 ivniss giorgi XII-m xeli

moawera e. w. `saTxovar punqtebs~ (notas). ruseTis

imperatoris pavle I-dmi mefis saTxovari SemdegSi

mdgomareobda:

95iqve, gv. 187. 96 iqve, gv.187. 97 iqve, gv.187-188.

86

1) giorgi XII ruseTis mfarvelobaSi miRebas

iTxovda piradad misi, memkvidreebis, samRvdeloebis,

didebulebisa da yvela qveSevrdomis saxeliT (" ...

навсегда принять подданство всероссийской Империи...").

qarTl-kaxeTis mefe Seasrulebda ruseTis imperatoris

yvela kanonsa da brZanebas, xolo ruseTis imperators

qarTl-kaxeTSi miiRebdnen, rogorc memkvidre

xelmwifesa da TviTmpyrobels ("как наследственнаго

(природного) своего государя и самодержца").

2) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis

mfarvelobaSi Sesvlis Semdeg giorgi XII unda

darCeniliyo qarTl-kaxeTis mefed, samudamod unda

SenarCunebodaT samefo taxti mis memkvidreebs.

3) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis

mfarvelobaSi Sesvlis sanacvlod giorgi XII-s

ruseTis imperatorisagan unda mieRo jamagiri da

soflebi ruseTSi (" ... содержанье деньгами и деревни в

России").

4) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis

mfarvelobaSi miRebamde dauyovnebliv unda

gazrdiliyo qarTl-kaxeTSi ganlagebuli ruseTis

jaris raodenoba (" ... немедленно увеличть войска").98

amasTan erTad, giorgi XII ayenebda misi

`saTxovari punqtebis~ (notis) ganxilvisa da droulad

damtkicebis sakiTxs. giorgi XII-s ganzraxuli hqonda

98 Акты собранные Кавказскою Археографическом коммиссиею. Том I.

Под редакцией Ад. Бержсе. Тифлис, 1866, стр. 180.

87

`saTxovari punqtebis~ damtkicebis Semdeg ruseTis

imperatorisaTvis waredgina kidev ramdenime dokumenti

(Txovna).

qarTl-kaxeTis mefis giorgi XII-is 1800 wlis

24 ivnisis `saTxovar punqtebs~ (notas) ruseTis

saimperatoro karze seriozulad moekidnen. 1800 wlis

18 dekembrisaTvis Sedgenili iqna imperator pavle I-is

manifesti qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiasTan

SeerTebis Sesaxeb. sxvadasxva garemoebaTa gamo

manifesti cota mogvianebiT gamoqveynda.

giorgi XII-is gauazrebelma prorusulma

sagareo politikam daaCqara qarTl-kaxeTis samefos

aRsasruli.

qarTl-kaxeTis mefe giorgi XII-is `saTxovari

punqtebi~ (1800 wlis 24 ivnisi) ruseTis saimperatoro

kars naTel warmodgenas uqmnida qveyanaSi Seqmnili

umZimesi mdgomareobis Sesaxeb. amasve adasturebda

saimperatoro karisadmi rusi diplomatebisa da

samxedroebis moxsenebebi.99

imperatorma pavle I-ma (1796-1801) giorgi XII-

is `saTxovari punqtebi~ 1800 wlis 19 noembers

ganixila. amaze ukeTes dros ruseTis imperatori ver

daelodeboda _ qarTl-kaxeTis mefe Tavisi nebiT

iRebda xels suverenul uflebebze. 1800 wlis 18

dekembers peterburgSi ukve mzad hqondaT manifesti

99 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 68.

88

qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTis

imperiasTan SeerTebis Sesaxeb. imavdroulad qarTl-

kaxeTis samefos elCebi (giorgi avaliSvili da revaz

falavandiSvili) peterburgidan saqarTveloSi

gamoistumres. peterburgSi darCa garsevan WavWavaZe.

elCebs Tan mohqondaT imperator pavle I-is mier

damtkicebuli giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~.100

peterburgidan 1800 wlis 18 dekembris

manifestis teqsti, romelic jer saidumlod unda

daculiyo, gadaugzavnes kavkasiis xazis ufross

general karl knorings. ufro adre karl knorings

miRebuli hqonda aseve saidumlo brZaneba giorgi XII-is

gardacvalebis Semdeg qarTl-kaxeTSi samefo

xelisuflebis gauqmebis Sesaxeb. Crdilo kavkasiidan

qarTl-kaxeTSi damatebiT SehyavdaT ruseTis jari.

peterburgidan karl knorings miRebuli hqonda

miTiTeba imis Sesaxeb, rom samefos gauqmeba mefisa da

didebulebis `TanxmobiT~ unda momxdariyo.

peterburgSi SemuSavebuli gegma CaSala giorgi XII-is

naadrevma gardacvalebam. 1800 wlis 28 dekembers mefe

ise gardaicvala, rom verc peterburgidan momavalma

elCebma CamoaRwies da verc generalma karl knoringma

moaswro samefos gauqmebis Sesaxeb mefisagan Tanxmobis

miReba. 101

100 iqve, gv. 68. 101 iqve, gv.68-69.

89

qarTl-kaxeTis samefos elCebi

peterburgidan TbilisSi dabrundnen da Tan Camoitanes

pavle I-is mier damtkicebuli giorgi XII-is `saTxovari

punqtebi~. swored `saTxovari punqtebis~ safuZvelze

gamocxadda giorgi XII-is ufrosi vaJi daviT XII

`saqarTvelos memkvidred da mmarTvelad~. Tanaxmad

`saTxovari punqtebisa~, daviT XII qarTl-kaxeTis mefed

ruseTis imperators unda daemtkicebina. pavle I-gan

dasturis misaRebad daviT XII-m qarTl-kaxeTis samefos

elCebi isev peterburgSi gaabruna. arc qarTvelma

elCebma da, cxadia, arc qarTl-kaxeTis samefo karma

araferi icodnen imis Sesaxeb, rom peterburgSi ukve

gadawyvetili iyo maTi samefos bedi.102

1801 wlis 18 ianvars peterburgSi gamoqveynda

imperator pavle I-is manifesti qarTl-kaxeTis samefos

gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis Taobaze (zemoT

aRvniSneT, rom manifestis teqstis Sedgena dasrulda

jer kidev 1800 wlis 18 dekembers).103

pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifestSi

qarTl-kaxeTis samefos nacvlad vxvdebiT terminebs:

"царство Грузинское" da "Грузия".

imperatori pavle I acxadebda:

102 iqve, gv.68-69. 103 qarTuli samarTlis Zeglebi. tomi II. gamosca prof. i.

doliZem. Tbilisi, 1965, gv. 549-552

90

1) qarTl-kaxeTis samefo samudamod

uerTeboda ruseTis imperias;

2) qarTl-kaxeTis mosaxleobas

SeunarCundeboda yvela ufleba da upiratesoba, aseve

qoneba;

3) qarTl-kaxeTis mosaxleoba daculi

iqneboda gareSe mtreTagan da Sinagani

areulobisagan.104

1801 wlis 20 ianvris imperatoris brZanebis

safuZvelze qarTl-kaxeTis samefo saxlis yvela wevrs

peterburgSi iwvevdnen. Tbilisidan peterburgSi

gaigzavna qarTl-kaxeTis ukanaskneli mefis giorgi XII-

is samefo gvirgvini da kverTxi.

1801 wlis 6 marts peterburgSi damtkicda

qarTl-kaxeTis gauqmebuli samefos mmarTvelobis

wesebi. 11 marts qarTl-kaxeTis general-gubernatorad

dainiSna generali karl knoringi.

1801 wlis 11-12 marts, RamiT, SeTqmulebma

mokles imperatori pavle I. qarTl-kaxeTSi rusuli

mmarTvelobis damyareba droebiT Seferxda.

imperatorma aleqsandre I-ma mamamisis,

imperator pavle I-is, saSinao da sagareo politika

seriozulad gadasinja. bevri ram uaryofili iqna,

bevri ram xelaxali Seswavlisa da msjelobis sagani

gaxda. aseTive bedi ewia imperator pavle I-is 1801 wlis

104 iqve, gv. 549-552

91

18 ianvris manifests qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis

Taobaze. aleqsandre I-ma qarTl-kaxeTis samefos

sakiTxis xelaxla ganxilvis gadawyvetileba miiRo.

1801 wlis 11 aprils ruseTis imperiis saxelmwifo

sabWom mxari dauWira qarTl-kaxeTis samefos ruseTTan

SeerTebas. saxelmwifo sabWos mosazreba emyareboda

Semdegs: 1) qarTl-kaxeTis mefis, giorgi XII-is

gardacvalebis Semdeg samefo ojaxis wevrebs Soris

dawyebuli uTanxmoeba isedac sust samefos daRupviT

emuqreboda; 2) ruseTis imperiam ukve sajarod

daadastura qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba,

amitomac imperiis prestiJis dacva aucilebels xdida

qarTl-kaxeTis SeerTebas ruseTTan; 3) qarTl-kaxeTis

samefos SeerTeba uzrunveyofda ruseTis imperiis

sazRvrebis dacvas da aRkveTda kavkasiis mTielTa

TviTnebobas. amasTan erTad, saxelmwifo sabWom

aucileblad CaTvala: a) qarTl-kaxeTis samefoSi

ruseTis jaris datoveba; b) qarTl-kaxeTis droebiTi

mTavrobis Seqmna; g) viTarebis adgilze gacnobis

mizniT kavkasiis xazis ufrosis, general karl

knoringis qarTl-kaxeTis samefoSi mivlineba.105

1801 wlis 8 agvistos ruseTis imperiis

saxelmwifo sabWom moismina general karl knoringis

moxseneba. aseve gaecvnen imperator aleqsandre I-sadmi

graf voroncovisa da graf koCubeis mier wardgenil

105 v. guruli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1483-1801). Tbilisi, 2009, gv. 70-71.

92

moxsenebebs. grafi koCubei da grafi voroncovi

winaaRmdegni iyvnen qarTl-kaxeTis samefos ruseTTan

SeerTebisa. miuxedavad amisa, saxelmwifo sabWom mxari

dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi

Sesvlas.106 saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas

daeTanxma imperatori aleqsandre I. 1801 wlis 12

seqtembers aleqsandre I-ma xeli moawera manifests

qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan

SeerTebis Taobaze.107 1801 wlis 12 seqtembris

manifestSi, iseve rogorc sxva oficialur

dokumentebSi, qarTl-kaxeTis samefos nacvlad

ixmareboda cnebebi `saqarTvelo~ da `saqarTvelos

samefo~ ("Грузия", "царство Грузинское").

1801 wlis 12 seqtembris manifestSi ruseTis

imperatori aleqsandre I acxadebda:

1) qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba da

dacva xdeboda ruseTis monarqebis movaleoba.

2) 1796 wels imperatoma ekaterine II-m qarTl-

kaxeTis samefos gadasarCenad gagzavna jari, romelmac

qarTl-kaxeTi ixsna safrTxisagan, Tumca am jaris

moulodnelma ukan gawvevam gaacrua qarTvelTa

imedebi.

3) ruseTis jaris gawvevis Semdeg qarTl-

kaxeTis samefos Tavs daatyda mravali ubedureba:

106 iqve, gv.71. 107Акты собранные Кавказскою Археографическом коммиссиею. Том I .

Под редакцией Ад. Бержсе. Тифлис, 1866, стр.

93

urwmunoTa Tavdasxmebi, qalaqebisa da soflebis

gaCanageba, adamianebis gataceba da bolos

dapirispireba samefo ojaxis wevrebs Soris.

4) mtrebi mzad iyvnen Tavs dasxmodnen da

sabolood moespoT qarTl-kaxeTis samefo.

5) mTel aziaSi cnobili qarTvelTa

simamacec ki ver ixsnida qveyanas daRupvisagan.

6) ruseTis jaris Semosvlam qarTl-kaxeTis

samefoSi (1799 w. _ v. g.) da omar-xanis damarcxebam

ixsna qveyana ganadgurebisagan.

7) ruseTma SeZlo qarTl-kaxeTis samefos

mtrebis daokeba, Sewyda dapirispireba qveynis SigniT.

aseT viTarebaSi qarTl-kaxeTma iTxova (igulisxmeba

giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~ _ v. g.) qveyanaSi

uSualod rusuli mmarTvelobis damyareba (" ... и все

вы, единодушно и торжественно воззвали власть

российскую управлять вами непосредственно").

8) roca me taxtze avedi, ukve gamocemuli

iyo 1801 wlis 18 ianvris manifesti qarTl-kaxeTis

samefos gauqmebis Taobaze.

9) me msurda, gamego, Tu SeiZleboda qarTl-

kaxeTis samefos pirvandeli pirobebiT ruseTis

imperiis mfarvelobaSi darCena (igulisxmeba

georgievskis traqtatis pirobebi _ v. g.). gairkva, rom

qarTl-kaxeTis samefoSi SeuZlebeli iyo rogorc

saSinao, ise sagareo usafrTxoebis uzrunvelyofa.

qveyana daRupvis piras iyo da igi aucileblad

94

daiRupeboda, Tu mas ruseTi ar SeierTebda ("столь

кратно вовлекало вас в бездну золь, на краю коей и ныне

вы стоите и в которую, по всем соображениям, должны бы

будете низвергнуться, если мощная рука справедливой

власти от падения сего вас не удержит").

10) am viTarebam da qarTveli eris Txovnam

gadagvawyvetina, dagvecva erTmorwmune qveyana.

11) Tqveni imedebi gamarTldeba, Tqven

motyuebulni ar darCebiT.

12) qarTl-kaxeTis samefos marTva Cven

imitom ki ar gadavwyviteT, rom isedac uzarmazari

imperiis teritoria gagvefarToebina, aramed imitom,

rom, Cveni wmidaTawmida movaleobidan gamomdinare, yu-

rad viReT wamebulTa xvewna-mudara.

13) qarTl-kaxeTSi SemoRebulma mmarTve-

lobam qveyanaSi unda uzrunvelyos marTlmsajuleba,

piradi da qonebrivi usafrTxoeba, kanonis dacva.

14) general-leitenant karl knorings

davavaleT qarTl-kaxeTis mmarTvelobis organizeba da

igi davniSneT mTavarmmarTvelis ("главноуправляющий")

Tanamdebobaze.

15) aRdgeba gaCanagebuli soflebi da

qalaqebi.

16) qarTl-kaxeTis yvela mcxovrebs

SeunarCundeba misi wodebrivi mdgomareoba,

aRmsarebloba (religia) da piradi usafrTxoeba.

95

17) ufliswulebs SeunarCundebaT

saufliswulo mamulebi, mamulebidan miRebuli

Semosavali yovelwliurad miecemaT fulis saxiT, Tu

isini ar daarRveven dadebul fics.

18) am manifestis aRiarebis (miRebis) niSnad

qarTl-kaxeTis mosaxleobam unda daificos

TandarTuli ficis nimuSis mixedviT. samRvdeloebam,

rogorc sulierma moZRvrebma, daficebisas magaliTi

unda misces xalxs.

19) qarTl-kaxeTis mosaxleoba Seityobs

keTili mmarTvelobis fass: qveyanaSi damkvidrdeba

mSvidoba, marTlmsajuleba, piradi da qonebrivi

usafrTxoeba; aRikveTeba TviTneboba; Seiqmneba

pirobebi piradi, sazogadoebrivi keTildReobisaTvis;

ganviTardeba miwaTmoqmedeba, rewva, vaWroba. kanoni

yvelas erTnairad daicavs.

20) ruseTis imperatori qarTl-kaxeTis

mosaxleobas aRuTqvamda, rom rusuli mmarTvelobis

SemoReba maTTvis jildo iqneboda ("Избытки и

благоденствие ваше будет приятнейшею и единою для вас

наградою").108

108Акты собранные Кавказскою Археографическом коммиссиею. Том I .

Под редакцией Ад. Бержсе. Тифлис, 1866, стр.132-133; qarTuli samarTlis Zeglebi. tomi II. gamosca prof. i. doliZem. Tbilisi, 1965, gv. 552-559.

96

ase gaTela ruseTis imperatorma aleqsandre

I-ma fexqveS georgievskis traqtatiT garantirebuli

qarTl-kaxeTis samefo saxlis, bagrationTa samefo

dinastiis uflebebi. ase dasrulda saqarTvelo-

ruseTis mravalsaukunovani urTierTobis istoria.

A

97

Nnawili meore

saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1918-1921)

Tavi 1. brest-litovskis sazavo xelSekruleba

(1918 wlis 3 marti)

XIX saukunis damdegs ruseTis damkvidrebam

samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) da ruseTTan

omebSi osmaleTis (TurqeTis) da iranis marcxma XIX

saukunis pirvel mesamedSi cxadi gaxada, rom regionSi

status qvo dairRva. am movlenam dauyovnebliv

gamoiwvia dasavleT evropis didi qveynebis (inglisis,

safrangeTis, avstria-ungreTis) mkveTrad uaryofiTi

reaqcia. miuxedavad amisa, samxreT kavkasiaSi ruseTis

damkvidrebas, rac maxlobel aRmosavleTSi

gaWrisaTvis placdarmis momzadebasac niSnavda,

dasavleT evropis qveynebma xeli ver SeuSales. 1877-

1878 wlebSi ruseTsa da osmaleTs Soris gaCaRebul

omSi kvlav ruseTma gaimarjva. san-stefanos

xelSekrulebiTa (1878 wlis martSi) da berlinis

kongresis gadawyvetilebiT (1878 wlis ivlisSi)

98

damarcxebulma osmaleTma aWara ruseTs dauTmo. 1903

wels aWaris teritoriis administraciuli mowyoba

baTumis olqis SeqmniT damTavrda. baTumis olqi,

romelic baTumisa da arTvinis okrugebisagan

Sedgeboda, administraciuli TvalsazrisiT quTaisis

gubernias dauqvemdebares (ruseTis imperiis

administraciul sistemaSi calke erTeulebs

warmoadgenda artaanisa da yarsis okrugebi).109

pirveli msoflio omis dawyebis Semdeg (1914 w.)

samxreT-dasavleTi saqarTvelo kvlav moeqca didi

politikis yuradRebis centrSi. pirveli msoflio omis

dasawyisisaTvis ruseTi antantis samxedro-politikuri

blokis wevri iyo, xolo osmaleTi _ samTa kavSirisa.

amrigad, samxreTi kavkasia da, maT Soris, samxreT-

dasavleTi saqarTvelo frontispira regionad iqca.

osmaleTis armiis cdebi _ daekavebina Tbilisi da

baTumi _ ruseTis kavkasiis armiam 1914-1915 wlebSi

warmatebiT aRkveTa, xolo Semdeg sakuTriv osmaleTis

teritoriis nawili (aRmosavleT anatolia) daikava.110

samxreT kavkasiaSi viTareba kardinalurad

Seicvala ruseTis 1917 wlis Teberval-martis

revoluciis Semdeg. ruseTis droebiTma mTavrobam

Tavisi arsebobis periodSi (1917 wlis marti-oqtomberi)

SeZlo samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) Tavisi

109 j. karaliZe. aWara 1878-1903 wlebSi. baTumi, 2009, gv. 41-44. 110 saqarTvelos istoria XX saukune. Pprof. v. gurulis redaqciiT. Tbilisi, 2003, gv. 43.

99

iurisdiqciis SenarCuneba. bolSevikebis mier droebiTi

mTavrobis damxobis Semdeg (1917 wlis oqtomberSi)

xelisuflebis saTaveSi mosulma sabWoTa ruseTis

mTavrobam ki samxreT kavkasiaSi iurisdiqcia veRar

SeinarCuna _ saqarTvelos, azerbaijanisa da somxeTis

politikurma Zalebma sabWoTa ruseTTan yovelgvari

kavSiri gawyvites da 1917 wlis noemberSi Seqmnes

samxareo xelisuflebis organo _ amierkavkasiis

komisariati (Tavmjdomare evgeni gegeWkori).111

miuxedavad sabWoTa ruseTisagan Camocilebisa,

amierkavkasiaSi damoukidebeli saxelmwifo ar

Seqmnila, ris gamoc saerTaSoriso asparezze

amierkavkasia (samxreT kavkasia) isev ruseTis

teritoriad aRiqmeboda. Tumca iyo erTi metad

mniSvnelovani faqtori: ruseTis kavkasiis armia

sabWoTa ruseTis mTavrobas ar cnobda, mis

gankargulebebs ar asrulebda da regions osmaleTis

agresiisagan icavda.

umZimes mdgomareobaSi Cavardnil sabWoTa

ruseTs omis gagrZeleba aRar SeeZlo. v. lenini

xelisuflebis dakargvis realuri safrTxis winaSe

idga. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTma gadawyvita,

germaniasa da mis mokavSireebTan (avstria-ungreTsa,

osmaleTsa da bulgareTTan) separatiuli zavi daedo.

zavs 1918 wlis 3 marts brest-litovskSi moewera xeli.

111 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии.

Тифлис, 1919. стр. 7-8.

100

zavis sanacvlod sabWoTa ruseTma didi teritoria

daTmo. es Seexo samxreT kavkasiasac. brest-litovskis

zavis meoTxe muxlSi aRniSnuli iyo: “Россия сделает все

от нее зависящее, чтобы обеспечить скорейшее очищение

провинций Восточной Анатолии и их упорядоченное

возврашение Турции”. es rac Seexeboda sakuTriv

osmaleTis teritorias, romelic zavis dadebis

momentisaTvis ruseTis jarebs ekavaT. imave, meoTxe

muxlis bolo abzaci ukve ruseTis teritorias

exeboda. kerZod, masSi naTqvamia: “Округа Ардагана, Карса

и Батума также незамедлительно очищаются от русских войск.

Россия не будет вмешиваться в новую организацию

государственно–правовых и международно–правовых

отношений этих округов, а предоставит населению этих

округов установить новый строй в согласии с соседними

государствами, в особенности Турцией”.112 rogorc vxedavT,

faqtobrivad, saqme exeboda baTumis, ardaganisa

(artaanisa) da yarsis okrugebis teritoriaze

mosaxleobis nebis gamosavlenad referendumis

Catarebas. isic cxadi iyo, rom regionSi ruseTTan

SedarebiT osmaleTma upiratesoba miiRo. 1918 wlis

martSive brest-litovskis sazavo xelSekrulebis

ratifikacia moaxdina sruliad ruseTis sabWoebis IV

yrilobam.

amierkavkasiis komisariatma ar cno brest-

litovskis sazavo xelSekrulebis muxli, romelic

112 Документы внешней политике СССР. Том 1. Москва. 1957, стр. 121.

101

baTumis, artaanisa da yarsis okrugebs exeboda. am

sakiTxTan dakavSirebiT 1918 wlis martSi q.

trapizonSi gaimarTa osmaleTsa da amierkavkasiis

komisariatis delegaciaTa molaparakeba. trapizonis

konferenciaze osmaleTi brest-litovskis sazavo

xelSekrulebis meoTxe muxlis upirobo Sesrulebas

iTxovda da amierkavkasiis delegaciis (meTauri akaki

Cxenkeli) moTxovnebs or Zlier arguments

upirispirebda: 1) amierkavkasia ar iyo brest-litovskis

sazavo xelSekrulebaze xelis momweri mxare; 2)

amierkavkasia ar iyo damoukidebeli saxelmwifo, igi

ruseTis nawils warmoadgenda. trapizonis konferencia

Sewyda da osmaleTma baTumis, artaanisa da yarsis

okrugebis dakavebis mizniT saomari moqmedebebi

daiwyo. 1918 wlis mart-aprilSi osmaleTma mTeli

aWara daipyro. marTalia, 1918 wlis aprilSi

amierkavkasiis seimma axali damoukidebeli

saxelmwifos _ amierkavkasiis demokratiuli

federaciuli respublikis Seqmna gamoacxada, magram

aman saqmes mainc ver uSvela. 1918 wlis maisSi

osmaleTisagan okupirebul baTumSi erTmaneTs

Sexvdnen amierkavkasiisa da TurqeTis delegaciebi.

baTumis konferenciaze osmaleTma moTxovnebi kidev

ufro daamZima (brest-litovskis sazavo

xelSekrulebis pirobebs maT kidev erTi daumates:

102

omis SemTxvevaSiosmaleTs unda miscemoda

amierkavkasiis rkinigziT jarebis gadayvanis ufleba).113

aseT viTarebaSi 1918 wlis 26 maiss gamocxadda

saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukidebloba. am

dRisaTvis aWara osmaleTis mier iyo okupirebuli.

mZime mdgomareobaSi myofi saqarTvelos demokratiuli

respublikis mTavroba iZulebuli gaxda, aWara

osmaleTisaTvis daeTmo. 1918 wlis 4 ivniss baTumSi

saqarTvelos demokratiul respublikasa da TurqeTs

Soris daido xelSekruleba. xelSekrulebis meore

muxlSi aRniSnuli iyo, rom sazRvari osmaleTs da

saqarTvelos Soris mdinare Coloqze gadioda.114

osmaleTi mopovebuli upiratesobis ganmtkicebas

Seudga. 1918 wlis ivlisSi mis mierve okupirebuli

baTumis, artaanisa da yarsis okrugebis teritoriaze

osmaleTma referendumi Caatara da gamoacxada, rom am

okrugebis mosaxleobam TurqeTis SemadgenlobaSi

gadasvla isurva. es iyo didi sicrue, radgan

referendumi uxeSi Zalmomreobisa da SantaJis

pirobebSi Catarda. amis Semdgom movlenebi

osmaleTisaTvis araxelsayrelad warimarTa. pirvel

msoflio omSi damarcxebulma osmaleTma mudrosis

zaviT (1918 wlis oqtomberi) baTumi da mTeli aWara

datova. aWara inglisis saokupacio zonad gamocxadda.

inglisis samxedro kreiserebi baTumSi 1918 wlis

113 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии.

Тифлис, 1919. стр. 107-184, 268-316. 114 iqve, gv. 343-365.

103

dekembersa da 1919 wlis ianvarSi Semovidnen.

ingliselebi aWaraSi 1920 wlis ivlisamde darCnen.115

115 saqarTvelos istoria XX saukune. Pprof. v. gurulis redaqciiT. Tbilisi, 2003, gv. 70.

104

Tavi 2. saqarTvelo-ruseTis moskovis

xelSekruleba

(1920 wlis 7 maisi)

1920 wlis 7 maiss moskovSi saqarTvelos

demokratiul respublikasa da ruseTis socialistur

federaciul sabWoTa respublikas Soris daido

xelSekruleba. saqarTvelo-ruseTis xelSekruleba

momzadda da daido urTules samxedro-politikur

viTarebaSi.

saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso

aRiarebisaTvis brZolaSi gadamwyveti mniSvneloba

eniWeboda sabWoTa ruseTis pozicias. 1918 wlis 26

maiss saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis

aRdgenas ruseTi aSkarad mtrulad Sexvda. umZimes

samoqalaqo omSi Cabmul ruseTs imxanad ar SeeZlo

saqarTvelos winaaRmdeg samxedro an diplomatiuri

sanqciebi gamoeyenebina. amas, garkveulwilad, unda

gaeadvilebina saqarTvelos damoukideblobis

saerTaSoriso aRiareba. miuxedavad amisa, qarTuli

diplomatiis mcdelobas, gaerRvia mojadoebuli wre,

warmateba ar mohyolia. 1918 wlis 11 noembers germania

105

pirvel msoflio omSi damarcxda da saqarTvelos

demokratiuli respublika mokavSiris gareSe darCa.

amieridan saqarTvelos damoukideblobis aRiareba ukve

omSi gamarjvebul antantaze iyo damokidebuli.

antantaSi wamyvan rols inglisi asrulebda, inglisis

mxridan keTilganwyobis imedi ki progermanul

orientaciaze mdgom saqarTvelos ar unda hqonoda.116

1918-1920 wlebSi, samoqalaqo omis periodSi,

CrdiloeT kavkasiaSi, CrdiloeT kaspiispireTsa da

CrdiloeT Savi zRvispireTSi sabWoTa ruseTis

iurisdiqcia Sewyda. CrdiloeT kavkasiasa da

CrdiloeT SavispireTs didi xniT daepatrona

moxaliseTa armia (sardali generali anton denikini).

1920 gazafxulisaTvis wiTelma armiam moxaliseTa

armia daamarcxa. moxaliseTa armiam yirimis

naxevarkunZuls Seafara Tavi. CrdiloeT kavkasiaSi

sabWoTa xelisuflebis aRdgenam da saqarTvelos

sazRvrebTan wiTeli armiis moaxloebam kardinalurad

Secvala antantis politika. antantis qveynebi a.

denikinis moxaliseTa armiis saboloo damarcxebas

aRarc ki daelodnen da 1920 wlis 12 ianvars de-faqto

cnes saqarTvelos demokratiuli respublika. inglisi

saswrafod Seudga baqo-baTumis navTobsadenis dacvis

SesaZlo variantebis damuSavebas im SemTxvevisaTvis,

Tu samxreT kavkasiaSi sabWoTa ruseTi SeiWreboda.

116 v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 150.

106

antantis politikis Secvla winaswarve igrZno sabWoTa

ruseTis diplomatiam. ruseTmac diplomatiur manevrs

mimarTa. jer kidev antantis mier saqarTvelos de-

faqto cnobamde, 1920 wlis 6 ianvars, sabWoTa ruseTma

saqarTvelos demokratiul respublikas a. denikinis

winaaRmdeg samxedro xelSekrulebis dadeba SesTavaza.

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobam,

neitralitetis momizezebiT, samxedro xelSekrulebis

dadebaze uari ganacxada, Tumca ruseTTan politikuri

urTierTobis mogvarebis mizniT molaparakebis dawyeba

mizanSewonilad miiCnia.117

inglisis mzadebas baqo-baTumis navTobsadenis

dasacavad praqtikuli Sedegebi ar mohyolia. sabWoTa

ruseTma ki ar daayovna da TurqeTTan winaswari

SeTanxmebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils wiTelma

armiam baqo daikava. azerbaijanis damoukidebelma

saxelmwifom arseboba Sewyvita. es antantis politikis

seriozul marcxs moaswavebda.118

saqarTvelos demokratiuli respublikis

mTavroba darwmunda, rom antantis dapirebis imedad

darCena saxifaTo iyo. aucilebeli gaxda sabWoTa

ruseTTan politikuri urTierTobis mogvareba, rasac,

pirvel rigSi, ruseTis mier saqarTvelos

damoukideblobis aRiareba unda mohyoloda.119

117 iqve, gv. 151. 118 iqve, gv. 151. 119 iqve, gv. 151.

107

saqarTvelos demokratiuli respublika,

sabWoTa ruseTTan molaparakebas rom iwyebda, ori

miznis miRwevas cdilobda: pirveli. Tu samxreT

kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) antantis poziciebi

Sesustdeboda, saqarTvelos prodasavluri

orientaciiT gaRizianebul ruseTTan Cvens qveyanas

urTierTobis mogvareba aRar gauWirdeboda da

samxedro dapirispirebis (omis) Tavidan acilebasac

SeZlebda; meore. Tu am xelSekrulebiT sabWoTa

ruseTi saqarTvelos damoukideblobas cnobda, amas

gadamwyveti mniSvneloba eqneboda msoflios qveynebis

mier saqarTvelos demokratiuli respublikis de-iure

aRiarebisaTvis.120

garda zemoT aRniSnulisa, saqarTvelo-

ruseTis xelSekrulebis dadeba ganapiroba kidev erTma

faqtorma. parizis konferenciaze (gaixsna 1919 wlis

ianvarSi) saqarTvelos damoukideblobis de-iure

aRiareba ar Sedga. antantis qveynebma (inglisma,

safrangeTma) saqarTvelos delegacias pirdapir

ganucxades, rom saqarTvelos de-iure cnoba

SesaZlebeli gaxdeboda mas Semdeg, rac sabWoTa

ruseTi de-iure scnobda saqarTvelos

damoukideblobas. saqarTvelos delegacias aseve

ganucxades, rom parizis konferencias SeeZlo

saqarTvelos mxolod de-faqto cnoba. amrigad,

sabWoTa ruseTTan molaparakebaze saqarTvelos

120 iqve, gv. 151-152.

108

demokratiul respublikas ubiZga parizis sazavo

konferenciam. gamomdinare zemoT Tqmulidan mcdaria

mosazreba imis Taobaze, rom TiTqos saqarTvelos

demokratiuli respublikis mTavroba ruseTTan

xelSekrulebis dadebiT omis Tavidan acilebas

eswrafoda. saqarTvelos demokratiuli respublikis

mTavrobaSi kargad esmodaT, rom xelSekruleba

saqarTvelos ruseTis agresiisagan ver daicavda,

xelSekruleba, rogorc aRvniSneT, aucilebeli iyo

evropis qveynebis mier saqarTvelos damoukideblobis

de-iure aRiarebisaTvis.121

sabWoTa ruseTis politikuri xelmZRvanelobis

nawili mxars uWerda azerbaijanis Semdeg saqarTvelos

dapyrobas. miuxedavad amisa, v. leninma CaTvala, rom

Seqmnil viTarebaSi omi saqarTvelosTan saxifaTo

iqneboda. arc sagareo da arc saSinao viTareba

omisaTvis xelsayreli ar iyo. oms saqarTvelos

winaaRmdeg SeiZleboda antantasTan da, kerZod,

inglisTan urTierTobis gamwvaveba mohyoloda.

gamoricxuli arc omis dawyeba iyo. anton denikinis

moxaliseTa armiis damarcxebis miuxedavad, samoqalaqo

omi ruseTSi kvlav grZeldeboda. 1920 wlis martSi

samxreT ruseTSi darCenil moxaliseTa armias

saTaveSi Caudga generali petre vrangeli. wiTelma

armiam p. vrangelis armiis yirimis naxevarkunZulze

Sekaveba ver SeZlo. p. vrangelis pirvelma warmatebebma

121 iqve, gv. 152

109

samxreT ruseTSi kvlav seriozuli safrTxe Seuqmna

sabWoTa wyobilebas. daZabuli viTarebiT isargebla

poloneTma. 1920 wlis 17 aprils poloneTis armiam

kievze Seteva wamoiwyo. polonelebTan erTad sabWoTa

ruseTis winaaRmdeg omSi Caeba ukrainis direqtoriis

armia simon petluras sardlobiT. ukrainaSi

ganlagebuli wiTeli armiis nawilebi md. dneprisaken

ixevdnen. 6 maiss polonelebma kievi daikaves da

brZolebi dnepris marcxena napirze gadaitanes.

sabWoTa ruseTs sabolood poloneTis armiis

damarcxeba ar gauWirdeboda, magram moskovs aSinebda

poloneTisadmi antantis samxedro-politikuri

mxardaWera, romlis masStabebis amocnoba imxanad

SeuZlebeli iyo. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTi

iZulebuli gaxda saqarTvelos demokratiul

respublikasTan molaparakebas dasTanxmeboda da

droebiT uari eTqva samxreT kavkasiaSi dapyrobiTi

omis gagrZelebaze. 122

saqarTvelosa da ruseTs Soris miRweuli

SeTanxmebis safuZvelze or qveyanas Soris

molaparakebebi moskovSi daiwyo. saqarTvelos

demokratiuli respublikis saxeliT molaparakebas

awarmoebda damfuZnebeli krebis wevri grigol

urataZe, xolo ruseTis sabWoTa federaciuli

socialisturi respublikis saxeliT _ sagareo saqmeTa

saxalxo komisris, giorgi CiCerinis, moadgile lev

122 iqve, gv. 153.

110

karaxani (karaxaniani). grigol urataZe moskovSi 1920

wlis aprilis bolos Cavida da winaswari

konsultaciebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils

oficialuri molaparakebac daiwyo. 6 maiss

molaparakeba damTavrda, xolo 7 maiss grigol

urataZem da lev karaxanma xeli moaweres

xelSekrulebas. 123

saqarTvelo-ruseTis molaparakeba moskovSi

daiwyo im dros, roca samxreT kavkasiaSi

(amierkavkasiaSi) didi qveynebis (inglisis, osmaleTis,

ruseTis) interesebi gamijnuli ar iyo. antantasa da

pirvel msoflio omSi damarcxebul TurqeTs Soris

dadebuli mudrosis zaviT (1918 wlis oqtomberi)

samxreT kavkasia (amierkavkasia) inglisis saokupacio

zonad gamocxadda. saqarTvelos demokratiuli

respublikis teritoriaze inglisis jarebi 1918 wlis

dekembridan ganlagdnen da imTaviTve aqtiurad daiwyes

Careva rogorc saqarTvelos, ise somxeTisa da

azerbaijanis saSinao saqmeebSi. anton denikinis

moxaliseTa armiis damarcxebis Semdeg ruseTma arad

Caagdo mudrosis zavis pirobebi da 1920 wlis aprilis

bolos azerbaijani daipyro. ruseTis SeWras

azerbaijanSi win ar aRudga mudrosis zaviT

ukmayofilo osmaleTi. azerbaijanis daTmobis

sanacvlod osmaleTma ruseTisagan antantis

123Gguram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba. 1918-1921. Tbilisi, 2001, gv. 74-106.

111

winaaRmdeg mosalodnel omSi Tanadgomis garantia

miiRo. gamoricxuli ar iyo, rom antantis winaaRmdeg

mxardaWeris sanacvlod osmaleTs ruseTisaTvis

saqarTveloc daeTmo. gasarkvevi iyo mxolod inglisis

pozicia. inglisis pozicia ki manamde ar gairkveoda,

sanam ar damTavrdeboda omi general petre vrangelis

armiasa da wiTel armias Soris, sanam ar

gamoikveTeboda gamarjvebuli ruseT-poloneTis omSi.

124

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis

xelSekruleba Sedgeba preambulisa da Teqvsmeti

muxlisagan. xelSekrulebaze xelmoweris dResve, 1920

wlis 7 maiss, g. urataZem da l. karaxanma xeli

moaweres dokuments _ “Особое секретное дополнение к

договору между Россией и Грузией”, romelic ori

muxlisagan Sedgeboda. ramdenime dRis Semdeg, 1920

wlis 12 maiss, xelmowerili iqna kidev erTi dokumenti

_ “Дополнительное соглашение к мирному договору между

Россией и Грузией от 7 мая 1920 года”, romelic

preambulisa da sami muxlisagan Sedgeboda. orive

dokumenti 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis

ganuyofel nawilad iqna gamocxadebuli.125 amrigad,

1920 wlis 7 maisis xelSekruleba orive damatebasTan

erTad Sedgeba ocdaerTi muxlisagan. samive dokuments

124 v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 152-154. 125 Gguram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba. 1918-1921. Tbilisi, 2001, gv. 107-121.

112

g. urataZem da l. karaxanma xeli cal-calke

moaweres.126

saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis pirveli

muxli uaRresad mniSvnelovani iyo saqarTvelos

demokratiuli respublikisaTvis, qveynis saerTaSoriso

aRiarebisaTvis. xelSekrulebaSi aRniSnulia: “Россия

безоговорочно признает независимость и самостоятельность

Грузинского Государства и отказывается доброволно от всяких

суверенных прав, кои принадлежали России в отношении к

грузинскому народу и земле”.127 ra Sefaruli miznebic

unda hqonoda xelSekrulebis dadebis momentSi

ruseTs, yovelive amis aRiareba mainc qarTuli

diplomatiis did gamarjvebad unda miviCnioT.

qarTuli diplomatiis udavo warmatebad

aRiqmeba aseve xelSekrulebis meore muxlic: “Россия

обязуется отказаться от всякого рода вмешательства во

внутренние дела Грузии”.128

molaparakebis procesSi ruseTs saqar­Tvelos

mimarT mniSvnelovani teritoriuli pretenziebi ar

wamouyenebia. saxelmwifo sazRvari ruseTsa da

saqarTvelos Soris xelSekrulebis mesame muxlis

pirveli paragrafiT ase ganisazRvra: “Государственная

граница между Грузией и Россией проходит от Черного моря по

реке Псоу до горы Ахахча, через гору Ахахча и гору Аганета и

126 iqve, gv. 107-121. 127 iqve, gv. 111. 128 iqve, gv.112.

113

по северной границе бывших губерний Черноморской,

Кутаисской и Тифлисской до Закатальского округа и по

восточной границе этого округа до границы с Армений”.129

Tu zogadad SevafasebT, xelSekrulebis mesame

muxli, kerZod, misi meore, mesame da meoTxe

paragrafebi saqarTvelosaTvis garkveul safrTxes

Seicavda. kerZod, mesame muxlis meore punqtiT

saqarTvelos ekrZaleboda kavkasionis

gadasasvlelebis gamagreba: “Все перевалы на означенной

пограничной линии до первого января тысяча деватьсот

двадцать второго года признаются нейтральными. Они не

могут быть занимаемы войсками ни одной из обеих

договаривающихся сторон и не могут быть ни одной из них

укрепляемы”.130 kavkasionis gadasasvlelebidan yvelaze

mniSvnelovanis _ darialisa da mamisonis –

gadasasvlelebis Sesaxeb xelSekrulebis mesame

muxlis mesame punqtSi aRniSnuli iyo: “На Дарьяльском

перевале указанная в пункте 2 настоящей статьи

нейтрализация будет распространена на протяжении перевала

от Балты до Коби, на Мамисонском перевале от Зарамага до

Они, а на всех прочих перевалах на пятиверстие в обе стороны

от пункта прохождения границы расстояния”.131 rogorc

vxedavT, xelSekrulebis mesame muxlis meore da mesame

punqtebis wyalobiT ruseTTan omis SemTxvevaSi

saqarTvelo Zalze mZime mdgomareobaSi aRmoCndeboda _

129 iqve, gv. 112. 130 iqve, gv. 112. 131 iqve, gv. 112.

114

ruseTis armia kavkasionis gadasasvlelebs, maT Soris

strategiulad arsebiTi daniSnulebis mqoneT, advilad

gadmolaxavda.

xelSekrulebis mesame muxlis meoTxe punqti

garkveulwilad aqarwylebda imave muxlis pirvel

punqts ruseTsa da saqarTvelos Soris saxelmwifo

sazRvris dadgenis Taobaze. meoTxe punqti ruseTsa da

saqarTvelos Soris saxelmwifo sazRvris gavlebis

mizniT Sereuli komisiis Seqmnas iTvaliswinebda:

“Точное проведение государственной границы между обоеми

договаривающимися сторонами будет произведено особой

смешанной пограничной комиссией с одинаковым числом

членов от обеих сторон. Результаты работы этой комиссии

будут закреплены в особом договоре между обоеми

договаривающимися сторонами”.132 cxadia, ruseTi

ecdeboda saxelmwifo sazRvris dadgenis periodSi

garkveuli pretenziebi wamoeyenebina saqarTvelosaTvis

da ukan waeRo is, rac daTmo xelSekrulebis mesame

muxlis pirveli punqtiT.

saqarTvelosaTvis Zalze xelsayreli iyo

xelSekrulebis meoTxe muxli, romlis pirveli

punqtis ZaliTac “Россия обязуется признать безусловно

входящими в состав Грузинского государства, кроме

отходящих к Грузии в силу пункта I статьи III настоящего

договора частей Черноморской губернии, нижеследеующие

губернии и области бывшей Российской Империи –

132 iqve, gv. 112.

115

Тифлисскую, Кутаисскую и Батумскую со всеми уездами и

округами, составляющими означенный губернии и области, а

также округа Закатальский и Сухумский”.133 ZirZveli

qarTuli teritoria, War-belaqani (saingilo), igive

zaqaTalis okrugi, saqarTvelos kuTvnil teritoriad

cxaddeboda, rasac sabWoTa azerbaijanis mxridan

sastiki protesti mohyva.

aranakleb mniSvnelovani iyo meoTxe muxlis

meore paragrafic, romelic samxreT kavkasiis

teritoriis xarjze saqarTvelos teritoriis gazrdis

SesaZleblobas iZleoda. kerZod, meoTxe muxlis meore

punqtSi aRniSnuli iyo: “Впоследствии, по мере выяснения

взаимоотношений между Грузией и другими кроме России

государственными образованиями, существующими или

имеющими создаться и сопредельными с Грузией по другим

границам, чем та, которая описана в предшествующей статье

III настоящего договора, Россия выражает готовность признать

входящими в состав Грузии те или иные части бывшего

Кавказского Наместника, которые отойдут к ней на основании

заключенных с этими образованиями договоров”.134

Zalze araxelsayreli, saSinlad mZime iyo

saqarTvelosaTvis xelSekrulebis mexuTe muxli,

romeliT aTi punqtisagan Sedgeboda. mexuTe muxli

saqarTvelos avaldebulebda: 1) saqarTvelos

demokratiuli respublikis mTavrobas dauyovnebliv

133 iqve, gv. 113. 134 iqve, gv. 113-114.

116

unda daepatimrebina da sakoncentracio banakebSi

moeTavsebina xelSekrulebis dadebis momentisaTvis

saqarTvelos teritoriaze myofi sabWoTa ruseTis

mTavrobisamdi mtrulad ganwyobili da ruseTSi

arsebuli xelisuflebis damxobis mosurne samxedro

da samxedro-sazRvao nawilebi, aseve im politikur da

samxedro ZalTa warmomadgenlebi, romlebic Tavs

acxadebdnen ruseTis mTavrobad, an ruseTis romelime

nawilis mTavrobad; 2) saqarTvelos demokratiuli

respublikis mTavrobas dauyovnebliv unda

ganeiaraRebina saqarTvelos navsadgurebSi myofi

sabWoTa ruseTis mTavrobisadmi mtrulad ganwyobili

samxedro da politikur ZalTa kuTvnili gemebi, xolo

ekipaJis wevrebi sakoncentracio banakebSi

moeTavsebina; 3) saqarTvelos demokratiuli

respublikis mTavrobas dauyovnebliv, yovelgvari

pirobis gareSe unda gadaeca ruseTisaTvis

saqaTrvelos teritoriaze ganiaraRebuli sabWoTa

ruseTisadmi mtrulad ganwyobili samxedro da

politikur ZalTa mTeli qoneba, maT Soris samxedro

qonebac (samxedro gemebi, artileria, aviacia da sxv.);

4) ruseTi pirobas debda, rom sikvdiliT ar dasjida

saqaTrvelos demokratiuli respublikis mTavrobis

mier ruseTisaTvis gadacemul pirebs; 5) saqarTvelos

xelisuflebas qveynis teritoriidan unda gaeZevebina

yvela saxis samxedro SenaerTi, romelic ar Sedioda

qarTuli jaris SemadgenlobaSi; 6) saqarTvelos

117

demokratiuli respublikis mTavrobas momavalSic ar

unda daeSva Tavisi qveynis teritoriaze iseTi

samxedro SenaerTebis arseboba, romlebic ar

Sediodnen qarTul jarSi; 7) saqarTvelos

demokratiuli respublikis mTavrobas qarTul jarSi

ar unda mieRo, maT Soris moxalisedac, saqarTvelos

teritoriaze arsebuli da sabWoTa ruseTisadmi

mtrulad ganwyobili samxedro SenaerTebSi momsaxure

pirebi, radgan isini erovnebiT qarTvelebi ar iyvnen; 8)

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas

Tavisi qveynis teritoriaze ar unda gaeCerebina iseTi

Zalebi, romlebic miznad isaxavdnen sabWoTa ruseTSi

arsebuli wyobilebis damxobas. amasTan erTad, am

ZalebisaTvis ar unda mieca ufleba, saqarTvelos

teritoria gamoeyenebinaT im tvirTis gadasatanad,

romelic ruseTTan omSi iqneboda gamoyenebuli; 9) is

jgufebi da pirebi, romlebic ar Seasrulebdnen merve

punqtiT gansazRvrul pirobebs, saqarTvelos

demokratiuli respublikis mTavrobas unda

daepatimrebina; 10) mexuTe muxlis mexuTe punqtis

Sesruleba saqarTvelos demokratiuli respublikis

mTavrobas unda daewyo dauyovnebliv da rac SeiZleba

male daesrulebina.135

xelSekrulebis mexuTe muxli, garda imisa, rom

uxeSad Telavda fexqveS qveynis suverenitets,

saqarTvelos mTavrobas aiZulebda Tavisi qveynis

135 iqve, gv. 115.

118

teritoriaze farTomasStabiani sadamsjelo

RonisZiebani gaetarebina.

im uzarmazari valdebulebebis sanacvlod,

rac xelSekrulebis mexuTe muxlma saqarTvelos

daakisra, ruseTi meeqvse muxliT Zalze zogad

valdebulebas kisrulobda: “Россия обязуется не

допускать на своей территории пребывания и деятельность

всякого рода групп и организаций, претендующих на роль

правительства Грузии или части ее, а также всякого рода групп

и организаций, имеющих свеой целью низвержение

правительства Грузии. Россия обязуется оказать все свое

влияние из союзные ей государства с целью недопушения на их

территории указанных в настоящей статье групп и

организаций”.136

xelSekrulebis mecxre muxli exeboda

moqalaqeobis sakiTxs. mecxre muxlis pirvel punqtSi

aRniSnuli iyo: “Лица грузинского происхождения,

проживающие на территории России и достигшие

восемнадцати лет от роду, вправе оптировать Грузинское

гражданство. Равным образом лица негрузинского

происхождения, проживающие на территории Грузии и

достигшие указанного возраста, вправе оптировать российское

гражданство”.137

xelSekrulebis meaTe muxli ukve aSkarad

xelyofda saqarTvelos demokratiuli respublikis

136 iqve, gv. 116. 137 iqve, gv. 116.

119

suverenitets da saqarTvelos ayenebda metad mZime

mdgomareobaSi. kerZod, meaTe muxli ase gamoiyureboda:

“Грузия обязуется освободить от наказания и от

дальнейшего преследования, судебного или

административного, всех лиц, подвергшихся на территории

Грузии таковому преследованию за деяния, совершенные в

пользу Российской Социалистической Федеративной

Советской Республики или в пользу Коммунистической

партии.

Прим.: “Грузия обязуется немедленно осовободить

лиц, находящихся в тюремном заключении за деяния

указанного выше рода”.138 xelSekrulebis meaTe muxli

praqtikulad Zaladakargulad acxadebda

xelSekrulebis meore muxls, romlis ZaliTac ruseTi

pirobas debda, rom ar Caereoda saqarTvelos saSinao

saqmeebSi.

xelSekrulebis meTormete muxli or qveyanas

Soris ekonomikur urTierTobebs exeboda da

TavisTavad xelsayreli iyo saqarTvelosaTvis:

“1. Обе договаривающиеся стороны в основу

торговых взаимоотношений кладут принцип наибольшего

благоприятствования.

2. Товары, идущие из или по назначению одной из

договаривающихся сторон не должны облагаться другой

138 iqve, gv. 117.

120

стороной никакими транзимтными пошлинами или

сборами”.139

xelSekrulebis meToTxmete muxlis ZaliT

saqarTvelosa da ruseTs Soris umokles vadaSi unda

damyarebuliyo diplomatiuri da sakonsulo

urTierToba.

xelSekrulebis meTxuTmete muxli

iTvliswinebda ormxrivi komisiis Seqmnas, romlis

kompetenciaSi Sedioda:

“1. Составление торгового договора и иных

соглашений экономического характера.

2. Разрешение вопросов относительно выдела из

бывших центральных учреждений архивов и делопроизводства

судебных и административных депозитов и актов гражданского

состояния.

3. Определение вопроса о порядке пользования,

владения и распоряжения нефтепроводом Батум-Баку, в той

части его, которая в силу статьи IV настоящего договора будет

находиться на территории Грузии. Вопрос этот будет закреплен

затем путем особого соглашения между обеими

договаривающимися сторонами”.140

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis

xelSekruleba, rogorc meTeqvsmete muxlSi iyo

aRniSnuli, ZalaSi Sedioda xelmoweris dRidan da

ratifikacias ar saWiroebda. cxadia, am muxliT

139 iqve, gv. 118. 140 iqve, gv. 118.

121

ruseTi Tavs izRvevda, radgan xelSekrulebis

ratifikacias saqarTvelos damfuZnebel krebaSi

SeiZleboda didi vnebaTaRelva mohyoloda. 141

1920 wlis 7 maissve g. urataZem da l. karaxanma

xeli moaweres xelSekrulebis saidumlo damatebas,

romelic ori muxlisagan Sedgeboda. saidumlo

damatebis pirveli muxli kidev erTxel Telavda

fexqveS saqarTvelos demokratiuli respublikis

suverenitets. pirveli muxli ase iyo Camoyalibebuli:

“Грузия обязуется признать за находящимися на

территории Грузии коммунистическими организациями право

свободного существования и деятельности, в частности, право

свободного устройства собраний и право свободного

издательства (в том числе органов печати).

Вовсяком случае не могут быть принимаемы никакие

репрессии ни против частных лиц, как судебные, так и

административные, вытекающие лишь из публичной

пропаганды и агитации за коммунистическую программу или

деятельности лиц и организаций, основанных на

коммунистической программе”.142 saidumlo damatebis

meore muxli am damatebas ZiriTadi xelSekrulebis

ganuyofel nawilad acxadebda.

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis

xelSekrulebis saidumlo damateba xelyofda

saqarTvelos suverenitets, qveyanaSi akanonebda

141 iqve, gv. 118. 142 iqve, gv. 121.

122

ruseTis mexuTe kolonas da mas saqarTvelos

saxelmwifos winaaRmdeg legaluri ZirgamomTxreli

saqmianobis warmoebis uflebas aZlevda. es ufleba

ruseTis mexuTe kolonam kargad gamoiyena da

yvelaferi gaakeTa imisaTvis, rom ruseTs saqarTvelo

advilad daepyro.

1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis

xelSekrulebis saidumlo damatebac ZalaSi

ratifikaciis gareSe Sedioda xelmoweris momentidan.

igi saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis ZiriTadi

xelSekrulebis ganuyofeli nawili iyo. 143

1920 wlis 12 maiss g. urataZisa da l. karaxanis

mier xelmowerili damatebiTi SeTanxmeba miznad

isaxavda saqarTvelo-azerbaijanis saxelmwifo

sazRvris dadgenas. damatebiTi SeTanxmebis pirvel

muxlSi aRniSnuli iyo: “Вопрос о спорных местностях на

границе между Грузией и Азербаиджаном и в Закатальском

округе передается на разрешение смешанной Комиссии,

образуемой из представителей Правительств Азербайджана и

Грузии в равном количестве, под председетельством

представителя Р.С.Ф.С.Р. Все решения этой Комиссии будут

признаваться для себя обязательными Правительствами

Азербайджана и Грузии”.144 cxadia, Sereuli komisiis

muSaobis periodSi sabWoTa ruseTi sabWoTa

azerbaijans dauWerda mxars da sasazRvro xazic

143 iqve, gv. 119-120. 144 iqve, gv. 119.

123

azerbaijanis sasargeblod dadgindeboda. sabWoTa

ruseTs rom aseTi survili ar hqonoda, maSin 1920

wlis 12 maiss damatebiT SeTanxmebas xeli arc

moewereboda, radgan ZiriTadi xelSekrulebis meoTxe

muxliT zaqaTalis okrugi (saingilo) sabWoTa ruseTma

saqarTvelos teritoriad cno da am sakiTxis

xelaxali ganxilva saWiro aRar iyo. aseTi daskvnis

gakeTebis uflebas gvaZlevs is, rom 12 maisis

damatebiTi SeTanxmeba azerbaijanis protestis Semdeg

gaformda. sul male, sabWoTa ruseTis mier

saqarTvelos dapyrobisTanave (1921 wels), zaqaTalis

okrugi (saingilo) moskovis moTxovniT azerbaijans

gadaeca.

amrigad, saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7

maisis xelSekruleba, 7 maisis saidumlo damatebiTi

da 12 maisis damatebiTi SeTanxmebiT ar SeiZleba

erTmniSvnelovnad Sefasdes. xelSekrulebis

mniSvnelobas gansazRvravda ori momenti:

pirveli. ruseTis mier saqarTvelos

demokratiuli respublikis de-faqto da de-iure cnoba

iyo uaRresad didi mniSvnelobis movlena da xels

uwyobda saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso

aRiarebas;

meore. xelSekruleba ruseTs saSualebas

aZlevda: 1) saqarTvelos demokratiul respublikasTan

omis SemTxvevaSi didi winaaRmdegobis gareSe

gadaelaxa kavkasionis uReltexilebi da moepovebina

124

strategiuli upiratesoba. igive upiratesobiT ver

isargeblebda saqarTvelo, radgan igi ruseTis

dasapyrobad ar emzadeboda da, rac mTavaria, arc

amisi SesaZlebloba gaaCnda; 2) saqarTvelos

demokratiul respublikasTan omis SemTxvevaSi

aqtiurad gamoeyenebina mexuTe kolona, romlis

xelSeuxeblobis garantias xelSekruleba iZleoda.

1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis

xelSekrulebas saqarTvelosaTvis hqonda kidev erTi

gansakuTrebuli mniSvneloba. Tu ruseTi saqarTvelos

daipyrobda, mis mierve de-faqto da de-iure cnobili

qveynis dapyrobiT samomavlod saerTaSoriso

asparezze bevr uxerxulobas Seiqmnida, xolo

saqarTvelos damoukideblobis aRdgenisaTvis

brZolaSi es dokumenti Zlieri samarTlebrivi

argumenti iqneboda.

125

Tavi III. yarsis xelSekruleba

(1921 wlis 13 oqtomberi)

saqarTvelos demokratiuli respublika sabWoTa

ruseTis pirispir marto darCa. es ukve cxali Seiqmna

1920 wlis miwurulisa da 1921 wlis damdegs. 1921 wlis

11-12 Tebervals RamiT daiwyo sabWoTa ruseTis agresia

saqarTvelos demokratiuli respublikis winaaRmdeg. 25

Tebervals ruseTis me-11 wiTelma armiam Tbilisi

daikava. manamde saqarTvelos demokratiuli

respublikis damfuZnebeli kreba da mTavroba baTumSi

gadavida. saqarTvelo-ruseTis omis paralelurad

moskovSi mimdinareobda sabWoTa ruseTisa da

osmaleTis molaparakeba, rac 1921 wlis 16 marts

dadebuli xelSekrulebiT dasrulda. sabWoTa

ruseTisa da osmaleTis molaparakebas ori principuli

SeTanxmeba daedo safuZvlad. pirveli. osmaleTi uars

ambobda samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) yovelgvar

teritoriul pretenziaze; meore. ruseTi aRar iTxovda,

rom osmaleTs Crdilo-aRmosavleTi sazRvari

126

berlinis kongresis (1878 w.) mier dadgenil sasazRvro

xazamde gadaewia.145

saqarTvelos demokratiuli respublikis

delegacia moskovis molaparakebebSi ar monawileobda.

miuxedavad amisa, 1921 wlis 16 martis ruseT-osmaleTis

moskovis xelSekrulebis pirvel muxlSi osmaleTis

Crdilo-aRmosavleT sazRvris Sesaxeb aRniSnuli iyo:

“Северо–восточная граница Турции определяется: линией,

которая начинаясь у деревни Сарп, расположенной на Черном

море, проходит через гору Хедисмта, линией водораздела горы

Шавшет – горы Канны–даг, она следует затем по северной

административной границе Ардаганского и Карсского

санджаков...”146 es ki imas niSnavda, rom saqarTvelos

demokratiuli respublikis mTavrobis Tanxmobis

gareSe, romelic 1921 wlis 17 martis saRamomde

baTumSi, e. i. qveynis teritoriaze, imyofeboda, ruseTma

1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebiT

saqarTvelos istoriuli teritoriis nawili

osmaleTis teritoriad aRiara.

ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis

xelSekruleba sxva mxrivac Seexo saqarTvelos.

xelSekrulebis meore muxlSi aRniSnulia:

“Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет

над портом и городом Батумом и территорией, лежащей к

северу от границы, указанной в статье первой нынешнего

145 v. guruli. saqarTvelo da ruseTi. mfarvelobidan

aneqsiamde. Tbilisi, 2010, gv. 167 146 Документы внешней политике СССР. Том 3. Москва. 1959, стр. 598.

127

Договора, и составлявшей часть Батумского округа, при

условии, что

1) население местностей, указанных в настоящей

статье, будет пользоваться широкой местной автономией в

административном отношении, обеспечивающей каждой

общине ее культурные и религиозные права, и население будет

иметь возможность установить земельный закон,

соответствующий его пожеланиям.

2) Турции будут обеспечен свободный транзит всяких

товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский

порт, безпошлинно, без учинения каких–либо задержек и без

обложения их какими бы то ни было сборами, с

предоставлением Турции права пользоваться Батумским

портов без звимания за то специальных сборов”.147

1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebis

ratifikacia sabWoTa ruseTma 1921 wlis 20 ivliss

moaxdina, xolo osmaleTma _ 1921 wlis 31 ivliss.

saratifikacio sigelebis gacvla Sedga q. yarsSi 1921

wlis 22 seqtembers.

1921 wlis martisaTvis saqarTvelo,

azerbaijani da somxeTi ruseTis mier iyo

okupirebuli, Tumca formaluri TvalsazrisiT samive

qveyana damoukidebel, suverenul saxelmwifos

warmoadgenda. jer-jerobiT arc amierkavkasiis

federacia da arc sabWoTa kavSiri Seqmnili ar iyo,

magram arsebobda gegma axali sabWoTa imperiis

147 iqve, gv. 598.

128

Seqmnisa. imxanad gaurkveveli iyo, axal sabWoTa

imperiaSi ra formiT Sevidodnen saqarTvelo, somxeTi

da azerbaijani. aseT viTarebaSi ruseTma gadawyvita

Tavisi poziciebis ganmtkiceba samxreT kavkasiaSi da

Tavis mTavar konkurentTan, osmaleTTan, yvela

sakiTxis mogvareba. 1921 wlis 23 seqtembers qalaq

yarsSi daiwyo osmaleTis, saqarTvelos, somxeTisa da

azerbaijanis molaparakeba. yarsis konferenciaSi

sruluflebiani mxaris saxiT monawileobda sabWoTa

ruseTi. oficialur rusul gamocemebSi 1921 wlis 13

oqtombers yarsSi dadebuli xelSekruleba asea

dasaTaurebuli: “Договор о дружбе между Армянской ССР,

Азербайджанской ССР и Грузинской ССР, с одной стороны, и

Турцией ­– с другой, заключенный при участии РСФСР в

Карсе”.148 xelSekrulebis preambulaSi aRniSnulia, rom

somxeTma, azerbaijanma, saqarTvelom daosmaleTma

“решили приступить к переговорам при участии Российской

Социалистической Федеративной Советской Республики”.

saqarTvelos mxridan yarsis xelSekrulebas xeli

moaweres samxedro da sazRvao saqmeTa saxalxo

komisarma Salva eliavam, sagareo saqmeTa da finansTa

saxalxo komisarma aleqsandre svaniZem, xolo sabWoTa

ruseTis mxridan _ iakob ganeckim (fiurstenbergma),

romelic imxanad sabWoTa ruseTis sagareo saqmeTa

saxalxo komisariatis kolegiis wevri iyo. osmaleTis

mxridan xelSekrulebas xeli moaweres kiazim

148 Документы внешней политике СССР. Том 4. Москва. 1960, стр. 420.

129

karabekir-faSam, veli-beim, muxtar-beim, memdux Sevket-

beim; somxeTis mxridan _ askanaz mravianma, poRos

makinzianma; azerbaijanis mxridan _ bexbud

Saxtaxtinskim.149

yarsSi dawyebul molaparakebas igive

principebi daedo safuZvlad, rac ruseT-osmaleTis

moskovis molaparakebas _ ucvleli darCa TurqeTis

Crdilo-aRmosavleTi sazRvari.

yarsis xelSekrulebis pirveli muxli

Zaladakargulad acxadebda yvela im xelSekrulebas,

romelic amierkavkasias (samxreT kavkasias) exeboda. es

ar exeboda ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis

xelSekrulebas.150 meore muxlSi ki aRniSnuli iyo, rom

saqarTvelos, somxeTsa da azerbaijans ar unda ecnoT

arcerTi xelSekruleba, romelic exeboda TurqeTs,

magram ar scnes TurqeTis mTavrobam da TurqeTis

didma erovnulma krebam. Tavis mxriv, TurqeTi

valdebulebas iRebda, ar ecno arc erTi

saerTaSoriso aqti, Tu mas ar cnobda saqarTvelo,

somxeTi da azerbaijani. 151

yarsis xelSekrulebis meoTxe muxliT

dadginda TurqeTis Crdilo-aRmosavleTi sazRvari.

kerZod, xelSekrulebaSi aRniSnulia, rom es sazRvari

“начинается у деревнии Сарп, расположенной на Черном море,

149 iqve, gv. 420-421. 150 iqve, gv. 421. 151 iqve, gv. 422.

130

проходит через гору Хедис–мта, линию водораздела горы

Шавшет – гору Канны–даг; она следует затем по старым

северным административным границам Ардаганского и

Карсского санджаков...”152

yarsis xelSekrulebis meeqvse muxli exeboda

aWaras. kerZod, es muxli ase iyo Camoyalibebuli:

“Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет

над городом и портом Батуми и территорией, лежащей к северу

от границы, указанной в ст. 4 настоящего Договора и

составляющей часть Батумского округа, при условии, что:

1) население местностей, указанных в настоящей

статье будет пользоваться широкой местной автономией в

административном отношении, обеспечивающей каждой

общине ее культурные и религиозные права, и население будет

иметь возможность установить в указанных местностях

земельный закон, соответствующий его пожеланиям;

2) Турции будет обеспечен свободный транзит всяких

товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский

порт, беспошлинно, без учинения каких–либо задержек и без

обложения их каким бы то ни было сборам, с предоставлением

Турции права пользоваться Батумским портом без взимания за

то специальных сборов.

Для праведения в жизнь этой статьи будет немедленно

после подписания настоящего Договора образована Комиссия

из представителей заинтерессованных сторон”.153

152 iqve, gv. 422. 153 iqve, gv. 423.

131

xelSekrulebis meSvide muxlSi aRniSnuli

iyo, rom mxareebi SeTanxmdnen “облегчить жителям

пограничной зоны переход границы, при условии соблюдения

таможенных, полицейских и санитарных правил, которые

будут установлены по этому поводу Смешанной Комиссией”.154

rogorc vxedavT, yarsis xelSekrulebam

TiTqmis ucvlelad gaimeora ruseT-TurqeTis 1921 wlis

16 martis moskovis xelSekrulebis pirveli da meore

muxlebi.

yarsis xelSekrulebis oci muxlidan eqvi

muxli ZalaSi Sevida xelmoweris droidan (1921 wlis

13 oqtombridan), maT Soris iyo meeqvse muxli,

romelic aWaras exeboda. rac Seexeba xelSekrulebis

danarCen muxlebs, isini ZalaSi Sevidodnen

ratifikaciis Semdeg. xelSekrulebis meoce muxli

xelismomwer mxareebs avaldebulebda, rac SeiZleba

mokle droSi gaecvalaT saratifikacio sigelebi.155

yarsis xelSekrulebis saratifikacio

sigelebis gacvla Sedga erevanSi 1922 wlis 11

seqtembers.

yarsis xelSekrulebas ar hqonia saidumlo

muxlebi. xelSekrulebas daerTo sami damateba,

romelTagan arc erTi saidumlo ar yofila da samive

mravaljer iqna gamoqveynebuli. pirvel damatebaSi

dawvri­lebiT aris aRwerili TurqeTis Crdilo-

154 iqve, gv. 423. 155 iqve, gv. 426.

132

aRmosavleT sazRvari, meore damatebaSi aRwerili iyo

TurqeTis sazRvari arpa-Cais zonasa da mdinare

araqsis zonaSi. mesame damateba adgenda naxWevnis

avtonomiis sazRvrebs. yarsis xelSekrulebis samive

damatebas xuTive qveynis warmomadgenlebma cal- calke

moaweres xeli.156

yarsis xelSekruleba xuT egzemplarad _

qarTul, rusul, Turqul, azerbaijanul da somxur

enebze gaformda. xelSekrulebis moqmedebis vada

gansazRvruli ar yofila.

156 iqve, gv. 428, 429.

133

sarCevi

nawili pirveli. saqarTvelo-ruseTis urTierToba(1483-

1801). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Tavi I. saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri da

politikuri urTierTobebis dasawyisi . . . . . . . . . . . 4

Tavi II. saqarTvelo-ruseTis samxedro-politikuri

urTierTobis dasawyisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Tavi III. prorusuli orientaciidan proiranuli

orientaciisaken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Tavi IV. proiranuli orientaciidan prorusuli

orientaciisaken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Tavi V. saqarTvelos okupaciis warumatebeli cda . .41

Tavi VI. georgeevskis traqtati. . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Tavi VII. qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba. . . . . . . . . .75

nawili meore. saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1918-

1921) Tavi I. brest-litovskis sazavo xelSekruleba

(1918 wlis 3 marti) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Tavi II. saqarTvelo-ruseTis moskovis xelSekruleba

(1920 wlis 7 maisi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Tavi III. yarsis xelSekruleba (1921 wlis

13 oqtomberi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

………………