sarchawa 4

102

Upload: deyreen-salih

Post on 06-Mar-2016

313 views

Category:

Documents


31 download

DESCRIPTION

sarchawa jmara 4

TRANSCRIPT

Page 1: sarchawa 4
Page 2: sarchawa 4

بارزانيةكانء فةيليةكان ئةنفال نين!!

لةيادى 22 سالةى ئةنفال » جينؤسايدكردنى طةلى كورد« دا، لةنيو راطةياندنى كورديدا

روو بةرووى بابةتيكى ديكة بووينةوة كة بةراستى مايةى هةلوةستة لة سةر كردن بوو، ثيشتر ئةو بابةتة لةاليةن بةشيك لة رؤشنبيرانء نووسةرانةوة يةكال كرابووةوة، لةوانة مةريوان وريا قانع راشكاوانة لة كؤنطرةى جينؤسايدى هةوليردا ئاماذةى بةوة كرد كة ئةنفال تةنيا ئةو هةشت قؤناغةء ئةو ماوةية دةطريتةوة كة ئةنفالى تيا كراوة،

نةك بارزانيةكانء فةيليةكان، كة هةنديك ئةمةش دةخةنة ضوار ضيوةى ئةنفالةوة، كوشتء برى بارزانيء فةيليةكانء دةركردنء لةناودانء دورخستنةوةيان هةرطيز

لةذير ناوى ئةنفالدا نةبووة، دةشى بليين ئةمة سةرةتايي زةمينة سازى بووة بؤ ئةوةى لة رؤذطاريكى دورتردا ئةنفال بةريوة بضيت ، هةموو ئةو راستية دةزانيين كة ئةنفال

لةمانطى 2ى سالى 1988 دةست ثيدةكاتء لة 9/6 لةطةل راطةياندنى ئةوةى بةعس ناوى نا »ليبوردنى طشتى«، كؤتاي هات راستة ثيشتر لة سالى 1987 ة وة كاتى عةلى

حةسن مةجيد كراية بةرثرسى دةفتةرى باكوور زةمينة سازى بؤ كرا، هةر ئةو دةميش عةلى حةسن مةجيد بريارة »7« خاليةكةى خؤى راطةياند بؤ لةناو دانى طةلى كورد، لةم

ثرؤسةيةدا واتة لة ثرؤسةى ئةنفالدا ذنء مندالء ثيرو الو هةموو تةمةنةكان لةنيودران، كةواتة ئةمة زؤر جياوازة لةوةى بةرانبةر بارزانيةكانء فةيليةكان كرا ، لة ثرؤسةى لةناو دانى بةرزانيةكانء فةيليةكاندا بةتةنها كار لةسةر لةناودانى رةطةزى نير كرا،

ئةمة دةضيتة ضوار ضيوةى تاوانى دذى مرؤظايةتى، تاوانى جةنط، جينؤسايدةوة بةآلم ناكرى بخريتة ضوار ضيوةى ئةنفالةوة، قسة لةسةر ناونانةكةية ئةمة نةك

هةرمن تةنانةت خاتوو ضنار سةعدى وةزيرى ثيشووى حكومةتى هةريمى كوردستانيش لة وةزارةتى شةهيدانء ئةنفالكراوةكان هةمان بيرو بؤضوونى

هةية، بؤ كورد وا باشترة، هةر قؤناغةو بةجيا باسى بكات ، ئةمةش تا رادةيةكى زؤر ثرسى سرينةوةكة فراوان تر دةكات هةر بؤ نموونة كيميابارانى هةلةبجة

دةضيتة ضوارضيوةى ئةو ماوةيةوة كة ئةنفالى تيا كراوة ، بةآلم خويندنةوةء لة سةر وةستانى بةجيا لةدةرةوةء ناوةوة زياتر بؤتة مايةى ئةوةى ويذدانى خةلك بجولينى، كورد لةسةر دةستى سوثاى عيراقء بةعس ضةندين تاوانى جيا جياى

بةرانبةر كراوة لةوانة لةناودانى بارزانيةكان، دةركردنء لةناودانى فةيليةكان، بؤردمانى قةآلدزى، بؤردومانى يةكةمى هةلةبجة، كيميابارانى هةلةبجة، لة ناودانى

دةستةكةى قالة تةطةرانى لة كاتيكدا كة سةر بةخؤى بوون، كوشتء برى 1963 ء هةتا دواى ئةمانة هةموو دةضنة ضوارضيوةى سرينةوةى طةلى كوردةوة لة عيراق، بةآلم

ناكرى بة هيضيان بطوترى ئةنفال، نةخشةو بةرنامةء سياسةتى ئةنفال جياوازترء فراوانترء ترسناكترة لةهةموو ئةوانى ثيشوو، بةعسيش تةنها ئةم قؤناغةى ناو نائةنفالء

لة تةواوى راطةياندنء ميدياكانى خؤيشيدا دةستى كرد بة ثيا هةلدانء بانطةشة كردن بؤى، بةبرواى من خستنة ضوار ضيوةى تاوانةكانى ديكةى بةعس بؤ نيو ئةنفال دةبيتة

مايةى سوككردنى تاوانةكة لة سةر بةعسء رذيمى ثيشوو تةنانةت دادطاى باآلى تاوانةكانى رذيمى ثيشووش ئةم تاوانانةى بةجياجيا ئامادةكرد، دةكرى بليين هةموو ئةو تاوانانةى لة رابردوودا كراون دةرهةق بةكورد دةسثيكن بؤ ئةوةى دواتر ئةنفال دةست

ثيبكات، بةآلم ناكرى هةموويان بةنةنفال ناو بةرين .

وةكرا

ى رة

جةةن

ث

لةتيف فاتيح فةرةج

Page 3: sarchawa 4

ئةنفال و هؤلؤكؤست!

* دواى شةست سال لة تاوانةكة بة هةولى ديثلؤماسيةتي ئيسرائيل و ريكخراوةكاني كؤمةلى مةدةني جولةكة سةرئةنجام،

كؤمةلةى طشتى سةربةنةتةوة يةكطرتوةكان لة سالى 2005دا برياريدا 27 كانونى دووهةمي هةموو ساليك بكريتة رؤذيكى

جيهاني بؤ هؤلؤكؤستى جولةكةكان و هةموو ساليك ئةو يادة بةرز راطيريت. دياريكردني ئةو رؤذةش بؤ ئةوة دةطةريتةوة كة لة 27

كانوني دووهةمي سالى 1945 سوثاى سؤظيةت ضونة ناو »كةمثي ئوشفيتس – بركناو« كة تيدا نزيكةى حةوت هةزار جولةكةيان

دؤزيةوة كة بؤ سوتاندن ئامادةكرابوون. ثيشتريش يةك مليؤن جولةكة لةو كةمثةدا سوتينرابوون.

* لة 1كانوني يةكةمي سالى 1950 جولةكةكان توانيان »نوسينطةى راوودوناني نازيةكان« دروست بكةن و بةدواى هةموو ئةو كةسانةى كة لةسةردةمي هيتلةردا جولةكةيان كوشتوة بطةرين

و بياندةن بة دادطا. لة ثةنجا سالى تةمةنيدا ئةو نوسينطةية تواني 110 هةزار نازيزيست بدؤزيتةوة بيانداتة دادطا، كارةكاني ئةو نوسينطةية تا ئيستاش لة بةرلين بةردةوامة و 19 فةرمانبةرى

رةسمي هةية.* لة 14 ئةيارى سالى 1948 جولةكةكان توانيان هؤلؤكؤست

و قركردني جولةكة لة ميذوودا بكةنة هؤكاريك بؤ بةخشينى رةوايةتي بؤ طةرانةوةو دروستكردني وآلتيك كة بة سةدان سال

ليي دةركرابوون. ئةوان سةرةراى نارةزايةتي زلهيزي ئةو سةردةمة بريتانيا و دذايةتي كردني وآلتة ئيسالميةكان و عةرةبيةكان،

وآلتيكي ديموكرات و بةهيز لة رووي سةربازي و ئابوريان لة سةر زةوي باوثايراني خؤيان ذياندةوة.

* دةربازبواني هؤلؤكؤست جطة لة دابينكردني خؤشترين ذيان بؤيان، بونةتة بالويزي ناساندني هؤلؤكؤستى جولةكةكان بة جيهان.

* 22 سال ثيش ئيستا لة باشورى كوردستاندا رذيمي بةعس لة حةوت هةزار طوندي كوردستاندا زياتر لة 180 هةزار كوردي

ئةنفالكرد، لة دواى روخاني سةدام لة 2003 بؤمان دةركةوت هةموو ئةوانة بة كؤمةل كوذراوون و هةر بة كؤمةليش لة بيابانةكاني

عيراقدا نيذراون. ذمارة طؤرة بة كؤمةلةكاني ئةنفالةكان نزيكةى 250 طؤرى بة كؤمةل هةية كة هيشتا هيضيان نةطةرينراونةتةوة بؤ

كوردستان.* هةرضةندة سةرؤكي يةكةمي ديثلؤماسيةتي عيراق كةسيكى

كوردة بةآلم تا ئيستاش نة ئةو و نة ديثلؤماسية كوردةكان نةيانتوانيوة كيشةى ئةنفال بطةيةنيتة نةتةوة يةكطرتوةكان،

هةرضةندة ثةرلةمان و حكومةتى مةركةزي عيراق بة جينؤسايدي ناسيوة.

* تاوانباراني ديكةى ئةنفال لة كورد و غةيرة كورد لة عيراق و كوردستاندا تراتين دةكةن و لةوةش خراثتر هةنديكيان سيفةتي

»شةهيدى ريطاى رزطارى كوردستان«يان ثيدراوةو هةنديكي ديكةشيان ثلةو ثايةى حزبي و حكومييان هةية.

* كةسوكارى ئةنفالكراوةكان لة كوردستان لة كوبلةو ذير هةذاريدا دةذين و تةنها يةك داوايان هةية »ريزيان« لي بطيريت.

سةرنوسةر

بةر لة ناوةرؤكبةر لة ناوةرؤك

طؤظاريكى سياسى، فيكرى مانطانةيةذمارى )4( نيساني 2010

خاوةنى ئيمتيازئاوات جةناب نورى

سةرنوسةرمةجيد سالح

بةريوةبةرى نوسينرةزا جةبار

ديزاينرابين

كاروبارى تةكنيكىضاث : ضاثخانةى طةنج

ثةيوةندى:Email: [email protected]

0770141546807701571591

ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان )198(

Page 4: sarchawa 4

2

ناوةرؤك

70. ستراتيذي طؤراني مةدةنيانة.........................................ئاسؤ وةهاب75. سةبارةت بة ناتوندوتيذي.. برايان مارتن .....................ضاوثيكةوتن

81. ضؤن خةباتي ناتوندوتيذي بكةين بة ضةك..جين شارث ...........ضاوثيكةوتن84. خةونةكاني مارتن لؤتةر كينط....................................

87. خةباتي مةدةني لة كؤمةلطاى داطير و دابةشكراو..................شؤرش شاواز90. ياسين سةردةشتى :ضةند الثةرةيةك لة ميذووي حزبي ديموكراتي ئيران

هةلدةداتةوة

20

44

84

دؤسيةى ذمارة )5(62

4. ديثلؤماسيةت لة طوزةرى ميذوودا....................... مةريم بيذةني10. كوردو ثةيوةنديية نيونةتةوةييةكان.....................عةبدولواحيدي خةندةرةش

16. داناني سياسةتي دةرةوة ...................................... شاد عةلي ئةسةدي20. ثاراديثلؤماسيةتي هةريمي كوردستان................. ئاريان رةئوف

25. سياسةتي دةرةوة ضيية؟...................................... حسين عةلي خوشوةقت30. بةطةرخستني ديثلؤماسيةتي كوردى..................عةبدولرةحمان كةريم دةرويش

- دوو ضاوثيكةوتن لة طةل: 36. دكتؤر كامةران مةنتك...................................... بابؤس ثيرغةني

38. ئاكؤ حةمة كةريم............................................... رةزا جةبار

دؤسيةى ذمارة )4(

41. رةهةندي زةمةن لة بةريوةبردني قةيراندا.................د. سةردار قادر محي الدين44. شةرى سارد يان سرينةوةو تؤلة.................................ضيا عةباس

50. ئةمريكاو وآلتاني كةنداو ............................................ريبين عةبدولرةحمان52. دابةشكردني دةسةآلت لة روانطةى جؤزيف ناي-ةوة ................حةميد نيكو

56. هؤلؤكؤست، ئايا راستة جؤلةكةكان جينؤسايد كراون؟......62. جينؤسايدي ئةرمةنيةكان ..................................................سؤران نةجمةدين

Page 5: sarchawa 4

ت، كوردو ثةيوةنديية نيو دةولةتييةكانديثلؤماسية

3 ذمارة )4( نيساني2010

مةريةم بيذةني:

ديثلؤماسيةت لة طوزةرى ميذوودا

عةبدولواحيدي خةندةرةش

كوردو ثةيوةنديية نيونةتةوةييةكان

ئاريان رةئوف:

ثاراديثلؤماسيةتي هةريمي كوردستان

ناوةرؤكي دؤسيةى ذمارة 4

عةبدولرةحمان كةريم دةرويش:

بةطةرخستني ديبلؤماسيةتي كوردى

حسين عةلي خوشوةقت:

سياسةتي دةرةوة ضيية؟

شاد عةلي ئةسةدي:

داناني سياسةتي دةرةوة

دوو ضاوثيكةوتن لة طةل

دكتؤر كامةران مةنتكئاكؤ حةمة كةريم

Page 6: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 42010

ديثلؤماسيةت

لة طوزةرى ميذوودا

طةالن، ميذوويي بؤ دةطةريتةوة ديثلؤماسيةت ثيشينةى بةردين ضاخي بؤ دةطةريننةوة ديثلوماسي ميذووي هةنديكيش ئؤقيانوسي كةنارنشينةكاني ئؤسترالياو خيلةكاني سةردةمي و باكور سورثيستةكاني و ئةفريقا رةشثيستةكاني و ئارام وباشورى ئةمريكا و خةلكي ضين و هيندوستان. بة ثيى ليكؤلنيةوة لة سياسييان ثةيوةندي رابردودا لة مرؤظةكان ميذووييةكان بةرذةوةنديية ثتةوكردني و ثاراستن بؤ هةبووة، يةكتردا طةل ناضار دةرةكييةكانيان، ئامانجة دابينكردني و نةتةوةييةكان ثةيوةندي دةستةكانياندا دور و دراوسي نةتةوة طةل لة بوون

ببةستن. هةموو دةنوسيت ياساكان«دا »طياني كتيبي لة مونتسكيو مافي لة جؤريك سةرةتاييةكانيش خيلة تةنانةت ميلةتةكان يؤنان ئيمثراتؤريةتةكاني نيوانةدا لةم هةبووة. نيونةتةوةييان بة سةبارةت هةبووة. تايبةتيان ثيطةى رؤم و كؤن ئيراني و ديثلؤماسي و شيوازةكاني ديثلؤماسي لة نيوان ئةو ئيمثراتؤرانةى

باسمان ليوة كردن طفتوطؤى زؤر كراوة.

كردارى بؤ دةطةريننةوة ديثلؤماسي زاراوةى زمانناسان واتة ديت، »قةدكردن« بة واتاكةى كة يؤناني زماني »ديثلؤم«لة تايبةتى ئيمتيازيكى خاوةنةكةى و قةدكراوة كة نوسراوةى ئةو هةبووة. دواتر ئةم وشةية بةو بةلطة نامة يان تؤمارانة دةوترا كة دةدرا بة نيراوي دةولةتةكان. بةكارهيناني وشةى ديثلؤماسي بةم كؤتاييةكاني سةدةى هةذدةيةم. بؤ دةطةريتةوة ئيستا ضةمكةى كة بةكاردةهات كةسانة ئةو بؤ تةنها وشةية ئةم لةوكاتةدا دروستكردني ريثيداني نامةى و بوون دةولةتةكان نيردراوي كةسانةى بةو ثيبوو؛ دةرةوة دةولةتةكاني طةل لة ثةيوةنديان

بةو كارة هةلدةستان دةوترا »ديثلؤمات«.بة كةس زؤر كراوة، ديثلؤماسي بؤ ثيناسة ضةندين ئيستا تا هاوتاى سياسةتي دةرةوة ثيناسة دةكةن، هةنديكي ديكة ثيناسةى وآلتان، نيوان لة ثةيوةندي ئاراستةى سياسيي، وتوويذى هونةرى ثةيوةندي بةستن لة طةل وآلتاني ديكة، ثةوةندي نيوان

وآلتاني سةربةخؤ و ئازاد... بةكار دةهينن.بيرمةندانيش لة هةنديك تةنانةت و كةس زؤر هةرضةندة ديثلؤماسي بة هةمان سياسةتى دةرةوة دةزانن و ئةو دوو زاراوة بؤ يةك مةبةست بةكاردةهينن، بةآلم ضةمكي سياسةتى دةرةوة دةرةوة سياسةتي ديكة، مانايةكي بة فراوانترة. ديثلؤماسي لة بريتيية لةو كؤمةلة ثرةنسيث و ئامانجانةى كة هةر دةولةتيك بؤ

ثةيوةنديةكاني لة طةل وآلتاني ديكةدا داي دةنيت. دةرةوةدا سياسةتى لة نةتةوةييةكان« ضةكي»بةرذةوةنديية جيطةيةكي تايبةتي هةية. واتة سياسةتى دةرةوة لة سةر بنةماى دادةنريت. نةتةوةييةكان بةرذةوةنديية هيزو هةلسةنطاندني ئاراستةى سياسةتى دةرةوة دةكةويتة ذير كاريطةرى كةواتة ماهيةتي ئايدؤلؤذييةكان، ثرةنسيثة وةك هؤكارى كؤمةليك دةسةالتداران، ثيكهاتةى و تيروانين نيونةتةوةيي، سيستمي و كؤمةل واقعيةكاني ثيداويستية سياسةتمةداران، تواناكاني

هةلومةرجة جوطرافي و كلتورى و سياسيةكاني كؤمةلطا. ثراكتيزة كةرةستةكاني لة يةكيكة ديثلؤماسي نيوةندةدا لةم كةس هةنديك بؤضوني بة و دةرةوة؛ سياسةتي كردني ديثلؤماسي، لة جطة كةرةستةشة. كاريطةرترين و هةرزانترين وةك ديكةى كةرةستةى لةهةنديك كةلك دةرةوة سياسةتي و ثروثاطةندة ئايدؤلؤذي، كلتور، سةربازي، هيزي ئابوري،

كةنالةكاني راطةياندن وةردةطريت.لةسةر كاريطةرييان كردن ليوة باسمان كةرةستانةى ئةو

مةريةم بيذةني

Page 7: sarchawa 4

5 ذمارة )4( نيسانى 2010

سةركةوتو و ثتةو ديثلؤماسيةتيكى بؤ ريطة و هةية يةكتريش هؤى دةبيتة بةهيز ئابوريةكي بوني نمونة بؤ دةكةن. خؤش دةبيتة ئابوريش الوازي و وآلتيك ديثلؤماسي ثيطةى بةهيزي وتوويذى كاتي لة وآلتةكة ديثلؤماسي تواناى الوازي هؤى

ديثلؤماسيدا. رةخساندني زةمينةى داريذراو بؤ ثالن ثروثاطةندةى نةخشةش بي الواز ثروثاطةندةى دةرةخسينيت، ديثلؤماسي توشي والتةكة ديثلؤماسي وتوويذى دةسثيكردني ثيش و بةهيز ئابوريةكي كة سةربازي هيزيكى دةكات. شكست وتوويذة لةكاتي بيت ثشتةوة لة طونجاوي ثروثاطةندةيةكي دةرةخسينيت بؤ سةركةوتنى هةلومةرجي ديثلؤماسيةكاندا بةرامبةركةى الي بوون تةسليم طياني و دلةراوكي و ترس و دروست دةكات. كولتورو ئايدؤلؤذياش طةر بة شيوةيةكي راست و دروست ثةرةى ثيدرابيت و لةو ثيناوةشدا بة شيوةيةكي باش كةلك لة ثروثاطةندةو كةنالةكاني راطةياندن وةرطيرابيت، دةتوانن

ديثلؤماسيةتى وآلتةكة بةرةو سةركةوتن بةرن. ليكؤلينةوة لة ديثلؤماسي لة سةرةتاوة تا ئةمرؤ، كؤمةليك خالى طؤرينى.لةم لة هةبووة رؤلي سةرةكيان كة تيداية ورضةرخاني تايبةتمةندييةكاني دةكةين، ديثلؤماسي كالسيك لة باس بةشةدا رينةماي ثراكتيكدا لة سال ضةندين ماوةي بؤ شيوازة ئةم

سياسةتي دةرةوة بوو.كالسيكى ديثلؤماسي

تيدا كة زايني( 1648( ظيستفاليا ثةيماننامةى بةستنى ثاش سنورى نيودةولةتي ديارى كرا و سةربةخؤيي و سيادةى وآلتاني بة ديثلؤماتي ثةيوةندي و ديثلؤمات ناردني ناسرا، رةسمي بة شيوةيةكي نوي دةستي ثيكرد. ماهيةتي ثةيوةنديية ديثلؤماتيةكان لةم سةردةمةدا راستةوخؤ بة شيوةى فةردي و شةخسي بوو، بة زؤرى حةزو ئارةزووى ثادشاكان و تايبةتمةنديية كةسايةتيةكاني

كةسي ديثلؤمات رؤلى سةرةكيةكان لةو ثةيوةنديانةدا دةبينى. ديثلؤمات لةم سةردةمةدا دوو ئةركي طرنطي لةسةر شان بوو، و زانيارى راثؤرتي ناردني و بةرامبةر طةل لة وتوويذكردن لة ثياواني لة شاو هةنديك هةوال بؤ حكومةتى مةركةزي، جطة حكومةت كةسي ديكة ئاطاى لةو كةين وبةينة نةبوو. لةم قؤناغةدا كة نزيكةى يةك سةدة دريذةى كيشا، بة هؤى نةبوني ضاوديرى تةنيا ديثلؤماتةكان حكومةتةوة، دامودةزطاكاني سةر بة خةلك ثيش لة ريثلؤماسي رةوتي بوون. بةرثرس ثادشادا لةبةردةم ضاوي خةلك شاراوةو هةنديك جاريش مةترسيدار بوو، ضونكة خؤيان خةلك ديثلؤماتةكانةوة طوماناوي جولةيةكي بةهؤي تواناي و دةسةآلت دةبينيةوة. طةورةدا شةريكى ئاطري ناو لة هةر و بوو يةكجارزؤر قؤناغةدا لةم ديثلؤماتةكان بريارداني كةسة لةو ديثلؤماتةكان زؤرجار تايبةتمةنديةوة، ئةم بةهؤى بةتوانايانةى كة جيطةى متمانةى ثادشاكان بوون هةلدةبذيران و بة تةشريفاتيكى زؤرةوة لة اليةن وآلتي خانةخؤيوة ثيشوازييان

ليدةكرا. هؤكاريكى ديكة كةواى دةكرد خةلك لةديثلؤماسى وآلتةكانيان بوو ئابورى و كؤمةآليةتي كاروبارى ئاطابن، جياكردنةوةى بي رووي لة ئؤروثا كؤمةلطاكاني سياسييةكان. طؤرانكاريية لة ئاطابوون بي كؤمةآليةتيشةوة رووي لة و داخراو ئابورييةوة

لة يةكتر.ناودةبريت، ديثلؤماتي زيرينى سةردةمي بة هةذدةيةم سةدةى ضونكة دور بووني خةلك لة طؤرةثانةكة، هةلي هةلسوكةوت و ...

زؤرى بؤ ديثلؤماسي دةرةخساند.كيشوةرى سةرةكيةكاني وآلتة نفوزي ثانتايي سةدةيةدا لةم

ئؤروثا واتة فةرةنسا، بريتانيا، ثروسيا، نةمسا، ئيسثانيا، روسية رووي لة وآلتانة ئةو بوو، ضةسثي تةواوةتي بة عوسماني و هيزةوة هاوسةنط بوون. هةر ثادشايةك لة روانطةى بةرذةوةندي ليي يان هاوثةيمانيةكانةوة ناو دةضووة وآلتةكةيةوة و خؤى دةردةضوو، ئةم مةسةلةيةش بازارى ديثلؤماسيي كة خةسلةتيكى

نهينى هةبوو زؤر طةرم كردبوو.لة و زيرين ديثلؤماسي روانطةى لة سةدةية ئةم ئةطةرضي دةدراية ثةسةند سةدةيةكي بة هيزةوة هاوسةنطي روانطةي لةم لة رووي ذمارةوة زؤرترين شةرو شؤرةكان بةآلم قةلةم، سةدةيةدا رويانداوة، هةر لةم قؤناغةشدا تؤى بةدبينى بةرامبةر بة ديثلؤماسي كة دياردةيةكي نوي بوو لة ناو راي طشتيدا سةري شةرةكان سةرهةلداني هؤكارى بة نهينى ديثلؤماسي و هةلدا

لةقةلةمدرا.هةلطري كة ناثليون شةرةكاني فةرةنساو طةورةى شؤرشى ئةنديشةى شؤرشطيرانةى وةك يةكساني، ئازادي و ناسيؤناليزم كالسيكيان ديثلؤماسي تيؤرييةوة رووي لة هةرضةندة بوون، كالسيكى ديثلؤماسي نةيانتواني بةآلم طومانةوة، ذير خستبوة

تيثةرينن. ئؤروثا شكستى ناثليؤن و دروستبوني )يةكيتى ثيرؤز( كة بةهؤيةوة بؤ يةكةمين جار وآلتاني ئؤروثا يةك دل و هاورا دذي فةرةنسا بوو وةرضةرخانانة خالة لةو طرت، يةكيان هاوبةش« »دوذمني »اتحاد ثيرؤز يةكيتى هاتةئاراوة. ديثلؤماسيدا رةوتي لة كة مقدس« لة كؤنطرةى ظيةنا لة 18 تشريني دووةمي 1814 تاوةكو

9 حوزيراني1815 هيزو تواناى خؤى ثيشاندا.خانةداني دؤخي لةسةر برياردان لة جطة كؤنطرةيةدا لةم نةريت سنورةكاني، فةرةنساو بارودؤخي و ئؤروثا شاكانى سةرلةنوي و بؤكرا ثيداضونةوةيان ديثلؤماسيش سونةتى و ريكخرايةوة. لة دواي بةستنى ئةو كؤنطرةية و بةدريذايي سةدةيى لة سالةكاني كؤتايي كة شةرى يةكةمي جيهاني نؤزدةيةم، جطة ئؤروثاىليكةوتةوة، وآلتاني نيوان ئالؤزي و هةلطيرسا تيدا و تيطةيشتن كرد. ثةيدا تايبةتيان شوينى ثيطةو ديثلؤماتةكان خيرايي بة زؤر سياسييةكان مةسةلة بؤ خةلك هةستكردني تةشةنةي سةند و ديثلؤماسي كة هيشتا شاراوة بوو ئةزمونيكى

نويي بة خؤيةوة بينى كة دواتر ناونرا ديثلؤماسي كراوة.روسياو شةرى دواى لة ثيرؤز يةكيتى تيكضوني ثاش و ئؤروثايي والتاني بةرذةوةندي تيكضوني و عوسمانيةكان ديثلؤماسي ديكة جاريكى ظيةنا، كؤنطرةى لة دوركةوتنةوة كالسيكى ثيطةكةى خؤى بة دةست هينايةوة. كؤنفرانسي ئاشتى الهاى يةكيكي ديكة لةو هؤكارانةى بونة هؤى طواستنةوةى خيراي ديثلؤماسي شاراوة بةرةو ديثلؤماسي كراوة. لةم كؤنفرانسة كة ئامانج ليى دؤزينةوةى ريطةيةضارة بوبؤ بةدةستهيناني ئاشتيةكي ثايةدار لة جيهان، بؤ يةكةمين جار زياتر لة 20 وآلتي ئؤروثايي و 2 وآلتي ئةمريكايي »مةكسيك و ئةمريكا« و 4 وآلتي ئاسيايي

»ئيران، ضين، ذاثؤن، سيام« بةشداريان كرد. لة كؤنفرانسي دووةهةمي الهاي لة سالى 1907 كؤمةليك ريساي دانران، كيشةكان ضارةسةركردني و شةر بة سةبارةت طرنط كةوتبوة وينة بي شيوةيةكي بة نيونةتةوةيي مافي ثييةش بةو ذير كاريطةرى هةردوو كؤنفرانسةكةى الهايةوة، طورزيكى ديكة مانةوة« ثيناوي لة »ملمالنيي واتة كالسيكي ديثلؤماسيي بةر كةوت. كرنطترين دةسكةوتى ئةو كؤنفرانسانة، خستنةرووي ئةو دةكران، ضارةسةر ثةردةوة ثشت لة ثيشتر كة بوو مةسةالنة دةخراية بةشداراندا هةموو نيوان لة ئاشكرا بة ئةمجارة بةآلم

بةر باس و ليكؤلينةوة.

Page 8: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 62010

تاوةكو ثيش دةسثيكي جةنطي يةكةمي جيهاني، نوسينةوةى لة حكومةت كارةكاني هةماهةنطي ثيويستى و دةستور روبةروي ديثلؤماسي داخراني ناوةرؤكةكةيدا؛ برطةو طةل هةستيان بضوكةكان وآلتة كردبوةوة. طةورة مةترسييةكي ئةوان بوني زلهيزةكان نيوان لة شاراوة ديثلؤماسي دةكرد نةتةوةيي نيو ئاستى لةسةر بؤية مةترسييةوة. دةخاتة كراوةيان ديثلؤماسي ثةيرةوكردني داواى نيشتماني و ئةمريكا كؤمارى سةرؤك ويلسون ئةوةى ثيش دةكرد. شيوةيةكي بة خؤيدا ثرةنسيثةكةى 14 لة 1919 سالى لة نيشانة خواستة ئةم بكات، باس كراوة ديثلؤماسي رةسمي سةرةتاييةكاني ديثلؤماسي كراوةى لة شيوةى ثةيوةندييةكاني ثيشبركي و ثةيوةندي كةرةستةكاني و ئؤروثايي وآلتاني

بازرطانيةكاندا خستةروو.هةلومةرجيكى نؤزدةيةم سةدةى كؤتايي سالةكاني لة طوماناوي دروست بوو، بة شيوةيةك هيض ميللةتيك نةيدةزاني كةى دةبيتة قورباني سازشكردني نيوان هاوثةيمانةكاني، يان ديثلؤماتةكان سياسةتمةدارو لة يةك كام ليدواني بة باوةر دانثينراوي عورفيكى ببوة كردن درؤ ضونكة بكات؛

ديثلؤماسي.دريذي دورو ثيشينةيةكي ئةخالق ديثلؤماسىو مةسةلةى لويسى كرابوو. لةبارةوة باسي قسةو بوو دةميك هةبوو، هةر بة ديثلؤماسيةكاني ئامانجة بةدةستهيناني يازدةيةمي دةكردةوة ئةوة لةسةر جةختى و دةزاني رةوا بة ريطةيةك بةرذةوةندي وآلت طةورةترة لة ئةخالق. دواى ئةو مةكياظيلى لةسةروى نةتةوةييةكاني قازانجة و بةرذةوةندي كة بوو سياسةتمةدارة ئةوةوة، روانطةى لة دادةنا. ئةخالقةوة بة نابن ثابةند كة كةسانةن ئةو زياتر سةركةوتوةكان ترؤثكي طةيشتة تيؤرةية ئةم ئةوةى ثاش ئةخالقةوة. بة دلنيايي رةطةزي »ريشيليؤ« حةظدةيةم سةدةى لة خؤى، ثيويسترين بةشى ديثلؤماسي راست لة قةلةمدا و دةستى داية هةذدةيةميشدا سةدةى لة خؤي. تيؤريةى ئةم ثةرةثيداني »كاليرز« متمانةو نيةت ثاكي بة كؤلةكةى ديثلؤماسي دةزاني و فيل و تةلةكةبازي بة شتيكى ناراست داية قةلةم، بة هةرحال

تةمةني سالةكاني كؤتايي لة ليوةكرد، باسمان ثيشتر وةك دوربوو بةشيوةيةك هةلومةرجةكة كالسيكيدا، ديثلؤماسيي عورفيكى بة درؤكردن تةنانةت حةقيقةت، و راستطؤيي لة

دانثينراوي ديثلؤماسي دةدراية قةلةم.

ديثلؤماسي كراوةقؤناغي جيهاني، جةنطي هةردوو نيوان سالةكاني ماشينيزم، رةواجي ئيمثراتؤرةكان، هةلوةشانةوةى بوو. نوييةكان ئايدؤلؤذية و مةنتقطةرايي ثةرةسةندني ئةوةى ثيش سةردةمةدا لةو خويندنةوةكان ئاراستةى سةرةتاى بوو.دةيةكاني ئايدياليست بيت، واقعطةرايانة سةدةى بيستةم، طؤرانيكى زؤرى لة ديثلؤماسيدا لةطةل خؤيدا هينا. ئةم طؤرانكاريانة كة زياتر بة هؤى طؤراني سيستمي سةرئةنجام بوو، طشتيةوة راي تةكنةلؤذياو و نيونةتةوةيي ديثلؤماسي و ئاشكرا يان كراوة ديثلؤماسي بؤ ريطةى

ريكخراوة نيونةتةوةييةكان هةمواركرد.هةلةى هؤى بة شةرةكان زؤربةى راىطشتيةوة لةديدي دةيانبةستن كة نهينيانةى ثةيماننامة ئةو و ديثلؤماتةكان ديثلؤماسيةتدا لة طؤرانكارى ريطةى لة بؤية هةلدا. سةري ويلسؤن بطيريت. كارةساتانة ئةو قةوماني لة ريطة دةكريت سةرؤك كؤمارى ئةمريكا اليةنطرى ئةم جؤرة بيركردنةوةية بوو، ئةو لة ريطةى ثرةنسيثة ضواردة مادةيةوة، بوو بة ئاآل

هةلطري ئةم ئاراستةية.ئيمثرياليزم و دؤالر ديثلؤماسي دةيويست ويلسؤن ريكخراوي دروستكردني نيازثاكي، ديثلؤماسي بؤ بطؤريت لة كة مادةيةكةى ضواردة ثيشنيارة ئازادي. و نيونةتةوةيي هةنديك لة ئةمريكا، كؤنطريسي بةردةم خستية 1918/1/8كراوة ديثلؤماسي لة باس يةك مادةى تايبةتي بة مادةيدا

دةكات:ئاشكرا، ضيتر ئاشتى ثةيماني بةستنى يةكةم: دواى مادةى نابيت بة هيض شيوةيةك ثةيماني نيونةتةوةيي نهينى و شاراوة و روون ئاشكرا، ديثلؤماسي دةبيت لةمةوال ببةستريت؛

راستطؤيانة بيت.دروستكردني مةسةلةكاني لةثيشنيارةكةيدا هةروةها كؤمةلةى طةالن و طويطرتن لة خواستى وآلتان و جةختكردنة و تةكةتول تايبةتىو ثةيمانيكى جؤرة هيض نةبةستنى سةر كؤمةلةى دامةزراندني ثاش خستبوةرو. ئابورى ثالنطيرى و روسيا لة قةيسةرى رذيمى هةلوةشانةوةى و طةالن نارةزايةتي كؤنطريس بؤ بةئةندام بوونى ئةمريكا لة كؤمةلةى طةالن؛ ئةو قةناعةتةى دروستكرد كةوا بنةماكاني ديثلؤماسي بؤ دةكرا ضاوةروان ليى ئةودةسكةوتانةى نةيتواني كراوة ئةو وآلتةى بة دةست بهينيت، ويلسون لة وتارةكةى خؤيدا لة

بةردةم ئةنجومةنى سيناتدا وتي: مةبةستى من لة ديثلؤماسي كراوة ئةوة نةبو نابيت وتويذى بو ئةوة بةلكؤ نةكريت، سزا مةسةلة. بة سةبارةت تايبةت نابيت ريكةوتنامةى نهينى ببةستريت و دةبيت كؤي ثةيوةندية

نيو نةتةوةييةكان كراوةو ئاشكراو روون بن. ضةند ثيشنياريكى ويلسؤن راستةوخؤ ثراكتيزة نةكران، بةآلم رةوتي بةخشية ثيكراوي هةست طوريكي ئةو هةنطاوةكةى ديثلؤماسي كراوة. لةم بارةوة دةكريت باس لة هةنديك اليةن يةكةم جيهاني شةرى هةلطيرساني ثيش تا نمونة بؤ بكةين.

مةسةلةى ديثلؤماسىو ئةخالق ثيشينةيةكي دورو

دريذي هةبوو، دةميك بوو قسةو باسي لةبارةوة كرابوو. لويسى يازدةيةمي بةدةستهيناني ئامانجة ديثلؤماسيةكاني بة هةر ريطةيةك بة رةوا دةزاني و جةختى لةسةر ئةوة دةكردةوة بةرذةوةندي وآلت طةورةترة لة ئةخالق. دواى ئةو مةكياظيلى بوو كة بةرذةوةندي و قازانجة نةتةوةييةكاني لةسةروى ئةخالقةوة دادةنا. لة روانطةى ئةوةوة، سياسةتمةدارة سةركةوتوةكان زياتر ئةو كةسانةن

كة ثابةند نابن بة ئةخالقةوة.

Page 9: sarchawa 4

7 ذمارة )4( نيسانى 2010

ريكةوتننامة اليةنةكاني رةزامةندي سونةتيةكاندا، مافة لة بةسبوو، ئةمةش دةبووة هؤى بةستنى ريكةوتننامةى نهينى لة نيوان وآلتاندا، وآلتاني ديكةو تةنانةت خةلكى ئةو دوو وآلتةى بةينة و لةوكةين ئاطايان بةستووة نامةكةيان ريكةوتن كة نةدةبوو. بةآلم بة ثيى مادةى 18 ميساقي كؤمةلةى طةالن و دواتريش ميساقي نةتةوة يةكطرتووةكان جةخت لةسةر ئةوة كرايةوة كة دةبيت هةموو ريكةوتننامةيةك يان رةزامةنديةكى لة يةكطرتوةكاندا نةتةوة ئةنداماني نيوان لة نةتةوةيي نيو تؤمار يةكطرتوةكاندا نةتةوة سكرتاريةتى لة كاتدا نزيكترين ثراكتيزة كردنيشى دةكةويتة دواى بكريت و بآلوبكريتةوة و

ئةو كارةوة. دةكريت بلين طةورةترين هةنطاو بةرةوة ئاراستةى ثراكتيزة ثةيمان ئاشكراى راطةياندني كراوة، ديثلؤماسي كردني بةستنةكاني نيوان وآلتانة. لةو ثةيماننامانةشدا كة طريدةدران، سةرةراى هةبوونى سيبةرى ديثلؤماسيي كالسيكى، بؤ يةكةم مافي و كةمينةكان مافي رةضاوكردني سةر لة جةخت جار بةرثرسياريتى نةتةوةكان، هةموو بؤ خؤنوسين ضارةى بووني ئاشكرا و نةتةوةييةكان نيو مافة ثاراستنى بؤ وآلتان لة نوي قؤناغيكى شيوةية بةم دةكرايةوة، ريكةوتنامةكان

ئاراستةى ديثلؤماسي نويدا سةريهةلدا.طرنطترين تايبةتمةنديةكاني ديثلؤماسي كالسيكى و ديثلؤماسي كراوة:

ثاش ئةوةى ئاشنايةتيمان لة رةوتي ميذوويي و طؤرانكارية زانيمان زؤربةى وآلتان ثةيدا كرد و ديثلؤماسي طةورةكاني نةك بكةن كراوة ديثلؤماسي لة ثةيرةوي دةزانن بةباشي كالسيك و داخراو، لةم بةشةى وتارةكةدا باس لة طرنطترين كراوةو ديثلؤماسي نيوان جياوازةكاني خالة و تايبةتمةندي

داخراو دةكةين:هيض خةلك زؤرينةى جيهاني يةكةمي شةرى ثيش .1ئاطايةكيان لة وتويذة سياسيةكان نةبوو، دواى ريكةوتنامةو بةآلم نةدةدرا، خةلك بة زانياريةك هيض ثةيمانامةكانيش ديثلؤماسي ئاشكراو كراوة كة ثاش ثةرةسةندني رايطشتى و طرنطي ثةيدا كردني تةشةنةي سةند، جةخت لةسةر طةياندني طشتى راي بؤ ثةيمانامةكان ريكةوتنامةو هةوالى زانيارىو و وتوويذةكان بووني ئاشكرا ريطةى لة ئةوةش دةكاتةوة.

نةماني ريكةوتنامةى نهينى ديتةدي.2.يةكيك لة نيشانة ديارةكاني ديثلؤماسي كراوة، ئةوةية كارى نيونةتةوةييةكاندا ريكخراوة ضوارضيوةى لة ديثلؤماسي ريكخراوانة ئةو كاريطةرى طرنطترين و يةكةمين دةكريت. وآلتان ديثلؤماتةكاني ئةوةية ديثلؤماسي رةوتى سةر بة هاوكارى نيونةتةوةيةكاندا دانيشتنة كاتي لة رادةهينرين رويدةدا بةكةمي زؤر كالسيكيدا ديثلؤماسي لة بكةن. يةكتر لة باس ببنةوة كؤ شويندا يةك لة ديثلؤماتةكاندا هةموو

مةسةلة نيونةتةوةييةكان بكةن. لة دةزاني باش بة وايان ديثلؤماتةكان قؤناغةدا لةو و دانيشن بيطانةكان ضاوي لة دور داخراوو كةشيكى يةكطرتوةكان نةتةوة وةك ريكخراوةكاني بكةن. كفتوطؤ ضوارضيوةى لة هاوبةشى كارى و هةستىهاوبةش هةلى

ريكخراويكدابؤ ديثلؤماتةكان رةخساند.دوهةمين بة نيونةتةوةيي، تازةى كةسايةتي دةركةوتنى ديثلؤماسي. بووني كامل بؤ ريكخراوانةية ئةم بةرهةمي كةسي كؤمةليك كة ئةوةية ريكخراوانة ئةم كارى بنةماى

و كاربكةن تيدا نيونةتةوةي كاروبارى بوارى لة شارةزا خؤيان نةتةوةكاني بةرذةوةندي كاربؤ ئةوةى جيطةى لة جؤرة بةم بكةنةوة. مرؤظايةتي بةرذةوةندي لة بير بكةن، نيونةتةوةيي« دروست دامةزراويك لة ذير ناوي »كةسايةتي نيونةتةوةييةكاندا ناكؤكية و ملمالني كاتي لة ئةمانة بوو،

رؤليكى دياريان هةبووة.لة بوون ئةندام كة كةسيتيةى و ناسنامة ئةو هةروةها بةدةست ئةندامةكةى وآلتة بؤ نيونةتةوةيي ريكخراويكى ريكخراوانة ئةو كاريطةرى ديكةى رةهةنديكى دةهينيت، بةسةر ثةيوةندية نيودةولةتيةكان و ديثلؤماسي ثيكدةهينيت. وةك بضوكي وآلتي هةنديك بؤ تايبةت بة مةسةلةية ئةو كؤستاريكا، ثاراطواى، ئةفغانستان، ئيكوادؤر طرنطة، نوينةراني هيزةكانيان هاوسةنطي لةبةرضاوطرتنيى بي وآلتانة ئةم خؤيان جياجياكاندا مةسةلة لة طةورةكان وآلتة هاوشاني ديثلؤماتةكان جار يةكةمين بؤ شيوةية بةم هةلدةقورتينن، تيدا كة كؤدةبنةوة ثةرلةماندا هاوشيوةى كؤمةلةيةكي لة

دةنطةكان يةكسانن. ريكخراوة نيونةتةوةيةكان يةكةمين ئةزمونى ضارةسةركردني لةسةر برياردان و نيودةولةتيةكان ملمالني ئاشتيانةى دياردةى كؤلؤناليزم و... هيناية ئاراوة، لة ريطةى جةختكردنة نةهيشتنى ريطةى تاقى ديثلؤماسيانة وةك سةر ضارةسةرى وآلتان، نيوان ئاشتيانةى ثةيوةندي و نيونةتةوةيةكان كيشة ريذ رةنط ديثلؤماسيدا ئةدةبياتي لة ضةسثاويان بةهايةكي

كرد.ديثلؤماسي ئادابي و لياقةت كالسيكيدا ديثلؤماسي لة .3بوو. باو كاريكى دوذمنةكانيشدا وآلتة نيوان لة تةنانةت دةبةستران ئةدةبةوة بة و تايبةت زمانيكى بة ثةيوةنديةكان توند، نيطةراني وةك زاراوةى هةنديك بةكارهيناني و لة كاتيكدا ئةمرؤ وةرطرتنى هةلويستى نوي، زؤر باوي بوو. نيو ريكخراوة مايكرفؤنةكاني ثشتى لة نويدا ديثلؤماسي لة لة ريزطرتن نةتةوةييةكان، نيو كؤنفرانسة و نةتةوةيةكان و نادريت ثي طرنطيان ئةوةندة سياسيي لياقةتي و وتةكان روي بؤنةكاندا هةموو لة وتارخوينةكان و ناكرين رةضاو

دةميان دةكةنة ميلةتةكان.

ثيش شةرى يةكةمي جيهاني زؤرينةى خةلك هيض ئاطايةكيان لة وتويذة سياسيةكان نةبوو، دواى ريكةوتنامةو ثةيمانامةكانيش هيض زانياريةك بة خةلك نةدةدرا، بةآلم ديثلؤماسي ئاشكراو كراوة كة ثاش ثةرةسةندني رايطشتى و طرنطي ثةيدا كردني، تةشةنةي سةند، جةخت لةسةر طةياندني زانيارىو هةوالى ريكةوتنامةو ثةيمانامةكان بؤ راي طشتى دةكاتةوة. ئةوةش لة ريطةى ئاشكرا بووني وتوويذةكان و نةماني ريكةوتنامةى نهينى ديتةدي

Page 10: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 82010

و بة»هيز«دةبةست ثشتى بةئاشكرا كالسيكي ديثلؤماسي .4ثةيوةنديية دةرخةرى هيزةكان هاوسةنطي هيزو تارادةيك ريطة بؤ يان تةواوكةر ديثلؤماسي بوو، نيونةتةوةييةكان بة طةيشتن بؤ هيزة سةربازييةكان خؤشكردنى سةركةوتني

ئامانجي وآلتةكان بةكار دةهات.زياترةو مافيكى هةلطرى كراوة ديثلؤماسي كاتيكدا لة طرنطي هؤكاريكى سةربازيةكان هيزة هيشتا هةرضةندة ديثلؤماسي ثيك دةهينن، بةآلم سةركةوتنى تةنها نةبةستراوةتة هةن بضوك وآلتي زؤر وآلتةكةوة. سةربازي هيزي تواناى دوو و وةرطرن ديثلؤماسيةت لة كةلك باشي بة توانيويانة دةنطى يةكساني لة بريتين كة كراوة ديثلؤماسيي بناغةى بةشيوةيةكي ثةيوةنديةكاندا، لة ئاشتيخوازي و ميللةتةكان

سةركةوتو بؤ بةرذةوةندي خؤيان بةكار بهينن.5. وةك ضؤن ثيشتر باسمان ليوةكرد، ديثلؤماسي كالسيكي بؤ ثيناوي مانةوة« لة ماوةيةكي زؤر ثشتى بة بنةماى »ملمالني وآلتاندا نيوان لة ئاساني بة دونيا شوينى زؤر و دةبةست و ديثلؤماسيةت لة نواندن نةرمي و دةكرا دةست بة دةست لة نيونةتةوةيةكاندا، ثةيوةندية طؤرةثاني لة ناسةقامطيري

طةل بارودؤخةكةدا دةطونجا.بة خؤيان تايبةت بؤية وآلتان خاوةني ستراتيذيةكي ديارى ثيشبينى نةبوو ئيمكانيش و ديثلؤماسيدا كارى لة نةبوون كراوةدا ديثلؤماسي لة بكريت. طةالنيش سياسي ئايندةى ريطة و »بذي بنةماى سةر لة ديكة ئةواني بونى بة داننان مانةوة« »ملمالنيى بنةماى جيطةى بذين« تريش ئةواني بدة

طرتبووة. روكةشي ثيطةيةكي ئةخالق ئيستادا، ديثلؤماسيةتي لة .6ديثلؤماسيةكاني هةولدةدةن تازؤر كةم وآلتةكان و هةية هةر بؤ زلهيزةكان رؤذطارةدا لةم برازيننةوة. ثي خؤيانى ديكةدا، سةرةتا هةولدةدةن لةبةرامبةر وآلتاني جوآلنةويةك راكيشن. جوآلنةوةية ئةو الى بةرةو جيهان طشتى راي شيوازي ثةنابردن بؤ هيز يان هةرةشةى بةكارهيناني هيز كة لة سةردةمي ديثلؤماسي كالسيكيدا زؤر باو بوو، جيطةى خؤى ضؤل كردوة بؤ شيوازي ناراستةوخؤي لةبةرضاوطرتنى بةها

ئةخالقيةكان.دةسكةوتى طةورةترين كة دةضن بؤ واى هةنديك .7بةم وآلتةكان. طرتني دانبةخؤدا لة بريتية كراوة ديثلؤماسي سيفةتةوة ديثلؤماسي كراوة توانيويةتي سةرهةلداني ناكؤكي

و توندوتيذي كةم كاتةوة بؤ نزمتر رادة.8. يةكيك لة ثانتاييةكاني طؤرانكارى لة ديثلؤماسي، زمانة. لة سةردةمي ديثلؤماسي كالسيكيدا شيوةو زمان و ويذةيةكي بةكار ديثلؤماتيةكاندا ثةيوةنديية و هةلسوكةوت لة تايبةت زمانة ئةو دةهينرين. بةكار كةمي بة زؤر ئيستا و دةهينرا زماني لة زياتر سود و ئةدةبي و قورس زاراوةى لة ثربوو راستةوخؤ هةميشة بالويزةكان وةردةطيرا. فةرةنسي مةبةستةكاني خؤيان دةرنةدةبري و رستةكانيان ناراستةوخؤ ئةو زؤر تارادةيةكي كراوةدا ديثلؤماسي لة بةكاردةهينا. ثيوةرانة طؤرانيان بةسةردا هاتوة. ديثلؤماتةكاني ئةمرؤ ثابةند نين بة هةلسوكةوتى رةسمي و نةزاكةتى نيودةولةتي و هيض روبةروبوونةوةى و هةلشاخان بةيةكدا و رةخنة بة باكيان كاردانةوةكةى لة باس دةكريت ليرةدا نية. يةكترى توندي نةتةوة يةكطرتوةكان لة دانشتنى كؤمةلةى طشتى خرؤشؤظ بة بةرامبةر نارةزايي وةك كاتيك 1960 سالى لة بكةين لةوانةية زؤر تيطرت. ثيآلوةكاني بريتانيا، نوينةرى قسةكاني بوونى وآلتان و ئامادة بونى كؤمةليك ديثلؤمات بة فةرهةنط و كلتورى جياجياوة يةكيك بيت لة هؤكارةكاني طؤراني زماني

ديثلؤماسي.ديثلؤماتةكان راستةقينةى رؤلي كالسيكيدا ديثلؤماسي لة .9و وآلتةكةى هيزي و ئةوان كةسيتى تواناى بةسترابووة رادةى ئةو ريثيدانةى كة لة اليةن حكومةتةكةيةوة ثييدرابوو. ثيشةسازي شؤرشى ثاش طؤرانكاريةكاني كاتيكدا لة رؤلي كراوة، ديثلؤماسي و تةكنةلؤذيا ثيشكةوتنى و

ديثلؤماتةكاني لة ثةيوةنديية نيونةتةوةيةكاندا طؤري.10.لة ديثلؤماسي كالسيكيدا دةبواية لة كاتي طةياندني ثةياميك زؤري كاريطةرى ضونكة بيت ئامادة ديثلؤماتةكة خودي هةبوو. هةرضةندة ئةمرؤش هةمان شت كاريطةرى هةية، بةآلم جاران وةك ئةوةى هؤى بوةتة ثةيوةنديةكان تةكنةلؤذياى

ديثلؤماتةكاني ئةمرؤ ثابةند نين بة هةلسوكةوتى رةسمي و نةزاكةتى نيودةولةتي و هيض باكيان بة رةخنة و بةيةكدا هةلشاخان و روبةروبوونةوةى توندي يةكترى نية. ليرةدا دةكريت باس لة كاردانةوةكةى خرؤشؤظ لة دانشتنى كؤمةلةى طشتى نةتةوة يةكطرتوةكان بكةين لة سالى 1960 كاتيك وةك نارةزايي بةرامبةر بة قسةكاني نوينةرى بريتانيا، ثيآلوةكاني تيطرت.

Page 11: sarchawa 4

9 ذمارة )4( نيسانى 2010

فةرمانبةر و ديثلؤمات ناردني بة ثيويست ثةيام طةياندني بؤ نةكات. بة واتايةكي ديكة لة ديثلؤماتي كراوةدا ئةركي بردن و طةياندني ثةيام لة اليةن ديثلؤماتةكانةوة سنوردار بيت و كةلك وةرطرتن لة ضاثةمةني و راديؤ و تةلةفزيؤن )ئينتةرنيت( و.. بؤ

طةياندني بؤضونةكاني وآلتيك، بوةتة شتيكى باو.يشةوة – ديثلؤماسي مةراسيمي و تةشريفات روي 11.لة بةشداري كالسيكدا ديثلؤماسي لة طؤراون. زؤر ضةمكةكان تةنانةت لة هةنديك مةراسيميدا ديثلؤماتيكى وآلتيك نةكردني ئةطةرى ئةوة هةبوو هةلطيرساني شةرى لة نيوان دوو وآلتدا مةراسيمةكاندا لة بةشداريكردن ئةمرؤ بةآلم ليبكةويتةوة. بةجيهيناني و تةشريفات ليهاتووة. سيمبؤليكي وةك زياتر كالسيكيدا ديثلؤماسي سةردةمي لة ديثلؤماسي ريورةسمي بة يةكيك لة هؤكارة سةرةكيةكاني دوركةوتنةوة و نامؤبؤني لة قةلةم. دةدراية ديثلؤماسي كاروباري لة سادة خةلكى كراوةيي و خةلك دةستوةرداني هؤى بة نويدا ديثلؤماسي بةهؤشيةوة بوةتةوةو كز تةشريفات رؤلى ثانتايةكةيةوة، تيطةيشتن و تيوةطالني خةلك بؤ كاروبارى ديثلؤماسي زياتر

بووة.12.ناردني زانياري لة اليةن ديثلؤماتةكانةوة كة لة ديثلؤماسي ئاشكرا شيوةيةكي بة دةطيرا، زؤريان رؤلى كالسيكيدا طرنطيةكةى جاراني خؤى لة دةست داوة. لة رابردودا بة هؤى كة زانيارياريانةى ئةو ديثلؤماتةكانةوة كةمةكاني هاتوضؤ بؤ وآلتةكانيان جيطةى دةبردةوة طةل خؤيان لة بالويزةكان طرنطي ثيدانيكي زؤر بوو. بةآلم ئةمرؤ هةر طؤرانكارييةك لة طؤشةو كةنارى دونيا روبدا لة ضاوي ميدياكانةوة شاراوة نية

و زؤر بة خيرايي بآلو دةبيتةوة. كاربةدةستاني حكومةت دةتوانن بؤ وةرطرتنى زانيارى كةلك بةردةستيان. دةخريتة كة وةرطرن نوييانة تةكنةلؤذيا لةو ليرةدا دةكريت باس لة دواين تةكنةلؤذياكاني جاسوسي بكريت بةردةست دةخريتة دةستكردةكانةوة مانطة ريطةى لة كة

هةنديك وآلتةوة.13.لة ديثلؤماسي كالسيكيدا بة هؤى كةرةستةكاني طواستنةوةى طونجاوةوة، ثةيوةندي كردني سةرؤك دةولةتةكان زؤر كةم دياري سةرؤكةكان جار هةنديك وادا هةلومةرجيكى لة بوو، ئةوي سةر طوشارىبخاتة يةكيكيان ئةوةى هؤى دةبوة بةوي بدات ئيمتيازات هةنديك ئةويتريان ياخود ديكةيان ثيشكةوتنى بةهؤى كراوةدا، ديثلؤماسي لة بةآلم ديكةيان. بؤ دابةزيوة سةرؤكةكان ديدارى طواستنةوة هؤكارةكاني كةمترين ماوة، دةكريت بة خيراترين كات سةرؤكي وآلتان لة

دورترين شوينى دونيا لة شوينيك كؤ ببنةوة.بؤية دةطريت، طشتى راي لة ريز كراوة 14.ديثلؤماسي دةبيت بةرثرسان، لة جياتي رةزامةندي ديثلؤماتةكان دةزانن ديثلؤماسي لة بةآلم بةرثرسياربن. طشتيدا راي لةبةرامبةر بريارة شةخسيةكاني ثينةدرا و كالسيكيدا راي طشتى طرنطي رةتى لةسةر زؤريان كاريطةرى دةولةت كاربةدةستاني

ديثلؤماسي هةبوو.وةك طرفتي كؤمةليك هؤى بة كالسيكيدا ديثلؤماسي لة .15دورى ماوةكان و نةبوني ئالوطؤرى بؤضونةكان و راويذكردني ثيويست، كاتي لة وآلتةكةى بةرثرساني طةل لة ديثلؤمات بالويزةكان رؤلى ضارةنوسازيان لة بريارةكاندا دةطيرا، بةآلم

ئةمرؤ تارادةيةكي زؤر ئةو طرنطيةى خؤى لة دةست داوة.دوو يان زمانيك ديثلؤمات كالسيكيداطةر لةديثلؤماسي .16زماني بزانيباية وةك نيشانةي سةركةوتن بؤى حساب دةكرا،

بةآلم لة ديثلؤماسي كراوةدا جطة لة زانينى زمانة جياجياكان، ديثلؤمات دةبيت شارةزايي هةبيت لة كلتورى وآلتي خانةخوي و دةولةتيةكان نيو مافة وةك ديكةى مةسةلةى كؤمةليك و

ئابورى جيهان وبازرطاني نيودةولةتي و..ئةمرؤ، جيهاني تايبةتمةندييةكاني لة ديكة يةكيكى .17حكومةتدا. ئاستةكاني سةر لة ئايدؤلؤذيةكانة ثةرةسةندني بةرذةوةنديية بةثيى ديثلؤمات كالسيكدا ديثلؤماتى لة بةآلم وتوويذةكاندا، لة هةبوو ثيضدانةوةي مافي كاتييةكان ئايدؤلؤذيةكاني بة بيت ثابةند دةبيت ئةمرؤدا ديثلؤماتي لة خؤي ئايدؤلؤذياكةى شارةزاى دةبيت هةروةها خؤيةوة. بيت و لة ريطةى فيربونةوة هةميشة زانياريةكانى لة ئاستيكى باوةرة تةنها ئايدؤلؤذيا باسة جيطةى بثاريزيت. طونجاودا و ئابورى ضوارضيوة بةلكو ناطةيةنيت، ميتافيزيكيةكان

كؤمةآليةتيو .. لة خؤ دةطريت.18. لة ديثلؤماتي كالسيكدا بة هؤى نةبوةنى ثةيوةندي لة نيوان ديثلؤماتةكان و خةلكى رةشؤكي وآلتةوة، طرنطي بة شارةزايان و وتارخويندنةوة و قسةكردن تواناى و وتوويذ بوارى لة كؤمةلة سةرةوة ئةوانةى كاتيكدا لة نةدةدرا. ئينتةرظيو..

مةرجيكى زؤر طرنط و ثيويستن.لة جاراني ناونيشانةكاني و لةقةب كراوة ديثلؤماس .19و ضين لة ديثلؤماتةكان زؤربةى داماليةوةو ديثلؤمات كة هةنديك بؤضوني بة هةلنابذيرين. دياريكراو بنةمالةيةكي كاريطةرى خةلكي، ديثلؤماتي دةوتريت كراوة ديثلؤماتي بة

نيطةتيظ لةسةر كاروضاالكيةكاني ئةوان بةجي دةهيليت.كةلك كراوة، ديثلؤماسي تايبةتمةنديةكاني لة تر 20.يةكيكي وةرطرتني سياسيانةية لة ئابورى كة هاوزةمان لة طةل تيكةل مارشال ثالني جيبةجيكردني كاتي لة ئةمريكا ئابورى بونى دةستى ئؤروثا نانةوةى بونياد سةرلةنوي كردني كؤمةك و ناوضة لة لةوةى بوو نيطةران ئةمريكا هؤيةوة بة ثيكرد. بضيتة ئةمريكا سةرمايةى نةدريت ريطة دونيا جياجياكاني ثيكةوة ئابوريةكانيان و سياسةت كؤتاييدا لة وآلتةكانيانةوة

طري بدات. سةرضاوة: اطالعات سياسي اقتصادي شماره 222-221

تيبينى: ئةم وةرطيرانة تةنها بةشي يةكةمي ليكؤلينةوةكةية* * *

لة ديثلؤماتى كالسيكدا، ديثلؤمات بة ثيى بةرذةوةندية كاتيةكان مافي ثيضدانةوةي هةبوو لة وتويذةكاندا، بةآلم لة ديثلؤماتي ئةمرؤدا، دةبيت ثابند بيت بة ئايدؤلؤذيةكاني خؤيةوة. هةروةها دةبيت شارةزاى ئايدؤلؤذياكةى خؤي بيت و لة ريطةى فيربونةوة هةميشة زانياريةكانى لة ئاستيكى طونجاودا بثاريزيت

Page 12: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 102010

كورد و

نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية )International Relations(نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية باسي نيو ضوونة بؤ ثة يوة نديية ضة مكي ضونكة بدة ين؛ ضة مكة ئة و ناساندني هة ولي سة رة تا طة رة كة زؤر هة ر كة سيش هة نديك بؤ رة نطة و نامؤية تؤزيك لة كوردستاندا نيونة تة وة يية كان بضمة خؤم خويندنة وة ي و شارة زايي بة ثيي هة ولدة دة م من بةهةرحال، بيت. ناروون نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية لة بكة مة وة كة مة بة ست رووني باسة كة وة و سة رة تا نيو و نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية جؤرة كاني شرؤظة كردني سة ر دة ضمة ثاشان ضيية . كؤتايي لة دة ربخة م. مة سة لة ية ئة و جياوازة كاني جيهانبينيية و روانطة دة دة م هة ول باسة كة مدا باسيك لة رؤلي كورد لة ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كاندا دة كة م و ضة ند سة رنج

و تيبينيية كي خؤم لة و بوارة دا دة ردبرم. ئة مرؤكة نزيك بة تة واوي حة شيمة تي سة ر رووي زة وي لة و ضوارضيوة جؤطرافيايية كة س ميليارد شة ش نزيكة ي .)State( دة ولة ت دة ليين ثييان كة دة ذين سياسيانة دا ئة مرؤ وة كوو هاوآلتي لة و وآلتانة دا دة ذيت يان بة جؤريك لة ية كيك لة و ضوارضيوانة دا وة ك ثيشظة رؤي وآلتاني لة ميلياردة شة ش لة و ميليارد نيو نزيكة ي نيشتة جين. لة م دة ذين. دا ذاثؤن و نيوزيالند ئوستراليا، باكوور، ئة مريكاي رؤذاوا، ئوروثاي Social( كؤمة ل بة ختة وة ريي و )Security( تةناهي بنضينة يية كاني خواستة وآلتانة دا Welfare( كة م يا زؤر وة ديهاتوون، ضونكة لة هة نديكياندا دة ستة بة ركراون و لة ئة واني

تريشدا دة ولة ت لييان بة رثرسة . بة آلم ئة و ثينج ميليارد و نيوة ي تري حة شيمة تي دنيا كة لة وآلتاني تازة ثيطة يشتووي و ئاسايش و تةناهي ضة شنة هيض دة ذين، ثيشوو سؤظيية تي و ئة فريقا ئاسيا، بة ختة وة ريية كيان بؤ دة ستة بة ر نة كراوة . ثشطيريكردن، ثاراستن، دة سة آلتي ياسا و الني كة مي مة رجة سيظيلة كاني تر وة بة ر ضاو نة طيراون و خة لك لييان بيبة شة . وة دة سهيناني يان حة وانة وة بؤ سة رثة ناية ك خواردنة وة ، ئاويكي قومة رؤذانة ، نانيكي ثارووة هة ريمانة ئة و خة لكي لة زؤر بؤ ضة شنة ، لة و كؤمة آلية تي،ئابووريي ثيداويسيتيية كي

كاري خاريقولعادة و دة ستة وية خة بونة لة طة ل مة رط . كاري ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان بريتيية لة طة ران بة دواي ئة وة كة مة ردم ضؤن لة بوون بةهرة مة ند بة ختة وة ري و دادطة ري ياسا، ئازادي، تةناهي، بنضينة يية كاني بةها

يان نة بوون. ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان ثييواية كة ئالؤزي و نائارامي، برسيتي و هة ذاري، كارة ساتة سروشتي و ذينطة يية كان، ثيشهاتة رامياريية كان، و ثيشكة وتن و دواكة وتوويي لة هة ر هة ر و دة بيت؛ جيهاني سيستة مي لة سة ر خؤيان كاريطة ريي بن، جيهاندا طؤشة ية كي بدؤزريتة وة ؛ضونكة بؤ ضارة يان ريطا و بكؤلدريتة وة لييان بة وردي طة رة كة بؤية ش

ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان بريتيية لة ديسيثليني سيستة مي جيهاني. بآلوبووني ليك و سؤظيية ت ية كيتيي رووخاني دواي بة دوا دة زانين هةموشمان سيستمي لة بريتيية كة كاية وة هاتوةتة جيهاني تازة ي سيستميكي رؤذهةآلت بلؤكي

.)Unipolar System( تاكجة مسة ريدة بينين كة دة ردة خات لة وة دا خؤي نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية لة حاليبوون طرنطيي حة شيمة تي جيهان بة سة ر ضة ندين دة ولة ت دا دابة شبوون كة هة ركاميان وة ك ية كة ية كي سة ربة خؤ خؤيان ناساندووة و ياسا و ريساي تايبة ت بة خؤيان بؤ ذيان و بة ريوة بردني

‌عة‌بدولواحيدي‌خة‌ندة‌رة‌ش*

Page 13: sarchawa 4

11 ذمارة )4( نيساني 2010

دة ولة ت و كؤمة ل دارشتووة و دامة زراندووة . ئة و ية كة سياسي لة سة ربة خؤن،بة آلم لة سة ريكة وة هة رضة ندة جؤغرافياييانة و

سة ريكي ترة وة بة ستراوة ن. كة بة ستراونة تة وة ضوارضيوة ية كة وة بة دة ولة تانة ئة و ثييدة طوتريت كؤمة لطة ي نيودة ولة تي. ضؤن تاكيك ناتوانيت بة بي بة ستراوة يي بة خيزان، دة ر و دراوسي، طوند و شار و... دريذة سة ربة خؤ دة ولة تيكي ئاواش هة ر بدات، ئاسايي ذيانيكي بة ناتوانيت هةمو جؤرة ثة يوة نديية ك لة طة ل دة وروبة ر و كؤمة لطة ي نيونة تة وة ييدا ببريت و دريذة ش بة بووني خؤي وة ك دة ولة تيكي كؤمة لطة ي لة خؤي دة ولة تيك كة هة ركاتيك بدات. سة ربة خؤ لة دة رة كية كانة وة هيزة لة الية ن يان داببريت نيونة تة وة يي كؤمة لطة ي نيودة ولة تي داببردريت، خة لكة كة ي تووشي نةهامةتي و رؤذرة شي دة بن و لة طة ل مة ينة ت و دة رد و رة نج دة ستة وية خة

دة بن. نموونة ي هة رة بة رضاو و زيندوو كة بة ضاوي خؤمان ديتوومانة دة ولة تان بؤية هة ر حوسينة . سة ددام سة ردة مي ئيراقي ئال و بازرطاني هاتوضؤي و دة طرن ية كتريية وة بة ثة يوة ندي و وير و هاوكاري و ... لة نيوانياندا ديتة ئاراوة . هةموي ئة وانة و شيواز و سيستة م لة طؤرانكاري و كارتيكة ري هؤي دة بنة ئاستي ذيان و... دا؛ و هة ولدة دة ن ريطاي ثيكة وة ذياني ئاشتيانة

و زماني ليكطة يشتن بدؤزنة وة .ثة يوة نديية لة جياوازة شتيكي دة ولة ت سيستة مي كؤنة كانة وة سة دة لة دة ولة ت سيستة مي نيونة تة وة يية كان. و كؤن يؤناني كؤن، هيندوستاني لة كة ئة وة ي وة ك هةبووة ؛ مة سة لة ي بة آلم هةبووة ، دا رينيسانس سة ردة مي ئيتالياي بؤ دة طة ريتة وة نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية سة رهة لداني ئوروثا؛ كاتة ي ئة و رووداوة كاني و حة ظدة شازدة و سة دة كاني ثال لة جياوازة وة سة روة ريي بة دة ولة تطة ليك كة كاتة ئة و ية كتريية وة سة ريانهة لدا. بة دروستي لة سة دة ي هة ذدهةة مة وة ثة يوة نديي نيوان ئة و وآلتة سة ربة خؤيانة ناوي لينرا »ثة يوة نديية

نيونة تة وة يية كان«. :)Nation( سة رنجيك لة مة ر وشة ي نة تة وة

ضة مكي لة جياوازة شتيكي ئة مرؤمان باسة ي ئة م هة رضة ندة نة تة وة بة آلم بؤ ئاطاداريي زياتري هةموان حة ز دة كة م لة بارة ي لة بارة ي ئة م ضة مكة وة كورتة رونكردنة وة ية ك ثيشكة ش بكة م. هةية . جياواز روانطة ي ضة ندين نة تة وة وة مةفهومي و واتا

نة تة وة ضة مكي لة باش زؤر كورديش ئيمة ي ديارة تينة طة يشتوين و زؤربة مان واتاي نة تة وة لة طة ل »طة ل«، »خة لك« واتا طشتيية كة ي خؤي بة نة تة وة تيكة ل دة كة ين. و »جة ماوة ر« لة كة دة طريتة وة رة طة زانة و ئايين و نة ذاد و تؤرة مة ئة و ثيكهاتووة كة ئيران نموونة بؤ دة ذين. وآلتيكدا ضوارضيوة ي توركمان، بة لووض، عة رة ب، فارس،كورد،لور،ئازربايجاني، لة ية ك وة ك و... مة سيحي يارساني، جوولة كة ، سونني، شيعة ،

نة تة وة دة ذميردريت . »نة تة وة ي دة ليين كاتيك كة ئيمة واتاية ئة و بنة ماي لة سة ر كوردستان دانيشتووي كوردزمانة كاني تة نيا مة بة ست كورد«، و ئاشووري و عة رة ب و توركمان و ئازة ري بة لكوو نيية ؛

ئة رمة ني و جوولة كة كانيشة كة لة كوردستان ئاكنجين. نموونة ي زة ين، ضونكة و بة رضاو ناية تة زؤريش سة ير ئة مة فة رانسة ، ئة لمان، نة تة وة كاني هة روة كوو زؤرن. بابة تة لة م ئينطليزتان، ضين و ئيسثانيا.. كورديك كة لة ئة لمان لة دايك بووة تؤ ليدة كريت ثرسياري كاتيك كورديية ، زطماكيية كة ي زماني و

كويندة ريت؟ ية كسة ر دة ليت من ئة لمانيم.

لة راستيشدا شويني لة دايكبوون ناتوانيت نة ذاد و تؤرة مة بطؤريت؛ بة آلم ثيكة وة ذيان لة ذير كؤمة ليك ياسا و ريوشويني رامياري و كؤمة آلية تي، تيكة آلويي فة رهة نطي و... دة توانيت بة ستراوة يي نة تة واية تي بطؤريت. هة ر بة م ثيية ش بة الي بيانيية كانة وة سة ير من بلي كوردستان باكووري دانيشتووي كورديكي كة نيية كوردي توركم؛ ضونكة مة بة ست لة و دة ستة واذة ية ئة وة ية كة ئة و

كوردة هاوآلتيي توركياية . ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان ضوار روانطة يا رةهةندي جياوازي

هةية كة دة كري بة و شيوة ية ي خوارة وة ريزبة ندييان بكة ين:1.رياليزم

2.ليبراليزم نيونة تة وة يي 3.كؤمة لطة ي

4.ئابووريي سياسيي نيونة تة وة ييزيدة رة وي و دة كات تردا ئة واني لة دة خالة ت لة وانة هة ركام لة بة خؤية وة تايبة ت روانطة ي لة هة ركاميكيان بة آلم دة كات. ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان دة كؤليتة وة و رووداو و ثيشهاتةكان

دة خوينيتة وة . بؤ نموونة رياليزم جة خت دة كات لة سة ر بةها بنضينة يية كاني رياليستة كانة وة روانطة ي لة ئة وة ي لة بة ر تةناهي، و ئاسايش خاوة ن دة ولة تاني سيستة مي لة هةية جة نط ئة طة ري هة ميشة دة كة ن لة وة باس ليبرالة كان ترة وة لة الية كي سة روة ريدا. و بوون ناكؤك سة رة راي نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية كة باوة رة ش ئة و هة بيت. تيدا هاوكاريشي دة كري دذبة ريية كاني لة مؤديرن ليبرالي دة ولة تاني كة رؤنراوة بنة ماية ئة و سة ر لة زؤرتري ذمارة ية كي بؤ ثيشكة وتن و دة رفة ت كة توانايانداية

خة لك لة جيهاندا برة خسينن.دة ولة تي زؤر ذمارة ية كي كة دة ذين جيهانيكدا لة ئيمة راددة ية ك تا دة ولة تانة لة و هة ركام و تيداية سة ربة خؤي ئة و دة ولة تانة راستيية ية كة ئة و ئة مة ش سة لمينة ري ضة كدارة . خة لكي ئاسايشي لة هة رة شة يش هة م و داكؤكي هة م دة توانن دة ولة تداية سروشتي لة كة ناكؤكيية ش )Paradox( ئة و بكة ن. وة ك )Security Dilemma( » تة نطذة ي تةناهي« ناسراوة . بة كيشة ريكخراوة كان لة زؤر وة كوو دة ولة تانيش ديكة واتاية كي

دة خة نة روو وة ضارسة ريشي بؤ دة دؤزنة وة .ئالؤزي و كيشة لة خؤيان و ئاشتيخوازن دة ولة تان زؤربة ي كة هة ن ئة وتؤش دة ولة تي ذمارة ية ك بة آلم دة طرن؛ دوور ئة و دة طة رين. ئاذاوة نانة وة دا و جة نط بة دواي و شة رخوازن لة ميذينة بنضينة يي كاية ي طرفتيكي هينانة دة بيتة هؤي ئاكارة ش ئة و بؤ نة تة وة يي«. »ئاسايشي لة هة رة شة كردن بريتيية لة كة لة داكؤكيكردن ئامادة ي و ضة كدارن دة ولة تان مة بة ستة ش

ئاسايشي نة تة وة يي خؤيانن. زؤر لة وآلتان بؤ ثاراستني ئاسايشي نة تة وة يي خؤيان دة ضنة ئة وانة ي تردا. وآلتاني لة طة ل هاوبةنديية وة و ثة يمان نيو بة تيدة كؤشن هةية نة تة وة ييان ئاسايشي تيكضووني ترسي نيوان لة لة طة ل دة ولة تاني ديكة دا هاوسةنطيية ك هاوثةيمانبوون

تواناي خؤيان و رة قيبة كانياندا دروست بكة ن. بؤية كة مجار لة ميذووي سيستمي دة ولة تي )State System( دا نيوان لة هةروةها و هينديية كاندا هؤزة و ئينطليزة كان نيوان لة فة رة نسيية كان و هؤزة ئة مريكايية كاندا هاوثةيماني هاتة كاية وة . ببوون، نيشتة جي ئة مريكا لة كة ئوروثاييانة ي ئة و كة كاتيكيش وة دة ست سة ربة خؤييان و كرد شؤرشيان ئينطليزتان دذي دة ولة تيي بؤ سيستمي طؤرا ئوروثايي دة ولة تيي هينا، سيستمي

رؤذاوا.

Page 14: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 122010

نيوان ثة يوة نديية كاني لة بة شة طرنطترين تةناهي و ئاسايش زؤر ثة يوة ندييانة ية . ئة و باية خي بنضينة ييترين و نة تة وة كاندا ئاسايشي ثاراستني بؤ زلهيزة كان ياخود طة ورة كان دة ولة تة لة

خؤيان هة ولدة دة ن سنوورة كانيان بة هيز بكة ن. بؤ ئة و مة بة ستة ش تيدة كؤشن لة نيوان خؤيان و رة قيبة كانياندا ناوضة ية كي وة ك كة كاية وة بيننة بضووك دة ولة تيكي ضة ند ئة وة ي بؤ بيت نيوانياندا لة )Buffer Zone( بيآلية ن و بة تال هةروةها راستة وخؤ. تيكهة لضووني و ليكدان لة بيانثاريزيت زؤر خؤراكيش سة رضاوة كاني ئاسايشي و ئابووري ئاسايشي لة بة ر ئة طة ر دة كة ن. بؤ ورديان حيسابي دة ولة تان و طرنطن ئاوا نيونة تة وة يي كؤمة لطة ي رة نطة نة بواية ئابووري هؤكاري لة كوة يت لة دة ركردني و ئيراق ليداني لة نة بوواية ية كدة نط سالي 1991. ئة طة ر بؤ ثاراستني سة رضاوة خؤراكيية كان نة بيت ريكخراوي و نيونة تة وة يي تة ندروستيي ريكخراوي هةمو ئة و نيونة تة وة يية طة شة ثيداني ريكخراوي و نيونة تة وة يي خؤراكي

ثيكنة دةهينران. وآلتان كة )Basic Value(بنضينة يي باية خي دووة مين بريتيية ليدة كة ن ثشتيوانيي و الية نطيري ئاسايي بة شيوة ية كي سة ربة خؤيي. يا نة تة وة يي ئازاديي و تاك ئازاديي ئازادي؛ لة دة ولة ت دة بي ئازاد و سة ربة خؤ بي لة وة ي كة ض سيستميكي باج يان ض شيوازيكي سة ربازطيري لة وآلتة كة يدا رة ضاو دة كات. ئيمة دروشمة ئة م نة بيت. ئازاد وآلتة كة شمان تا بين ئازاد ناتوانين زؤر روون و نومايان بوو بؤ ئة و طة ل و نة تة وانة ي كة لة الية ن وآلتة كاني ئة وة ي ثاش و كرابوون داطير هيتلة ريية وة ئة لماني

خؤيانيان رزطار كرد بة ذياني ئازاديش شاد بوون. وآلتان كة بنضينة يي باية خي ضوارة مين و سيية مين دة ولة تان دادوة ري. و ياسا لة بريتيية دة طرن لة بة رضاوي ريوشوينة ثاراستني دامة زراندن و لة بة رذة وة نديي هاوبةشيان ريوشوينانة وة ية ئة و سؤنطة ي لة هةية . نيونة تة وة يية كاندا و ئارامي و هة بيت تيكة آلوييان و ذيان ثيكة وة دة توانن كة كة دة ولة تان بنة مايانة ية ئة و لة سة ر هة ر بثاريزن. ئاسايش وة فادار و دة بن بة لينية كانيان و ريكة وتن و ثة يماننامة ثابة ندي

نيونة تة وة يي ديثلؤماسيي لة ريز و دة ميننة وة طفتة كانيان بة نة تة وة ريكخراوي دووة مة وة بة دواي جة نطي جيهانيي دة طرن. و نة زم ثاراستني لة سة ر سة رة كيية كاني كؤلة كة ية كطرتوة كان ثيداوة . دريذة ي و دامة زراندووة مرؤظ مافة كاني و دادوة ري دة ولة تان بة رثرسن لة وة ديهيناني دادوة ري و نة زم و ريوشوينة

مرؤظاية تيية كان و بة رة و ثيشبردني دادوة ريي نيونة تة وة يي. دوا باية خي بنضينة يي كة دة ولة تان ضاوة ري دة كري لة بة رضاوي بطرن بريتيية لة ساماني كؤمة آلية تي-ئابووري و بة ختيا ريي طة ل. لة دة ولة تة كة يان هةية كة سياسة تي ئة وة ي مة ردم ضاوة روانيي طونجاو رة ضاو بكات و دة رفة تي ياتر بؤ كار، هة آلوساني كة متر، سة رماية طوزاريي بة ردة وام و دة سوة رنة دان لة بازرطاني و ئال و وير برة خسينيت. لة بة رئة وة ي ئابووريية نة تة وة يية كان بة دة طمة ن لة ية كتري دابراون، زؤربة ي خة لكي ضاوة رواني ئة وة دة كات كة نيونة تة وة يي ئابووريي ذينطة ي وة آلمي ريطاية كة وة لة دة ولة ت بداتة وة كة يارمة تيدة ر بيت يان النيكة م داكؤكيكار و ثاريزة ر بيت

بؤ ستانداردة نة تة وة يية كاني ذيان. و زؤرقوول نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية باسي لة بة رئة وة ي نيو وردة كاريية كانيية وة ، هة ول بضينة ناتوانريت هة مة الية نة ية و سة رة وة روانطة ية ي ضوار ئة و سة ر لة بة كورتي تة نيا دة دة م

روونكردنة وة بدة م و بة طويرة ي توانا نموونة بهينمة وة .نة يتواني ليبرال ئايدياليزمي دة ية ي1930 لة :)Realism( رياليزم ببيتة رينوينيكي باش و جي متمانة بؤ ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان. بينيتة ئاشتيخوازانة هاريكاريي نة يتواني ثيكة وة بة ستراوة يي لة يارمة تيدة ربيت نة يتواني نة تة وة كان كؤمة لة ي كاية وة . ثيشطيريكردن لة دة سة آلتة سياسيية فراوانخوازة كان كة لة الية ن دة كرا. ثة يرة و ئيتالياوة و ئة لمان سة رة رؤية كاني ريذيمة ديارترين كة س كة رة خنة ي توندي ئاراستة ي ئايدياليزمي ليبرال لة كة E. H. Carre(؛ ( ناوي بة بوو بريتانيايي كة سيكي كرد The Twenty( سالة » بيست »تة نطذة ي ناوي بة ثة رتووكيكدا ثة يوة نديية ليبرالة كاني »بيرمة ندة كة رايطة ياند )Years Crisisو خويندووة تة وة خراث ميذوويية كانيان فاكتة نيونة تة وة يية كان

خراث لة سروشتي ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان طة يشتوون. لة طة رة كة ثة يوة ندييانة كة ئة وشيوة وابوو ثييان ئة وان بة آلم دامة زرين. ضونية ك بة رذة وة نديي و قازانج سة ربنة ماي ئة و لة سة ر ئة و ثيضة وانة ية . تة واو مة سة لة كة كة ثييواية كار بة رذة وة نديية كاني لة نيوان ليكدان و دذاية تي كة باوة رة ية دة ولة تان و ميللة تاندا هةية . هة نديك لة وآلتان و طة الن باشترن لة ئة واني تر، هة ول دة دة ن كة ئيمتيازة كانيان بثاريزن و داكؤكييان طؤريني هة ولي نيية بة رذة وة نديية كيان كة هة نديكيش ليبكة ن. رة وشة كة دة دة ن. بة طشتي ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان خة بات بة رذة وة ندييانة دا. و ئة و ضة شنة ويست نيوان لة تيكؤشانيكة و ليكدان لة باس ثتر نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية هة ربؤية ش

.)Cooperation( دة كات نة ك هاريكاري )Conflict(هة آليساني هؤكارة كاني لة ليكؤلينة وة :)Liberalism( ليبراليزم بؤ ريبازيك سة رهة لداني هؤي بوونة ية كة م جيهانيي جة نطي بيروباوة رطة ليكي لة بوو بريتي كة نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية ليبراآلنة . ئة وان لة سة ر ئة و باوة رة بوون كة هؤكاري هة لطيرساني و زؤردار و ريبة راني شة رخواز بووني كوشتارة و ئة و جة نط خؤسة ثين بووة بة سة ر ئة و وآلتانة دا، بة تايبة تي بة سة ر ئة لمان لة الية ن دة زطا دة ولة تيية كانة وة نة ئة و سة ركردانة نةماسادا. و بريارة ئة و لة ثاي نة درانة وة لة الية ن ذة نة رالة كانة وة هة س نة و كاولكاري و جة نط بة رة و وآلتة كانياني كة مة زنانة وة و قورس وة ك ديمؤكراتيكة كاني وآلتة ترة وة ، لة سة ريكي رة وانة كرد.

لة سة ر ئة و بنة مايانة ية كة دة ولة تان ثابة ندي

ثة يماننامة و ريكة وتن و بة لينية كانيان دة بن

و وة فادار بة طفتة كانيان دة ميننة وة و ريز لة

نيونة تة وة يي دة طرن. ديثلؤماسيي

بة دواي جة نطي جيهانيي دووة مة وة ريكخراوي

نة تة وة ية كطرتوة كان كؤلة كة سة رة كيية كاني لة سة ر

ثاراستني نة زم و دادوة ري و مافة كاني مرؤظ

دامة زراندووة و دريذة ي ثيداوة . دة ولة تان

بة رثرسن لة وة ديهيناني دادوة ري و نة زم و

ريوشوينة مرؤظاية تيية كان و بة رة و ثيشبردني

نيونة تة وة يي دادوة ريي

Page 15: sarchawa 4

13 ذمارة )4( نيساني 2010

ضوونة هاوكاريكردنة وة و راويذ ريطة ي لة فة رانسة و بريتانيا ئاشتييان ثاراستني هة ولي ئة وان سة ربازيية وة . هاوبةنديي نيو ئاساني بة ئوروثايي زلهيزيكي شة ري نيو ضوونة بة آلم دة دا؛ لة ئاطري خؤيدا بسووتينيت. كاتيك كة نةمسا دة يتواني ئوروثا و ئة لمان لة طة ل سربستان تيكهة لضوون، روسية بة ئة ركي خؤي زاني بة هاواري سربستانة وة بضيت. هةروةها بريتانيا و فة رانسة

ثة يمانيان دابوو كة ثشتي رووسية بطرن. تيؤريي دة بواية سة ردة مة ئة و ليبرالة كاني بيرمة ندة بة باوة ري تيدا ضاكسازيي هاوثةيماني سيستة مي و هيز هاوسةنطيي لة وةها كارة ساتيك ئة نجام دراباية ؛ بة و جؤرة دة كرا ثيشطيري كة بوو خاوة ني سة ركؤماريك ئة مريكا لة و سة ردة مة دا بكري. »ثريزدنت بوو. زانكؤ سياسة كاني زانستة بة شي ثرؤفيسؤري بةها كة زاني ئة ركي سة رشاني خؤي بة ئة و ويلسن«، وودرؤ باقي وآلتاني و ئوروثا بؤ بطويزيتة وة ليبراليية كان ديمؤكراتيكة دة كري ريطاية وة لة و تة نيا كة ثييوابوو ئة و جيهان. تري

ثيشطيري لة هة آليساني جة نطيكي تر بكريت. و بريتانيا ديمؤكراتيكي وآلتي لة هة ردوو بؤضوونة شيوة ئة م ئة مريكا طة شة ي ثيدرا و ثشطيري كرا. بيرمة ندة ليبرالة كان لة سة ر ئة و باوة رة بوون كة بة ضاكسازي لة سيستة مي نيونة تة وة ييدا، و بة ضاكسازي لة سترا كتؤري نيوخؤيي وآلتاني ئؤتؤكراتدا دة توانن لة ئايندة دا ثيشطيري لة كارة ساتي جيهاني بطرن. بؤضوونة كاني وودرؤ ويلسن دوو خالي زؤر طرنط و سة رنجراكيشي تيدا بوو. ثة رة ثيداني بؤ كؤششة كاني و هة ول لة بوو بريتي ية كة ميان

ديمؤكراسي و مافي دياريكردني ضارة نووس.حكومة تة كة دة خويندراية وة ئة وة بؤضوونة وة ئة م لة ثشت ديمؤكراتة كان هة رطيز شة ري ية كتري ناكة ن. دووة م خال بريتي بة شيوة ية كي كة نيونة تة وة يي ريكخراويكي دامة زراندني لة بوو توندوتؤلتر ثة يوة نديية كاني نيوان وآلتان و نة تة وة كان ريك بخات و نة زميكي باشتر لة وة ي ثيبدات كة لة هاوسةنطيي هيزة كاندا و لة ضوارضيوة ي »كؤنسيرتي ئوروثا«دا رة ضاو كرابوو . شاياني باسة ريكخراويكي وة ك نة تة وة كان« »كؤمة لة ي سة ردة مة دا لة و كة

جيهاني لة ضاالكيدا بوو. كة نة بوو ئيستا ية كطرتوة كاني نة تة وة ريكخراوي وة كو ئة و بة روسيا كة كاتيك ئة ندام. بووة تة تييدا دة ولة تة هةمو ئة و بة رة و نة تة وة كان كؤمة لة ي دة ركرا فينالند ثة المارداني هؤي ذاثؤنيش و ئة لمان وآلتاني بة رة بة رة رؤيشت؛ زياتر الوازيي سة رة تاوة لة هة رضة ندة فة رانسة ش و بريتانيا دة رضوون. ليي حيسابيكيان و ثينة دة دا طرنطيية كيان هيض بة آلم بوون، ئة ندام رة ضاو دوورة ثة ريزيي سياسة تي ئة مريكايش نة دة كرد. بؤ كؤمة لة ية وة ئة و بريارة كاني بة خؤي نة بوو ئامادة و دة كرد هة ركة س كة ئاراوة هيناية واي رة وشيكي ئة مة ببة ستيتة وة . دة يويست بة رذة وة نديي خؤي بثاريزيت. لة راستيدا جيهان ببوو

بة جة نطة ل. :)International Community( كؤمة لطة ي نيونة تة وة يي

Hedley( و )Martin White( ريبة راني ئة م ريبازة بريتين لة Bull(. ئة مانة ثييانواية كة هيز )Power( لة كاروباري نيونة تة وة ييدا حيسابي جيدديي لة سة ر دة كريت. هةروةها ئة مانة جة خت دة كة ن باوة رة بيرو ئة و بة آلم دة ولة ت. سيستة مي و دة ولة ت لة سة ر نيونة تة وة يية كاندا ثة يوة نديية »لة دة ليت كة دة كة نة وة رة ت دة ولة ت وة ك ئة وان نيية«. ريوشوينيك و ئة سلة ن هيض عورف State of( هيز« »دة ولة تي خاوة ني كة دة بينن جمكانة ية ك Power( و »دة ولة تي دامودة زطايي« )Institutional Statة . هيز

و ياسا دوو ئة سلي طرنطن لة ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كاندا.

نيودة ولة تي حيساب بؤ تاك ريبازة ، كؤمة لطة ي بة باوة ري ئة م ثيشة وة ي لة تاك كة ثييانواية هة نديكيان تة نانة ت و دة كات ية كطرتووة كان« »نة تة وة ريكخراوي ثيكهاتةي دة ولة تيشة وة ية . زؤر بة روني ئة و دوو توخمة ي تيدا بة رجة ستة بووة . لة ويدا ثينج وآلتة طة ورة كة واتة )ئة مريكا، سؤظيية ت، ضين، بريتانيا و فة رنسا( )Security Council( »ئة ندامي هة ميشة يي »ئة نجومة ني ئاسايش

بة رذة وة ندييان لة برياريكيش هة ر هةية ؛ ظيتؤيان مافي و ن دا نيونة تة وة يي كؤمة لطة ي لة ئة مة هة ليدة وة شيننة وة . نة بيت

ثييدة طوتريت »هيزي واقيعيانة و توخمي ناية كساني«.ثيضة وانة ي بة )General Assembly( طشتي« »كؤمة لة ي و دامة زراوة ؛ ية كساني بنة ماي لة سة ر ئاسايش« »ئة نجومة ني لة ويدا هة ر وآلتيك مافي هاوساني هةية لة طة ل ئة واني تردا. هة ر دة يباتة وة بريارة كاندا زؤراية تي لة ية ك دة نطي هةية ، و وآلتيك

نة ك بة هيزترين و خاوة ن ئيمتيازترين. International Political( نيونة تة وة يي سياسيي ئابووريي

:)Economyبنة ماي لة سة ر نيونة تة وة يي ثة يوة نديية كاني ريبازة ي ئة م وآلتاني لة طشتي بة و دامة زراوة ماركسيزم تيروانينة كاني لة سة رة تاي كة وآلتانة ئة و دة كريت. موناقة شة ثة رة سة ندوودا نيونة تة وة يي سيستة مي خستة سة ر طوشاريان هة فتاكانة وة كردني باشتر و طؤران بؤ هاوكاريكردن بؤ ليكردن داوايان و ماركسيزمي كة بوو سة ردة مة دا لة و ئابورييان. رة وشي ثيناسة كردني مة بة ستي بة بكات تيؤريزة خؤي هة وليدا نوي

دواكة وتويي ئابووري لة وآلتاني جيهاني سيية مدا.نيونة تة وة يي ئابووريي لة لة وة دة كؤليتة وة كة ئة مة لة راستيدا شوينيكدا لة دة سدة كة ويت. ضيي كي سياسيدا سيستة مي و بورذوا »ضيني دة ليت ئوروثا سة رماية داريي لة روو ماركس بؤ بة كاردةهينيت خؤي ئابووريي هيزي سة رماية دار يان كريكار«. ضيني يان ثرؤليتاريا فة وتاندني و ضة وساندنة وة جيهاني سيية م دة كيشنة الي تيؤريية ئة م نويية كان ماركسيستة و دة لين »ئابووريي سة رماية داريي جيهاني كة لة الية ن دة ولة تاني

بيرمة ندة ليبرالة كان لة سة ر ئة و باوة رة بوون كة بة ضاكسازي لة سيستة مي نيونة تة وة ييداو بة ضاكسازي لة سترا كتؤري نيوخؤيي وآلتاني ئؤتؤكراتدا دة توانن لة ئايندة دا ثيشطيري لة كارة ساتي جيهاني بطرن. بؤضوونة كاني وودرؤ ويلسن دوو خالي زؤر طرنط و سة رنجراكيشي تيدا بوو. ية كة ميان بريتي بوو لة هة ول و كؤششة كاني بؤ ثة رة ثيداني ديمؤكراسي و مافي دياريكردني ضارة نووس. لة ثشت ئة م بؤضوونة وة ئة وة دة خويندراية وة كة حكومة تة ديمؤكراتة كان هة رطيز شة ري ية كتري ناكة ن دووة م خال بريتي بوو لة نيونة تة وة يي ريكخراويكي دامة زراندني

Page 16: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 142010

بة كاردةهينريت دة كريت، كؤنترؤل سة رماية دارة وة زة نطيني ثييانواية ئة وان جيهان«. هة ذاري وآلتاني كردني هة ذارتر بؤ بة جي بؤيان نيية ميرات دواكة وتووة كان وآلتة دواكة وتوويي مابيت؛ بة لكوو بة ئة نقة ست لة الية ن وآلتاني دة ولة مة ندي جيهاني كة دة كرين ناضار ئة وان راطيراون. لة دواكة وتووييدا ية كة مة وة بة سة ر كاآل و بفرؤشن؛ هة رزان بة خاوة كانيان كاآل و ماددة

ضووة كانيش بة نرخي طران لة وآلتة زة نطينة كان بكرن. ئة و ضوار خالة ي باس كران، ضوار ريباز و رةهةندي ثة يوة نديية و قوتابخانة ية كة لة وانة كام هة ر ديارة بوو. نيونة تة وة يية كان دة كري سة د ئة وة ندة ي لة سة ر بطوتريت و بنووسريت؛ بة آلم بؤ

ئة م كؤرة مان هة ر ئة وة ندة بة سة . نيونةتةوةييةكان ثةيوةنديية كوردو

لة كورد رؤلي و ئة رك ديينة سة ر باسة كة ماندا بة شة ي لة م كورد ثيويستة كة كارانة ي ئة و و نيونة تة وة يية كاندا ثة يوة نديية الي بؤ نيونة تة وة يي كؤمة لطة ي سة رنجي راكيشاني بؤ بيكات

خؤي.نيونة تة وة يية كانة وة ؛ هاوكيشة نيو كة وتووة تة جار زؤر كورد بة آلم زؤر هؤكاري نيوخؤيي و دة رة كي وايان كردووة كة تووشي

شكست بيت و بة بي دة سكة وت لة هاوكيشة كان وة دة ر بنريت. لة طة ل بوو هاوكات هة لكة وت كورد بؤ كة دة رفة ت ية كة مين

رووخاني سة لتة نة تي عوسماني و دامة زراني كؤماري توركيا. لة و سة ردة مة دا ئة طة ر كورد بيتوانيبا خويندنة وة ي وردي لة سة ر سة لتة نة تي لة داكؤكيي نة هة بيت، نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية جة وانة كاني توركة فريوي دواتريش نة و دة كرد عوسماني

دة خوارد. لة كاتيكدا كة وآلتاني رؤذاوا دة يانويست و هة لوة شينن عوسماني ئيمثراتؤريي بؤ دة طرت جة وانة كانيان توركة ثشتي لة سة ر مؤديرن وآلتيكي دروستكردني بة كوردة كان دة ولة ت-نة تة وة ، بناغة ي ناراستة وخؤ سة لتة نة ت لة داكؤكيكردنيان دذي رؤذاوا رادة وة ستان. لة كاتيكيشدا كة نة كرابوو، دابة ش تة واو هة ريمة كة هيشتا دة ولة ت-نة تة وة دامة زراندني لة قسة وة توركة ثشتي كوردة كان دة كرا، كورد بؤ برايي ثة يماني و دة طرت جة وانة كانيان دة كردن. ئيمزا لة طة ل ذيانيان ثيكة وة و ليكدانة وة ي هة لة بة جؤريك ئة وة ش ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كاني ئة و سة ردة مة

بوو لة الية ن كوردة كانة وة . كؤماري دامة زراني ديكة وة لة الية كي كوردستان لة مةهاباد لة دوا سالي جة نطي حاليبوونيك درة نط وة ك دة كري جيهانيدا سة ير نيونة تة وة يي و سياسي رة وشي لة بكريت. ئة طة ر لة كاتي دامة زراني كؤمة لة ي لة ضة كداري بزووتنة وة ي ذيكافة وة كوردستان سة ري هة لداباية و كار كراباية ناوضة يي حكوومة تيكي دامة زراندني بؤ ديكة دا بة الية كي رووداوة كان رة نطة رة وشي خويندنة وة ي خراث شكابانة وة . دة ردة كة ويت زياتر كاتيك سة ردة مة ئة و ورد ثة يماننامة كان نيوة رؤكي لة كة كورد ريبة راني كاتة ئة و ئة طة ر دة بينة وة .

كؤتايي دواي نابي ثة يماننامة كان ثيي بة روسة كان بيانزانيباية راطة ياندني لة رة نطة بميننة وة ، ئيران لة جيهاني جة نطي هاتني

كؤماري كوردستان ثة لة يان نة كردباية .كوردستان كؤماري دامة زراندني لة بيريان ئة سلة ن يان نة كرداية تة وة . لة الية كي ديكة وة بؤضي بة ر لة طؤريني ناوي كؤمة لة بؤ حيزبي ديمؤكراتي كوردستان لة طة ل ئينطليز و ئة مريكايية كان ريبة راني رة نطة وة رنة طيرا؟ ئة وان نة زة ري و نة طيرا ثة يوة ندي ئة وساي كورد لة سة ر ئة و باوة رة بووبن كة سؤظيية ت بة تواناتر و خؤراطرترة و بة حوكمي ئة وة ش كة دراوسيي كوردستانة دة بي ئة مة ش رؤذئاوا. لة طة ل نة ك بكريت ئة ودا لة طة ل هاوثةيماني خويندنة وة ية كي نادروستي ديكة ية . ضونكة هةمو كة س دة يزاني كة ئة مريكا بة هؤي دووريية كة ي لة مة يداني جة نط هيض كة هةمو تواناي دارايي و سة ربازيي و مرؤيي خؤي ثاراستبوو، هةروةها بة م بكات؛ خؤي قة رزداري ئوروثا وآلتاني هةمو توانيبووشي

جؤرة خؤي بة سة ر ئوروثادا زال كردبوو.ذة نة رال سة ركاري هاتنة و ئيراق 1958ي كوودة تاي لة دواي عة بدولكة ريم قاسميش دة رفة تيكي ديكة بؤ كورد رة خسا بؤ ئة وة ي بتوانيت بة شيوة ية كي ياسايي بيتة نيو كاية ي سياسيية وة . ديارة ئة و دة رفة تة ش ئة وة ندة فراوان نة بوو. دواي ئة وة ي بة عسيية كان ئيراقيان دة سة آلتي جلة وي ية كجاري بة و سة ركار هاتنة لة باشووري سالة ضواردة خويناويي شؤرشيكي دة ست طرتة كوردستان بة ريوة ضوو؛ كة سة رنجام تووشي شكت و ئاشبة تال بوو. هؤكارة كاني شكستي ئة و شؤرشة يش ئة وة ندة ي ثة يونديي بة ثة يوة ستة ئة وة ندة ش هةية ، نيوخؤيية كانة وة فاكتؤرة بة

فاكتؤرة دة رة كيية كان و ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كانة وة . ئة وة شتيكي حاشا هة لنة طرة كة شؤرشي دة ولة تي ثشتطيريي لة الية كة وة ئة يلوول ئيراق و وآلتاني تري عة رة بي و ئيسالميي ئيسراييل؛ دذي لة شة ر بؤ كردووة لة الية كي ديكة وة ، ثشتي بة ئيران بة ستبوو تؤثخانة و تة قة مة ني و ضة ك هةمو وة لة دةهات، بؤ ئيرانة وة لة ئازوقة ي و راستة وخؤي ثة يوة نديي ديية وة ئاليية كي جاسووسة و ئيسراييل؛ لة طة ل هةبوو بة و كوردستان دة هاتنة ئيسراييلية كان ضة ند مانط الي بارزاني دة مانة وة و بنكة يان دادة نا؛ هة روة سا ئة مريكا ثارة ية كي زؤري سة ركرداية تيي بة ردة ست خستبووة ئة مانة يش هةمو سة رة راي شؤرشة وة . بة ثة يوة نديي شؤرش سة ركرداية تيي

ية كيتيي سؤظيية تة وة هةبوو. ئة وة ي لة هةمو شتيك سة ير و سة مة رة تر بوو ئة وة بوو كة هةمو دنيا لة و ثة يوة ندييانة كورد سة ركرداية تي بة آلم ئاطاداربوو؛ خة لكي نةيدةهيشت و دة كرد نكؤليي بزانيت. ثة يوندييانة بة و كوردستان لة راستيية كان كاتيكيش هة ر بيطومان خة لك بشاردرينة وة و بة ري رة نجي خة لك و نارة وا كاري بؤ خة لك ئاطاداريي بة بي مة حالة بة كاربهيندريت، نارة وا مة بة ستي سة ركة وتوو كارة كانيدا لة دة سة آلت )لةكون بة ديتمان كة بوو ئة وة هة ر بيت. و كرا؛ دا ئاطر بة ئاو يكدا ية كوون( فة

شؤرشي ئة يلوول لة الية كة وة ثشتطيريي دة ولة تي ئيراق و وآلتاني تري عة رة بي و ئيسالميي كردووة بؤ شة ر لة دذي ئيسراييل؛ لة الية كي ديكة وة ، ثشتي بة ئيران بة ستبوو وة هةمو ضة ك و تة قة مة ني و تؤثخانة و ئازوقة ي لة ئيرانة وة بؤ دةهات، لة ئاليية كي ديية وة ثة يوة نديي راستة وخؤي هةبوو لة طة ل ئيسراييل؛ و جاسووسة ئيسراييلية كان دة هاتنة كوردستان و بة ضة ند مانط الي بارزاني دة مانة وة و بنكة يان دادة نا؛ هة روة سا ئة مريكا ثارة ية كي زؤري خستبووة بة ردة ست سة ركرداية تيي شؤرشة وة . سة رة راي هةمو ئة مانة يش سة ركرداية تيي شؤرش ثة يوة نديي بة ية كيتيي سؤظيية تة وة هةبوو

Page 17: sarchawa 4

15 ذمارة )4( نيساني 2010

شؤرشيكي ضواردة سال تة مة ني سة د هةزار ضة كداري ئاشبة تالي ثيكرا. رة نطة هة نديك لة و شكستانة تاواني سة ركردة كانماني تيدا نة بيت و لة تواناي ئة وان بة دة ر بيت؛ بة آلم دة كري هة ر كام لة وانة ئيستا نة وة كاني و بكريت بؤ هة مة الية نة ي وردي خويندنة وة ي لي بةهرة يان بة نرخ وانة طة ليكي وة ك كوردستان دوارؤذي و

ببيننن.جيبة جيكردني لة ثيشطيري نة مانزاني يان نة مانتواني ئة طة ر دة توانين خؤ بطرين، كيسينجيرة وة لة الية ن ئة لجة زاير ثة يماني جة يمس واتة كيسينجير، قوتابخانة ي قوتابيية كاني بة ريطة كؤيلة بمانة كة نة زؤرداري زؤري بة نة دة ين هاملتؤن و بة يكة ر و ديكتاتؤريكي ترمان بة سة ردا بسة ثينن. ئة مرؤكة ئة طة ر بير و طوفتار و رة فتارمان سة ردة ميانة بيت داشي ئيمة سوارة و ئة وان

دة رؤستمان ناية ن. شؤرشي 1979ي ئيرانيش جووآلنة وية كي كوردي لة و ثارضة ية دا كوردة كانة وة نيوان ناكؤكيية كاني بةهؤي بة آلم بوو، بة دواوة بة رة بة داخة وة مة الكانة وة زيرة كانة ي سياسة تي هةروةها ،بة دواي جة نطي كوة يت ثاشان و كرا ئيزؤلة بة رة جووآلنة وة كة كرا. بيدة نط و كث كوردستاندا و ئيراق ئالوطؤرة كاني و تال و لة رؤذهةآلتي كوردستانيش روداوي جووآلنة وة ي كورد

هة لة ي قة رة بوونة كراوي بة خؤية وة ديوة .ية كيتيي كة كاتيكدا لة رابردوودا، هةشتاى سة دة ي دة ية ي لة لة م بوو، سياسة تة كانيدا لة طؤرانكاري خة ريكي سؤظيية ت بة شة ي كوردستاندا كؤمة لة ي زة حمة تكيشاني كوردستاني ئيران خة باتي و دة تواندة وة ئيراندا كؤمونيستي حيزبي نيو لة خؤي دة كرد بؤ نةهيشتني نة ك ئيمثرياليزمي ئة مريكا بة تة نيا، بة لكوو

ئيمثرياليزمي سؤظيية تيش، جاري شؤرشي وة ك نة تة وة ثة رة ستيي دة داو كريكاريي ناساندن. دة داية شورة يي و نة نط ماية ي بة تواناي ذيرو ثياوي كاتة شدا لة و هة ر وة ك دوكتؤر قاسملووشمان هةبوو كة بة سة ردة ميانة ، و تازة بابة تي خويندنة وة ي دروستي و راست خويندنة وة ي بة سؤسياليزمي نيونة تة وة يية كان ثة يوة نديية دةهيناية مرؤظانة دا و تازة بيضميكي لة ئة و دة دا هة ولي و ديمؤكرات حيزبي نيو درندانة ية ي و ترسناك و دزيو روخسارة رؤذاوايان بؤ ناحاليية كان كة الية نة ضة ثة ئة نداماني و خة لك زة يني لة سازكردبوو، كة بطة ية نيت تييان بشواتة وة ؛و حيزبدا ئة مريكا و ئوروثايش بؤيان هةية ضاكة يان بلؤكي ضؤن هة روة ك بيت؛ دة ست لة و طفت هةمو هةية بؤي رؤذهةآلتيش راست سة داسة د حيساباتي و بة ليني

نة بيت.ية كيتيي لة كة كاتيكدا لة 1984 سالي هاتة طؤرباضؤظ ميخاييل سؤظيية ت سة ركار،و باس لة بنياتنانة وة و طؤرانكاريي ئاراوة ، هاتة لة وي ئابووري و سياسي وة ك ك ك ث كوردستان باكووري لة راثة ري لينينيستي ماركسيستي هيزيكي و داواي سة ربة خؤيي كوردستاني كرد؛ و

روبة روي هيزة كاني ناتؤ بووية وة . ئة مة ئة طة ر بة هة لة ليكدانة وة ي ثة يوة نديية

نيونة تة وة يية كان نة بيت ضيية ؟ بؤضي ئة و هةمو تواناية سة رفي جيابوونة وة ي ساآلنة دا لة و هةروةها نة كرا؟ سيظيل خة باتي ئاآلي دامة زراندني و رة نجدة ران كؤمة لة ي لة مة البة ختيار كؤمؤنيستي حيزبي لة توواوة كؤمة لة ي كؤثيية كي كة شؤرش بة ختيار مة ال حاليبووني خراث ديكة ي نيشانة ية كي بوو، ئيراندا و هاوبيرة كاني بوو لة رووداو و ثيشهاتةكان و تينة طة يشتن بوو

لة ثة يوة نديية نيونة تة وة يية كان.نة تة وة وة ك كة )Ethnic( نة ذاد طة ورة ترين وة ك كورد )State Nation( دة ولة ت-نة تة وة ي خاوة ني و نة ناسراوة ثيشهاتة لة طة ل وة ستايانة و ذيرانة زؤر طة رة كة نيية ، خؤي سياسيية كان هة لسوكة وت بكات و خويندنة وة ي وردي تايبة ت بة خؤي بؤ روداوة كان هة بيت. دواي كؤتايي هاتني جة نطي سارد نيو كة وتووة تة كورد زؤر تا كة م دواوة بة 1991 سالي لة و بة نيونة تة وة يية كاندا ثة يوة نديية لة و سياسية كانة وة هاوكيشة ئة ندازة ي قة وارة و سة نطايي خؤي شويني داطير كردووة . راستة دة كريت؛ ليوة باسي جيهانيدا ئاستي لة ئة مرؤ كة كوردة ي ئة و لة كة بة شة كة مة ية ئة و دة بريت ناوي بة خراث يان بة ضاك و كة نيية واتاية بة و ئة مة بة آلم دة ذيت؛ ئيراقدا وآل تي سنووري ميليؤن ميليؤنان ئة و و كة رة و كوير نيودة ولة تي كؤمة لطة ي

كوردة ي توركيا و ئيران و سووريا نابينيت. داطيركة راني سياسة تي و و سروشت كوردستان دابة شبووني نة ليين ئة طة ر جيهاندا لة نموونة يان كة جؤريكن بة كوردستان نيية ، بة دلنيايية وة دة توانين بليين دة طمة نة . سة رة راي ئة و هةمو ئالوطؤرة كة لة دواي ليكهة لوة شاني ية كيتيي سؤظيية ت لة جيهاندا نووسين و خويندن لة باسكردن كوردستان لة هيشتا روويدا، بة زماني كوردي تاوانة، دة سراطة يشتن بة زؤر زانياريي سة ربة خؤكاني سة رضاوة ثة روة ندة ي كة كاتيكدا لة سنووردارة . كؤسؤظؤ وة ك بضووكي هة ريميكي لة سة ربة خؤيي، لة سة ر برياردان بؤ قسة ي ية كطرتووة كاندا نة تة وة ريكخراوي بة خة لك كوردستاندا لة دة كريت، لة سة ر كوردستان وشة ي بةكارهيناني تاواني

زينداني دة كرين. بارودؤخة ئة و ضاوطرتني بة لة بة ر دة بريتة ضاو كورد هةمو كة ئة ستة مة ية ئة ستيرة ي وة ك كة كآلورؤذنة ية ئة و وآلتة كة ية وة باشووري لة طة الويذ هة آلتووة و طرشة طرشي ديت. بة آلم ويراي طة شة يش ئة ستيرة بة و ئوميدواريمان ديكة وة دة روازة كاني هةمو لة ثيويستة كاريطة ريي بتوانين ئة وة ي بؤ بكة ين كار رة وتي لة سة ر خؤمان زياتري هة رضي بيسة لمينين و بهيلين بة جي رووداوة كان نة تة وة ية ك وة ك ئة وة داين ئاستي لة كة ثة يوة نديية لة و بكريت بؤ حيسابمان

ثيبدريت. نيونة تة وة يية كاندا طرنطيمان ية كة مين ئة رك لة و بوارة دا كة دة كة ويتة ثشتطريي كة ئة وة ية شانمان سة ر كوردستان هة ريمي حكومة تي هة ولة كاني مؤديرن كؤمة لطة ية كي داناني بؤ بكة ين ئة نستيتواليزة و ثيشبردن بة رة و و و دة زطا )Institutionalization( كردني

سة رة راي ئة و هةمو ئالوطؤرة كة ية كيتيي ليكهة لوة شاني لة دواي سؤظيية ت لة جيهاندا روويدا، هيشتا لة كوردستان باسكردن لة خويندن و نووسين بة زماني كوردي تاوانة، دة سراطة يشتن بة سة رضاوة سة ربة خؤكاني زانياريي زؤر سنووردارة . لة كاتيكدا كة ثة روة ندة ي هة ريميكي بضووكي وة ك كؤسؤظؤ بؤ برياردان لة سة ر سة ربة خؤيي، لة ريكخراوي نة تة وة ية كطرتووة كاندا قسة ي لة سة ر دة كريت، لة كوردستاندا خة لك بة تاواني بةكارهيناني وشة ي كوردستان زينداني دة كرين

Page 18: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 162010

و دانيشتن ئازاديي را، و بير ئازاديي دامة زراوة كانمان. كؤبوونة وة ، ئازاديي ئايين و تة واوي ئازاديية كاني تاك دة ستة بة ر كؤمة آلني رووي بة هة ريم حكوومة تي دامودة زطاكاني بكرين. كة ساماني طشتيية دارايي وآلت و بن و سامان خة لكدا كراوة و دة ستة دة ستي لة و بكريت سة رف هاوآلتيان ئاطاداريي بة كوردستان هة ريمي ثارلة ماني دة ربةينريت. بنة مالة كان و تاقم ئة ستؤوة بة وآلت ساماني و دارايي سة رفكراني ضاوة ديريي لة واز و بيت راشكاو و رون بريارة كانيدا هةمو لة و بطريت

كاري ثة نامة كي و نهيني و ذير بة ذير بةينيت.خؤ دا ئازادي و كار لة دابينكردني كة كؤمة ل بة ختياريي الساييكردنة وة ي ثيبدريت. طرنطيي ثيويستة دة بينيتة وة ، دة ولة تؤكة كاني كة نداوي فارس هيض خير و بة رة كة تيكي بؤ كورد بة دواوة نابيت. هة ر بؤية طة رة كة لة سياسة تي ئابووريدا السايي وآلتاني ئوروثا و ئاسياي رؤذهةآلت بكة ينة وة نة ك بة حرة ين و

با ئاسمانيش، بطة نة با كؤشكة كان ئيماراتي عة رة بي. و كوة يت دة يان شاري خة ونة كانيشمان هة بيت، با كوردستان ليواوليويش بيت لة مؤبايل و سة تة اليت، با هة ر شار و طونديكمان فرطة ية كي نيونة تة وة يي لي بيت، ض سوودي هةية ؟ كي خير لة وانة دة بينيت؟ دين، بانطالديشة وة و هيندوستان لة كريكارة كان و كؤمثانيا ئوروثاوة لة دين، سة تة اليتة كان كؤرياوة و لة ضين مؤبايلة كان دين و كاتيكيش كة عة يبيكيان لي ثة يدا دة بيت دة بي بياننيرينة وة تة عمير. و تة رميم بؤ بهينينة وة هينديية كان دة بي ئة وي. بؤ ضونكة خؤمان هة ر فيركراوين بة كاريان بينين؛ وة ك عة رة بة كاني كووة يت و عة رة بستان.. وة ك كوردة كة دة ليت: ئة قلي وردة مان ال نيية ؛ هة رضي هة مانة كلؤية . كة واتة با ضيدي لة ذير ناوي بازاري كؤمة ل ئاوة زي و هزر تازة تيكنؤلؤذيي و ثيشكة وتن و ئازاد

سست و الواز و تة مبة ل نة كة ين. و ئاسؤيي شيوة ية كي بة كة لة وة داية كؤمة ل بة ختياريي بكرينة وة . فراوان زانكؤية كان و فيرطة و قوتابخانة ئة ستووني بنيات و بنكة جيهانيية كان. ستانداردة ئاستي بطة ية نرينة

ئابووري، سياسي، زانستي، ليكؤلينة وة ي دامة زراوة ي و خة لك و دابمة زرينريت هتد و كشتوكال ثزيشكي، كؤمة آلية تي،

هان بدريت بؤ خويندن و كاركردن. كة مدة رامة ت و بيدة رامة ت خة لكي دة سطيرؤيي و ثشتطيري بكريت و بة بي بةكارهيناني زة بر و زؤر و بة بي وة رطرتني كة لكي خراث لة هة ذاريي خة لكي، هة ولي بنة بركردني هة ذاري و نة داري مة رجة بة آلم بيت، نيية هةمو خة لك مووضة خؤر مة رض بدريت. برة خسيندريت بؤ كاري دة رفة تي كاركة ر كة سيكي هة ر كة هة قدة ستي نيشتماني دراوي ئاوساني راددة ي بة طويرة ي و هةمو بؤ سة رثة نا و كارة با و ثاك خؤراكي و ئاو ثيبدريت. و سة رمان لة كة س و بكريت دابين جياوازي بة بي هاوآلتيان ذينطة و ثة رة ثيداني و بووذاندنة وة هة ولي نة مريت. برسان لة و بدريت جياوازي بة بي طوندة كان و شار ئاوة دانكردنة وة ي هةية لة كوردستان كة ئاذة لية ي و كشتوكالي توانا هةمو لة و و تة ماتة كيلؤ ية ك نة بن ضاوة ري ضيتر و وة ربطيريت سوود دة سكة كة رة وزيك لة ئيران و توركياوة ثييان بطات. ئة و هةمو نة تة وة يي قازانجي بؤ هةية لة كوردستان كة ئاويية ي سة رضاوة وة بة ربهيندريت و كيشة ي كة م ئاوي و بي كارة بايي و كشتوكاليي

ثي ضارة سة ر بكريت.و طشتية كان ئازاديية و كؤمة آلية تي دادي جيطيربوني تةناهي و ئاسايش دابينكردني هةروةها وة تاكة كة سيية كان، ريوشوينة و ياسا ثاراستني دة ر و دراوسي، و بؤ هاوآلتيان و ناضار نيودة ولة تي كؤمة لطة ي ية كة وة بة سة ر هةمو باوة كان، دة كات بة داننان بة و راستيية دا كة كورد نة تة وة ية كة كة شاياني

سة ربة خؤيي و شاياني دة ولة ت-نة تة وة ي خؤية تي.و ثارتي نيوان لة براكوذي شة ري 1994 سالي لة ئة طة ر نيونة تة وة يي كؤمة لطة ي ئة مرؤ هة لنة طيرساباية ، دا ية كيتي ئة مرؤ نة دة كرد. ئيراقي باكووري سة يري دوودليية وة بة ئاوا توركة كان نة ياندة تواني بلين دوو سة رؤك هؤزي باكووري ئيراق ثشتي تيرؤريستاني ث ك ك دة طرن. ئة طة ر لة دواي دامة زراني هيمناية تيي و ئاسايش كوردستانة وة هة ريمي حكوومة تي دانيشتوواني كوردستان ثاريزراو بوواية ، و حكوومة ت لة بيري بوواية ، دا ئاسايي خة لكي لة ذياني دوورخستنة وة ي حيزباية تي ئة مرؤ كؤمة لطة ي كورد بة سة ر زة رد و سة وزدا دابة ش نة دة بوو؛ بة لكو وة كو كؤمة لطة ية كي ثيشكة وتوو و مؤديرن دة يتواني خؤي

لة ئاستي ستانداردة باوة كاني جيهاني ئة مرؤ نزيك بكاتة وة . كة وآلتيك تاكة كاني، بة بدات ئازادي كة هة ريميك يان وآلتيك وآلتيك بن، سة روة ر تييدا ئينسانيية كان ريوشوينة و ئوسوول كة دادوة ري و ياسا تييدا بة رقة رار بيت، وآلتيك كة دووربيت لة كيشة و تة نطذة ي سروشتي و ذينطة يي، وآلتيك كة برسيتي تييدا ثيشكة وتني و زانست و خويندة واري كة وآلتيك كرابيت، بنة بر دذي لة دنياش هةمو ئة طة ر ببينيت، بة خؤية وة بة ردة وام ببة ستن. سة ربة خؤبووني لة ريطة ناتوانن هيشتا رابوة ستيت، بة لكوو هي سياسة تمة دار و سياسة تكاراني نيية ثة يظي من ئة مة ثشتي كة ئة وانة ية هي خؤرئاواية . دة نطي و بة ناو و كارامة

ئيسراييليان طرت بؤ سة ربة خؤيي.* عةبدولواحيدي خةندةرةش، سالــــي 1970 لة شاري ثيرانشار لة دايك بووة . طةل لة كوردستان ســـــةر بــــــؤ ئيران لةشكري هيرشي دواي 1979 سالي ثةريوةي لةويشةوة 2001 سالي كوردستان. باشووري هاتونةتة بنةمالةكةي خويندنة و كار خةريكي و مندالة ضوار باوكي ئيستا بووة . نيوزيالند وآلتي ضاالكيكي وة ك نيونةتةوةييةكان. ثةيوةنديية رشتةي راميارييةكان، زانستة لة ذير خستووة تة كوردستاني رؤذهة آلتي و ئيران ئالوطؤرة كاني ثيظاذؤي سياسي ضاوةديريية وة . نووســـــــــينةكاني ثتـــــر ثةيوةندييان بة بوواري رامياري

و بة تايبةتيش رةوتي رووداوةكاني رؤذهةآلتي كوردستانةوة هةية.

ئة طة ر لة سالي 1994 شة ري براكوذي لة نيوان ثارتي و ية كيتي دا هة لنة طيرساباية ، ئة مرؤ

كؤمة لطة ي نيونة تة وة يي ئاوا بة دوودليية وة سة يري باكووري ئيراقي نة دة كرد. ئة مرؤ توركة كان

نة ياندة تواني بلين دوو سة رؤك هؤزي باكووري ئيراق ثشتي تيرؤريستاني ث ك ك دة طرن.

ئة طة ر لة دواي دامة زراني حكوومة تي هة ريمي كوردستانة وة ئاسايش و هيمناية تيي دانيشتوواني كوردستان ثاريزراو بوواية ، و حكوومة ت لة بيري

دوورخستنة وة ي حيزباية تي لة ذياني ئاسايي خة لكي دا بوواية ، ئة مرؤ كؤمة لطة ي كورد بة سة ر

زة رد و سة وزدا دابة ش نة دة بوو

Page 19: sarchawa 4

17 ذمارة )4( نيساني 2010

سياسةتي دةرةوة و رؤلى دامةزراوةكان لة

هةريمى كوردستان لة جيبةجيكردنيدا

بة ثيى واقعى سياسى عيراقى تازة و هةروةها وةكو ئةوةى كةلة ثرؤذةى دةستوورى هةريمى كوردستان _ عيراق هاتووة، هةريمى كوردستان نة تةنيا قةوارةيةكى جوطرافى هيشتا )ئةطةرضی سياسية سنوريكى خاوةن سياسيةو قةوارةيةكى بةلكو ميذوويية بةشيكى طرنط لة سنورةكةى لة طةل حكومةتى ناوةندى دا ديارى نةكراوة(، لة اليةكى ديكةش ئةطةرضي ئةم هةريمة خاون كؤمةليك لة تايبةتمةنديةكانى دةولةتة و دةولةتى واى فةكتةرة ئةم ناوضةيية، و ناوخؤيى طرنطى ياريكةريكى بةآلم نية، سةربةخؤيش ليكردووة كة لة ذينطةى نيودةولةتيدا رؤلى لة زؤريك لة قةوارة سياسيةكانى جيهان كة

دةولةتى سةربةخؤيشن كةمتر نةبيت بةلكو زؤرتريش بيت .ناحكومى و حكومى دامةزراوةى زؤر يةكجار كؤمةليكى كوردستان هةريمى لة رؤذ دواى لة رؤذ و هةريمةدا ضاآلكن ئةم ناوخؤيى ذينطةى لة كة هةن جؤراوجؤر رةوتى نؤخبةطرايى ثةتى جيطةى خؤى دةدا بة دامةزراوةطرايى و ريكخستنى نؤخبة لة

دامةزراوةدا. كؤمةلطةى ئه مرؤی كوردستان ثي دةنيتة قؤناغيكى تازةى ميذووى خؤيدا و بةرةبةرة خوازيارى ئةوةية كة نؤخبةطرايى سةردةمى شةر وهةست و سوزى ثيشمةرطايةتى و شاخ بطؤريت بة نؤخبةطرايى دامةزراوةيى، بة مانايةكى تر ثيويستة كة نخبةى كورد لة ئه مرؤى كوردستان يارى سةردةم ثةسةند بكات و خؤى لة ناو دامةزراوةكاندا ريكبخات و هةر جوولةيةك بةدةر لةم ويستة تازةيةدا شكستى ديموكراسى و دواكةوتنى خةلكى

كوردى بةدواوة ديت و لةوانةشة كة زيانى نؤخبةكةشى ليبكةويتةوة . ثيطةى كة هةريمة ئةم ناوخؤيى ذينطةى ثيى بة كوردستان هةريمى حكومةتى يةكجار ريكخراوو رةوتة جؤراوجؤرةكانة و كؤمةليكى دامةزراوة و و كارليكى حزب زؤر بةرذةوةندى هاوئاراستة و دذبةيةكى تيداية سياسةتى طشتى ناوخؤيى دادةنيت . باشتر ذيانى لة خؤى كة كورد خةلكى نةتةوةيي بةرذةوةندي تريشةوة اليةكى لة ئةو و دابنيت دةرةكيش سياسةتى دةكات ناضار حكومةت دةبينيتةوة كورد تاكى بؤ وينة( بى )نة رازيكةرةوة سياسةتيكى ثيى بة هةيةتى دةرةوةدا لة كة ثةيوةنديانةى ريكبخات و ستراتذيةكى درؤست بؤ طةيشتن بة ئامانجةكانى ئةم سياسةتة دةستنيشان

بكات . دروست بؤمان ثرسياريك ضةند كرا باس سةرةوة لة كة ثيشةكيةى ئةم ثيى بة دةبيت كة ثيويست بة وةآلم دانةوة دةكةن: يةكةم ئةوةية كة ئةطةر هةريمى كوردستان دةرةوةى و ناوخؤ لة كاريطةرى رؤليكى و تازةية عيراقى ناو سياسى قةوارةيةكى و دةكات عيراق لة دةرةكى سياسةتدانانى ثرؤسةى لة بةشدارى ضؤن هةية عيراقى

ثشكى لةم ثرؤسةيةدا ضةندة؟

شاد عةلى ئةسةدى

Page 20: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 182010

تا رادةيةكيش شيوة حكومةتى هةريمى كوردستان ثةيوةندى و زلهيزةكاندا وآلتة و ناوضة وآلتانى طةل لة هاوثةيمانيطةليك بة ثةيوةنديدار سياسةتةكانى كة ئةوةية ثرسيار هةيةتى، ضى بة و دامةزراوة كام و كى اليةن لة دةرةوة كاروبارى ض تا دةرةوة كاروبارى دائةنريت؟ سياسةتدانةرانى ميكانيزميك نةتةوةيى هيلى بةرذةوةندى لة ئةندازة ثسثؤرى ئيشةكةيانن و وبةرذةوةندية نةتةوةيى بةرذةوةندى بة جيطؤركى و النادةن

تايبةتيةكانى خؤيان ناكةن و تا ض ئةندازة وةآلمدةرن بة خةلك؟لة ضةندة تا كة بدةينةوة ثرسيارة ئةم وةآلمى كؤتايشدا لة كوردستان بةها بة راى ثسثؤران دةدريت و ضةند دامةزراوةى بة راويذ تا دامةزراون كوردستان لة بوارةدا لةم تايبةتمةند

حكومةت بدةن؟ دامةزراوة و ريكخراوةكانى ريكخةرى سياسةتى دةرةوة

كةسايةتى و دامةزراوة و ريكخراوو دام و دةزطا جؤراوجؤرةكان ثيى بة و دةرةكيدا سياسةتدانانى لةثرؤسةى هةية دةستيان جؤراوجؤرةكان بارؤدؤخة لة و تر نيزاميكى بؤ نيزاميكةوة

رؤليان كةم تا زؤر دةبيت. تةنانةت حيزبى دةسةآلتدار يان تاك نيزامة ديكتاتؤرةكان لة نيزاميكى لة بةآلم دةرةكيدا، برياردانى لة هةية سةرةكى رؤلى ئةمة )هةلبةت دةبيت زؤرتر دامةزراوةكان رؤلى ديموكراسيدا نوينةرانى ديموكراسيدا سةدا سةد نيزامى لة كة نية ماناية بةو كة لةوانةية بةلكو دةبن، دةرةوة سياسةتى برياردةرانى خةلك ئةم نين خةلكيش هةلبذاردةى كة تايبةتمةندةكان دامةزراوة سياسيةكاندا نيزامة هةموو لة هةروةها ، ئةستؤ( بطرنة رؤلة قةيران بارودؤخى وةكو تايبةتدا بارؤدؤخى كؤمةليك لة بؤ سياسةتدانان و دةبيت زؤرتر رؤلى تايبةت ريكخراويكى دةرةوة دةطريتة ئةستؤ، بةآلم لة بارؤدؤخى ئاساييدا ريكخراوو رؤلى هةروةها دةدةن ئةنجام كارة ئةم تر دامةزراوةكانى كةسايةتيةكان و ريكخراوةكان بة ثيى تواناييان جياواز دةبيت .

دةستيان كة دامةزراوانةى ئةو سةر لة هةية جؤراوجؤر راى بلين دةتوانين بةآلم دةرةكيدا سياسةتدانانى ثرؤسةى لة هةية سةرضاوةكان لة زؤريك كة دامةزراوانةى ئةو طرنطترينى كة

ئاماذةيان ثيداوة بريتين لة:جيبةجيكردن دةسةآلتى

ريكخستنى لة سةرةكية بةرثرسى جيبةجيكردن دةسةآلتى بةريوةبردنى و ديثلؤماتيةكان ثةيوةندية و دةرةوةدا سياسةتى ثةيوةنديية نيودةولةتيةكانى وآلت لة ئةستؤى ئةم دةسةآلتةداية و سةرؤكى ئةم دةسةآلتة و وةزيرى دةرةوة طرنطترين رؤليان

هةية لة ريكخستنى سياسةتى دةرةوةى وآلتدا. سةرؤك يان ثاشا يان رابةر دةسةآلتة ئةم سةرؤكى لةوانةية و دان طرنطى ثيى بة و بيت وةزيران سةرؤك يان كؤمار شارةزاييان لة كارؤبارى دةرةوةدا دةست دةكةن بة سياسةتدانان ئةوةندة وآلتيك ناوخؤى طرفتةكانى جار هينديك ، دةرةوة بؤ بوارى بة طرنطى زؤرتر دةبن ناضار سياسةتدانةران كة زؤرة ناوخؤى وآلتةكةيان بدةن و ئةوةندة كات بؤ سياسةتى دةرةوة

دانانن . ئةم دامةزراوةية هينديك جاريش توشى طرفت دةبيتةوة ئةوش بؤ نةبيت ثيويستيان تواناى حكومةتةكان سةرؤكى كة كاتيكة سةرؤكى حالةتةدا لةم و دةرةوةدا بوارى لة سياسةتدانان بخاتة دةرةوة بوارى لة دةسةآلتةكانى لةوانةية حكومةت ئةستؤى وةزيرى دةرةوةدا. ئالؤز بوون و ثيويستى بة ثسثؤرى لة بوارى سياسةت دانانى دةرةوة بوةتة هؤى ئةوةى كة هينديك سياسةتى كارؤبارةكانى و ئةرك نةتوانن دةولةت ثياوانى جار دةرةوة تيثةرينن و ئةمة ثسثؤرانى ئةم بوارةن كة بة راويذدان زال حكومةتدا سةر بة خؤيان راوبوضونةكانى حكومةتةكان بة بتوانى ئةم دةسةآلتة كة ئةوةى بؤ بة شيوةى طشتى . دةكةن

بة جوانى ئةرك و كارةكانى لة بوارى ريكخستنى سياسةتدانانى ريكخراو و ثسثؤر كةسانى ثيويستة تيثةرينى دةرةوةدا وةزارةتة و جؤراوجؤرةكان دةزطاى و دام دامةزراوةو و لة بةشدارى خؤيان ثشكى بة هةريةكةو جؤراوجؤرةكان

دارذاندنى سياسةتى دةرةكيدا بكةن .دةسةآلتى ياسادانان

هةية كاريطةريان جؤراوجؤر شيوةى بة وآلتان ثةرلةمانى سياسةتى كردنى ضاوديرى و دانان سياسةت و ريكخستن لة وآلتان زؤربةى دةستوورى ثيى بة . وآلتةكةيان دةرةوةى نةكردنى لة ثةسةند كردن و ثةسةند ثةرلةمان كراوةية دةستى ئةو كة نيودةولةتيةكان هاوثةيمانية و ريكةوتننامة و طريبةست وآلتة اليةنيةك دةبيت تياياندا و هةروةها قةرز وةرطرتن و قةرز

دان بة وآلتانى تر لة اليةن ثةرلةمانةوة ثةسةند دةكرى .دةرةوةى سياسةتى ضاوديرى ريطةوة دوو لة ثةرلةمان كارؤبارى ليذنةى كردنى دةستنيشان يةكةم دةكات وآلتةكةى لة ليثيضينةوة و ويستن وةآلم و ضاوديرى دووةم و دةرةوة

حكومةت و وةزيرى دةرةوةى حكومةتةوة .فراكسيونى ثشتطيرى حكومةت ثيويستة وآلتان لة زؤريك لة زؤرينة يان حزبى سةركةوتوو لة ثةرلةمانى هةبيت و هةروةها بؤ مةشروعيةت وةرطرتن و كوكردنةوةى ثشتيوانى خةلك و لة هةلبذاردنةكانى لة بؤ سةركةوتنيان جةماوةر نةضوونى دةست لة دةكات ئاطادار خةلك جؤرةكان لة جؤريك بة داهاتوو تيروانينى بريارةكانى دةربارةى سياسةتى دةرةوةداو ضؤنيةتى

لة جيهان و سيستةمى جيهانيدا. ليرةدا ثيويستة ئاماذة بةوة بكريت كة بوونى ئؤثؤزسيؤن )يان حزبى نةيار( لة ثةرلةمان هؤكاريكى سةرةكية بؤ رخنة طرتن لة

بريارةكان و بةرنامةكانى حكومةت لة بوارى دةرةوةدا.بوونى ئامادة و ثةرلةمان لة دةرةوة كاروبارى ليذنةى بوونى كة ئةوةى هؤى دةبيتة ليذنةيةدا لةم جؤراوجؤر ثسثؤرانى ريكخستنى لة هةبيت كاريطةرترى زؤر رؤليكى ثةرلةمان

سياسةتى دةرةوةى وآلتدا. لةبةر ئةوةى كة زؤر جار ئةندامانى ثةرلةمان شارةزايى تةوايان ليذنةي بوونى نية دةرةوةدا سياسةتى مةسةلةكانى دةربارةى ناوةندةكانى بوونى تةنانةت و ثةرلةمان لة دةرةوة كاروبارى ثةرلةمان كة سةربةخؤ يان ثةرلةمان بة سةر ليكؤلينةوةى لة ثةرلةمان و حةتميية ثيويستيةكى ليوةرطرى، راويذيان بةرامبةر تيطةيشتن و رادةربرين و برياردان لة سةر ثرؤذةكانى

حكومةت لةبوارى دةرةوةدا توانا دةكات.لة ثةرلةمان هينديك جار حزبى زؤرينة يان فراكسيونى زؤرينة بؤ لةمثةرطةليك و سنورطةليك حكومةت لة ثشتطيرى بؤ و ريكخستن لة رؤلى كة ئةوةى بؤ دةكات دروست ثةرلةمان الوازكردنى هةولى كاتةوةو كةم دةرةوة سياسةتى ضاوديرى

رؤلى ثةرلةمان لةم بوارةدا دةدات.حزبة سياسيةكان و طروثة خاوةن بةرذةوةنديةكان

كؤمةليك لة خةلك كة بةرذةوةندى هاوبةشيان دةبيت بةرةبةرة طروث و حزب ثيك دةهينن و ئةم كارة دةبيتة هؤى دروست بوونى هةرضى حكومةت. سةر دةخةنة طؤشار و نفوز خاوةن طروثى نيزامى سياسى ثلؤرالتر بيت ذمارةى ئةم طروثانةو كاريطةريان بةرذةوةندية خاوةن طروثة كة حاليكدا دةبيت.لة زؤرتر رةسميان تةشكيالتيكى دةبن نفوزيش خاوةن كة هاوبةشةكان بة دةتوانن دةبن دروست سياسيةكان حزبة كاتيك بةآلم نية ئاشكراو بة رةسمى طؤشار بخةنة سةر سياسةتةكانى حكومةت

و كاريطةريان دةبيت لة سياسةتدانانى حكومةتدا.خؤيانن راوبوضونى خاوةن طشتى بة سياسيةكان حزبة دةسةآلتيش طةيشتنة كاتى لة دةرةوةداو سياسةتى دةربارةى

هةولى جيبةجى كردنى ئةم سياسةتانة دةدةن.

Page 21: sarchawa 4

19 ذمارة )4( نيساني 2010

هةلبةتة هاتنة سةر حوكمى حزبيك بةو مانا نية كة سياسةتةكانى دةرةوةى وآلت كة ثةيوةندى بة بةرذةوةندى نةتةوةيى ئةو وآلتةوة لةوانةية حالةتة لةم بةلكو دةبيت، طؤران توشى تةواوى بة هةية طؤران لة ئيسترتذيةكان و ئةولةويةتةكاندا روبدات. ئةم مةسةلةية تةنانةت لة طؤرانى حكومةتيكةوة بؤ حكومةتيكى تريش هةرواية و توشى ئاسانى بة وآلتيك دةرةوةى سياسةتةكانى و بةرنامةكان

طؤران نابيت.راى طشتى

كة بليين بتوانين شايةت حكومةتدارىدا ميذووى تةواوى لة دةرةوةى دنياى لةطةل روبةروبونةوة بؤ بةردةوام حكومةتةكان بؤية هةبووة، خةلك ثشتطيرى و هاورايى بة ثيويستيان خؤيان ئاطادار كردوةتةوة. تا كةم خةلكيان لة سياسةتةكانى خؤيان زؤر و ديموكراسيةكانة سيستةمة جيهانى كة ئيستادا سةردةمى لة سياسيةكان اليةنة و تاك دةسةآلتى سةر هاتنة لة خةلك رؤلى زؤر زؤرتر بوةتةوة ئيتر ناتوانين نكؤلى لة كاريطةرى راى طشتى لة سياسةت دانانى حكومةت لةبوارى ناخؤيى و دةرةكيدا بكريت. لةسةردةمى جيهانطيرى و طشتطير بوونى زانياريةكان شاردنةوةى لة ئةستةمةو بةدةرةوة بةرامبةر حكومةت سياسةتةكانى بةرضاونةطرتنى راى طشتى و ئاطادار نةكردنيان لة هيلة طشتيةكانى و بةسةرهات بة ثةيوةندى تايبةتى بة كة دةرةوة سياسةتةكانى

ذيانيانةوةدةبيت، تةنيا زيانى حكومةتى ليدةكةويتةوة.بوارى لة سياسةتدانان طرنطى فاكتةريكى خةلك طشتى راى فيداكارى و ثشتطيرى راكيشانى بؤ حكومةتةكان و دةرةوةداية بطرن لةبةرضاوى ثيويستة ثيويستدا كاتى لة دانيان باج و خةلك خةلك طشتى راى بة دذ سياسةتةكانيان و ثةيوةنديةكانيان و

دانةضينن.دامةزراوة سةربازى و دةزطا زانيارى و هةوالطريةكان

ئةطةر ض كاريكى زؤر كراوة بؤ ئةوةى كة دامةزراوة سةربازيةكان هيزة بةآلم كةونةوة دوور سياسةت لة سةربازيةكان هيزة و سةربازيةكان بة شيوةى جؤراوجؤرو بة ثيى ياسا و بة بى ياساش بوارى لة حكومةتةكان سياسةتدانانى لةسةر هةية كاريطةريان

دةرةوةدا. بة طشتى ئةو ئةنجومةنانةى كة كار لة سةر ئاسايشى نةتةوةيى هيزة و وةردةطيرين سةربازيةكانيش هيزة راوبووضونى دةكةن

سةربازيةكانيش ئةنداميان دةبيت لةم ئةنجومةنانةدا.لة زؤريك لة وآلتان هيزة سةربازيةكان رؤليكى طرنطيان هةية لة

سياسةتدا و ئامادةش نين ثاشةكشة لةم رؤلةى خؤيان بكةن.لة اليةكى ديكةش دةزطاكانى زانيارى و هةوالطرى وآلتان بة هؤى زانيارى بوونى لةبةردةست و دةسةآلتداران بة بوونيان نزيك فراوان بؤ ئةم دةزطايانة رؤليكى فراوان دةطيرن لة سياسةتدانانى

حكومةتةكان لة بوارى دةرةوةدا.هينديك جار لة كاتى قةيران و شةر و ملمالنية سةختةكاندا رؤلى هيزة سةربازيةكان و دةزطاكانى زانيارى لة بوارى سياسةتدانانى سياسيةكان رؤلى و سياسةت ض ئةطةر و دةبيت زؤرتر دةرةكى لةم كاتانة داناخريت بةآلم لةم حالةتانة رؤلى سياسةتمةدران كةم

دةبيتةوة.زاناوثسثؤرةكان

نيوان ملمالنيةكانى و ناوةكى ضةكى دةربارةى كةم ئةمرؤ وآلتان لةم بارةوة نابيسين و بةشيكى زؤر لة هةوال و ليكدانةوةى هةوالنيريةكانى جيهان تايبةت كراون بةم مسةلةية و ئةم مةسةلةية لة هةبووة كاريطةرى تائيستا دووةمةوة دواى جةنطى جيهانى لة

سةر ثةيوةنديةكانى نيوان وآلتاندا.زؤر كاريطةريةكى ناوةكى تةكنؤلؤذى تايبةتى بة تةكنؤلؤذى ئةمةشة داناوةو وآلتان دةرةوةى سياسةتى ريكخستنى سةر لة وآلتان سياسةتةكانى سةر لة زاناكانى رؤلى رؤذ دواى لة رؤذ

دةردةخات.

خؤى ماوة لةرزةكانى دوا هيشتا كة جيهانى ئابوورى قةيرانى ديسان نيشاندةرى رؤلى ئابوورى و زانستى ئابوورى لة ئاستيكى لة دةبيت زؤريان كاريطةريةكى بوارةش ئةم زاناكانى جيهانيةو سةر سياسةتةكانى وآلتاندا. بة شيوةيةكى طشتى هةموو ئةو لقانةى سياسةتدانانى سةر لة هةية كاريطةريان كران باس كة سةرةوة دةرةوةى وآلتان و بؤ ئةوةى كة سياسةتةكانى وآلتيك لة بوارى دةرةوة بةرذةوةندية نةتةوةيةكانى دابين بكات ثيويستة لة هةموو

ئةم اليةنانة سود وةربطرى.دةبيت وآلتان دةرةوةى وةزارةتى تايبةتى بة و حكومةتةكان راوبوضوونى وةرطرتنى و هةموويان كؤبونةوةى دةرفةتى

هةموويان بهينيتة ئاراوة.كوردستان و رؤلى دامةزراوةكان

و نية دةرةوة وةزارةتى خاوةن كوردستان هةريمى ض ئةطةر بكات جى جيبة و دابنيت دةرةوة سياسةتى ناتوانيت تةنيايى بة بؤ ض بؤية عيراق، بؤ دةرةكى سياسةتدانانى لة بةشدارة بةآلم خؤى سياسةت دابنى ض بؤ شراكةتةكةى، ئةم ئةركة لةسةر شانى ناكةويت. حكومةتى هةريمى كوردستان تةنيا لة ريطةى وةرطرتنى ثؤست لة وةزارةتى دةرةوةى عيراق ناتوانيت ئامانجةكانى بثيكيت دةروةدا.بة بوارى بؤ سياسةتدانان بؤ بنيت هةنطاو ثيويستة و مةبةستى دانانى باشترين و تواناترين سياسةت بةرامبةر دةرةوة و )حكومى ريكخراوةكان رؤلى ثيويستة ناوةوةش تةنانةت

ناحكومى( فراوانتر بكريت . هةروةكو ئةوةى كة باس كرا سياسةتى دروست بةرهةمى كارليكى تيايدا كة وآلتدا ناوخؤى ذينطةيةكى لة دامةزراوةكانة و ريكخرا ضؤنايةتى طؤمان بى . هةبيت خؤيان سةربةخؤيى ريكخراوةكان كارى ضؤنايةتى بة هةية ثةيوةندى دةردةضن كة بريارانةى ئةو

ريكخراو دامةزراوةكانى ناو وآلتدا. تواناى و سةربةخؤيى و ضؤنايةتى ضةند هةر ثيضةوانةوة بة ضؤنايةتى بة زيان بكريتةوة كةم دامةزراوانة و ريكخراوة ئةم بريارةكانى حكومةت دةطةينى.لة ماوةى رابردوودا كة ثةرلةمان لة ليذنةيةك هةريمى كوردستان دةست بة كارةكانى كردوة نةتوانرا بة ئةمة جوولةيةكة دذ دابمةزريت و تيايدا بؤ كاروبارى دةرةوة

رؤلى ثةرلةمان لةم بوارةدا . هةروةها كؤمةليك حةرةكةتيش كراوة كة رؤلى حكومةت لة بوارى حةرةكةتانة ئةم كة دةكات الواز ناوخويش تةنانةت و دةرةوة دةبيتة هؤى الواز بوونى رؤلى دامةزراوة طرنطةكانى دةسةآلت كة بيطؤمان لة بةرذةوةندى كورددا نية و ثيويستة ثةرلةمان وحكومةت ثاراستنى سةر لة بوون .بةردةوام بثرسينةوة حةرةكةتانة لةم بةرذةوةندى تايبةتى تاكة كةسى و بةرذةوةندى طروث جيطوركى دروست تايبةتدا بةرذةوةندى و نةتةوةيى بةرذةوةندى نيوان لة لة هينديك حةرةكةتى لة كة مةترسية طةورةترين ئةمة و دةكات لة دةكاتةوة ثوضةل دامةزراوةكان و دةكةويتةوة ئيمة نخبةكانى رؤلةكانيان. لة هةريمى كوردستان نة تةنيا ثيويستة كة كار بكرى بؤ فراوانتركردنى رؤلى رةوا و راستةقينةى دامةزراوةكان و تةنيا بة بةلكو نةكرى دامةزراوةكان سةيرى ضةندايةتيةوة رووى لة توندى دةبى بةرطرى لة ثاراستنى ضؤنايةتي و سةربةخؤيان بكرى ،ثيويستة حكومةت ثالنيك بؤ ثةروةردة كردنى ثسثؤر و ديثلؤماتى باش دابنيت و بؤ ئةم مةبةستيشة حكومةت هةولى فراوانتركردنى

نوينةرايةتيةكانى لة دةرةوةى وآلت بدات .وآلتانى و دراوسى وآلتانى لة زؤريك لة كوردستان هةريمى ئةوروثى و ئةمريكا نوينةرايةتى هةية و جى خؤيةتى كة كار بكات بؤ كردنةوةى نوينةرايةتى حكومةت لة وآلتانى ئيستراتذيك و خاوةن و ئةفغانستان و ثاكستان و هندستان وآلتانى وةكو تر ئابوورى ئةم كارة ... هتد كة ئةفريقاو ئةمريكاى التين و وآلتانى قةوقاز و

بيجطة لة سودو بةرذةوةندى كورد هيضى ترى تيا نابيت. * * *

Page 22: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 202010

ثاراديثلؤماسيةتى

هةريمى كوردستان و

بازنةى خو ضركردنةوةى

تا كوردستان سياسيى بارودوخى هوى بة رةنطة ديثلؤماسيةت ضةمكى زاراوةو سةردةمانى ثيش رووخانى رذيمى سةدام بو ئيمة تةنها لة ضوارضيوةى هةلسوكةوتمان لة وشةيةك وةك عيراقدا لة ئوثوزسيونيك وةك دياريكراو اليةنيكى ضةند لةطةل شيوازى طفتوطوكردن مامةلةى لةطةلدا بكرياية ,بوية دةكريت ئةم ثةيوةندييانةمان وةها لةضوارضيوةى ياخود نارةسمى ئاستيكى لة ئاسايى ناوببةين وةك هةرثةيوةندييةكى ثةيوةندييةكى مرويى وابوة لةطةل ئةوانةى كة مامةلةيان لةطةلدا كردبيتين كة ئةمانةش زياتر خويان لةئةو ووالت و اليةن و ريكخراوانةدا بوو كة دذ بة سيستةمى حوكمرانى تةنها الوازبوو ئةوةند ثةيوةنديية ئةم بليين دةكريت ,بوية بوون عيراق كاتةى ئةو ديثلوماسى هةولى بة نةدةكرا دةبينيةوة خوى ضةقبةستوودا دياريكراو ئاستيكى لة لة قاوغى كردةى رةسمى ديثلؤماسيش بةدةر بوو ناوةزةدى بكةين ئةمة جطة لةوةى شةرى بةهوى كة ئةوةى سةرةراى ئةمة , نةبوو دانثيدانراو هةريمةكةمان ضونكة نيوخوى كوردستان دواتريش نةشةر نةئاشتى واى كردبوو لة دوو ثارتى دةسةالتدار تةنها ثةيوةنديةكان لة ئاستى حزبيدا بيت و زورجاران بةهوى خراثى مامةلةكردنى ئةم هةنطاوةكانى ضونى بةرةوثيشةوة لةسةر خراثى رةنطدانةوةى نيوخودا لة دووثارتة لة عيراق ئوثوزسيؤنى وةك دةطرت كورد ديثلؤماسيةتى نارةسمى هةلسوكةوتى هةبوو نوينةرايةتيةكيان ناو بة اليةكيان هةر ضونكة دةرةوةدا، لةطةل ثةيوةنديةكانى نوينةرايةتى جاريك حيزبى نوينةرى جاريك ناويك، بة هةرجارةو و والتانة ئةو لة

حكومةتى هةريم .زور كوردستان هةنطاوةكانى هةرضةند تارادةيةك قوناغة ئةم بليين دةتوانين بوية تينةدةثةرى بةالم الوازبون لة ضوارضيوةى هةلسوكةوتى ديثلؤماسيةتى ئوثوزسيون نوينةرايةتى بونى و دا يةكترى لةطةل ثارتةكانى كوردستان مامةلةى بةهوى خراثى و هةلدير بةرةو ثةيوةنديةكانى هةريم حكومةتى طشتى نوينةرايةتى جيطاى لة حزبى

الوازى و ئاستى تاكةكةسى بو كارى دياريكراوى دةبرد.دواتريش و 2003 سالى لة بةعس حوكمرانى سيستةمى روخاندنى دواى لة بةالم دواى دةركردنى دةستوورى عيراقى فيدرال كة دانينا بةبونى مافى نوينةرايةتى هةريمى كوردستان لة بالويزخانةكانى عيراق لة والتانى دةرةوةدا، هةريمى كوردستان باشترين هةلى بو هاتةثيش لة ثيناو بنياتنانى ثةيوةندى ثارا ديثلؤماسيةتى خوى لةطةل دةرةوةدا بةالم نةى توانى ئةم قوناغة بةسةركةوتويى ببريت و جياى بكاتةوة لة ئةو ثةيوةنديية

الوازة ناديثلؤماسيةتةى كة ثيش ئةم قوناغة ثةيرةوى كردبوو. بو خويندنةوةى ئةم بارودوخة ثيوست دةكات وردتر لة ديثلؤماسيةت و رةهةندةكانى و مافى كارى ديثلؤماسى هةريمة فيدرالةكان بدويين و اليةنة خراثةكانى هةنطاوى ثارا ديثلؤماسيةتى كوردى و ريطةضارةكانى بخةينةروو، هةروةها قسةيةكيش لة سةر تيورى تازةى دنيايى ئةمروى ديثلؤماسيةتى هةريمة فيدرالةكان بكةين لة ثيناو ديراسةكردنى

ئاسوى ئايندةى ثارا ديثلؤماسيةتى هةريمى كوردستان .

ئاريان رةئوف

Page 23: sarchawa 4

21 ذمارة )4( نيساني 2010

ديثلؤماسيةت و رةهةندةكانى كارى ديثلؤماسى فةرمى كاريكى وةك ض ديثلؤماسيةت بة ئاشنابون بوزياتر ثةيوةندى نيوان وآلتان و هةريمى والتان و ض وةك هةلسوكةوتيك بردنى ثيشةوة بةرةوة و ئالوزييةكان ثيناو ضارةسةركردنى لة ثةيوةنديية بازرطانى و كلتوورى و سياسيةكان؛ ثيويست دةكات ديثلوماسى كارى رةهةندةكانى و ديثلؤماسيةت لةسةر وردتر قسةبكةين، بو ئةمةش سةرةتا هةول دةدةين لةسةر ديثلؤماسيةت و طرنطى و شيوازى كاركردنى و مافى هةريمى فيدرالى لة كارى كوردستان ديثلؤماسيةتى خويندنةوةى دواتريش و ديثلؤماسى ضارةى ريطة و ديثلؤماسيةكانداية ثةيوةنديية ئاستيكى ض لة

خودةربازكردن لة ضةقبةستويى ضون واالبكريت.بو دةولةتان نيوان هةلسوكةوتى لة بريتية ديثلؤماسيةت و كةلتوورى و سياسى و بازرطانى ثةيوةندنى بة برةوةدان ضارةسةركردنى بو طونجاو ريطةضارةى طرتنةبةرى هةروةها ئالوزى ثةيوةنديية نيودةولةتيةكان، ئةمةش لة ضوارضيوةى بونى ديارى ديثلؤماسيةكان كارة بنةماى كة نيودةولةتى ياسايةكى وتوويذكردن هونةرى ديثلؤماسيةت ديكة بةمانةيةكى . دةكات

و ليكتيطةيشتنى نيوان بةرذةوةندية جياوازةكانة.تيثةربووة، ثييدا كة ميذوويانةى قوناغة ئةو بة ديثلؤماسيةت بارطاوى بوة بة كومةلة رةهةنديك كة جياوازى هةبووة لة قوناغى دواترى خوى، ضونكة لة طةل طوران يان وةرضةرخانى بارودوخى شةر و فراوانخوازى دةسةالت و بةرةو ئاشتى جيهانى، هةنطاونان و شيوازى كاركردن و رةهةندىكاركردنى طورا لة ثيناو طةيشتن و ئابوورى و سياسى ثةيوةنديية بة برةودان و ئاشتى بة بة كارى برةودان ئالوطوركردنى دةستثيشخةرى و كلتوريةكان بو ئاشتى ضارةى ريطة و ديالوط طرتنةبةرى و ديثلؤماسي

كيشةكان و وازهينان لة دةسةآلتى فراوانخوارزى.لة ديثلؤماسيةت كاركردنةى شيوازة ئةو ديكة بةمانايةكى لة بةتايبةت ثيشترى ,ضونكة لة ئيستادا هةية زور جياواز بووة دواى جةنطى جيهانى يةكةم بايةخ و طرنطى كارى ديثلؤماسيةت قوناغى لة بةآلم ئالوزى، شةرو بةديلى بة بوو بةدةركةوت شيوازيكى بة دةولةتان نيوان سيخورى كارى سارددا جةنطى فراوانتر لة نيو ئاثارتمانةكانى ديثلؤماسيةتى والتان لةنيو والتى زلهيزةكان، والتة لةاليةن بةتايبةت دةكرا جيبةجي خانةخوي زياتر رةهةندة ديثلؤماسيةت قوناغانةدا لةم بليين دةكريت بوية ئابوورى رةهةندى دووةم بةثلةى خوطرتبوو لة سياسيةكةى بةتايبةت طلوباليزةيشندا، لةسةردةمى دواتر بةالم كلتوورى، و ديثلؤماسى كارى ثانتايى روذهةالت، بلوكى رووخانى دواى كارى ثانتايى لة نةبوو كةمتر هيضى ئابوورى و بازرطانى بوارى لةثسثورانى زوريك بةبرواى ئيستادا لة بةالم سياسى، نةك بازرطانى ديثلؤماسيةتى كارى ثانتايى زانستة سياسيةكان تةنها فراوانترة، بةلكو رةنطريذى ثةيوةندى ديثلؤماسي سياسى ثةيوةنديية ئيستادا لة ئةمةشة هةر دةكات. ديارى والتانيش ئابووريةكان بةرذةوةنديية بةثيى والتان ديثلؤماسيةكانى ثسثورانة ئةو لة هةنديك هةرضةندة باشداية، هةنطاونانى لة والتانى بو خراث ئابوورى بارطرذيةكى ئةمةش واية باوريان ئةمة ئابووريةكان. زلهيزة والتة لةاليةن بكات دروست هةذار كارى لة كةلتوورى ئالوطورى كارى ثانتايى ئةوةى سةرةرايى داطيركردوة بوخوى باشى جيطةيةكى والتان نيوان ديثلؤماسى و هةروةها مةسةلةكانى مافى مروظ و ديمؤكراسى و ثاراستنى ديثلوماتكارةكانى ديثلؤماسيةكانى كارة لة نين بةدوور ذينطة ديثلؤماسى كارى رةهةندةكانى رونكردنةوةى زياتر بو جيهان. وردتر لة خوارةوة روونى دةكةينةوة كة ض بواريك لة خو دةطريت

و تا ض ئاستيك كاريطةريان هةية:رةهةندى سياسى كارى ديثلؤماسى:

ثةيوةنديية طرنطى اليةنيكى ديثلؤماسى كارى رةهةندةي ئةم ديثلؤماسى كارى بناغةى بليين دةتوانين ديثلؤماسيةكانة، لةسةرةتادا لةم رةهةندةوة سةرضاوةى طرتووة، ئامانجى طرنطى لةم رةهةندةدا خوى ضركردوتةوة ديثلؤماسى سةرةتايى كارى .رةهةندى سياسى كارى ديثلؤماسى روليكى هةرة طرنطى هةية ضارةسةركردنى و ديثلؤماسيةكان ثةيوةنديية بة برةودان لة كردوة باشى كاريطةريةكى ضونكة والتان، نيوان كيشةكانى نيوان لة شةركردن ريطةى طرتنةبةرى كردنى الواز لةسةر دةولةتان و لةريطةى ديالوط ثةيوةنديةكانى ئاسايى كردوةتةوة شةرى سالى ضةند ماوةى لة ضون وةك ثيداون، برةوى و ديكةى شةريكى ئاستى نةطةيةنيتة ئالوزيةكان توانى ساردا رةهةندى فراوانبونى ثيشكةوتنى سةرةراى بةرفراوان. جيهانى كارى سياسى رةهةندى ئيستاشدا لة بةالم ديثلؤماسى، كارى

دبلوماسى كولةكةى سةرةكى كارى ديثلؤماسى دادةنريت.رةهةندى ئابوورى »بازرطانى« كارى ديثلؤماسى

رةهةندى ئابورى روليكى طرنط و سةرةكى هةية لة ثةيوةندية بليين دةوانينن تةنانةت ئةمرودا، جيهانى ديثلؤماسيةكانى هةية. ديثلؤماسيش كارى سياسى رةهةندى لةسةر كاريطةرى ليكولينةوةى ناوةندى سةروكى روس« »جؤرج ضون وةك لة جيهان »كاروبارةكانى دةليت هارظارد زانكوى لة ئةوروثى طةورةكاني نيودةولةتية دامودةزطا لةاليةن ئةوةندةى ئيستادا وةك ريكخراوى بازرطانى جيهانى بةريوة دةبريت ئةوةندة لةاليةن دةستة سياسيةكانةوة بةريوة نابرين«. هةروةها دةليت »رولطيرة كة وةبةرهينةرةكان و مالى »دامودةزطا بةتايبةت ئابوريةكان نيشتمانيةكانيان حكومةتة شوينى نيودةولةتين«، و فراون بنكة بريارداندا دةسةالتى بةسةر خويانيان هةذمونى و طرتوتةوة

سةثاندوة«. لة ديثلؤماسى كارى ئابوورى رةهةندى ثةرةسةندنةى ئةم ئةنجامى فراوان بونى ثةيوةندية بازرطانى و ئابوريةكانى جيهانة، كة ئةويش بةهوى بوونى بازارى ئازاد و خواستى بةدةستهينانى

بازرطانييةكى بنكة فراونة. رةهةندى كلتورى كارى ديثلؤماسى

رةهةندى ديثلؤماسيةكانةوة ثةيوةنديية خراثى شةرو بةهوى روليكى ديثلؤماسيدا كارى سةرةتايى لةقوناغى كلتوورى كايةى لة نةبو شوينيكى بليين دةتوانين ياخود نةبوو؛ ئةوتوى ديثلؤماسى كارى ثيشكةوتنةكانى بةهوى بةالم ديثلؤماسى، بة برةدان شةرو جيطاى لة جيهانى ئاشتى جيطرتنةوةى و تايبةت بةشيكى بالويزخانةيةكدا هةموو لة وردة وردة ديالوط روليكى طرنطى ئالوطورى كةلتوورى والتان كرايةوة، ضونكة بة ريطةيةوة لة و والتان دةرةوةى لةبةهيزكردنى سياسةتى هةية نيودةولةتيدا خيزانى لة دةولةت ثايةى و رول دةتوانريت دةربخات. رةهةندى كلتورى كارى ديثلؤماسى لة ئيستادا بوة بة بةشيكى طرنطى كارى دبلوماسى، تةنانةت والتة يةكطرتوةكانى ئةمريكاش لةم ضةند سالةى دوايدا بايةخيكى زور طرنط بة ئةم بوارة دةدات و هةنطاويكى بةناوى »دةستثيشخةرى روشنبيرى كاروضاالكية ذماريةك طريدانى ثيكةوة ئامانجى جيهانى«كة دةتوانين بوية روشنبيرى. ديثلؤماسى كارى ضوارضيوةى لة بو طرنطة ريطةيةكى ديثلؤماسى كارى كلتورى بليين رةهةندى ناسينى كةلتوورى والتان بة يةكترو هةروةها تةنانةت كةلتوورى هةريمةكانى نيو دةولةتيك بة دةولةتانىتر لة ضوارضيوةى كارى

ديثلؤماسى.

Page 24: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 222010

ليرةوة دةتوانين بليين كارى دبلومارسى بة هةموو رةهةندةكانيةوة تةواوكةرى يةكترن ثيكةوة دةتوانن ثيطةى دةولةت و لة خيزانى نيودةولةتى بةهيز بكةن و لةريطةى ئةم كارةوة بتوانريت طةشة بة بوارةكانى كلتورى و سياسى و ئابوورى و تةنانةت طةشةدان بة بوارى مافى مروظ و ئازادى رادةربرين و كةلتورى ديمؤكراسى ثيويستى رةهةندانة ئةم ئيدارةدانى ديارة ذينطة. ثاراستنى و لة )ديثلؤمات(؛ هةية وردةكار و بةسةليقة شارةزاو بةكةساني ديثلؤماسى، كارى ضوارضيوة لة دةولةت روطةشكردنى ثيناو بوارةكاندا هةموو لة ديثلؤماسى، كارى كاراكتةرةكانى ضونكة ض ديثلؤماسيدا. كارى سةرخستنى لة دةبينن طرنط روليكى كيشة ضارةسةركردنى بو تيطةيشتن ليك و ديالوط لةريطةى بةرةوثيشةوة و بازرطانى كارى بة برةودان بو ض سياسيةكان ياخود والت ئابوورى طةشةثيدانى و بازرطانى كارى بردنى يةكتريدا، نيوان لة والتان كةلتوورى ئالوطوركردنى و ناساندن كة بة دلنياييةوة هةموو ئةمانة رول و كاريطةري باشيان لةسةر ئاستى نيو خوى والتان و بةهيزكردنى ثيطةى ئةو والتةدا هةية

لة نيو خيزانى نيودةولةتى.خويندنةوةيةك سةرةوة الى روانطانةى ئةم لة ئةوةى بو شي اليةنيك ضةند ثيويستة بكةين كوردى ديثلؤماسيةتى بو بكةينةوة لة ثيناو بةراورد كرد ن و هةلسةنطاندنى ديثلؤماسيةتى كوردى لة دوخى ئيستاى عيراق و بزانين تاضةند سةر كةوتوة ض

هةنطاويك ثيويستة بطريتة بةر .ثةيوةندى ديثلؤماسى هةريمةكانى والتة فيدرالةكان

نيودةولةتى ثةيوةندى بو بيت وشةيةك ديثلؤماسيةت ئةطةر ثيشكةوتنى بةهوى ئةوا بةكاربيت، يةكتردا لةطةل والتان فيدرالةكان هةريمة ديثلؤماسى كرانةوةى و ديثلؤماسى بوارى ديثلؤماسى كارى كةلتوورى و بازرطانى رةهةندى بوارى لة توانيان ئةمريكا ئةوروثا و لة فيدرال لة والتانى ضةندين هةريم بو بدةن. نيودةولةتيةكانيان ثةويةندةيية بوارى بة ثةرة طةل لة فيدرالةكان هةريمة ثةيوةندييةى ئةم جيطةكردنةوةى ثةيوةنديية و دبلوماسى بوارى ئةكاديميةكانى دةرةوة دونياى نيودةولةتيةكان بة ثيويستيان زانى ديراسةى ئةم بوارة بكةن و لة فةرهةنطى ديثلؤماسيدا جيطةى بكةنةوة؛ هةربوية لة سالى سياسية ثةيوةندية و ديثلؤماسى بوارى ثسثورى 1980دوو نيودةولةتيةكان، بةناوى Soldatos و Ivo Duchacek زاراوةى بةالم خستةروو، )microdiplomacy و paradiplomacy(دواتر para diplomacy لة فةرهةنطى ديثلؤماسيدا جيطير بوو بةالم بةكارديت. هةريمةكان نيودةولةتيةكاني ثةيوةنديية بو كة ثينةدرا، ئةوتوى ديثلؤماسيدا طرنطيةكى كلتوورى لة كاتةدا لةو

ئةم ضةند سالةى دوايي نةبيت كة بوةتة جيطةى طفتوطؤ.بو ئاماذةية paradiplomacy ثاراديثلؤماسي زاراوةى يان دةولةتةكان نيمضة كة نيودةولةتيانةى ثةيوةنديية ئةو حكومةتى هةريمةكان دةيبةستن لةطةل والتانى ديكةدا لة بوارى لة كردن هاوبةشى و هةماهةنطى و وةبةرهينان و بازرطانى كومةليك بوارى جياوازى طرنط؛ كة بةشيكى طرنطة لة ثةيوةندية

نيودةولةتيةكان.بة ثةرة بويان هةية ئةم ضةمكة حكومةتى هةريمةكان بةثيى

ثةيوةندية نيودةولةتيية فةرميةكانيان بدةن لة ريطةى: 1. ناردنى وةفدةكانيان بؤ سةردانى فةرمى والتان.

هةر و تيطةيشتن ليك ياداشتى و ثةيماننامة كردنى ئيمزا .2ديكة. ريكةوتننامةيةكى

نيودةولةتىو كونفرانسة كورو لة كردن بةشدارى .3هةريميةكان.

لة والتانى نوينةرايةتى هةريمةكةكان 4. كردنةوةى نوسينطةى ئابوورىو بوارى لة نيودةولةتى بة مةبةستى هةماهةنطى ديكة،

كلتوورى و سياسيى .بوارى ليكولينةوةكانى ثيى بة بوكردنة ئاماذة جيطةى ئةوةى ناتوانيت فيدرالى حكومةتى روندةكةنةوة ئةوة ديثلؤماسى، بوارى لة بيت هةريمةكان حكومةتة خواستى دةرةوةى وةالم بةشيوةيةكى ناتوانيت هةروةها نيودةولةتييةكان. ثةيوةنديية باش يارمةتىدةريان بيت لة دابينكردنى هةموو ثيداويستيةكانيان، بةشيكى خويان دةزانن باشترى بة هةريميةكان حكومةتة بوية لةريطةى دى بهيننة خواستةكانيان و ثيواويستى لة طرنط فراوانكردنى ثةيوةندية نيودةولةتيةكانيان. هةرئةمةشة واى كرد فةرهةنطى نيو بهينريتة ديثلؤماسى ثارا بةناوى نوى وشةيةكى

ديثلؤماسيةوة.ثارا ديثلؤماسيةتى كوردى لة ض ئاستيكى كارى ديثلؤماسيداية؟

ئةوةى جيطةى نيطةرانية تا ئةم ساتة وةختة بوارى كارى فةرمى نية، روون شيوازيك بةهيض عيراقدا لة كوردى ثاراديثلؤماسى بةريوة دةبرين لةريطةى ذمارةيةك كةسايةتيةوة ثةيوةنديةكان كة بةهيض شيوازيك نازانريت تا ضةند كارةكانيان فةرمين؟ ئايا كاردةكةن؟ ديثلؤماسيدا كارى رةهةندةكانى لة رةهةنديك ض لة وةك ضونكة طةياندوة؟ ئيمة هةريمةى ئةم بة سوديكيان ض ئايا نازانن كوردستانيش ثةرلةمانةكانى ئةندام تةنانةت دةبينين ئةم ئايا و هةية نوينةرايةتى والت ضةند لة هةريم حكومةتى دةستورى 4 برطة 121 مادةى ضوارضيوةى لة نوينةرايةتيانة فةرمانطةى بةرامبةر بةرثرسيارن ئايا كاردةكةن؟ عيراقى عيراق، دةرةوةى وةزارةتى هةريم، حكومةتى ثةيوةنديةكانى يان وةزيران؛ ئةنجومةنى و سةروكايةتى هةريم سةروكايةتى ئايا دةكريت؟ دابين بو ضون بودجةيان ثةرلةمان؟ بة بةرامبةر ض بة دادةنريت ضون و ضونة نوينةرايةتيةكان دانانى شيوازى

ثيوةريكة و كار و بةرنامةيان ضية؟ناكات ثيويست نهينية نوينةرايةتيانة ئةم كارى بليين ئةطةر هةموو خةلك بيزانيت ئةوا ئيمة لة سةردةميكداين ديثلؤماسيةتى نهينيى تيدابونى نةماوة، ضونكة كارى ديثلؤماسيةتى ئةمرو زور دذوارانةى قوناغة ئةو ئةنجامى لة ئةمةش ئاشكراية و رونة كارى ئاشكرايى قوناغى ئيستا و تيثةرى ثيدا ديثلؤماسى لة بوية كارةكانة. ديثلؤمات هةموو كارى شيوازى ديثلؤماسى ديثلؤماسيى ثارا ثةيوةندية ثرسيارانةى ئةم بؤ وةالم نةبونى خويندنةوة طومانةوة بة دةكات ناضارمان كوردستان هةريمى ئةو بؤ وةالميكى دروست نةبوني و بكةين ثةيوةندييانة ئةم بو بو بدةين زياتر ديراسةكردنى هةولى ليدةكات ثرسيارانةوامان

ئةوةى ئاسوى طةشترى ثةيوةنديةكاني هةريمى ليوة ببينين.كاربكات شيوازة ئةم بة كوردى ثاراديثلؤماسيةتى ئةطةر حةتمةن ثاراديثلؤماسيةتيكى الوازة، ضونكة جطة لة طةشةدان بة كةسايةتيدا ضةندين نيوان لة سنوردار بازرطانى ثةيوةندييةكى بةطشتى ئايندةى هةريمى كوردستان بو باشى بةرهةميكى هيض نابيت، ئةطةر ئةمةش وانةبيت ئةوا واديارة واقعى نهينى بونى ئةم خويندنةوانةمان جورة ئةم ئةدات ثيشان وامان نوينةرايةتيانة هةبيت بوكارى ثاراديثلؤماسيةتى هةريمى كوردستان. هةرضةند لة ضوارضيوةى بةثيى دةستورى عيراقى ثةيوةندييةكانى هةريم ئةوةشمان ئيمة بةالم دةبيت، طةشةثيداندا و روشنبيرى بوارى هةريم نوينةرايةتى نوسينطةيةكي ضةند ئةطةر نةكردوة بةدى هةبووبيت كة بايةخ بة طةشةدان بة ثةيوةندية كةلتوورى هةريمى كوردستان بدات لة دةرةوةى عيراق. بوية ئةم هةموو نارونييةى ثارا ديثلؤماسيةتى هةريمى كوردستان لة ئيستاى عيراقدا ناكريت

Page 25: sarchawa 4

23 ذمارة )4( نيساني 2010

كوردستان، هةريمى ديثلؤماسيةتى هةنطاونانى بة ناوببريت وةك كوردستان سياسيةكانى ثارتة ئيستادا لة تةنانةت ضونكة و ثارتة هةر ليدةبيت طويمان راطةياندنةكانيانةوة لة ئةوةى ثةيوةندييانة ئةم بة بايةخ ئةوةندةى هةية، خوى نوينةرايةتى كوردستان هةريمى نوينةرايةتيةكانى بة بايةخ ئةوةندة دةدةن

نادةن لة دةرةوة .ثاراديثلؤماسى ثةيوةندى دوخةى ئةم ضارةسةركردنى بو وبةرنامةى جدى بةهةنطاوى ثيويستمان كوردستان هةريمى ديثلؤماسيةتى هةريمى ثارا بنياتنانى كة رةنطريذى توكمة هةية كوردستان بنيت كة تيدا ثةيوةنديةكان لة ضوارضيوةى تاكةكةسى .بو و حزبيةوة بطؤردريت بة ثةيوةندى لة ريطةى دامودةزطايى هةريمى ثاراديثلؤماسيةتى بنياتنانى ريوشوينى طرتنةبةرى

كوردستان ثيويستة ئةم ريطةيانة بطريتةبةر:كوردستان هةريمى ديثلؤماسيةتى ثارا كارى رةنطريذى .1بكريت لة ضوارضيوةى دامودةزطايةكى تايبةتمةند بو ئيدارةدانى بالويزخانةكانى ضوارضيوةى لة هةريم حكومةتى نوسينطةكانى كةلتووريةكان ثةيوةندية بة برةودان ثيناو ,لة عيراق والتى و بازرطانى لةبوارى كوردستان هةريمى طةشةثيدانى و

ثةروةردةيى.. هتد.لة نوينةرايةتيةكان ستافى دانانى بو ميكانيزميك دانانى .2نوينةراتيةكان سةروكايةتى كة رون بةرنامةيةكى ضوارضيوةى ئةوةى بو ثةسةندبكريت؛ كوردستانةوة ثةرلةمانى لةاليةن نةك بكةن، كوردستان هةريمى طشتى بةرذةوةندي خزمةتى

خزمةتى ثارت و كةسايةتية سياسيةكانى هةريم.كارى لةبةرامبةر كوردستان ثةرلةمانى بةرثرسكردنى .3بو كوردستان لةدةرةوةى هةريم حكومةتى نوينةرايةتيةكانى ئةوةى هةنطاوى جدى بو بطرنةبةر بو ئةنجامدانى ئةو ئةركانةى

ثييان دةسثيردريت.هةريمى نوينةرايةتى نوسينطةكانى بو روون بودجةيةكى .4كوردستان دابنريت، بوئةوةى بةخةرجىبكةن لةثيناو طةشةدان بة ثةيوةنديية كةلتورييةكان و فراوانكردنى كاروضاالكى بازرطانى

و بايةخدان بة بوارى طةشةثيدان.هةريمى نوسينطةكانى كردنةوةى بو بكريت جدى كارى .5كوردستان لة بالويزخانةكانى عيراق، وةك لة مادةى 121 برطةى و بةهةريم تايبةت »نوسينطةى هاتووة عيراقدا دةستورى 4ديثلؤماسيةكاندا نيردة بالويزخانةو لة دةكريتةوة ثاريزطاكان

بةمةبةستى بةدواداضونى كاروبارى روشنبيرى و كومةاليةتى و طةشةثيدان«؛ لة كاتيكدا لة ماوةى ضوار سالى رابردوو بايةخ بة

كردنةوةى ئةم جورة نوسينطانة نةدرا.لةاليةن لةوماوةيةدا عيراق دةرةوةى وةزيرى هةرضةندة ئةم كردنةوةى بةريوةدةبرا. كوردةوة سياسيى كةسايةتيةكى بوارى لة طةشةدان لة دةبيت طرنطى روليكى نوسينطانة جورة روشنبيرى وكةلتوورى و ئابوورى و زانست هةروةها ناساندنى لةثيناو كرانةوةى بةروى هةريمى كوردستان بةجيهانى دةروة كارى كلتورى دامودةزطا رةهةندى بة برةودان جيهاندا؛ ضونكة طرنط روليكى جياوازةكانيةوة جورة و شيوة بة دبلوماسى ئيستادا لة بوية يان هةريمى والتيك ناساندنى والت لة دةبينيت ئةو بوكردنةوة جدى هةولى هةريم لةحكومةتى طرنطة زور نوسينطانة بدات لة ضوارضيوةى بةرنامةيةكى رون و ئاشكرا و بوئةوةى ئةو نوسينطانة بة بةرثرسياريتيةوة كارةكانيان ئةنجام

بدةن.6. هةروةها هةريمى كوردستان ئةو هةلة بقوزيتةوة كة لةئيستادا كة عيراق، بازرطانيةكانى ثةيوةندية سةرةكى ريطةى بوةتة ثةيوةنديية بة برةودان بو والت ضةندين هويةشةوة بةم ثايتةختى لة خويانيان كونسلخانةى هةريم لة بازرطانيةكانيان برةودان بو خوشكةرن ريطة ئةمانةش كة كردوةتةوة هةريم طرنطة ,بةالم والتانة ئةو طةل لة ديثلؤماسيةكان ثةيوةنديية بة كارى ضوارضيوةى بضنة ديثلؤماسيانةش ثةيوةنديية ئةو زور كة شةرموكانة ثةيوةندييةكى نةك فةرمييةوة ديثلؤماسى جار نوينةرايةتيةكانى كوردستان لة ئةو والتانة وةك ديثلؤماتى

فةرمى تةماشا ناكرين. دواى ئةوة ئةطةر هةريمى كوردستان توانى ئةم كارانة ئةنجام ثةيوةندى قاوغى لة ثةيوةنديةكانى ئاستى دةتوانيت ئةوا بدات، ئاستى بو بكات فراوانتر طةشةثيداندا و بازرطانى و كلتورى ثةيوةندى ضونكة عيراق، دةروةى لةطةل سياسى ثةيوةندى سياسةتى دةروةى عيراق طوزارشت لة حكومةتى فيدرالى دةكات نةك حكومةتى هةريم. هةرضةندة ئيمة هةريميكين لة ضوارضيوةى دةرةكيةكان سياسية ثةيوةندية فيدراليدا حكومةتى لة و عيراق ئيستادا دنيايى لة بةالم دةبةستريت، فيدرالى حكومةتى لةاليةن بة تايبةت ئةو وآلتة فيدراليانةى كة لة ئةوروثادان ئةم قوناغةيان فيدرال لةطةل دةرةوةى حكومةتى ثةيوةندى هةريمةكان بريوة، ضوارضيوةى ثةيوةندى بازرطانى و ئابوورى و كةلتوورى بريوة

Dr. David Criekemans

دةيظيد لة تويذينةوةكةيدا ئةوة دةخاتة روو ثةيوةندى ديثلؤماسى حكومةتى فيدرالى رةنطة

زورجار طوزارشت لة ثةيوةندى سياسى هةريمةكان نةكات، ياخود ئةو ثةيوةنديية سياسييانة دذبن

بة هةريمة فيدرالةكانى هةمان حكومةت. بوية واثيويست دةكات ديثلؤماسيةتى هةريمةكان لة

ضوارضيوةى كارى ئابوورى و بازرطانى و كةلتوورى بة تةنها نةوةستيتةوة،

بةلكو ثةيوةندى سياسيش بطريتةوة .

Page 26: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 242010

هةريمانة ئةم ضونكة سياسيةكان، ثةيوةنديية طةياندوتة خوى لة ناتوانيت طوزارشت فيدرال باوةريان واية زورجار حكومةتى

ثيداويستى و سياسةتى طشتى ئةمان بكات. بو ديراسةكردنى ئةم بارودوخة نوييةى ثةرةسةندنى ثةيوةنديية لةشارى سالى2010 لةسةرةتايى هةريمةكان ديثلؤماسيةكانى نيو ئورليانس، لؤس ئةنجلسى والتة يةكطرتوةكانى ئةمريكا ضوار سةنتةرى بةناوبانطى تويذينةوة لة بوارى ثةيوةندية نيودةولةتى EU Committee( و ديثلؤماسيةكان كة ئةوانيش بريتي بوون لة of the region ،University of Antwerp ،Clingendael

)Institute،Buitenlands beleid,toerisme en recreatieورك شوثيكى جيهانيان سازدا لة ذير ناوى ) بةرةوة رةوتى سييةم بةراوردكاى ليكولينةوةيةكى دةولةت/ نيمضة ديثلؤماسيةتى لة وفالندرز و كةتةلونيا ثاظاريا، ئسكوتلةندا، كيوبك بو قول ثةيوةندنى( كةلةاليةن دكتور دةيظيد كيكيمانس و جان ميليسةن لةطةل ديثلؤماسيةكان« ثةيوةنديية لة شارةزان و ثسثور »كة ثةيوةندية بوارى لة تر ئةكاديمى شارةزايةكى و ثسثور ضةند ناوبانطةكانى زانكو لة كة ديثلؤماسيةكان و نبودةولةتيةكان بوو قسةكردن شوثة ورك ئةم لة ئامانج كاردةكةن. جيهان

لةسةر ثةيوةندنى دبلوماسى هةريمى والتة فيدرالةكان.بة ئةوروثا فيدرالةكانى هةريمة خزاندنى و برةودان بو دكتور ديثلؤماسى كارى سياسى رةهةندى ثةيوةندى بوارى ثسثورة كة Dr. David Criekemans كيكيمانس ديظيد

زانستى كةسايةتيةكى و ديثلؤماسيةكان ثةيوةنديية لةبوراى رةوتى »بةروة بةناوى تويذينةوةيةكدا لة بوارةية ئةم ديارى Towards a دةولةت نيمضة هةريمى ديثلؤماسيةتى سييةمى ئةو »Third Wave in Regional Sub-state Diplomacyو تيكشاند هةريمةكان ديثلؤماسيةتى ثةيوةندى كونةى قاوغة لة ديثلؤماسى سياسى ثةيوةندى لة بةشداركرد هةريمةكانى

دةرةوةى ئةو حكومةتة فيدرالةى كة هةريمةكةى لةخوطرتوة .دةيظيد لة تويذينةوةكةيدا ئةوة دةخاتة روو ثةيوةندى ديثلؤماسى ثةيوةندنى لة طوزارشت زورجار رةنطة فيدرالى حكومةتى سياسى هةريمةكان نةكات ياخود ئةو ثةيوةندية سياسيانة دذبن بة هةريمة فيدرالةكانى هةمان حكومةت بوية واثيويست دةكات و ئابوورى كارى ضوارضيوةى لة هةريمةكان ديثلؤماسيةتى ثةيوةندى بةلكو نةوةستيتةوة تةنها بة كةلتوورى و بازرطانى

بطريتةوة. سياسيش دكتور خوى تيورةى ئةم سةلماندنى رونكردنةوة زياتر بو ئيسثانيا هةريمةكانى لة يةكيك بة ثةيوةندى بة ئاماذة دةيظيد دةكات بة ناوى كاتالونية و دةليت » بةشيوةيةكى فراوان هةريمى دانثيدانانى ثيناو لة وةشاند خوى دةروةى ثةيوةندي كاتالونية ,لة بةرشةلونة كاتالونيةى نةتةوةى و كةلتوور بة نيودةولةتى ية ) 2003-1980( بوجل جوردى سةروك روانطةيةشةوة ئةو بةرنامةى ثةيماننامةى ئيمزاكردنى كةوتة زورةوة توانايةكى هاوكارى و طةشةثيدان، و طةشتكردن و بو دةروة و ثيشوازى لة هةرئةمةشة تر، والتانى سياسيةكانى كةسايةتية لة كردن ريكخراو شيوةيةكى بة كاتالونية هةريمى حكومةتى ئيستادا

سةركةوتوانة هةنطاوةكانى سياسيةتى دةرةوةى دةنيت«.و فيدرالى ئةلمانيايى ثاظاريايى هةريمى بو ئاماذة هةروةها ئيسكتلةندةى شانشينى يةكطرتووى بةريتانى و هةريمى فةالمندى ثةيوةنديةكانيان فراوانكردنى لةريطةى كةوا دةكات بةلجيكى و طةشةثيدان و ذينطة و كةلتوورى و ئابوورى بوارى لة كارى سياسى رةهةندى ثةيوةندي لة توانييان ثةروةردةوة

ديثلؤماسيانيش سةركةوتوبن . ئةوةى جيطةى ئاماذةكردنة ئةم ديدطا نوييةى دةيظيد كيكيمانس بو ديثلؤماسيةتى هةريمة فيدرالةكان، ريطة ثيشاندةريكى طرنطة طةشةكردنى ثيناو لة كوردستان هةريمى نزيكى ئايندةيةكى بو بنياتنانى لةريطةى كوردستان هةريمى ثاراديثلؤماسيةتى و طةشةثيدان و بازرطانى و كلتوورى ديثلؤماسي ثةيوةنديى رةهةندى بو بهاويذيت ثةل ريطةيةشةوة ئةو لة ثةروةردةيى ثةيوةنديةكى شيوازةش بةم ديثلؤماسى، كارى سياسى باش طةشةيةكى بوارةكان هةموو لة سةركةوتوو ديثلؤماسى ثةيوةندية لة كوردستان هةريمى ثاراديثلؤماسيةتى دوخى بة نيودةولةتيةكان دةدات، هةريمى كوردستانيش جيطةيةكى باشى

دةبيت لة طةشةى ديثلؤماسيةتى هةريمة فيدرالةكانى جيهان. لة كوتاييدا ئةمةويت ئةوة بخةمةروو طرنطة لة ئيستادا بةدواوة بدريت ثاراديثلؤماسى بوارى بة طرنطى كوردستان لةهةريمى ديثلؤماسيةتى بنياتنانى و دروستكردن بو ثرماناية ضونكة ديراسةو ثيويستة دةذينىو تيدا ئيمة كة هةريمةى ئةم ناوةندة لةاليةن بةتايبةت بكةين؛ لةسةر وردى ليكولينةوةى ئةم بوارة بة ئةكاديميايةكانمانةوة. هةروةها طرنطة خويندكاران ئةو بةدواى و بكةن لةسةر تويذينةوةى ئةوةى بو ئاشنابكرين مةسةلةية بةم سةبارةت لة كة بطةريين تازانةشدا ليكولينةوة ثةيوةندية طةشةثيدانى ثيناوي لة ئةوةش دةخرينةروو،

نيودةولةتيةكانى هةريمى كوردستان.* * *

ئةم ديدطا نوييةى دةيظيد كيكيمانس بو ديثلؤماسيةتى هةريمة فيدرالةكان، ريطة

ثيشاندةريكى طرنطة بو ئايندةيةكى نزيكى هةريمى كوردستان لة ثيناو طةشةكردنى ثارا ديثلؤماسيةتى هةريمى كوردستان لةريطةى

بنياتنانى ثةيوةنديى ديثلؤماسي كلتوورى و بازرطانى و طةشةثيدان و ثةروةردةيى لة ئةو ريطةيةشةوة ثةل بهاويذيت بو رةهةندى

سياسى كارى ديثلؤماسى , بةم شيوازةش ثةيوةنديةكى دبلوماسى سةركةوتوو لة

هةموو بوارةكان طةشةيةكى باش بة دوخى ثارا ديثلؤماسيةتى هةريمى كوردستان لة

ثةيوةنديية نيودةولةتيةكان دةدات , هةريمى كوردستانيش جيطةيةكى باشى

دةبيت لة طةشةى ديثلؤماسيةتى هةريمة فيدرالةكانى جيهان

Page 27: sarchawa 4

25 ذمارة )4( نيساني 2010

سياسةتي دةرةوة ضيية؟

سياسةتي بارةي لة زانستيةكان ليكؤلينةوة ئةنجامي دةدةين هةول باسةدا لةم يارمةتيمان بابةتة دةرةوة كة بة ميتؤدي بةراوردكاري ئةنجام دراوة، بخةينةروو. ئةم

دةدات تا باشتر لة بةكارهيناني تيؤري برياردان لة سياسةتي دةرةوة تيبطةين.ثيناسةكردني سياسةتي دةرةوة:

طروث، حكومةت، نيوان ثةيوةندي نيودةولةتيةكان ثةيوةنديية كة كاتيكدا لة ريكخراوةكان و تةنانةت تاكي والتة جؤراوجؤرةكان لةخؤي دةطري، سياسةتي دةرةوة واتايةكي بة دةكةن. ثراكتيزةي حكومةتةكان كة خؤدةطري لة ثةيوةندييانة ئةو تةنيا ثيشتر كة رةفتار لة زنجيرةيةك يان ستراتيذييةك لة بريتية دةرةوة سياسةتي ديكة، دياريكراوةكان ئامانجة بة طةيشتن مةبةستي بة حكومةتييةوة برياردةراني اليةن لة نيودةولةتيدا ثالني بؤ داريذراوة، و لة ضوارضيوةي بةرذةوةندي نةتةوةيي لة ذينطةي

جيبةجي دةكري.دياريكردن و جيبةجيكردني زنجيرةيةك بليين سياسةتي دةرةوة بة كورتي دةتوانين ئامانج و بةرذةوةندي نةتةوةيية كة لة مةيداني نيودةولةتيدا و لة اليةن والتانةوة جيبةجي كاردانةوةي يان و دةولةتيك ثيشخةري دةست دةتوانيت دةرةوة سياسةتي دةكريت.

ئةو لة بةرامبةر كردةي دةولةتةكاني ديكةدا بيت. جيا لةوةش بيركردنةوة لة بارةي جياوازي نيوان سياسةتي ناوخؤيي و دةرةوة، زؤر دذوارة و دياردةي دووةم رؤليكي طرنطي لة ثرؤسةي برياردان لة الي دةولةتةكان هةية و بة طشتي ضةندة دةولةتيك بة هيزتر بيت، هةول و سةرضاوةيةكي زياتر بؤ سياسةتي

دةرةوة تةرخان دةكات.ئامانجةكاني سياسةتي دةرةوة:

هةر و بكةين شرؤظة مرؤظ رةفتاري تةواوي بة ناتوانين ئةوةي لةبةر هةروةها ضون و بكات دةستةبةر تايبةتي خؤي بةرذةوةندي هةولدةدات سياسةتيك و بابةتي ثيكهاتةي نةتوانين ئةطةر نين، دياريكراو و روون بةرذةوةندييةكان، خؤيان، ثيي بة ناتوانين بي طومان بة ئامانجي سياسةتي دةرةوةى والتةكان بخةينةرو. وردي ئامانج و بةها طشتي و ناديارةكان وةك سةروةري، سةربةخؤيي و ئازادي بة تةواوي ئامانجي سياسةتي دةرةوةي دةولةت نةتةوةكان دةست نيشان بكةين. كةلينيكي طةورة لة نيوان ئةم بةهايانةي سةرةوة و ئامانجة بابةتيةكاني سياسةتي دةرةوةدا بووني هةية.

تاووتويكردني ئامانجي طشتي سياسةتي دةرةوة ئاسانترة.ئامانجيشي، ئامانجة و دوايين بةثيي شيكاري سيستةم، سياسةتي دةرةوة خاوةني هةول و تيكؤشانة بؤ كةمكردنةوةي ناهاوسةنطي لة سيستةمي سياسيدا. دواي جةنطي سيستةم بة دةولةتةكان ثيكهاتةيي، ثراكتيكي قوتابخانةي اليةنطراني دووةم، جيهاني هاوسةنططةرايي ميكانيزمي ريطاي لة واتة هةية. مانةوة بؤ ئينتماي كة دةزانن طةليك ديناميكةوة ثيكهاتةي خؤيان دةثاريزن و يان ئةطةر ثيويست بكات بؤ طةيشتن بة حالةتي طؤريني ضةمكي كارهيناني بة تايبةتمةندية ئةم هةر دةطؤرن؛ خؤيان ثيكهاتةي جيطير

شيوازي سيستةمة سياسيةكاني بة طونجاوتر لة هاوسةنطي كردوة. لة راستيدا سيستةمي سياسي، سيستةميكي كراوة و فرة ئامانج و خاوةن ئايديالة. ئةم ثةيدادةكات. نيطةتيظ ئانترؤثي طؤراني شيوازةوة و ريطاي خؤطونجاندن لة سيستةمة سياسةتي دةرةوة بةشيكي طةورة لة تايبةتمةندي طونجاني سيستةمي سياسي ثيكدينيت. سياسةتي طشتي ئامانجي كة باوةرةش ئةم سيستةمدا ئاراستةي ضوارضيوةي لة و هينانةوة ثاساو شياوي نةتةوةيية، بةرذةوةندي ثاراستني و كردن دابين دةرةوة،

ثةسةند كردنة.

محةمةد حسين خوشوةقت

Page 28: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 262010

مانةوةي سيستةمي سياسي تةنها لة ريطاي ثاراستن و دابين كردني بةرذةوةندي نةتةوةييةوة دةستةبةر دةبيت. لةم ثيناوةدا مةرجي مانةوة ئةوةية كة طرنطي بةم خاالنةي خوارةوة بدريت

و رةضاو بكريت:1. دةبي برياردةرةكان بتوانن لة نيوان روداوة ئالؤز و فراوانةكاندا

ئامانج و ئاراستةي طونجاو دةست نيشان بكةن.ثةيوةندي سياسةتدا جؤراوجؤرةكاني توخمة نيوان لة .2

ئؤرطانيك بووني هةية و هةموويان يةك دياردة ثيك دينن.3. دةبي بؤ مانةوة تيروانينيكي ستراتيذي و دريذخايةن بووني

هةبيت و ثرؤسةكان و جيبةجيكردنيان بةردةوام بن.4. دةبي ئامانجةكان و سياسةتةكان لةطةل بارودؤخي ناوخؤيي

و نيودةولةتيدا بطونجيت.5. دةبي ئامانجةكان و تاكتيكةكان بة جؤريك بن كة بتوانن خؤيان

لةطةل بارودؤخة طؤراو و نوييةكاندا بطونجينن.بةرذةوةندي نةتةوةيي:

لة شيكاري رياليزميدا، ئامانجي بنةرةتي برياردةراني سياسةتي ثةيوةندي لة كة ضةمكة ئةم نةتةوةيية. بةرذةوةندي دةرةوة، لةطةل ذينطةي دةرةوةدا مانا ثةيدا دةكات، ثيويستي و خواستة خاالنةي ئةم ثيناسةدا لةم دةبي دينيت. ثيك والت طرنطةكاني

خوارةوة رةضاو بكةين:ثرؤسةيةكي بةرئةنجامي نةتةوةيي بةرذةوةندي يةكةم: سياسيية كة لةوانةية رابةراني والتيك لة سةر ناوةرؤكي لةطةل يةكتردا بؤضووني جياوازيان هةبيت. بةالم لة كؤتاييدا دةربارةي

ناوةرؤكةكةي ريكدةكةون. و ناوخؤيي نيوان ذينطةي لة ثيناسةدا جياوازييةك لةم دووةم: دةرةوة بووني هةية. ئةوةي كة ثةيوةندي بة ذينطةي ناوخؤييةوة

هةية بة )بةرذةوةندي طشتي( ناونراوة.والتةوة هةموو بة ثةيوةندي نةتةوةيي بةرذةوةندي سييةم:

هةية نةك طروث يا ريكخراوة سياسييةكانةوة.بةرذةوةنديية لة بةشيك بة دةتوانين كة بابةتانةي ئةو

نةتةوةييةكاني هةر والتيك ناوي ببةين بريتين لة: 1. خؤثاراستن

2. سةروةري3. ثاراستني سنووري والت

4. ئاسايشي سةربازي5. بارودؤخي شياوي ئابووري

ئةمرؤ خؤثاراستن يا ثاراستني بوون بة تةنهايي لة اليةن يةكيتي بةلكو ناكريت، نيشان دةست سياسييةوة سةربةخؤيي و خاك رةضاوكردني لةطةل ئابووري و كؤمةاليةتي سياسي، ثيكهاتةي نيشان دةست والتيك بووني كةلتور، و ئايدؤلؤذيا توخمي

دةكةن.نةتةوةيي، بةرذةوةندي راستيدا لة مورطانتا، بةبرواي ملمالني ديكة واتايةكي بة سياسيية. دذبةري بةرذةوةندي نةتةوةيي بةرذةوةندي والتدا، ناوخؤي لة سياسي بةردةوامي ريكخراوةكاني لةريطاي حكومةت دواييدا لة دةكات. طةاللة خؤيةوة بةرثرسياريتي ثيناسةكردن و بةكارهيناني شيوازةكاني هةروةها ئةستؤداية. لة نةتةوةيي بةرذةوةندي ثاراستني بة راستةوخؤي ثةيوةندي والتيك نةتةوةيي بةرذةوةندي لة سالةكاني 1970 تواناييةكاني ئةو والتةوة هةية. هةروةها كة دا ئةطةري زل هيز بوون بؤ فةرةنسا و بةريتانيا بووني نةبوو،

ضونكة تواناي ثيويستيان بؤ ئةو مةبةستة نةبوو.ثيناسة كردني بةرذةوةندي بروايةدا بوو كة لةو هةروةها ئةو نةتةوةيي، دةبي لةطةل بةرذةوةندي والتاني ديكة لة ثةيوةنديدا

بيت و بطونجيت، هةتا طةرةنتي مانةوةي والت بكات. كاتيك كة بةرذةوةندي نةتةوةيي دوو يا ضةند والت لةطةل يةكتر لة بةالم هةماهةنطين. و هاوكاري خوازياري ئةوان بطونجيت، حالةتي دذبةري بةرذةوةندييةكاندا ثرسةكان لة ريطاي ملمالني، ثيكدادان، هةرةشة و لة كؤتاييدا بة جةنط ضارةسةر دةكرين. بة بؤ باو تةكنيكي وةها، دؤخيكي روداني لة ريطةطرتن مةبةستي نةتةوةيي نيوان بةرذةوةندي لة ناكؤكي طونجاندن و نةهيشتني ريككةوتن، ديثلؤماسي، لة: بريتية نةتةوةكان«دا »دةولةت ريكخراوة و نيودةولةتي ياساي بةر ثةنابردنة و سةردانواندن هةريمي و جيهانيةكان وك نةتةوة يةكطرتوةكان و نوسينطةكاني

ئةو.نةتةوةيي بةرذةوةندي نيشانكردني دةست هةنديكجار راستةقينةي والتان ئاسان نيية، بةالم وةك ميتؤديكي سةلماو، بة هةروةها و نةتةوةيي بةرذةوةندي رياليستي ناسيني مةبةستي دةبي بةرذةوةنديانة، ئةو بؤ والتان دواداضووني بة شيوازي طةاللة بوون و دروست بووني بةرذةوةندييةكان ثةيوةند بكريت بة طؤراوة جؤراوجؤرةكان وةك، كةسايةتي و ئامانجي برياردةران، فةلسةفة و ثيكهاتةي حكومةت، دابونةريت و كةلتوري كؤمةلطاي نةتةوةيي، ثيطةي جيوثؤليتك و توانايي والت و هتد و ئةو قةيران و طوشارانةي كة والت لة اليةن والتاني دةراوسي و زلهيزةكان و

ريكخراوة نيودةولةتيةكانةوة روبةروي دةبيتةوة.كورت تةوةرةدا ضوار لةم نةتةوةيي بةرذةوةندي دةتوانين

بكةينةوة:1. بةرذةوةندي سةربازىو ئةمني، كة بريتية لة ثاراستني سنورو خاك و هاووالتيان لة بةرامبةر هةرةشة و رةفتاري توندوتيذي والتاني تر و ثاريزطاريكردن لة سيستةمي حكومةت لة بةرامبةر

هةرةشةكاني دةرةوةدا.2.بةرذةوةندي ئابووري كة بريتية لة زياتر كردن و بةرفراوان كردن و ثةرةثيدان بة خؤشطوزةراني ئابووري والت، بة مانايةكي

هةنديكجار دةست نيشانكردني بةرذةوةندي

نةتةوةيي راستةقينةي والتان ئاسان نيية،

بةالم وةك ميتؤديكي سةلماو، بة مةبةستي

ناسيني رياليستي بةرذةوةندي نةتةوةيي و

هةروةها شيوازي بة دواداضووني والتان بؤ ئةو

بةرذةوةنديانة، دةبي طةاللة بوون و دروست

بووني بةرذةوةندييةكان ثةيوةند بكريت بة طؤراوة

جؤراوجؤرةكان وةك، كةسايةتي و ئامانجي

برياردةران، فةلسةفة و ثيكهاتةي حكومةت،

دابونةريت و كةلتوري كؤمةلطاي نةتةوةيي، ثيطةي

جيوثؤليتك و تواناي والت .

Page 29: sarchawa 4

27 ذمارة )4( نيساني 2010

ديكة طةشةكردن و ثةرةسةندني ئابووري.كة جيهاني، سيستةمي بة ثةيوةنديدار بةرذةوةندييةكاني .3بريتية لة مانةوةي سيستةميكي سياسي و ئابووري نيودةولةتي كة لةذير سيبةري ئةم سيستةمةدا والت هةست بة ئاسايش بكات و بة شيوةيةكي ئاشتيخوازانة و طونجاو هاووالتيان و بازرطاني

كردني ئةو لة دةرةوةي سنوورةكان، كار بكةن.كردن ثشتطيري لة بريتية كة ئايديؤلؤذييةكان بةرذةوةنديية .4والتيك خةلكي كة بةهاكان لة زةنجيرةيةك بالوكردنةوةي و بة شيوةيةكي هةية. ئةو بة دروستي باوةريان و تيدا بةشدارن طشتي لة جيهاني سةرمايةدارييدا ثرسة زةميني و بيروباوةرةكان لة جيهاني كؤمؤنيزمدا )هةلبةتة ثيش بةالم ئابووريين، ثاشكؤي بيروباوةرييةكان هؤكارة ماركسيزم( بنةماكاني ناوضووني لة

رؤليكي طرنطتريان لة ئالوطؤر دةبيني.لةطةل ثةيوةندي لة دؤخ ضوار دةتوانين ديكةوة، اليةكي لة

بةرذةوةندي نةتةوةيي دةست نيشان بكةين:والت مانةوةي بارودؤخةدا لةم رادةبةدةرناسك: لة دؤخي .1ئةم تايبةتمةندي دةبيتةوة. دةرةكي هةرةشةي رووبةرووي بووني زيانبار و كاريطةري يان بوون مةترسيدار هةرةشة ئةم دةكةونة ئةمنيةكان و سةربازي بةرذةوةنديية ئةوة. ناسكةكان رادةبةدةر لة بةرذةوةنديية ئةطةر ضوارضيوةيةوة. رووبةرووي لة نيوضوون ببنةوة، والتي هةرةشة ليكراو ئامادةية لة هةموو تواناييةكاني خؤي سوود وةربطريت. قةيراني موشةكي وياليةتة بؤ ناسكي رادةبةدةر لة دؤخيكي )سالي1962( كوبا

يةكطرتوةكاني ئةمريكا هيناية ئاراوة.2. دؤخي ناسك: لةم دؤخةدا ئةطةري زيان ليكةوتن بة رادةيةك جيدية كة بةكارهيناني هيزي سةربازي نةريتي بة رةوا دةزانريت. لة بارودؤخيكي وةهادا زؤر جار دةرفةت بؤ يارمةتي وةرطرتن لة هاوثةيمانةكان و دانوستان لةطةل دوذمندا بووني هةية. بة طشتي بةرذةوةنديية ئابوورييةكان و ريكخستني جيهاني و هةنديك جار

بةرذةوةندي ئايدؤلؤذيك دةكةونة ئةم دؤخ و ضوارضيوةية.

خؤشطوزةراني سةركةوتن، كة كاتيك طرنط: بارودؤخي .3لة والتيك ئايدؤلؤذياي و سياسي بةرذةوةندي ئابووري، بة زانيارييةوة و روداو هةندي ريطاي لة نيودةولةتي ذينطةي ثيويستة كاريطةرييةوة، ذير دةكةويتة دوذمنكارانة شيوةيةكي زةنجيرةيةك ضاكسازي بة مةبةستي ريطةطرتن لة طؤريني ئةو بة هةرةشةي جيدي ئةنجام بدريت. زؤربةي ثرسة ثةيوةنديدارةكاني لة زؤريشيان و بازنةوة ئةم دةكةونة نيودةولةتي ثةيوةندي

ريطةي دانوستاني ديثلؤماتيكةوة ضارةسةر دةكرين.يان نةكات حةز حكومةتيك شيكاريدا دوايين لة كة كاتيكدا لة بارةي كيشة طرنطةكانيةوة ريككةويت و مةسةلةكان لة نةتواني ضارةسةر بكات بة ناضاري ئةو كيشانةي خستؤتة ضوارضيوةي و ئابووري بةرذةوةندية زؤربةي ناسكةكانةوة. ثرسة ئايديؤلؤذييةكان روبةروي ضارةنووسيكي لةو ضةشنة دةبنةوة.

4.بارودؤخي ثةراويز: ئةطةر بةرذةوةندييةكاني والتيك بةشيوةي ذير نةكةونة و نةبنةوة هةرةشة رووبةرووي دوذمنكارانة

كاريطةرييةوة ، ثرسةكان دةكةونة بازنةيةكي لةم ضةشنةوة. ئامانجةكاني سياسةتي دةرةوة:

بارودؤخي لة وينةيةك نةتةوةييةكان، ئامانجة راستيدا لة ثيي برياردةرانةوة ريطاي لة حكومةت دةبي كة داهاتوون بطات. بارودؤخي داهاتووش، هةم بارودؤخيكي دياريكراو وةك دةست بة سةراطرتني سنوري والتانيتر و هةم بةهاطةليك وةك

بالوكردنةوةي ديموكراسي و بنةما ئايينيةكان لة خؤ دةطريت. نزيكي ئةوةندة نةتةوةييدا، بةرذةوةندي وشةو ئةم نيوان لة يةكتري جياتي لة دووانة ئةو كةس زؤر كة هةية ليكضوون و بابةتي دةركةوتي كة بليين بتوانين رةنطة دةبةن. كار بة بؤ ئينتيما طشتي بة ئامانجة. ئةبستراكن( كة بةرذةوةندييةكان)

جيهانيكي باشتر، بة واتاي بايةخ و بةرذةوةندي و ئامانجة.حكومةتةوة رةسميةكاني برياردةرة اليةن لة ئامانجةكان بة طةيشتن بؤ نيودةولةتي بارودؤخي تا هةلدةبذيردري بةرذةوةندي نةتةوةيي خؤيان بطؤرن و يان هةول بؤ ثاراستني شيكاري بةرهةمي دةرةوة، سياسةتي ئامانجةكاني بدةن. ضةندة هةر ئامانجة. بة طةيشتن ئامرازةكاني و مةبةستةكان تر والتيكي بؤ والتيكةوة لة بابةتيةكان، و رون ئامانجة دةطؤرن، بةالم هةموو والتان لة هةولي طةيشتن بةم ئامانجانةي

خوارةوةدان:و سنوور ثاراستني لة بريتية ئامانجة ئةم بوون: ثاراستني .1

هاووالتيان و هةروةها ثاراستني دةسةالتي حكومةتي والت.لة سةر نةتةوةيي نةتةوةيي: خؤشطوزةراني 2. خؤشطوزةراني كار بة شيوازي و نةريتيةكان سةرضاوة هؤكاري دوو بنةماي خؤشطوزةراني و سامان ضةندة هةر راوةستاوة. هينانيان هؤكارة لة طومان بي بةالم نية، دةسةالت هاوواتاي نةتةوةيي

طرنطةكاني ثيكهينةري ئةوة.ئاسايشي واتاي جيهاني، دووةمي جةنطي دواي ئاسايش: .3ئامادة جؤر سي النيكةم و هات سةردا بة طؤراني نةتةوةيي،

بوون لة خؤ دةطري:واذؤى دةبيت. دةستةبةر ريطاوة لة ضةند أ (ئامادةيي سياسي: رووبةرووبوونةوةي مةبةستي بة بةرطري ريككةوتننامة بة نيودةولةتيةكان قةيرانة لة وةرطرتن سوود دةستدريذي، مةبةستي طةيشتن بةئامانجة سياسيةكان، دةست نيشان كردن و دانوستان ثشتيواني بة كاريطةرةكان سياسةتة كردني جيبةجي كة هؤكارانةي ئةو روداني لة كردن بةرطري مةبةستي بة وةرطرتن سوود كؤتايشدا، لة و دةكةويتةوة لي توندوتيذيان ثاراستني مةبةستي بة نيودةولةتي ئاسايشي سيستةمي لة

ئاسايشي والت.

كاتيك كة بةرذةوةندي نةتةوةيي دوو يا ضةند

والت لةطةل يةكتر بطونجيت، ئةوان خوازياري

هاوكاري و هةماهةنطين. بةالم لة حالةتي دذبةري

بةرذةوةندييةكاندا ثرسةكان لة ريطاي ملمالني،

ثيكدادان، هةرةشة و لة كؤتاييدا بة جةنط

ضارةسةر دةكرين. بة مةبةستي ريطةطرتن لة

روداني دؤخيكي وةها، تةكنيكي باو بؤ طونجاندن و

نةهيشتني ناكؤكي لة نيوان بةرذةوةندي نةتةوةيي

»دةولةت نةتةوةكان«دا بريتية لة: ديثلؤماسي،

ريككةوتن، سةردانواندن و ثةنابردنة بةر ياساي

نيودةولةتي و ريكخراوة هةريمي و جيهانيةكان و

نةتةوة يةكطرتوةكان و نوسينطةكاني.

Page 30: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 282010

سةرضاوةي بووني ماناي بة كة ئابووري: ب (ئامادةيي سروشتي ثيويست و تةواو، تواناي ثيشةسازي و شارةزاي تةكنؤلؤذيا بة مةبةستي دابين كردني ئةو ئيمكاناتةية كة هيز هةروةها سةربازي(، هيزي تايبةت )بة دةكةن بةرفراوان قةيراني ئةوةي بي كارانة ئةم ئةنجامي بؤ دارايي تواناي

ليكةويتةوة. ئابووري وردي بةرنامةي لة بريتية كة سةربازي ئامادةيي ج( دريذخايةني بةرطري بؤ روبةروبونةوةي دوذمن، ثاراستن كردن مؤديرنيزة سةربازييةكان، هيزة ثةروةردةي و دروستكردني هةروةها و سةربازي كردني، ثرضةك و كاتي لة و سوثا نيوان خةلك لة هةماهةنطي و ثةيوةندي

جةنط و قةيران، لة خؤ دةطريت.بارودؤخي ماناي بة طشتي بة نةتةوةيي: كةسايةتي .4نيودةولةتي والتيكة و رادةي ئةو طرنطي و بايةخ و بروايةية كة ئةكتةرة نيودةولةتيةكان ثيي دةدةن. بة طشتي والتانيك كة خاوةن توانايي كةلتوري، ئابووري و سةربازي زؤرتر بن، بايةخيكي زؤرتريان دةبيت و زياتر ريزيان لي دةطيريت

و ئازادي رةفتاري زؤرتريان دةبيت. 5. بة دةست هيناني هيز: طرنطي سةرةكي هيز بؤ والتةكان، بؤ طةيشتن بة ئامانجي ديكةية. بةالم لة بنةرةتدا هيز نابيتة قوتابخانةي سياسةتي هيز دامةزرينةري ئامانج. مورطتانا، ئامانجي داية باوةرة لةو نيودةولةتيةكاندا، ثةيوةنديية لة هةر جؤرة سياسةتيك، ض ناوخؤي و ض دةرةوة، هةولدان يةكيك بؤ والتةكان و سياسةتي هيز هيناني دةست بة بؤ

لةم سي ئامانجانة دادةريذرين:ا. ثاراستني هيز

ب. بة هيزتر كردن ج. نمايش كردني هيز

والتيك كة ئينتيماي بؤ ثاراستني هيز هةية، لة سياسةتي ثاراستني سياسةتي لة ثةيرةوي خؤيدا دةرةوةي بارودؤخي باو دةكات، والتيك كة خوازياري زؤرتركردني لة جيهاني هيزي ثةيوةندي طؤراني ريطاي لة هيزة، ئيمثرياليزم سياسةتي لة ثةيرةوي خؤيدا، بةرذةوةندي دةكات و هةروةها والتيك كة ئامانجي نمايش كردني هيزة )ض لةبةر ثاراستن و ض بة هؤي زؤرتركردني هيز( ثةيرةوي

لة سياسةتي ثرستيذ دةكات.بةها لة بريتية ئايديؤلؤذيا: بالوكردنةوةي و 6.ثاراستن كؤمةلطاي كة ريكخراوةكان و نووسراو و كراو ثؤلين نةتةوةيي ثةسةندي كردوة و باوةريان ثيى هةية. ثاراستني و توتاليتاريزم و ديموكراسي وةك طةليك ئايديؤلؤذي نيودةولةتي ئاستي لة بالوكردنةوةي و ناوخؤ لة ئيسالم

دةتوانيت ببيتة ئامانجي سياسةتي دةرةوة.خيرايي بؤ برياردةران كة بةهايةك ضاوطرتني بةر لة بة طةيشتن ئامانجةكان رةضاوي دةكةن، دةتوانين ئامانجةكان

بةسةر سي طروثدا دابةش بكةين:1. ئامانجي طرنط و كليليةكان: حكومةت و زؤربةي خةلك ئامانجانة جؤرة ئةم قورباني. بكةنة بؤي خؤيان ئامادةن بة شيوةي بنةمايي لة سياسةتي دةرةوة و بي ناكؤكي لة ثاراستني دةكريت. ثةسةند نةتةوةييةوة كؤمةلطاي اليةن

بوون، دابين كردني ئاسايش و لة هةندي حالةتدا ثاراستني بةها ئاييني و ئةخالقيةكان لةم ئامانجانةن.

2. ئامانجة مامناوةندييةكان:بة ثةيوةنديدارةكان ئامانجة لة بريتين ئامانجانة ئةم ثروثاطةندة نيودةولةتي، خؤشطوزةراني طشتي، كةسايةتي كردن و قةناعةت ثيكردن بة وآلتاني تر كة سيستةمي سياسي و ئابووري والت نموونةيةكي سةركةوتوة، بةرطريكردن لة لة و بةيانيةكان ئايديؤلؤذية و دانان كاريطةري بةرامبةر

كؤتايشدا جؤرةكاني ثاوانخوازي و ئيمثرياليزمة.ئامانجةكان لة ئامانجة دريذ خايةنةكان: كة دوو طروث .3

لة خؤ دةطريت:لةطةل زانستي و كةلتوري ثةيوةندي دروستكردني ا(

والتاني تر.تايبةتي سيستةميكي دامةزراندني ئارةزوو، و هيوا ب( جيهاني. دامةزراندني حكومةتي جيهاني كة كؤمؤنيستةكان هاتنة بؤ ئامادةكاري يان بوون، دامةزراندنيدا هةولي لة سةر كاري حكومةتي جيهاني ئيسالم كة لة اليةن حكومةتي جؤرة لةم دةكريت، ثةيرةوي ئيرانةوة ئيسالمي كؤماري

ئامانجانةن.برياردةران بؤ نةتةوةييةكان ئامانجة كة روانطةوة لةو ئامانجانة ئةم دةتوانين كرا، تاوتوي كورتي بة و طرنطن بة كورتي لة خوارةوة كة بخوينينةوة ديكةوة لة روانطةي

دةيانخةينة بةرباس:1. ئامانجة يةكطرتوو و ثرش و بالوةكان:

والتيك كة ئينتماي بؤ ثاراستني هيز هةية،

لة سياسةتي دةرةوةي خؤيدا ثةيرةوي لة

سياسةتي ثاراستني بارودؤخي باو دةكات،

والتيك كة خوازياري زؤرتركردني هيزة، لة

ريطاي طؤراني ثةيوةندي هيزي جيهاني لة

بةرذةوةندي خؤيدا، ثةيرةوي لة سياسةتي

ئيمثرياليزم دةكات و هةروةها والتيك كة

ئامانجي نمايش كردني هيزة) ض لة بةر

ثاراستن و ض بة هؤي زؤرتركردني هيز(

ثةيرةوي لة سياسةتي ثرستيذ دةكات.

Page 31: sarchawa 4

29 ذمارة )4( نيساني 2010

بارةي لة كؤمةلطايةك يةكطرتوويي باوةري ثلةي ئةو يةكطرتووي ريذةي نيشانةي نةتةوةيي ئامانجيكي كؤمةلطايةية.دةتوانين بليين ضةندة يةكطرتويي زؤرتر بيت ئةطةري سةركةوتن و طةيشتن بة ئامانج زؤرتر دةبيت، بة ئامانج، بة طةيشتن بؤ نةتةوةيي دةسةالتي تر، مانايةكي

زؤرتر دةبيت. لة راستيدا زؤربةي خةلك حةزيان لة كاروباري نيودةولةتي بكةن هةست قةيراندا، روداني كاتي لة مةطةر نيية. بةرذةوةندي و خواستةكانيان روبةروي مةترسي بووةتةوة. بة ثةيوةنديدار مةسةلةكاني باشة ثييان ئةوان زؤربةي دةرةوة بدريتة دةستي ئةوانةي كة لةو بوارةدا كار دةكةن. ئةمريكا زياتر لة وياليةتة يةكطرتوةكاني تايبةتمةنديية ئةم

لة ديموكراسية خؤرئاواييةكاني ديكة دةبيندريت.بةرةو و بيت كةمتر ئامانجةوة بارةي لة يةكيتي ضةندة سفر بروات بةرةو دابران نزيكتر دةبيتةوة و زياتر شانسي

بة ديهاتني لة دةست دةدا.مرؤظ ئامانجة و نةتةوةييةكان تايبةتة ئامانجة .2

دوستانةكانئامانجانةن كة سوود و تايبةتةكان، ئةو ئامانجة نةتةوةيية بةرذةوةندي نةتةوةيةكي تايبةتي تيداية و ئةو نةتةوةيةش بة دواداضووني بؤ دةكات. ئاشكراية كة ئةو والتانة بة دواي ئامانجي نةتةوةيي تايبةتةوةن كة خاوةن هيزي ثيويست و تةواون. ئةطةر وا نةبيت دةبي ئامانجي فراوانتر و طشتطيرتر دياري بكري تا دراوسييةكان و ئةوانيتر يارمةتي دةستةبةر

وبؤي رةنط كة نةتةوةييانةي ئامانجة ئةو بدةن. كردني مرؤظ دؤستي لة خؤ دةطرن، زياتر ثةسةند دةكرين و كةمتر لةمثةر لة بةردةم ئةم بةديهاتنياندا بووني هةية، برياردةراني والتان هةول دةدةن ئامانجةكاني سياسةتي دةرةوة يان لةم ئاراستةيةدا دةست نيشان بكةن يان وا ثيشان بدةن كة بؤ

مةبةستي مرؤظ دؤستانة بة كاري دينن.3.ئامانجة خيرا و دريذخايةنةكان

دريذخايةنةكان مةترسيان ئامانجة نةتةوةكان، بؤدةولةت كةمترة و ئاسانترن، ضونكة دةتوانري بة خةلك بوتري كة بةردةوامة ئامانجةكة بة طةيشتن ضوون. ثيشةوة بةرةو و ئةطةر وةستانيك لة ريطاي طةيشتن بة ئامانج روبدات، دةطري طةيشتن بة ئامانج بة داهاتوويةكي دورتر دابنريت. لةاليةكي تريشةوة، خةلك بة دذواري لة بارةي ئةم جؤرة روي لة ئةوان ئةوةي بةر لة دةخرين، ريك ئامانجانةوة دةروونيةوة ثييان خؤشة خؤيان يان النيكةم نةوةي دواتر

ئةنجامي هةول و هةنطاوةكانيان ببينن. شيوازي دروست ئةوةية كة ئامانجة خيرا و دريذخايةنةكان ئامانجة كة جؤريك بة بن، هةماهةنط يةكتر لةطةل نيشان دةست خايةنةكان كورت ئامانجة دريذخايةنةكان، ئامانجة بةرةو كة بن هةنطاويةك ئامانجانة ئةم و بكةن دريذخانةكان هةل ديننةوة. حكومةتة توتاليتارةكان زؤرتر دواداضووني بة و كردن دياري لة ديموكراتيك والتاني لة

ئامانجة دريذ خايةنةكاندا ئازادترن.4. ئامانجة طشتي و دياريكراوةكان:

طشتييةكان ئامانجة نموونةي لة باشي بة زؤر دةتوانين ببيستين. هةلبذاردندا وتارةكاني لةثروثاطةندةو لة باس طشتي شيوازي بة دةدةن هةول ثاليؤراوةكان ثةسةندي و رةزامةندي جيطاي ببيتة تا بكةن ئامانجةكان لة بةشدارييان برياري هيشتا كة كةسانةي ئةو و بالةكان هةلبذاردندا نةداوة و راوبؤضووني دذيةكيان هةية. ئاشتي لة نموونة هةرة بةرضاوةكاني ئامانجة طشتي و ئالؤزةكانة. حكومةتيك كة خوازياري ئاشتية، لةوانةية ئاشكراي نةكات كة ئايا لة ريطاي ضةك دامالين و دانوستاني بينات نةرةوة كؤكردنةوةي ريطاي لة يان و بطات ئاشتي بة دةويت رادةيةكي تا داطيركارييةوة و هيرش و كؤكوذةكان ضةكة نةتةوةيي بواري بة تايبةتة دياريكراوةكان ئامانجة زؤر لة نةتةوةكانيتر. اليةني( بي هؤي) ببيتة لةوانةية و اليةكيتريشةوة، ئةم جؤرة ئامانجانة، لة رووي ناوخؤييةوة

يةكيتي و يةكثارضةييةكي زؤرتر دروست دةكةن.5. ئامانجي رةوالةتي و راستةقينةكان:

دةرةوةي سياسةتي رةفتاري لة تيطةيشتن دروست بؤ جياكردنةوةي طونجاو. كاردانةوةي ئةنجامدا لة و والتان ئامانجة راستةقينةكان لة ئامانجة رةوالةتي و فريودةرةكان هةوالطرييةكان ريكخراوة سةرةكي كاري ثيويستة. زؤر نةتةوةكاني و دةولةت راستةقينةي ئامانجي دؤزينةوةي بؤ كرنط هؤكاري والتان وكاركردن رةفتار جؤري ترة. بؤية والتانة، راستةقينةكاني ئامانجة نيشانكردني دةست

تةنها نابيت طوي لة قسةي رابةراني والتان رابطرين.* * *

لة راستيدا زؤربةي خةلك حةزيان لة

كاروباري نيودةولةتي نيية. مةطةر لة

كاتي روداني قةيراندا، هةست بكةن

بةرذةوةندي و خواستةكانيان روبةروي

مةترسي بووةتةوة. زؤربةي ئةوان ثييان

باشة مةسةلةكاني ثةيوةنديدار بة دةرةوة

بدريتة دةستي ئةوانةي كة لةو بوارةدا

كار دةكةن. ئةم تايبةتمةندية لة وياليةتة

يةكطرتوةكاني ئةمريكا زياتر لة ديموكراسية

خؤرئاواييةكاني ديكة دةبيندريت.

Page 32: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 302010

بةطةرخستني

ديثلؤماسيةتي كوردىبةمةبةستي خؤي تايبةتي زةمينةي و هةلومةرج بةثيي تيدةكؤشي اليةنيك هةموو دروست جياوازيةك ئةمةش بةرذةوةندييةكاني، باالكردني و مافةكاني بةدةستهيناني و جياواز زةمينةي و جياواز مةبةستي و جياواز اليةني بةبووني تيكؤشان لة دةكات اليةنةكانة بةهاى و هةلويست ضركراوةي رامياري لةبةرئةوةي جياواز، تايبةتمةندي و رةنطدانةوةي باالترين شيوةي هةلويستة لة خةبات، بؤية رؤلي يةكالكةرةوة دةبيني كاتيك هةر اليةنيك هةست بة بةرذةوةندي و باري هةمةاليةنةي تايبةتي خؤي دةكات، رامياري ضر بة كة بةهاكان دةركةوتني و هةلويست لة بداتةوة بةرثةرض بةشيوةيةك تةوةري ضةندين رامياري ديارة طةشةكردن. و بةرطريكردن بةمةبةستي دةكريتةوة، ضؤنيتي كاركردني هةية و ضةندين رةهةند لةخؤ دةطرى و بةضةندين هونةر نوينةرايةتي دةكرى، يةكيك لةو هونةرانة هونةري ديثلؤماسيية كة دةتواني ببيت بةزماني رامياري زارةكي بةشيوةيةكي بليين دةتوانين بؤية سةرةكييةتي. رؤلي ئةمةش لةراستيدا و هاوبةشيكردني ريكخستنةوةو هونةري ديثلؤماسيةت كة تةواو ئةكاديمي نةك تيطةيشتنة و بةردةوامبوون كةنالي يان جياجياكانة، اليةنة نيوان بةرذةوةنديةكاني خودي لةنيوان ياخود اليةنةكاندا، لةنيوان و...هتد توندوتيذي نةهيشتني بةمةبةستي

اليةنيكدا. واتة زماني طفتوطؤية و دةتوانين بليين زماني سةردةمي ثيشكةوتنة.رةنطة زانستي تيؤرةكاني بة بةثشتبةستن و ئةكاديميانة بةشيوازي ئةطةر راستة بةشيوازيكي تر روون بكريـتةوة، بةالم وا هةست دةكةم طياني ديبلوماسيةت لةمةدا كؤ دةبيتةوة، ديارة بيرؤكةي زيندوبووني وةك تةوةريكي سةربةخؤ و طرنط لةم بازنةدا سةريهةلداوة، ضونكة وةك كرداريكي مرؤظانة خةسلةتيكي خؤرسكية، دةكري شيوازي خؤرسكي تواناكاني بؤ بطةريتةوة سةرةكي بةشيوةيةكي بةكارهيناني لة سةركةوتن تاك و دواتر دةطةريتةوة بؤ ضةندين ئاستي فيربوون و كاريطةري ئايدؤلؤجياي تايبةت كة رةنطة وا بكات ئةم هونةرة بةهيز بكا يان بةثيضةوانةوة. واتة راهيناني تاك رؤليكي ثيويستي شوينيك هةموو لة مروظ كة هونةرة ئةم بةهيزكردني بؤ دةبيني طرنط

ثييةتى.سةرةكي بنةمايةكي تر كةساني لةطةل مامةلةكردن هونةري كة بليين دةتوانيين ضؤنيتي بةكارهيناني ئةم هونةرةية، ديارة وةك دياردةيةكي شارستاني ئةم سةردةمة ثيويستي و طرنطي زؤر بةفراوان دةبيت، ناكري ضيتر قةتيس بكري بةضةند كةسيكةوة كة بةشيوةيةكى تايبةت راهينراون لةسةر ضؤنيتي بةكارهيناني. لةبةرئةوةي ديثلؤماسيةت طةلة لةم بةتايبةت رابهينرين، لةسةري تاكةكان هةموو دةبي سةردةمة، ضةكي هونةرة ئةم جؤراوجؤري شيوازى ضةندين جيهاندا لة ضونكة خؤماندا، ستةمكراوةي بةثيي دةرفةتيكي بةكارهينانى دةخاتة سةر هةموان، هةريةك سةريهةلداوة كة ئةركى دياريكراو يان لة شوينيكى دياريكراو. بؤية ديثلؤماسيةت ضيتر بة تةسكي ضاوليطةري

جاران ناناسريت و بةئةلقةي تةسكي ديثلؤماسكاران بةتةنها جيبةجى ناكري. »ديثلؤماسيةت« طرنطي لةسةر جةخت رؤذانة بوارة ئةم ثسثؤراني هةموو لةكاتيكدا

عةبدولرةحمان كةريم دةرويش *

Page 33: sarchawa 4

31 ذمارة )4( نيساني 2010

بؤية نيودةولةتييةكان، قةيرانة ضارةسةركردنى بؤ دةكةنةوة بةباشى دةزانم ئيمة بةكاريبهينين لة هةموو ئاستةكانى ناوخؤيى واتة ببي. رزطارمان نالةبارة دؤخة لةم بؤئةوةي دةرةوةدا، و كيشة هةموو ضارةسةركردنى بؤ ديثلؤماسيةت بةكارهينانى ناوخؤييةكان و ثاشان بةكاريبهينن بؤ ئةوةي كيشةكانمان لةطةل ديثلؤماسيةتيكي بمانةوي ئةطةر بكةين. ضارةسةر تر ئةواني بنةماي تةندروست و طونجاو و ضاالكمان هةبيت دةبيت لةسةر بنةماي تاكة ضونكة هةلقوالبيت، كوردستاني رامياري هزري دروستكردني طريمانةي رامياري و تيؤري رامياري و بةرهةمي

ئايدؤلؤجي هزري رامياريية.لة قؤناغةدا لةم كوردستاني ديثلؤماسي بنضينةي كة ئاشكراية ميللةتيكة كوردستان واتة دةبينيتةوة، خؤي كوردستان كيشةي هةموو بؤية رةواكاني، مافة بةدةستهيناني بؤ تيدةكؤشى ديارة مافة، ئةم بةدةستهيناني بؤ كراوةتةوة ضر هةولةكاني خؤيةتي تايبةتي رامياري هزري خاوةن كوردستاني ميللةتي كة بةرهةمي هاوبةشي كؤمةاليةتي و كةلتوري و شارستانيةتي بةدةستهيناني بنةماي لةسةر كة كوردستانيية هةمةاليةنانةي ئاشتي و ئاسايش و يةكساني و دادثةروةري خؤي دةبينيتةوة، لة ثيناوي ثيشكةوتن و طةشةكردني شارستانيةت و بةدةستهيناني لة ريزطرتن ديارة جياوازي، بةبى مرؤظ بؤ خؤشطوزةراني كة كوردستانيية هزري نةطؤري بنةمايةكي سروشت و خاك هزري نابيت. خؤشطوزران مرؤظ سروشت طةشةكردني بةبي رامياري كوردستاني داخراو نيية و كراوةية لةسةر هةموو هزر بؤتة نويبوونةوة خةسلةتي كردوة واي كة تر ئايديايةكي و

بنةمايةكي سةرةكي ئةم هزرة.و كوردستانيية شارستاني زادةي و بةرهةم هزرة ئةم بةهيض شيوةيةك بؤية نةبووة، تر دروست ئةواني لةبةرامبةري خةسلةتي بؤية ناكري، بةدي تيدا ئةويتري رةتكردنةوةي بؤ سةقامطيري و ئاشتي بةدةستهيناني تواناي و طةشةكردني هةموو ناوضةكةي هةية، ديارة بارودؤخي ضةوسانةوةي سةدةي ثيشو و ئةو نةهامةتيانةي كة بةسةر ميللةتاني كوردستان هاتوون مايةي بوونةتة كة كردوة دروست ئالؤزي و مةينةت دةيان ريواني تواناي مةوداي لةبةردةم ميذوويي تاقيكردنةوةيةكي طشتي هزري سياسي كوردستاني، بؤية ثيويستة بةوردي لةسةر دوو ئاراستة تيكؤشاني رامياري كوردستاني ئةم قؤناغة تاريكة

دوورودريذة تيثةريني.تايبةتم دةربرينيكي ضةند رةنطة كوردستاني هاوالتييةكي وةك بؤضي و ديبلوماسيةت بةكارهيناني ضؤنيتي لةسةر هةبي تييدا كة كوردستان تايبةتةى بارودؤخة ئةو بةثيى بةكارهيناني هةموو لة كوردستان تيكدراوي ئالؤزي باري ئاشكراية دةذي. رزطاريخوازي بزوتنةوةي ئيفليجي و بيهيزي روويةكةوة، نيشتماني كوردستان دةخاتة روو، بة نةبووني تواناي بةرةنطاري وميللةتي كوردستان خاكي ثارضةبووني ثارضة داطيركةران، كوردستان و سةرنةطرتني يةك خستنةوةي هيزو تواناي ميللةت بالوبوونةوةي دابراوةيي، لةيةك و بةثضرثضري مانةوةي و دةركةوتني سياسي، كرداري لة ناوضةيي تةسكي هةستي بزوتنةوةي اليةنةكاني كاري بةرنامةى لة ناوضةيي ئاراستةي رزطاريخوازي نيشتماني كوردستان... لةطةل ضةندين خالي تردا، كة هةلقؤالوي يةكترن و بةرهةمي ئالؤزي يةكترن و بةهةموويان دةستيوةردان كوردستانداو بةسةر هاركرد زياتر داطيركةراني بكات لة هةموو كاروباريكيةوة و هةموو شتيكي لي بدزي لة خاك

و ميذوو و سامان و تاكةكاني ....وهتد.كوردستان دوضاري نةهامةتية لة ثر و ناهةموارة بارة ئةم

روداوو ثر و خويناوي دريذي دوورو ميذوويةكي بؤتةوة لة ناهةموارة بارة ئةم ديارة ثيكهيناوة. دلتةزيني كارةساتي اليةنةكاني لة واي جار دةرةكييةوة ضةندين و ناوخؤيى رووي بؤ كردوة، كوردستاني نيشتيماني رزطاريخوازي بزوتنةوةي ئةمةش تر، دوذمنيكي بداتة ثال دوذمنيك رووبةروونةوةي زؤرتر لةسةر هةبووة خراثي كاريطةريكي هةمووجاريك بةخشيوة ناحاليبووني رةنطي و كوردستان باري ئالؤزكردني لة بةكارهيناني سياسةتدا، ئةطةر بمانةوي لةسةردةمي بة كورد ميرنشينةكاني كوردستان بروانين، دةبينين ميرنشينةكان لة نيوان خؤياندا زؤر بةسستي ديثلؤماسيةتيان بةكارهيناوة، واتا ناتوانين باس لة خةسلةتيكي ديثلؤماسي بةئاست بكةين لةنيوان ميرنشينة طرفتةكاني و كيشة بةكةمي زؤر تةنانةت كوردستانيةكاندا، كردوة، ضارةسةر راستةوخؤ بةديثلؤماسيةتي خؤيان نيوان نةيانتوانيوة بةزماني ديثلؤماسي هةلويستيان يةك بخةن، ئةمةش وايكرد كة هةموو ميرنشينيك ببي بةثرد بؤ رووخاني ئةواني تر، جطة لة دةيان جةنطي دوورودريذ كة ضةندين رووباري خؤينى رامياري هزري زةمينةي هةرضةندة لةنيوانياندا، ليكةوتةوة هةبووة، نيوانياندا لة هاوبةش ديبلوماسي زماني دروستبووني جيبةجي سةركةوتوويي بة واقعدا لة نةتوانرا ديارة بةآلم بكري، يان ئيرادةيةك بةدي بكري بؤ بةكارهيناني. بؤية نةتوانرا تواناكاني ئةم ميللةتة يةكبخري بؤ رزطاربوون لة ثةرتةوازةيى،

ئةطةرضي بةئاساني هةولةكاني يةكتر رووخاندن بةدي بكري. ئاشكراية ئةم نةريتة تائيستا بةردةوامة لة ناخماندا، بؤية كيشةي والتيكي كوردستان تائيستا و بةردةوامة ئيستا تا كوردستان داطيركراو و ثةرتكراوة كة لة هةموو جيهاندا و بةدريذايي ميذوو بةسةر ميللةتيكدا بةم شيوةيةدا رووي نةداوة و دةيان شؤرش و راثةرين نةيانتوانيوة لة بازنةي تيكهةلضووني ناوخؤيي دةربضن، ضونكة دةتوانين بليين بةاليةني كةمةوة ديثلؤماسيةتيكي بةهيزيان تيدا طوماني ناوخؤيي. هيزي يةكخستنةوةي بؤ بةكارنةهيناوة نيية كة داطيركراوةيي كوردستان شؤرش بةهةموو رووةكانيةوة رةوا دةكات و هةر روويةك لة شؤرش بةثيي زةمينةي تايبةتي خؤي هزري رامياري برياري شيوازي دةدات، لةم كات وساتةدا سةردةميانة شؤرشيكي بةكارهيناني بؤ تيؤرةكان زؤربةي دةضي، بةالم تائيستا ضةمكي شؤرشي نوي روون نةكراوةتةوة.

بكةين مةدةني شؤرشي تيزي طريمانةيي دةتوانيين بةكورتي كة شؤرش شيوازي ضاكترين وةك ديثلؤماسيةت، بةضةكي تيايدا لةطةل سةردةم بطونجي و هةموو ميللةت بةجؤراوجؤري ديالكتيكي رةنطدانةوةي كوردستان شؤرشي بكةن. بةشداري ميذووي ديالكتيكي طرنطي ئةلقةيةكي كة كوردستانية ميذووي مرؤظايةتية و لةئالؤزترين باريداية، بة سةركةوتن لة كردنةوةي طريكاني ديالكتيكي ميذووي كوردستاني، مرؤظايةتي بةطشتي لة قؤناغيكي ترسناك تيثةردةبي بةرةو قؤناغي كرانةوةي كارواني ميذوي مرؤظايةتي بؤ خؤشطوزةراني و ئاشتي دةبي، بؤية ضةمكي

بةردةوامي طشتي بنةماي تيكؤشاني رامياري كوردستانيية.جيطريكردني بؤ جيهانيية شؤرشيكي كوردستان شؤرشي مرؤظايةتية، تيكهةلضووني ئةطةرةكاني نةهيشتني و ئاشتي ليرةدا دةردةكةوي كة ئيمة بؤ كوردستانيكي ئازاد رؤليكي طرنط ضارةسةركردني مرؤظايةتي. كارواني لةسةرخستني دةبيينين بؤ سةركةوتنة و جيهانة هةموو قازانجي كوردستان، كيشةي هةموو مرؤظايةتي، هةنطاوي يةكةمي دةستثيكردني شارستانيةتي عيراق كوردستاني كيشةي ضارةسةركردني نويية. مرؤظايةتي هةنطاويكي و جيهانية ئاشتي بةقازانجي يةكةم هةنطاوي وةك

طرنطي نةماني ئالؤزيية لة رؤذهةالتي ناوةراستدا.

Page 34: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 322010

زؤر مةترسيةكي ئيستا تا كة مةعلومة تةوةر لةهةمان هةر بةسةر مرؤظي كوردستاني هةية، بؤية بةرطري ضةمكيكي طشتي لة بةرطري ضةمكي بةالم كوردستانيية، تيكؤشاني هةمةاليةني ضونكة نيية، سةربازي بةرطري بة تةنانةت كوردستاني هزري لةدةرةوةي بةرطري بة برواي كوردستاني سةربازي ريبازي كوردستاني نيية. واتة بةرطري لة كوردستان ناكري لةدةرةوةي و شارستاني هؤكاري ضةندين ديارة ئةمةش كوردستان، ديثلؤماسيةت بةالم هةية، رامياري و كةلتوري و ميذوويي و جيهان هةموو بباتة لةكوردستان بةرطري سنوري دةتواني داطيركردني كة ئاشكراية سةربازي. هيزي تةواوكةري ببيتة بؤية روويةكةوة، لةهةموو دواكةوتني مايةي بؤتة كوردستان كوردستانية. تيكؤشاني هةمةاليةنةي طةشةثيداني ضةمكي دةطري لةخؤ جؤراوجؤري ضةمكي ضةندين ضةمكة ئةم ديارة طةشةثيداني ضةكي لوتكةي لة كة رامياري طةشةثيداني وةك هةمةاليةنةية، ئةمةش دةبيت بةبةكارهيناني زمانيكي سةردةميانة

بيت، زماني طفتوطؤي نيشتماني راستةقينة. بةالم ديثلؤماسيةت لةالي كورد بةكارهينراوة بؤئةوةي لةطةل دوذمنةكاني بدوي و هةميشة كوردستان داواكاري ئاشتي بوونة ديثلؤماسيةتيان دوذمناني ئةطةرضي بوونة، طفتوطؤ زماني و لة زمانيك واتة كورد، ميللةتي بنبركردني بؤ بةكارهيناوة داطيركةري دةولةتاني هةموو طفتوطؤ. بؤ نةبووة نيوانياندا بؤئةوةي دارشتووة ديثلؤماسيةتةكةيان هةموو كوردستان

ئةطةري دةركةوتني كوردستانيكي ئازاد نةهيلن.ضؤنيتي لة بكري طرنط ثياضوونةوةيةكي ثيويستة ليرة زالبووني بةئاستي ثةرةثيداني و ديثلؤماسيةت بةكارهيناني »ديثلؤماسيةتي بةكوردستان دذ هةولةكاني هةموو لةسةر بةرطري«، لةهةمانكاتدا بةكارهيناني ديثلؤماسيةت بؤ ئةنجامداني لةناوضةكةدا رامياري كةلتوري و هزري طؤرانكارييةكي

بؤ ديثلؤماسيةت بةكارهيناني بوذانةوة«، »ديثلؤماسيةتي ثةراويزكردني نةياراني كوردستان »ديثلؤماسيةتي بالوبوونةوة«، ئةمةش ديارة بة دوو ئاراستة دةكرى »ديثلؤماسيةتي رامياري« كة سياسةتمةداران دةيكةن، و »ديثلؤماسيةتي ميللي( كة هةموو

كوردستانييةك دةبي بيكات.بةردةميدا لة طرنط تةوةري ضةندين كوردستان ئاشكراية نا ئةطةر تييثةرينيت، بةسةركةوتوويى بؤئةوةي وةستاوة

ضةندين كؤسثي نوي تووشي دةبي:قؤالييةكي و هةمةاليةنانة فرةييةكي لة بريتيية كوردستان .1بةهيز خاليكي وةك ثيويستة بؤية ئاراستةيي، ضةند ميذوويى تريشةوة لةاليةكي و رامياري تيكؤشاني لة بةكاربهينريت ديبلوماسيةتيكي و بكري مامةلة لةطةلي ورد بةئاطاييةكي ببيت و بةكاربهينريت ئاستةكان لةهةموو ناوخؤيي هؤشياري

بةنةريت.2. ثاشطةزةيي لة دةستثيشخةري ثرسي كوردستان دوادةخات، لة هةموو بؤية هةميشة دةبي كوردستانييةكان دةستثيشخةربن ئاراستةكان بؤ طةيشتن بة خالي تواناطةرايي، ئةطةر كوردستان تواناي دةستثيشخةري نةمينيت ئةوا لة كؤتاييدا قوربانيةكي زؤر ليي دةكةويت. دةستثيشخةر لةسةرخستني ثرؤسةي ئاشتةوايي

نيشتماني، دةستثيشخةر لة طةشةثيدان، دةستثيشخةر لة..هتد.3. دةبي كوردستان بةجدي كار بكا لةسةر دؤزينةوةي ثيناسةيةكي ستراتيجيةتةكاني، و بةرذةوةنديةكاني بؤ سةردةميانة راميارييةكاني و هزري ئاكارة و بةها بؤ نوي ثيناسةيةكي هيزةكاني هةموو وان ضةتريك وةك ئةمانة ضونكة بدؤزيتةوة،

ميللةت لة دةوري خؤي كؤدةكاتةوة.يارمةتي بؤئةوةي نيودةولةتي خيزاني بؤ بردن ثةنا .4كوردستان بدةن و ببن بة كؤسث لةبةردةم هةولةكاني دوذمنان بؤ لةناوبردني ئةم ميللةتة، ديارة لةم سةردةمةدا بووني دادطاي جيهاني هاندةريكي ضاكة بؤ مةحكومكردني تاوانةكان كة بةرامبةر كورد كراوة، ضونكة ياسا يةكيك لة هؤكارة طرنط و ئازاكانة بؤ

هةلطرتني شةرعيةت لةسةر دةسةآلتي داطيركةران.5. ئيمة ثيويستمان بة ثالنى دريذخايةن هةية، نةوةك سياسةتي

كورتخايةني رةدفعلي.6. لة شارستانيةتي نوي ديثلؤماسيةت تةنها سياسةت نيية، واتا بةرةو نيية سةرخستنمان فاكتةري سياسي ديثلؤماسي تةنها بازرطاني ديثلؤماسيةتي كةضي تةوةرةكاندا، بةسةر بوون زال لةسةر بكةينةوة بير دةبي هةية. و...هتد زانستى و كةلتوري و

بةكارهينانيان وطةشةكردنيان. ضؤنيتي 7. سةرةراي ئةمةش نابي نكؤلي لةرؤلي سةرةكي ديبلوماسيةتي بؤ ثةرؤشبين ئةوةندة ئيمة ئةطةرضي بكةين، ناوخؤيي غةيري بة بةرامبةر كوردستاني ديثلؤماسيةتي بةهيزكردني كوردستانى، دةبي بير لةوة بكةينةوة كة بةبى هيزي كوردستاني بكةين، سةركةوتوو كوردستاني ديثلؤماسيةتي لة باس ناكري نةهيشتني بؤ ريكبخري دةبي كوردستاني ديبلوماسيةتي كوردستان، طوتاري ريكخستني و كوردستاني ثةرتةوازةيي هةر ميللةتي: توانيبيتى ديبلوماسيةتيكي ناوخؤيي سةركةوتووي هةبيت ئةوا سيماي ديثلؤماسيةتي نيودةولةتي زؤر سةركةوتووة،

ضونكة ئةزموونيكي طرنطي سةركةوتوانةي ديثلؤماسي هةية.ضةند لةسةر لةكوردستانداو ثةرتةوازةيي بووني لةبةر .8لةهةموو ئةولةويات ببيتـة مايةي ئةركة ئةم ئاستيك وادةكا كة شتيك زؤرتر، بؤ نمونة ضةندين تويذي كوردستاني طرنط هةن، لةبةر ضةند هؤيةك لة رووي زمان و كةلتور و ضةندين خالي تر جياوازييان بؤ دروست بووة، لةطةل ئةوةي ئيستا لة كوردستان

ئةطةرضي ئيمة ئةوةندة ثةرؤشبين بؤ بةهيزكردني

ديثلؤماسيةتي كوردستاني بةرامبةر بة غةيري

كوردستانى، دةبي بير لةوة بكةينةوة كة بةبى

هيزي كوردستاني ناكري باس لة ديثلؤماسيةتي

كوردستاني سةركةوتوو بكةين، ديثلؤماسيةتي

كوردستاني دةبي ريكبخري بؤ نةهيشتني

ثةرتةوازةيي كوردستاني و ريكخستني

طوتاري كوردستان، هةر ميللةتي: توانيبيتى

ديثلؤماسيةتيكي ناوخؤيي سةركةوتووي هةبيت

ئةوا سيماي ديثلؤماسيةتي نيودةولةتي زؤر

سةركةوتووة، ضونكة ئةزموونيكي طرنطي

سةركةوتوانةي ديثلؤماسي هةية

Page 35: sarchawa 4

33 ذمارة )4( نيساني 2010

دةذي، ئةمانةش ضةندين رةنطدانةوةي طرنطيان هةية و نوخبةي سياسي و...هتد يان هةية، زؤر طرنطة بة ديثلؤماسيةتيكي زؤر وورد كار بكري لةسةر طةراندنةوةيان ديسان بؤ باوةشى كوردستان و ببنة خاليكي بةهيزتر لةسةر خالةكاني هيزي كورستاني، كةضي لة ناوةرؤكي كتيبةكاني سياسي و هزري بؤمان دةردةكةوي كة دروستنةبووني و ناوخؤيي طفتوطؤي ثرؤسةي سةرنةكةوتني لة باس ناتوانري هةرطيز ميللةتيكدا، لةناو نيشتماني يةكيتي لة باس ميذوو بيطومان بكري. سةركةوتوو ديثلؤماسيةتيكي زيرةك، ذيرو ديثلؤماسييةكي وةك دةكات »بسمارك« بليمةتي ميللةتي يةكخستنةوةي لة سةركةوتني بؤ دةطةريتةوة ئةمةش

جيرماني.كوردستاني ديبلؤماسي طرنطةكاني خالة هةرة لة يةكيك .9عيراقي دةولةتي لةبةرامبةر كوردستاني ديثلؤماسيةتي ئةوةية و زؤر هؤي لةبةر و دةولةتة ئةم بووني ميذووي لة داية، كة سةلماندويةتي كوردستان ئيرادةي دةرةوةي لة زؤربةي بين، نةمانتوانيوة سةركةوتوو هيناوة، ديبلؤماسيةتمان شكستي جياوازي و طفتوطؤ زماني جياوازي هونةري لةرووي ديارة واقعي و لؤجستي ثتةواني رووي لة هيز تةرازووي سةنطي هؤكار لةطةل ضةندين هيزي سياسي، مةكانةتي لةرووي و هيز كةدةكري ضةندين كتيبى لةسةر بنوسري هةمويان هؤكار بوونة، ديبلؤماسيةت بة نةمانتوانيوة تائيستا مةترسيدارة ئةوةي بةالم لةعيراق، لةسةرخستني ثرسي كوردستان بنيين هيض هةنطاويك دةبي بؤية كوردستانيش، ترى بةشةكاني هةموو لة ديارة دةطةريتةوة سةرةكي هؤكاري واية ثيم بؤ؟ بليين بطةريينةوة بؤ سستي زماني ديثلؤماسي كوردستاني و نةبووني ستانداردي تيؤري ضؤنيتي بةكارهيناني ديثلؤماسي كوردستاني يان تا ئيستا بؤ؟ بنيين، كوردستاني ديثلؤماسي قوتابخانةي لة ناو ناتوانيين ئيستا تا ديثلؤماسي كوردستانى ئةزمووني سةركةوتني ضونكة بليين دةكريت بؤية نةكراوة، بةرجةستة نةبينراوةو ناوخؤدا لة

نيية. ئةزموونمان كوردستاني تايبةتى ديثلؤماسى ئةزمووني لة باس 10.ئةطةر ئةوة ضونكة نةطونجاوة، باسيكي ئةوة عيراقدا، لةطةل بكري سياسي نوخبةي بؤ وةرنةطيردراوة تايبةتيية ئةزمووني كةسةكان طؤرينى لةطةل جاريك هةموو بؤية كوردستاني، دواتر ثيبكريتةوة، دةست سةرلةنوي سفرةوة خالي لة دةبيت لة ئةطةر نيية، خؤيان ئةزمووني كوردستاني سياسي نوخبةي كوردستان ئةم ثرؤسةية سةركةوتو بواية، ئةوا نوخبةي سياسي بنةماية ئةو لةسةر ثيشينة و دةكرا كوردستاني دةبووة خاوةن لةطةل زؤر بةتوانايةكي و بكةن، دةولةمةند خؤيان ئةزمووني

بةغداد مامةلةيان بكردباية.ئةطةري هيرش بؤ كةمكردنةوةي ديثلؤماسيةت 10.بةكارهيناني

لةسةر كوردستان يان دواخستني. 11.بةكارهيناني ديثلؤماسيةت بؤ بةدةستهيناني ثشتيواني طةالن كيشةكةي و كوردستان ناساندني و كوردستان كيشةي بؤ

بةهةموو جيهان بةزانست و رؤشنبيري و بة راطةياندن..هتد.12.بةكارهيناني ديثلؤماسيةت بؤ دةستكةوتني هاوكاري ئابووري

و زانستي وسياسي.اليةنطراني كردني بياليةن بؤ ديثلؤماسيةت 13.بةكارهيناني

ناحةزاني كوردستان.14. دةبي سوودي ديثلؤماسي وةرطرين لةو كوردستانيانةي كة لة دةرةوةي كوردستان دةذين، بةكاركردني بةردةوام بؤ ئةوةي ريزطرتني كوردستانيةكاني دةرةوةي كوردستان دةستبةرداري كؤمةاليةتي..........هتد و سياسي دؤخي و رةوشت و نةريت

لة كوردستانيةكان ئةوةي بؤ هةولدان و نةبن كوردستان هةندةران ثيكةوة ببةسترينةوة.

15. ثاريزطاري لة زماني كوردي بكري، هةولي زؤرتر بدري بؤ بالوكردنةوةي فةرهةنطي زمانةواني كوردي لة دةرةوة.

ثتةوكردنةوةي بؤ جؤراوجؤر ريكخراوي كردنةوةي .16دؤستايةتي كورد و طةالني تر.

مايةي بؤتة خاكي دةولةمةندي تائيستا كوردستان .17ستةمكردني، بةالم بة ديثلؤماسيةت دةكري ئةم دؤخة بطؤردريت

بؤ بةرذةوةندي كوردستان. راستيةكاني بالوكردنةوةي بؤ هةولدان و كاركردن .18جيهان. هةموو بؤ داطيركةران اليةن لة كورد جينؤسايدكردني مروظ...هتد. مافي ريكخراوةكاني لةطةل بكةين ثةيوةندي دةبي

بؤ ئةوةي كارة نارةواكاني دوذمنان بة جيهان بطةيةنين.ديمؤكراسيةت ضةسثاندني بؤ لةبارة نيودةولةتي باري .19بؤ ديارة كة كؤمةاليةتي دادثةروةري سةروةركردني و طةشةثيداني مايةي تيدايةو زؤري كوردستان بةرذةوةندي اليةنطران كؤكردنةوةي هةروةها كوردستانة، يةكريزي بةرةي

بؤ ثرسي كوردستان.20. هةنطاونان لةطةل سةردةم.

21. بةكارهيناني ديثلؤماسيةت بؤ سةرنجراكيشاني رووناكبيران و ثرشنطدارةكاني عةرب وتوركمان و...هتد، بؤ ئةوةي بةرةيةك لة توندرةوي و فاشيي هةستي دذايةتي بؤ بكريت دروست

ناوئةم نةتةوانة.هاوثةيماني دروستكردني بؤ ديثلؤماسيةت بةكارهيناني .22

لةطةل نةتةوةكاني دةوروبةري كوردستان.23. ديثلؤماسيةتكاري طةلةكةمان دةبي ورياوكارامة بيت، تواناي طواستنةوةي ثةيامي عةدالةت و مرؤظايةتي كيشةي كوردستانى هةبيت و حةزةر لة بةردةوامي رونكرنةوة نةكاتةوة و بيزار نةبي

ئةوةي مةترسيدارة تائيستا نةمانتوانيوة بة ديثلؤماسيةت هيض هةنطاويك بنيين لةسةرخستني ثرسي كوردستان لةعيراق، ديارة لة هةموو بةشةكاني ترى كوردستانيش، بؤية دةبي بطةريينةوة بليين بؤ؟ ثيم واية هؤكاري سةرةكي دةطةريتةوة بؤ سستي زماني ديبلوماسي كوردستاني و نةبووني ستانداردي تيؤري ضؤنيتي بةكارهيناني ديثلؤماسي كوردستاني يان تا ئيستا ناتوانيين ناو لة قوتابخانةي ديثلؤماسي كوردستاني بنيين، بؤ؟ ضونكة ئةزمووني سةركةوتني ديثلؤماسي كوردستانى تا ئيستا لة ناوخؤدا نةبينراوةو بةرجةستة نةكراوة، بؤية دةكريت بليين نيية. ئةزموونمان

Page 36: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 342010

لة زؤر دووبارةكردنةوةى.ديارة كوردستان لةبةر ئةوةي دةولةتي نيية كة ئةركي سةرةكي هيزي ضةندين ئةبي لةسةرة، ديثلؤماسيةتي بةريوةبردني كوردستاني، ديثلؤماسيةتي بزوينةري بة ببن كوردستاني دامودةزطا و كوردستان هةريمي حكومةتي طرنطترينيان: ريكخراوة و ثارت كوردستان، ثةرلةماني و فةرميةكان زانستيةكان، دةزطا مةدةنيةكان، ريكخراوة سياسيةكان، دةزطاكاني راطةياندن، رؤشنبيران، بازرطانان...هتد، بةالم ئةركي هةريمي حكومةتي ئةستؤي دةكةويتة رامياري ديثلؤماسي كوردستان و دةزطا سياسيةكان بةتايبةت ثةرلةماني كوردستان و ثارتة سياسيةكان و ريكخراوة سياسيةكان، ئةواني تر ئةركي

ديبلوماسيةتي ميللي لة سةر شانيانة. سةردةمي جيهانطيري سنوورى بؤ ديثلؤماسيةت نيية، هةموو كةسيك تواناي هةية هةولبدات كةيسي نيشتماني خؤي بةجيهان اليةنة تاوةكو بكا، طةاللةي و بناسينى بةجيهاني و راطةيةني واتة بكةن. لةسةر جدي طفتوطؤي بكا ملكةض ثةيوةنديدارةكان ئةنجامي سةرؤكيك بةرامبةر سةرؤكيك تةنها ديثلؤماسيةت دةتواني سادة مرؤظيكي لةطةل سادة مرؤظيكي بةلكو نادات، تةواو ئاويتةبوونيكي سةردةمة لةم بةتايبةت بهينيت، بةكاري هةية لةنيوان كةسايةتي تايبةتي مروظ و كةسايةتية طشتيةكةي، شكاندوة، كوردستاني نةياراني ئابلوقةي جيهانطيري وديارة

تةنها ثيويستمان بةهةنطاوة خودييةكاني خومان هةية. ئيستا خةبات وةكو جاران نيية، بؤية ئةطةر بتوانين لةخةباتيكي دةهينين، ضونكة بةدةست باش ئةنجامي بين بةردةوام مؤديرن هةموو جيهان ئيستا طوي بيست دةبي ئةطةر يةك ضاالكي بكري خةباتي ميذووي ديارة والتةكةمان. مافي بةدةستهيناني بؤ

كوردستاني داطيركةراني ميذووي سياسةتةكاني و كوردستاني ضاكترين ثالثشتي خةباتي ديثلؤماسي سةردةميانةي طةلةكةمانة، ئةطةرضي راطةياندن تواناي زؤري هةية، ضونكة سنوور دةبةزيني كردةوة روونمان وةك بةجيبهيلين، خؤمان والتي ئةوةي بةبي تةنها ثيويستمان بة بةطةرخستني توانا خؤييةكاني طةلةكةمانة بؤ ئةم ئةركة نيشتمانية مرؤظانةية، ضونكة هةموو كةسيك دةتواني

ئةم كارة بكا، بةالم ثرسيار ئةوةية ضؤن؟

ئامادةسازي بؤ بةكارهيناني ديثلؤماسيةت مةرجةكاني ديثلؤماسي راهيناني بة ثةيوةنديدار دامودةزطاي كردنةوةي .1ضؤنيتي لةسةر رابهينيت كوردستان هاوالتياني لةكوردستان، كؤرسي كردنةوةي بةشيوازي ديثلؤماسيةت، بةكارهيناني

بةردةوام و ئةنجامداني تويذينةوةي زانسي لةم بوارة.ضين لةناو مؤديرن كوردستاني رؤشنبيري بالوكردنةوةي .2بكةن تةواو داكؤكي بتوانن ئةوةي بؤ جياوازةكان وتويذة

لةهةموو بؤنةيةكدا كة بؤيان دةرةخسيت.بةرووى كراوةتةوة دةرطاى كوردستان هةريمي ديارة .3و دةكةن سةرداني كةس ضةندين رؤذانة جيهاندا، هةموو بؤية دةكةن، مامةلة كوردستاني هاوالتي لةطةل راستةوخؤ طرنطة هاوالتي كوردستاني لةئاستيكى بةرزدا بيت بؤ ئةوةي ئةم هةلة بقؤزيتةوةو كاريطةري لةسةر ئةو كةسانة دابنيت و بيكات يان بيت ئةو كةسة كورد ئةطةر بةاليةنطري ثرسي كوردستان، ئةوة ضانسيكي بيت لة دةرةوةي هةريم بةالم بيت، كوردستاني باشة بؤ ئةوةي ريكبخريتةوة لةناو بازنةي كوردستاني بؤ ئةوةي

هيزي كوردستان بةرفراوان بكري.4. ديارة ضةندين كوردستاني سةرداني بةردةوامي والتاني دةرةوة تةواوكردني يان يان طةشتوطوزار بازرطاني بةمةبةستي دةكةن ثةيوةندييةكاني كردني بةرفراوان ضانسي ئةمةش خويندن، لة كةسة ئةو ئةطةر دةكات، جيهان ميللةتاني لةطةل كوردستان

ئاستي بةرزي طةياندني ثةيامي كوردستاني بيت.دةبي، طةاللة بازارةكاندا لةناو ئابووري بازنةي ديارة .5دةردةكةوي، بازاردا لةناو ميللةتيك هةر خةسلةتي راستةوخؤ دةبنةوة، يةك بةرةورووي لةوي مرؤظةكان راستةوخؤ ضونكة بازاردا لة ئةوانةي و كوردستان بازارةكاني بتوانيين ئةطةر و سةردةميانة بةرزي ئاستي لةسةر رابهينين كاردةكةن طةورةي سوودي ضةندين لةمةوة مامةلكردن، مرؤظدؤستانةي ئابووري وسياسي وكؤمةاليةتي دةبينين و دةتوانين بازارةكاني دوذمنان ئابلوقةي شكاندني بةسةرضاوةي بكةين كوردستان يةكخستنةوةي مايةي دةبيتة لةوةي جطة كوردستان، لةسةر

يةكريزي طةلةكةمان.خويندكاراني نيشتماني روشنبيري ئاستي بةرفراوانكردني .6كوردستان، لةهةمانكاتدا بةرفراوان كردني زانكؤكاني كوردستان بؤ ئةوةي جيطاي هةموو فيرخوازيكي جيهاني تيدا ببيتةوة، تاوةكو بطوازريتةوة كوردستاني ضاالكي سةردةميانةي ضةندين لةويدا

بؤ هةموو جيهان.كةلتوري و كوردي زماني زيندوكردنةوةي بة طرنطيدان .7ثيطةي فراوانكردني مايةي ببيتة ئةوةي بؤ كوردستاني مايةي دةبيتة لةوةي جطة جيهاندا، و ناوضةكة لة كوردستان طةرانةوةي دةيان هةزار كورد كة بةهؤي تةعريب زماني دايكي

خويان لةبير كردوة.دةستةبذيرة جيكردنةوةي لةسةر كاركردن و هةولدان .8كوردستانيةكان كة لة دةرةوةي كوردستان كار دةكةن بةتايبةت مةبةستي بة كوردستان ناو لة سياسي و ئابووري بواري لة

هةموو كةسيك تواناي هةية هةولبدات

كةيسي نيشتماني خؤي بةجيهان راطةيةني و

بةجيهاني بناسينى و طةاللةي بكا، تاوةكو اليةنة

ثةيوةنديدارةكان ملكةض بكا طفتوطؤي جدي

لةسةر بكةن. واتة ديثلؤماسيةت تةنها سةرؤكيك

بةرامبةر سةرؤكيك ئةنجامي نادات، بةلكو

مرؤظيكي سادة لةطةل مرؤظيكي سادة دةتواني

بةكاري بهينيت، بةتايبةت لةم سةردةمة

ئاويتةبوونيكي تةواو هةية لةنيوان كةسايةتي

تايبةتي مروظ و كةسايةتية طشتيةكةي، وديارة

جيهانطيري ئابلوقةي نةياراني كوردستاني

شكاندوة، تةنها ثيويستمان بةهةنطاوة

خودييةكاني خومان هةية.

Page 37: sarchawa 4

35 ذمارة )4( نيساني 2010

بةرفراوانكردني ثيطةي كوردستاني لة ضةندين رووةوة.

بنةماي زماني ديثلؤماسي كوردستاني1. جةختكردنةوةي بةردةوام لةسةر ضةمكى »ضارةسةر كردني كيشةي كوردستان لة بةرذةوةندي باالي دةولةتاني داطيركةراني دووةم«، بةثلةي جيهان هةموو و يةكةم بةثلةي كوردستانة لة بةرقةراريية و ئاشتي مايةي ئازاد كوردستانيكي ضونكة

رؤذهةالتي ناوةراستدا.2. كوردستاني ئازاد لة دذي كةس نية و بؤ دذايةتي كةس نيية،

بةلكو ثشتيواني هةموانة.خالة لة يةكيكة دراوسيكان لةكةلتوري وةرطرتن سوود .3بةسةر سةركةوتن مايةي دةبيتة و كوردستان بةهيزةكاني

ئالؤزيةكاندا.هةموو ئابووري بةهيزبووني بيرؤكةي بالوكردنةوةي .4دراوسيكان ئةطةر كوردستان ئازاد بيت، هةولدان بةسةندنةوةي

خاكي كوردستان بةخستنةرووي قازانجي هاوبةشى ئابووري.5. سوود وةرطرتن لة هاوبةشي ئاييني و كةلتوري و بةرذةوةندي

بؤ كردنةوةي بازنة داخراوةكان لةبةردةم كوردستان.6. دروستكردني سةرنجراكيشي كوردستاني بؤ هةموو ئةوانةي

بي ثشتيوانن لةدةوروبةري كوردستان.شكاندنةوةي بؤ هةوليك هةر لةبةردةم ميللي هةستياري .7مؤديرنانة، بةشيوةيةكي رةتكردنةوةي و كوردستان كةسايةتي هؤشيارة، و هةستيارة كورد كة بزاني دونيا هةموو ئةوةي بؤ

ئةمةش وادةكا كة بةوردي لةطةلماندا مامةلة بكري.جوآلنةوةي ميذووي و شؤرشةكانمان 8.بةرزنرخاندني كوردستاني بؤ ئةوةي ثضرانيكي ئةوتؤ دروست نةبي لة كارواني

خةباتي كوردستان.دذي كة كوردستان دوذمناني تاوانةكاني رسواكردني .9كوردستان كردويانة بةريطاي مؤديرنانةي زانستيانة، بؤ ئةوةي ديسان كةس هةول نةدا لةداهاتودا تاوانيك بةرامبةر طةلةكةمان

بكات.10. مةحكوم كردني تاوانباران بةريطاي ياساي ناوخؤيي وجيهاني، تاوةكو تاوانباران هةست بة زيندووي ميللةتي كوردستان بكةن.

لة كةسيك هةموو كة ببيت دروست قةناعةتيك دةبي .11بةكارهيناني بؤ لةسةرشانيتي مرؤظايةتي ئةركيكي كوردستان ثرسي سةرخستني بؤ كةمةوة بةاليةني ديثلؤماسيةت ئاستي رةنطدانةوةي ضونكة بؤنةيةكدا، هةموو لة كوردستان تاوةكو بةرزي هؤشاريية و كةسايةتي تةندروستة، جطةلةوةش و ثيوةبكةن وبازرطاني كةسيك ضةند دةستي قؤرخي نةبيتة بكريتة و هةميشة بةكاربهينري تةسك مةزاجي شةخسي بةثيي تانة و بدري بةضاوي ميللةتدا و هةرةشةي بيرورا جياوازةكاني

ثيبدري.12.دروستكردني ثةيوةنديةكي توندوتؤل لةطةل ئةو كوردانةي كة هاوالتي ئةو والتانةن كة دراوسيي كوردستان نين، وةك لوبنان وميسر وسعوديةو والتةكاني كةنداو و ئوردن و ليبيا و سودان ئةفغانستان ئؤكرانيا و و كازاخستان و قرغيستان و جؤرجيا و بتوانن ئةوةي بؤ ئؤروثيةكان..هتد، والتة هيندو و باكستان و كاريطةرييان هةبي لةسةر والتةكانيان تاوةكو رؤليكي بةرضاويان

هةبي لةسةر ضارةسةركردني كيشةي كوردستان.بووة، شكست تووشي كوردستاني خةباتي جاريك هةموو .13نيوان لة بكا دروست هةلويستييةك يةك نةيتوانيوة ضونكة اليةنة سياسيةكانيداو هةميشة ملمالنيى ناخؤيي تويكلي بةرطري داطيربكا كوردستان خؤشكردوة دوذمن بؤ ريطاي و شكاندوة

ئةوةية ئاراستة طرنطترين بؤية بكات، طةورة تاواني ضةندين و ديثلؤماسيةتيكي ناوخؤيي ثتةو بةكاربهينريت، بةئاراستةكردنيكي دروست نيشتماني يةكريزي بؤئةوةي ميللةتةوة لةاليةن طشتي بكريت و ضيتر ريطاي ملمالنيى ناوخؤيي تةسك بكريتةوة و ريطا

نةدريت بيطانة دةستبخاتة ناوكاروباري ناوخؤيي كوردستان.كة وايكردوة كوردستاني نيشتيماني تيؤري نرخاندني كةم .14ئايدؤلؤجياى ضةندين بووني سةرهةلبداو حزبي ئايدؤلؤجياي نيشتماني خةباتي ساردكردنةوةي هؤي بؤتة دذبةيةك حزبي ناوخؤيي، ملمالنيى و طةندةلي بةربالوبونةوةي و كوردستاني لةكؤتايشدا سستكردنةوةي ديثلؤماسيةتي كوردستاني بةطشتي، بؤية زؤر طرنطة هةول بدري بؤ بةرز نرخاندني تيؤري نيشتماني كوردستاني وكةم نرخاندني ئايدؤلؤجى حزبي تةسك، بؤ ئةوةي

كوردستان لةم بةندةرة ترسناكة رزطاري ببي.لةبواري ليهاتوو و كارامة و كارا كاديري نةبووني 15.ديارة بةرامبةر دروستكردوة طيروطرفتي ضةندين ديثلؤماسيدا، بةكوردستان، هيض كادريك لةم بوارانة هةلي نةداوة ئةزموونةكاني ديارة تر، نةوةكاني بةدةستي بيطةيةني يان تر، بةئةواني بدات ئلزام كاديرةكاني هةموو ئةبي كيشةية ئةم ضارةسةركردني بؤ بكرين بة فيركردني كةساني تر، يان كردنةوةي ئةرشيفي خؤيان بؤ فيرخوازان و ئةكاديميةكان بةتايبةت كوردستانيةكان، ضونكة كراوةتةوة، ثشت لةسةر بيطانة بؤ ئةرشيفانة ئةو بةداخةوة ضةندين لةهةمانكاتدا داخراوة، كوردستان كاديرةكاني بؤ بةالم كاديري ليهاتووي كورد لةبواري ديثلؤماسيدا كة ثسثؤريان هةية يارمةتي يان وةربطيريت، لي سووديان دةبي خراون، ثشتطوي

بدرين بؤ ئةوةي بتوانين ضةندين كةس ثيبطةيةنين لةم بوارة.* ماستةر لة فكري سياسي

ثةيوةندييةكي دروستكردني

توندوتؤل لةطةل ئةو كوردانةي

كة هاوالتي ئةو والتانةن كة دراوسيي

كوردستان نين، وةك لوبنان وميسر وسعوديةو

والتةكاني كةنداو و ئوردن و ليبيا و سودان و

كازاخستان و قرغيستان و جؤرجيا و ئؤكرانيا

و ئةفغانستان و باكستان و هيندو والتة

ئؤروثيةكان..هتد،

بؤ ئةوةي بتوانن كاريطةرييان هةبي لةسةر

والتةكانيان تاوةكو رؤليكي

بةرضاويان هةبي لةسةر ضارةسةركردني

كيشةي كوردستان.

Page 38: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 362010

دكتؤر كامةران مةنتك:

كوردي ديثلؤماسيةتى بنةمالةيي دوو دةسةلتي

دووضارى ضةقبةستوويي كردووة

حةدين لةم دكتؤر كامةران مةنتك مامؤستاي زانستة سياسييةكان لة زانكؤي سةلاكةوتنةيدا لةطةلا سةرضاوة، لةطةلا ئةوةي كة لة روانطةيةكي رةخنةييةوة ضاوثيائةم وةنديداري ثيا كي رةهةنديا ضةند ، دةروانيا كورد ديثلؤماسييةتي ثرسي بؤ دةزانيا طر ريا بة ديفاكتؤي كوردستان تي راشكاوانة دةسةلا كدةداتةوةو ليا ثرسة

شكةوتني ديثلؤماسييةتي كورددا. لة بةردةم ثيا* * *

دةكريت سةرةتا ثيمان بلييت ديثلؤماسي بريتيية لة ضي و هؤي ضيية كة زؤر جار بة هونةر ناوزةد دةكريت ؟

لة زؤر روانطةى جياوازةوة دةتوانريت خويندنةوة بؤ ديثلؤماسيةت ئةو سةرةكى شيوةيةكى بة زمانةوانيةوة رووى لة بكريت، زاراوةية، ثشت بة زاراوةى )ديثلؤما(ى طريكى دةبةستيت، كة بة

واتاى ئةو دؤكيومينتة ديت كة دةسةلتى بال لة دةولةتيك دةيداتة ئةو نوينةرايةتى و هةلسيت ئةو كارةكانى بة ئةوةى بؤ يةكيك بكات، ئةم زاراوةية لة زمانى طريكيةوة طويزرايةوة بؤ زمانةكانى هةلطرى كة دةطوتريت كةسة بةو ديثلؤماسى ماناية، بةو تر، بة ياخود بالية، دةسةلتة ئةو نوينةرايةتى دؤكيومينتةيةو ئةو ترةوة، دةولةتيكى ليةن لة دةكات دةولةت نوييةكةى ضةمكة ثةيماننامةو كة دؤكيومينتانةى ئةو بؤ طؤرا ضةمكة ئةو دواتر كات طؤرانى بة دةطريت، خؤوة بة نيودةولةتيةكان ريكةوتننامة جاران زؤر بةسةرداهاتوة، طؤرانى ديثلؤماسيةتيش ضةمكى لة سياسةتى تايبةتى بة وةكو ميتؤديكى سياسى بةكار هينراوة،

دةرةوةدا.ضةمكى زؤر وةكو ديثلؤماسيش ضةمكى بيت ضؤنيك هةر بةكار هةلة بة جاران زؤر هاتوة، تةنطذة تووشى زانستى ترى دةتوانين ئيستادا كاتى لة بة شيوةيةكى طشتى بةلم دةهينريت، بليين ديثلؤماسيةت كؤمةليك ضةمك و ريسا و كاررايية كة بةكار دةهينريت بؤ ريكخستنى ثةيوةنديية نيودةولةتيةكان، بة ئامانجى هيزكردنى بة و دةولةت بالكانى بةرذةوةنديية هينانةدى بةهيزكردنى ريطاى لة ئةمةش دةولةتاندا، نيوان لة ثةيوةندى بةستنى و نوينةرايةتى كردنةوةى و يةكتر كردنى هاموشؤ

نيودةولةتى، ثةيماننامةى ريكةوتننامةو بؤية هةنديك واى بؤ دةضن كة ديثلؤماسيةت ئةو هونةرةية كة دةولةت بةرامبةر لة دةثاريزيت نةتةوة بالكانى بةرذةوةنديية و هيزى تردا، هةروةها كار بؤ ئةوة دةكات كة ريزو هةيبةتى بةر لة جا بثاريزيت، نيودةولةتيدا ئاستى لةسةر دةولةتةكةى ئةوةى لة كارى ديثلؤماسيدا، زؤر لة مناوةرات و طةمةى سياسى

بةكار دةهينريت، بؤية بة هونةر ناوزةد دةكريت.بزوتنةوةي ميذوي لة ديثلؤماسي كاري جؤري بؤ ضيية ليكدانةوةت ديثلؤماسي كاري بنةمايانة كام سةر لة زياتر كورد خود كورددا،يا

كردوة؟لةبةر ئةوةى وةكو ئاماذةمان ثيكرد، ديثلؤماسيةت بة شيوةيةك كة هةية ريكخستنانةوة و ضةمك بةو ثةيوةندى شيوةكان لة ديثلؤماسيش كةسى دةخات، ريك دةولةتةكان نيوان ثةيوةندى بؤية ثيدرابيت، ريطةى دةسةلتيكةوة ليةن لة كة كةسةية ئةو ديثلؤماسيةتى كورد بليين ناتوانين ئيمة ياساييةكةى ضةمكة بة ياسايى دةسةلتيكى نةبوة، دةولةتى كورد ضونكة هةبوة،

دانثينراوى نيودةولةتى نةبوة.بةو بكةين، كورد ديثلؤماسيةتى لة باس ناتوانين بؤية بزاظى ئةوةشدا لةطةل بةلم ئارادان، لة كة زانستيانةى ضةمكة ثةيوةنديةكانى كة داوة رزطاريخوازى كورد زؤر جاران هةولي دةتوانين بؤية بخات، ريك تر دةولةتةكانى هيزو لةطةل خؤى

سازداني بابؤس ثيرغةني

Page 39: sarchawa 4

37 ذمارة )4( نيساني 2010

ديثلؤماسى بزاظى لة رادةيةك تا كة هةبوة بزاظيكى كورد بليين دةضيت، بةلم بة تةواوةتي ناضيتة خانةى ديثلؤماسيةتةوة، ضونكة رزطاريخوازى بزاظى كورديش، دةولةتى نةبوونى سةربارى تؤكمة شيوةيةكى بة ريكخراو دةزطايةكى نةيتوانيوة، كورديش بؤ ثةيوةندييةكانى دةرةوةى دابنيت، رةنط بيت هةنديك دةزطا لة ناو حزبةكان بةو ناوة دروست بووبن، بةلم هةموو ثةيوةنديية زؤر ضوارضيوةيةكى لة ثةيوةندييةكان نهينى و دةرةكيةكان خؤيان سةركردةكان سةرةكى بةشيوةيةكى كة بوة تةسكدا ئةوةى بوارى كورد كاتيك كرد واي ئةمة كة ... هةلساون ثيى بؤ رةخسا لة باشورى كوردستان قةوارةيةكى سياسى، ياسايى دابمةزرينيت، دةزطايةكى ئامادة نةكردبووبيت بؤ ئةوةى بة كارة

هةلسيت. ديثلؤماسيةكانى كوردستان هةريمي حكومةتي ديثلؤماسييةتي بؤ هةلسةنطاندنتان ديثلؤماسييةكاني توانا توانيويةتي ضةند تا هةريم حكومةتي ضؤنة؟ باليؤزخانةكاني لة نوينةرايةتي داناني نمونة بؤ بكات؟ ضاالك خؤي

عيراق لة والتاني ديكة كة مافيكي دةستوريي خؤيةتي؟دةزطاية ئةو خةريكة كوردستان هةريمى حكومةتى لة ديثلؤماسيةكانى كارة راثةراندنى ئةركى كة ثيدةكريت كارى كوردستان دةكات، تايبةتكردنى دةزطايةك وةكو بةريوةبةرايةتى بةلم ثؤزةتيظانةية، كاريكى هةريم دةرةوةى ثةيوةندييةكانى دةزطاية ئةو ئيستا تاوةكو بوارةدا، لةم نيطةتيظانةية ئةوةى وةكو ثيويست كارى ثيناكريت و تايبةتمةند ناكريت بة كارةكانى ريطاى و روخساريية رادةيةك تا دامةزراويكى واتة خؤى،

بةرجةستةكردنى كارةكانى لى بضووك كراوةتةوة. كة دةطةريتةوة تةنطذةية ئةو بؤ هؤكارةكةى ئةمةش حيزب دةناليت، دةستيةوة بة كوردستان لة سياسى دةسةلتى بؤية حيزب دةزطاكانى حكومةتداية، و دام هةموو ثيشةوةى لة لة رؤلة طرنطةكانى ئةم دةزطايةى كةم كردؤتةوة، تاوةكو ئيستا نةك دةخرين، ريك حيزبى بنةمايةكى لةسةر ثةيوةنديةكان لةسةر بنةماى دام و دةزطايى حكومةتى، ئةمةش زيانى طةورةي

بة رةوشى ديثلؤماسى كورد طةياندوةو دةطةيةنيت.كة هيناوة، دةست بة دةستورى مافي كؤمةليك ئيستا كورد دثيلؤماسيةتى بةهيزكردنى و ثيشبردن بةرةو بؤ يارمةتيدةرن بة كوردستان، لة دةسةلتى سياسى ثيكهاتةى بةلم كوردى، سياسى دةسةلتى كة حيزبانةى ئةو ثيكهاتةى يةكةميش ثلةى

يةكةم كؤسثى طةورةو ريطرى دينن، ثيك تا كورد مافانة، لةو وةرطرتن سوود و بةكارهينان لة بوون وةربطريت ياسايية ثانتايية لةو سوود نةيتوانيوة ئيستا وةكو لة ديثلؤماسى بوارى ثيشبردنى بةرةو بؤ هيناوة بةدةستى كة

كوردستان.دةطةرينيتةوةو بؤضي كورد ديثلؤماسييةتي الوازييةكاني هؤكاري بةهيز ريطايانةوة كام لة هةريم حكومةتي ديثلؤماسييةتي ثيتواية

دةبيت و بؤ ئةمةش تا ضةند دةستي كراوةية؟ ئةو ملمالني سياسى و عةشايةريانةى لة نيو دةسةلتى سياسى و حكومةت بوونى بيهيز واتة يةكةمة، ريطرى هةية، كورديدا تاوةكو سةرةكية، هؤكارى كوردستان لة دامودةزطايى كارى كوردستان لة ئةمرؤ كة ثارتى و يةكيتى لى ئةوةندةى ئيستا ثؤستة ئةو كة طرنطة ئةوة بةدةستةوةية، دةسةلتيان ديثلؤماسيانة، ضؤن لة نيوان خؤياندا دابةش دةكةن، هيندة ليان سةرةكيةكانى ئامانجة كة بةرن ئاراستةيةى بةو نية، طرنط

ديثلؤماسيةتى كوردى مةبةستيةتى. واتة لة ثيناو ئةوة بةكار بهينريت كة ثةيوةندى باش لةطةل ولتان كارى دةزطايكردنى و دام بة بؤ بنةمايةك ببيتة و ببةستريت ديثلؤماسيةت لة كوردستاندا، ئةم ملمالنيية واي كردوة، هيندةى ئةو مافانة لة ثيناو خزمةتكردنى حيزب ياخود وردتر بليين هيندة بيت، كوردستانةوة باشوورى بنةمالةى هةردوو خزمةتى لة

هيندة بة تةنط بةرذةوةنديية بالكانى كوردةوة نةبيت.كارى بة ثةيوةنديان كة ثؤستانةى ئةو دةبينين بؤية ديثلؤماسيةوة هةية لة نيوان كةسة نزيكةكانى ئةو دوو بنةمالةية )بارزانى و تالةبانى( دابةش كراوة، بة بي ئةوةى توانايةكيان لةو بوارةدا هةبيت، كة ئةمة وةك ضؤن دةسةلتى كوردى ضةقبةستوو ديثلؤماسيةتى بةستوة، لي ثيشوةضوونى ريطاى كردوةو باشترين كردوة. ضارةنووس هةمان دووضارى كورديشى حكومةت كردنى دةزطايى و دام بة بارة ئةم بؤ ضارةسةريش تر، واتايةكى بة حكومةتة، و حيزب جياكردنةوةى يةكتر لة و لة يةكتر جياكردنةوةى بةرذةوةندى كةسةكانة لة بةرذةوةنديية

بالكانى كوردستان.* * *

كورد ئيستا كؤمةليك مافي

دةستورى بة دةست هيناوة، كة

يارمةتيدةرن بؤ بةرةو ثيشبردن و

بةهيزكردنى دثيلؤماسيةتى كوردى،

بةلم ثيكهاتةى دةسةلتى سياسى

لة كوردستان، كؤسثى يةكةم بووة لة

بةردةم سوود وةرطرتن لةو مافانة.

Page 40: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 382010

ئاكؤ حةمةكةريم:

بةردةوام كورد

لةثةيوةنديية

ديثلؤماسييةكاندا

اليةني دؤرا و ياخود

زةرةرمةندبووة

بؤ دةطةريتةوة كوردى ديبلؤماسى كارى رةطوريشةى سةرضاوة: كارى كورد هاوضةرخيدا لةميذووى بليين دةكريت ئايا كةى؟

ديبلؤماسى كردووة؟- ثيش ئةوةي وةآلمي ئةم ثرسيارة بدةمةوة بةثيويستي دةزانم و مانا و بدويم لةديثلؤماسي بةكورتي ئةكاديمييةوة لةرووي تيطةيشتن بةبي بةوثييةي ثيناسةكاني بخةمةروو، و ناوةرووك ئةو ثرسيارة ديثلؤماسي ئةستةمة وةآلمي لةماناي راستةقينةي ئةطةر و نا؟ يان ئةنجامداوة ديثلؤماسي كورد كةئايا بدينةوة

بةلي ميذووةكةي بؤ كةي دةطةريتةوة؟ كؤنةو يؤناني وشةيةكي لةبنضينةدا Diplomacyديثلؤماسيياخود لولكراو بةلطةنامةي بةماناي كة Diplomaهاتووة لة شةهادةي رةسمي ديت، كة لةنيوان سةرؤكةكاندا ئالوطؤركراوة. طةليك ثيناسةي جياواز بؤ ديثلؤماسي كراوة لةوانة: موسوعةي دانوستانة بةريوةبردني بةهونةري ديثلؤماسي بةريتاني ثييواية Riveier ريظيية و دةكات ثيناسة نيودةولةتييةكان هونةري و دةولةت كردني نوينةرايةتي زانستى ديثلؤماسي دانوستانة و طاردين ثييواية ديثلؤماسي زانستي ثةيوةندي نيوان تر بةمانايةكي طةالنة، نيوان بةرذةوةندي طونجاني و دةولةتان ديثلؤماسي ئؤكسفؤرد قاموسي دانوستانةو هونةري و زانست لةريطةي نيودةولةتييةكان ثةيوةنديية بةريوةبردني بةزانستى

دانوستانةوة ثيناسة دةكات.فراوانةكةي مانا يةكةم هةية، ماناي دوو ديثلوماسي ليرةوة هةموو و هةمةاليةنة و بةرفراوان كةثرؤسةيةكي ديثلؤماسي ثةيوةندي و طفتوطؤ و دانوستانةكاني نيوان دوو اليةن دةطريتةوة،

هةر و كؤن لةميذينةي ضاالكييةكي دةبيتة ديثلؤماسي بةمةش ديثلؤماسيش كاري مرؤييةكاندا كؤمةلطا دروستبووني لةطةل هةبووة، ضونكة بةردةوام مرؤظ ثيويستي بةطفتوطؤ و دانوستان بووة لةطةل بةرامبةردا و لةكؤمةلطة سةرةتاييةكاندا بةردةوام خيل )لةكاتي ئاطربر بةستني بؤ بوون لةدانوستاندا عةشيرةتةكان و

جةنطدا( و دابةشكردني ناوضةو لةوةرطا و دةستكةوتةكان. دةبيتة كة ديثلؤماسي بةرتةسكةكةي و هاوضةرخ مانا دووةم ثةيوةندي ريكخستنى و بةريوةبردن ياساي و زانست و هونةر بؤ دةطةريتةوة ئةمةش دانوستانةوة، لةريطةي دةولةتان نيوان

ريككةوتننامةي وستظاليا 1648 و كؤنطرةي فييناي 1815. بةهةردوو واتاكة، كورد كاري ديثلؤماسي ئةنجامداوة و ثةيوةندي هةبووة، ثشتي دةورو دةولةتاني و نةتةوة لةطةل ديثلؤماسي كوردستاني دانيشتواني ميذوو ثيش بؤ بطةرينةوة زؤر ئةطةر كؤن وةك لؤلؤي و طؤتي وكاشيي و خؤري و ميتاني و مانييةكان طةالني لةطةل دانوستانيان ئةنجامداوةو ديثلؤماسييان كاري ثيدةلين ئةوةمان ميذوويةكان بةلطة كردووةو دةوروثشتيان و ديثلؤماسيدا لةكاري شارةزابوون زؤر ماددكان كةدةولةتي دوذمنةكانيان، شكستثيهاني بؤ هيناوة بةكاريان بةزيرةكانة ريككةوتننامةيةك ئاشورريةكان شكستثيهيناني بؤ كةيخةسرةو بةثيي و دةبةستيت كلدانةكان ثادشاي نةبوبالسةري لةطةل ريكةوتنةكة ئاميتس-ي كضي كةيخسةرةو لة نةبوخوز نوسةري كؤري نةبوبالسةري مارة دةكريت، لةبةرامبةر هةردووال هيرش دةكةنة سةر ئيمثراتؤريتي ئاشووري و لةسالي 612 ث.ز لةسةر ثايتةختي نةينةواي كلداني( )ميدي- هاوثةيمانيتي دةستي

Page 41: sarchawa 4

39 ذمارة )4( نيساني 2010

ئاشورييةكان داطيردةكريت و كؤتاي بةو دةولةتة ديت. خويدا هاوضةرخي و نوي لةميذووي كورد شيوة بةهةمان ميرنشينة بؤ بطةرينةوة ئةطةر و ئةنجامداوة ديثلؤماسي كاري بادينان... و سؤران و ئةردةآلن و بابان وةك كوردييةكان

دانوستانيان و طفتوطؤ بةردةوام ميرنشينة ئةم دةبينيين هتد و عوسماني وةك دةورثشت دةولةتاني لةطةل و يةكتر لةطةل صةفةوييةكان ئةنجامداوة و كؤتايي سةدةي نؤزدة و سةرةتاكاني و لةشؤرش كورد دةبيين شيوة بةهةمان بيستةم سةدةي وةك كردووة ديثلؤماسي كاري رزطاريخوازةكانيدا بزووتنةوة بارزاني و شيخ نةهري و شيخ عةبدولسةالمي شيخ عةبدولآلي بارزاني... ئةحمةدي شيخ و شكاك سمكؤي و حةفيد محمودي

هتد. هةروةها لةشؤرشي نويى طةلي كورددا سةكردايةتي كورد ئةنجامداوةو ديثلؤماسيةتي و طفتوطؤ ضةكداري خةباتي لةثال بةردةوام لةثةيوةندي و طفتوطؤ و دانوستاندا بوون لةحكومةتي عيراق و دةولةتة دراوسييةكان و نوسينطة و مةكتةبي ثةيوةندييان

هةبووة لةدةرةوة. سةرضاوة: ئةطةر ثيتان واية كورد خاوةنى كارى ديبلؤماسى بووة،

هةلسةنطاندنى ئيوة ضيية بؤ ديبلؤماسيةتى كوردى؟كاري ناوضةكة طةالني هاوشيوةي كورد ئةوةي لةطةل -ديثلؤماسي ئةنجامداوة، بةآلم ديثلؤماسيةتي كورد ديثلؤماسيتيكي بةرةوشي بووة ثةيوةست بووةو كاريطةريي بي و سةرةتايي ناوخؤي كوردستان و ثةيوةنديية ئيقليمي و نيودةولةتييةكانةوة. بةواتايةكي تر هةرضةندة كورد لةطةليك بوار و كاتدا ثشتي بةستوة دانوستانكاريكي ئةنجامداوةو دانوستاني و ديثلؤماسي بةكاري بةهيز و باش بووة، بةآلم بةرهةم و دةستكةوت و دةرئةنجاميكي بؤنمونة بةرهةمنةهيناوة، كورد بؤ بةرجةستةي و دياريكراو كوردي كيانيكي ياخود طةورة دةستكةوتيكي نةمانبيني بةديبيت. ديثلؤماسييةوة كاري و دانوستان لةريطةي سةربةخؤ و دؤرا اليةني ديثلؤماسييةكاندا لةثةيوةنديية كورد بةردةوام ياخود زةرةرمةندبووة، هةركات دوذمن الوازبووبيت دانوستاني بةهيزيدا لةكاتي بةثيضةوانةشةوة كردووةو كورددا لةطةل بةياننامةي وةك جوآلوةتةوة كورددا لةطةل ضةك بةزماني

ئازاري 1970 و ثةشيمان بوونةوةي حكومةتي مةركةزي. هةنديكجار ئةوةي كةكورد بةخةبات و شؤرش و ضةك بةدةستي هيناوة لةسةر ميزي طفتوطؤ و دانوستان لةدةستي داوة، ضونكة كةسي و نةزانيوة ديثلؤماسيتي و دانوستان هونةري لةبنةماو شارةزا و ثسثؤري تايبةتي نةبووة و ياخودا يةكريز و يةكطرتوو نةبووة و بةثارضةثارضةي و بي بةرنامة ضوتة دانوستانةكانةوة نيودةولةتييةكان و ئيقليمي بةهاوكيشة دةرك نةيتوانيوة ياخود

بكات و لةطرنطيان بزانيت و بةورياييةوة بةكاريانبهينيت. سةرضاوة: وةك دةزانن كوردستان والتيكى داطيركراوو بةشكراوة، تايبةتمةندييةكانى كارى ديبلؤمسى كؤمةلطةيةكى وةك كوردستان

لةضيدا دةبيننةوة؟كورد لةديثلؤماسيتي طةورةي كاريطةرييةكي ئةمة بيطومان -كردووة، ضونكة ديثلؤماسي بؤخوي كاريكي فةرمييةو ثةيوةندي داطيركردن و دةولةت نةبووني هةيةو دةولةتةوة و بةحكومةت و دابةشبوون و جةنطي بةردةوام زماني طفتوطؤ و ديثلؤماسيةت بةديثلؤماسيةت ناسروشتي تايبةتمةندييةكي دةكات، الواز

دةبةخشيت.كوردستان بةحوكمي ئةوةي وآلتيكي داطيركراو بووة و بةردةوام لةجةنط و شؤرشدابووة دذي داطيركةران جؤريك لةديثلؤماسي بةردةوام بووة، جياوازي كةتايبةتمةندييةكي بةرهةمهيناوة ديثلؤماسيتي كورد هةوليك بووة بؤ مانةوةي كورد و ثاراستني

ديثلؤماسيتي هةروةها نةتةوةييةكان، تايبةتمةنديية و خةسلةت دوورنةكةوتنةوة و ثاراستني خاكةكةي بؤ بووة هةوليك كورد

ليي و دريذةدان بووة بةخةبات و تيكؤشان.بةهيزي ديثلؤماسييةتي هةر نةتةوة و دةولةتيك ثشت دةبةستيت و بازرطاني و و سةربازي سياسي و ئابووري هيزة و بةتوانا كلتووريييةكاني ئةو كؤمةلطاية، ئةطةر وآلتيك داطيركراوبووة و فؤرمةلةيان و ريكيبخات نةيتوانيبوو ياخود نةبوو هيزانةي ئةم و الواز ديثلؤماسيةتيكي بيطومان ببينيت، لي سوديان و بكات شةرمن و دةستةمؤ بةرهةمدةهينيت، كةدواجار ناتوانيت ئامانجة

بةديبهينيت. نةتةوةييةكان سةرضاوة: لةدةستورى عيراقيدا بةثيى ماددةى »121 برطةى ضوارةم هاتووة: نوسينطةى تايبةت بةهةريم و ثاريزطاكان دةكريتةوة لة بةدواداضونى بةمةبةستى ديبلؤماسييةكاندا نيردة بالويزخانةو بؤ بواريك طةشةثيدان« و كؤمةاليةتى و رؤشنبيرى كاروبارى لةضوارسالى رةخساوة، كوردستان هةريمى ديبلؤماسى كارى دةستوريية مادة لةو كةلك توانيويةتى ضةند تا رابردوودا

وةربطريت بؤ كارى ديبلؤماسى؟و ئةكاديمي لةرووي كة بدةين بةوة ئاماذة ثيويستة = سةرةتا ديثلؤماسييةي ضاالكيية بةم ناتوانيين سياسييةكاندا لةزانستة لةرووي ضونكة ديثلؤماسي، بلين عيراق كوردستاني هةريمي ثةيوةنديية بؤ 1961 ظييناي ريككةوتننامةي بةثيي و ياساييةوة لةضوارضيوةي دةولةت تةنها ديثلؤماسييةكان كاري ديثلؤماسي

و كةسايةتيية نيودةولةتييةكاندا كورتكراوةتةوة.هةريمي ديثلؤماسييةي بةضاالكي زانستييةوة لةرووي ئيستا ، Para diplomacy ثاراديثلؤماسي دةوتريت كوردستان دةولةتان لةديثلؤماسي طشتي بةشيوةيةكي ثاراديثلؤماسي بضوك ترة، ئةو جؤرةية لةضاالكي ديثلؤماسي كةلةاليةن هةريم لةضوارضيوةي ئةنجامدةدريت دةولةتةكانةوة بي كيانة و دةسةآلتي و سةالحيات دةستور كةبةثيي فيدراليدا، دةولةتي

هةنديكجار ئةوةي كةكورد بةخةبات و شؤرش و ضةك بةدةستي هيناوة لةسةر ميزي طفتوطؤ و دانوستان لةدةستي داوة، ضونكة لةبنةماو هونةري دانوستان و ديثلؤماسيتي نةزانيوة و كةسي شارةزا و ثسثؤري تايبةتي نةبووة و ياخودا يةكريز و يةكطرتوو نةبووة و بةثارضةثارضةي و بي بةرنامة ضوتة دانوستانةكانةوة ياخود نةيتوانيوة دةرك نيودةولةتييةكان بةهاوكيشة ئيقليمي و بكات و لةطرنطيان بزانيت و بةورياييةوة بةكاريانبهينيت.

Page 42: sarchawa 4

40

لةرووي ضونكة ديثلؤماسي، بلين عيراق كوردستاني هةريمي ثةيوةنديية بؤ 1961 ظييناي ريككةوتننامةي بةثيي و ياساييةوة لةضوارضيوةي دةولةت تةنها ديثلؤماسي ديثلؤماسييةكان كاري

و كةسايةتيية نيودةولةتييةكاندا كورتكراوةتةوة.هةريمي ديثلؤماسييةي بةضاالكي زانستييةوة لةرووي ئيستا ، Para diplomacy ثاراديثلؤماسي دةوتريت كوردستان دةولةتان لةديثلؤماسي طشتي بةشيوةيةكي ثاراديثلؤماسي بضوك ترة، ئةو جؤرةية لةضاالكي ديثلؤماسي كةلةاليةن هةريم و دةولةتي لةضوارضيوةي ئةنجامدةدريت دةولةتةكانةوة بي كيانة فيدراليدا، كةبةثيي دةستور سةالحيات و دةسةآلتي ئةو هةريم و كيانانة لةضاالكي دةرةوةدا دياريدةكريت. وةك ثاراديثلؤماسي هةريمي يان لةئةلمانيا هانوظةر يان لةئيسثانيا، باسك هةريمي كوردستان لةعيراق. هؤكاري طرنطي ثاراديثلؤماسي دةطةريتةوة بؤ ئةو طؤرانانةي كةلةدواي روخاني سؤظيت دةركةوتن و رؤلي دةولةتان ثيشووتردا، لةضاو بوون زياتر واليةتةكان و هةريم لةوةي بيجطة بةخؤيانةوةبيني، ديموكراسييان كرانةوةي زياتر دةولةت كةرولي وايدروستكردووة فةزايةكي كةجيهانطيري كةمبيتةوة و رؤل و كاريطةري هةريم و ريكخراوة نيودةولةتي و

ناحكومييةكان لةسياسةتي نيودةولةتي زياتر بيت.كردنةوةي )117 مادةي ضوار )برطةي دةستوورةوة لةرووي باليؤزخانةكاني عيراقداية و لةضوارضيوةي نوسينطةكاني هةريم دانوستان ناتوانيت واتا كلتووريية و رؤشنبيري بؤكاري زياتر سياسي ضارةنوسسازة و طرنط مةسةلة لةسةر طفتوطؤ و حكومةتي لةسةالحياتي ئةمة ضونكة بكات، ئابوورييةكان و سياسي طرنطييةكي نوسينطانة ئةم رؤلي كةواتة فيدراليية، و زةرور نوسينطانة ئةم ئةمةشدا لةطةل نيية، ئةوتؤيان ثربايةخن بؤ هةريمي كوردستان و يةكةمجارة لةميذووي كوردا بةداخةوة بةآلم بكات، دروست دةرةكي ثةيوةندي كةبةرةسمي طرنطي ئةوتؤيان ثينةدراو نةتوانراوة ئةكتيظ و كارا بكرين و ببنة ثردي ثةيوةندي لةنيوان حكومةتي هةريم و دةولةتاني جيهاندا. مؤركي ئةوةندةي كوردستان هةريمي دةرةوةي نوسينطةكان حزبة دةسةآلتدارةكان ثيوة بووةو نوينةرايةتي ئةوانيان كردووة، نةبووةو ثيوة هةريمي حكومةتي رةسمي موركيكي ئةوةندة بؤ ليهاتووي شارةزاو و ثسثؤر كةسي نةتوانراوة هةروةها دابمةزريت تا بةباشترين شيوة نوينةرايتي هاوآلتياني كوردستان بؤية بكات، تةندروست دروست و توندوتؤل ثةيوةندي و بكات و وةربطريت هةلة لةم سوود نةتوانراوة طشتي بةشيوةيةكي ئامانجةكاني و نةبووة ثيويستدا لةئاستي نووسينطةكان كاري

خؤي نةهيناوةتةدي.زؤربةى لة نوينةرايةتييان دةسةالتدار حيزبى دوو سةرضاوة: كارى دةتوانن ضةند تا نوينةرايةتيانة ئةو هةية، والتاندا دؤزى لةخزمةتى ضةند تا ديكة بةمانايةكى بكةن، ديبلؤماسى

كورددا بوون؟ديثلؤماسييةوة ياساي لةرووي نوينةرايةتييانة ئةم ثيشةكي -واتة ديثلؤماسييةوة، ثةيوةندي خانةي ناضنة و نيين فةرمي وةكو نييةو ديثلؤماسييان ئيمتيازاتي و حةسانة نوينةرةكانيان بيطانةي ئاسايي سةير دةكرين، لةطةل ئةمةشدا ئةم هاوآلتيةكي نوينةرايةتييانة بؤ ماوةيةكي زؤر ثردي ثةيوةندي بوون لةنيوان

حزبة كوردييةكان و دةولةتاني جيهاندا.

ئةطةر لةساتةوةختيكي ميذوويدا ئةم نوينةرايةتييانة طرنط ببوون و طؤراوة بارودؤخي كوردستان ئيستا ئةوا طيرابيت، رؤليان و كةواتة هةية، خؤي نوينةرايةتي بةفةرمي كوردستان هةريمي زةرورةتي ئةم نوينةراياتييانة نةماوة ياخود كةمبؤتةوة، هةروةك لةدةرةوة بؤتة نوينةرايةتي حزيةكان ئةم فرةيي و زؤري ضؤن هؤي الوازكردني كاري )ديثلؤماسي( كوردو الوازكردني نوسينطة فةرمييةكاني هةريم و نةبووني ستراتيذييةكي روون و ئاشكراي طوتاري زالبووني و دةرةكي ئاستي لةسةر يةكطرتوو كوردي حزبييةكان بةسةر ثرسة نةتةوةيية طرنط و ضارنووسسازةكان.

ديبلؤماسيةتى كارى لة طةورةكان كيشة لة يةكيك سةرضاوة: كورديدا نةبوونى كةسانى ثسثؤر و شارةزاية لةو بوارةدا، نةبونى

شارةزايى و ثسثؤرى تا ضةند بةزيان ئةشكيتةوة بؤ كورد؟لةزانستي بةشيكة طرنطةو طةورةو زانستيكي ديثلؤماسي -سةدان و دةيان و نيودةولةتييةكان ثةيوةنديية و سياسةت زانستي سةربةخؤ بةشيوةي كة هةية لةجيهاندا كوليذ و زانكؤ كادري و شارةزا ثسثؤرو و دةخوينريت تيدا ديثلؤماسي ئامادةيان و بةرهةمدةهينيت بوار بةم تايبةتمةند ليهاتووي طفتوطؤ زماني ديثلؤماسي ضونكة ديثلؤماسي، كاري بؤ دةكات كةزانايةكي ئارون ريمون دوواليةندا، لةنيوان دانوستانة و دوو لةسةر وآلتيك هةر دةرةوةي سياسةتي دةليت فةرةنسي يةكةم دةبةن بةريوةي كةس دوو يان رادةوةستيك بنةما دبلؤمات، دووةم سةرباز، ئةوةي كةناتوانريت لةرووي سةربازي ديثلؤماسييةوة لةريطةي دةتوانريت بةديبهينريت جةنطةوة و بيتةدي، بؤية دةولةتان زؤر بايةخ و طرنطي ثيدةدةن. ديثلؤماتي شارةزا و ثسثؤر دةتوانيتن بةباشترين شيوة خزمةتي وآلتةكةي دةرةوةي سياسةتي و بثاريزيت نةتةوةيةكي ئامانجة و بكات

وآلتةكةي بةباشترين شيوةجيبةجي بكات.شارةزا ثسثؤرو ديثلؤماتيكي كورد ديثلؤماتي بةداخةوة نةبووةو خؤرسكانة كاري كردووةو شارةزاي لةبنةماكاني كاري بةطةمة دةرك نةيتوانييةوة و نةبووة دانوستاندا و ديثلؤماسي كارتةكاني ضؤن نةيزانيوة زؤرجار و بكات ديثلؤماسييةكان بخاتةروو داواكاني ضؤن و بكشيتةوة؟ كةي و بةكاربهينيت لةكويدا سازش )مساومة( بكات و لةبةرامبةر ضيدا سازش بكات و ئةنجامبدات؟ ريككةوتن و )تسوية( ريككردنةوة لةكويدا و ئةنجامداوة، دانوستاني ديثلؤماسي تةكتيكي و ستراتيذ بةبي بةشيك لةهؤكاري ئةمة دةطةريتةوة بؤ نةبووني كةسي شارةزا و ثسثؤر و زانستي، ياخود طوينةدان بةبنةما زانستييةكاني كاري

ديثلؤماسي و دانوستان.بةراهيناني تايبةت ثةيمانطاي جيهان وآلتاني لةهةموو دبلؤماتةكان هةية )ثةيمانطاي خزمةتي دةرةكي(و بؤماوةي دوو سال تيدا دةخوينن و لةثال زمان دا فيري بنةماكاني ديثلؤماسي وةك ياسا ديثلؤماسييةكان و دانوستان و ئةتةكيت و ثرؤتوكول ...هتد، بةداخةوة لةكوردستاندا ئةم ثةيمانطاية نيية، بيجطة لةوةي سوود لةثسثؤر و شارةزا ئةكاديمييةكاني زانكؤكاني كوردستان

وةرنةطيراوة.ديثلؤماتي ئةداي لةئاستي خراثي كاريطةري ئةمانةش هةموو ئةو ياخود دؤراو اليةنةي كردويتيية زؤرجار كردووةو كورد اليةنةي كةزؤرترين زةرةرو كةمترين قازانجي بةردةكةويت.

* * *

ذمارة )4(نيساني 2010

Page 43: sarchawa 4

41 ذمارة )4( نيساني 2010

رةهةندى زةمةن

لة بةريوةبردنى قةيراندا

ثةنديك لة ثرؤسةيةكى ويكضوودا لة نيوان ضةكى ئةتؤمى ئيران و دؤسيةى م140

ماهيةتى سياسةت لة زةمةندادنياى لة ثيئةكرى تةراتينى ضؤن ضيةو سياسةت كة بيباكن ثيناسةية لةو هةمووان ثيناسةكردنى زانستى و هونةريدا، ئةمة كاريك نية بةو حالة بطات كة مةحالى بطةيةنآ، ثيناسةيةك تةنها بويرآ نةكردووة ئةوةى تواناى كةس كة نيوةندةدا لةو نةبآ هةندة جيهانبينى خودى لة طرنطة مةسةلةيةكى ئةمة بينآ، بةرجةستة سياسةتدا بونيادى بة تايبةتمةنديةكى نةتةوةييةدا زةمينة لةم ثيطةيةك هةر سياسةتى كة بةوةى سياسةتدا خؤى هةية كة هةر يةكةيان لةوى دى جوداية، لةوةش طرنطتر ئةوةية كة سياسةت طةر بخات، و وآلت ضنط طةل بؤ ثؤزةتيظى ئاكاميكى ثيناضآ نةدرآ مؤركةوة سةرنج بةو طةرضى ئةوةندة نةبآ كة هةمووان لةسةر ئةوة كؤكن كة سادةترين ثيناسةى سياسةت دةرهةق بة طةل و دةسةآلت هةرضى باشتر بةريوةبردنى وآلتة، كةواتة سياسةت هةم رووبدات نيوةندةدا لةو هاوسةنطيةكيش هةر بةريوةبردنيشة، زانستيى هةم هونةرة

كاريطةرى بؤ سةر ثرؤسةى بةريوةبردنى وآلت دةبآ.رةهةندى دووةم لةو نيوةندةدا بة زةمةنبوونى سياسةتة، هةر بؤية يةكيك لة طرنطترين لة بوو سياسةت بةدةرهينانى هاوضةرخدا لةسةردةمى سياسى تويذينةوةى بةهاكانى واقعيكى فةلسةفيةوة بؤ واقعيكى وةزعى، ئةمةش ماناى ئةوة نية كة باس لة طريمانةكان نةكرين، خؤ كةو و برياردةرى سياسيةوة شةن لةاليةن ئايندة نةكرآ و سيناريؤكانى ئةم اليةنة الى هةر دةسةآلتيكى سياسى وون بآ ئةوا ئايندة مسؤطةركردنى بؤ طةلةكةى

مةحالة، ضونكة تةواوى دنياى ثيشكةوتوو ئةم بوارة بةرةو ثيشى بردووة.دياردةيةكى ئةمة سياسةتة، رةفتارى و رةوت بةرذةوةندكردنى بة سييةم رةهةندى لة كؤتايى سةدةى بينسامةوة لةاليةن جيرمى ئةمةريكاوة لة يةكةمين جار بؤ سياسية نؤزدة داهينرا، بةوةى ئاراستةكردنى رةوت و ثرؤسةى سياسى وآلت بؤ بةرجةستةكردنى ثرؤسةى لة سياسى رةفتاريكى هةر كة مانايةى بةو تيايدا، هاوآلتيان بةرذةوةندى بةريوةبردنى وآلتدا طةر لة بةرذةوةندى هاوآلتياندا رةنطنةداتةوة ئةوا ثرؤسةيةكى بآ

ئةرزش و بةتالة.نيوةرؤكى ئةو سآ رةهةندةى سياسةتى نوآ ئةوة لة خؤ ئةطرن، كة ثيويستة زةمةن بة بةريوةبردنى وآلت و هاوكيشةكانى هةند وةربطيرآو وآلت و كايةو ثرسةو ثرؤسةى

بآ ثالن حيسابيان بؤ نةكرآ.ستراتيذيةت = قؤناغبةندى

بيركاريانةش جةدةليةتيكى نةبيت، ديار ئةوسةرى سةرو ئةم نية هاوكيشةيةك ئةمة بةوةى سياسةتة دنياى ثيكةوةيى هاوكيشةى سادةترين هةلنةطرآ، ص و س نية سةرةكيترين ئةوا بكةن، طوزةر ستراتيذيةت بي نةتوانن دنيا لةطةالنى كام هيض طةر ستراتيذيةتيكيش هيض كارةكانة، ثالنريذانةى قؤناغبةندى هاوكيشةية ئةو رةطةزى نابينى ئةو رةهةندةى ثشتطوآ خستبآ و دواى تيثةربوونى هةر قؤناغيكيش ئاكامةكانى ئامانجة و خةون خاوةن سياسية دةسةآلتة و طةالن سيماى ئةمة هةلنةسةنطاندبآ،

زيندووةكانن و سيماى ئةو طةالنةن كة لة شوين خؤيان موراوةحة ناكةن.

د. سةردار قادر محى الدين

Page 44: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 422010

كورد و بةريوةبردنى قةيران

دةسةآلتدارانى سياسى لة ميذووى سياسى كوريدا لةم بوارةدا بؤ ئةطةريتةوة ئةمةش ثيويست، ثيى بة نةبوون سةركةوتوو

ضةند مةسةلةيةك، لةوانةش:1. نةبوونى سةركردايةتيةكى هاوراو يةكطرتوو.

بؤ ئاميز ستراتيذى و رؤشن سياسى طوتاريكى نةبوونى .2كاية سياسيةكان و زؤر جار رةفتارى سياسيمان رةنطدانةوةى

ثرؤسة سياسيةكانى دةوروبةرمان بووة.بريار و ئةكاديميةكان ثسثؤرة نيوان ثةيوةندى ليكترازانى .3ثسثؤرة هةميشة تر مانايةكى بة يان سياسى، بةدةستةكانى ئةكاديميةكان لة زؤر قؤناغدا شوينكةوتوى برياردةرى سياسى

بوون لة جياتي ئةوةى كة خاوةن ثرؤذةو ديد بن.ثرؤذة كة ثيويست ليكؤلينةوةى سةنتةرى 4.نةبوونى ئةمةش كوردى، سةركردايةتى و سياسى دةسةآلتى بداتة بةلكو ريطربووبآ كوردى سةركردايةتى كة ناطةيةنآ ئةوة

ئةكاديميانى ثسثؤر لةو بوارةدا بة ثيى ثيويست نةبون.5. هةبوونى عةقليةتيكى طريمانةيى كوردى الى برياربةدةستانى جياوازةكانيةوة رةهةندة لة سيناريؤكان بتوانآ كة

بخوينيتةوة.6. نةبوونى كيانيكى سياسى سةقامطير و يةكالبوةوة لة رووى كارطيرى و جيوطرافيةوة، ئةمةش واى لة سةركردايةتى كوردى قوتار ئينتقالى لة عةقليةتى نةتوانآ خؤى كردووة كة هةميشة بكات و بؤ هةفتةيةكيش بيت ثيطةى خؤى لة رووى نةتةوةيى و

جيوطرافى و كارطيريةوة برةخشينآ.ئةمانةو ضةندانى تريش....

ثةنديكى ويكضوو لةطةأل دةسةآلتدارانى عيراق

بةريوةبردنى لة زةمةن وةرطرتنى بةهةند لة ئيرانيةكان باش راددةيةكى تا ئةتؤميةكةياندا دؤسية لة قةيرانةكةياندا ئيمةش زؤر المان مةبةست بوو ئةو كاية سةركةوتوو بوون، بهينينةوةو ئةوان لةطةأل بةراووردكار نموونةى بة سياسية ئيمةش لة ميانةيةوة رةفتارى سياسى اليةن و دةسةآلتدارانى ض لة ئةوان ئيمةو الى زةمةن كة ليوةبخوينينةوة، عيراقى ئيمة تةواوى خةبات و بةهايةكداية، ئةمةش ئةوة ناطةيةنآ كة تيكؤشانى ئةوانى ترو ئةو ماندوونةناسيةى ثيشوو نةنرخينين، هاوسةنطةران ترى ئةوانى كارى ئةرزشكردنةى بآ ئةو لةاليةن ثيويستة كة نةبآ هةندة بةآلم بيئينسافانةية، كاريكى ئةو ئيستادا ثةرلةمانى خولةى لةم كورديةوة سةركردايةتى وةربطرين، بةهةند بةغدا لةطةأل قةيرانةكانماندا لة رةهةندة نةبآ تاكاليةنانة ديدةكة كة ئةوةى لةسةر تيبينيمان لةطةأل بةوةى كة لة بةرامبةريشدا كار ئةكرآ و طرفت بؤ كورد دروست بضآ كورد ويستى بة رةهةندةكان تةواوى ناهيلن و ئةكرآ بةريوة، مةبةستيش لةوةية كة هةرطيز تةواوى بةرثرسياريتى كورد، سةركردايةتى شانى سةر ناكةويتة نيوةندةدا لةو و ئةكةن كار مةسةلةيةدا لةو بةرامبةريش اليةنةكانى بةلكو سياسيةكانى و دةستورى هةنطاوة ثوضةلكردنةوةى هةولى لة بةرامبةردا لة ثةنديك ضةند بوو خؤش ثيمان ئةكةن. ئيمة ثرؤسةى بةريوبردنى ئيران بؤ دؤسية ئةتؤميةكةى وةربطرين و بةراوردى ثيبكةين لةطةأل رةفتارى سياسى اليةنة عيراقيةكان

لةونيوةندةدا تيبينيش سةرةكيترين خؤمان. هةنطاوةكانى و ئةكات موماتةلة ئيران سياسى دةسةآلتى ضؤن كة ئةوةية بةمةبةستى طةيشتن بةئامانج و اليةنة عيراقيةكانيش موماتةلة

ئةكةن تا دؤسيةكة لةبار ببرآ.

لة ئيران كآ ثرؤذةكة تةواو ئةكات ؟

سةدةى حةفتاكانى سالى لة ئةمةريكا وآلتةيةكطرتووةكانى سياسى كؤلةكةى وةك رايةأل دوو لةسةر ثيشوودا بةرذةوةنديةكانى مسؤطةر كردبوو، ئةو دوو دةولةتةش وةك هاوثةيمانى نا ستراتيذى ئةو زلهيزة وابوون، ئةو زلهيزةش لة سةردةمى جةنطى ساردا ضةند ثرؤذةيةكى سةربازى و سياسى دوو ئةو ديارى، دةكردة بةهيزكردنيان ثيطة و كؤمةك وةك

سعودى عةرةبوستانى و ئيران شانشينى دوو هةر وآلتةش بوون. شانشينى ئيران جؤريك لة ريكةوتنى نا ستراتيذى هةبوو لةطةأل ئةمةريكاو يةكيك لةو بةندانة كؤمةكى ئةتؤمى ئةو وآلتة بوو بؤ ئيران كة لةبةرامبةريشدا فةرةنسيةكان ئةو كؤمةكيةيان بؤ عيراق ئةكرد، بةآلم شانشينةكان روخان و تةرزة مةزهةبية ثرؤسة ئايا طرتةوة، جيطةيان كودةتاوة ميانةى لة شيعيةكة ئةتؤميةكة لةم زةمةنةشدا تةواو ئةبي، يان ئاوديوى زةمةنيكى

سياسى تر نابيت.تاكتيكى زةمةن بؤ سةركةوتن الى ئيرانيةكان

هةند بة زؤر مةسةلةية ئةو ئيسالمي كؤمارى كاربةدةستانى يةكاليى ئةتؤميةكة سياسية كاية زةمةن ضونكة وةرئةطرن، ئةكاتةوة، بةوةى تةواوبوونى ضةكة ئةتؤميةكة طةرةكى بةكات هةية، ئةوانيش مةبةستيان نية لةم قؤناغةدا ثيشكةوتووانة بيت،

ئيرانيةكان لة بةهةند وةرطرتنى زةمةن لة بةريوةبردنى

قةيرانةكةياندا لة دؤسية ئةتؤميةكةياندا تا راددةيةكى

باش سةركةوتوو بوون، ئيمةش زؤر المان مةبةست

بوو ئةو كاية سياسية بة نموونةى بةراووردكار لةطةأل

ئةوان بهينينةوةو ئيمةش لة ميانةيةوة رةفتارى سياسى

اليةن و دةسةآلتدارانى عيراقى ليوةبخوينينةوة، كة

زةمةن الى ئيمةو ئةوان لة ض بةهايةكداية، ئةمةش

ئةوة ناطةيةنآ كة ئيمة تةواوى خةبات و تيكؤشانى

ئةوانى ترو ئةو ماندوونةناسيةى ثيشوو نةنرخينين، ئةو

بآ ئةرزشكردنةى كارى ئةوانى ترى هاوسةنطةران

كاريكى بيئينسافانةية، بةآلم هةندة نةبآ كة ثيويستة

لةاليةن سةركردايةتى كورديةوة لةم خولةى ثةرلةمانى

ئيستادا ئةو رةهةندة لة قةيرانةكانماندا لةطةأل بةغدا

بةهةند وةربطرين

Page 45: sarchawa 4

43 ذمارة )4( نيساني 2010

ئيرانى دةولةتى ماهيةتى بؤ بآ سادةش بؤمبيكى ئةطةرضى ئةو مةبةستةش بؤ ئةبةخشآ. هةر بةهايةكى طةورة سةردةم ضةند هةنطاوو رةفتاريكيان بؤ قؤستنةوةى زةمةن طرتؤتةبةر،

لةوانة:1. سةنتةرى كاية سياسيةكة

ئةو بؤ هةر ، بنياتنراوة بنةمايةك لةسةر سياسيةكة كاية ئيران لة هةردوو رووى ووزةو مةبةستةش كارى بؤ ئةكرآ، زؤر مةبةستة، ال مةسةلةيةى ئةو سياسيةكةوة ماهيةتة بةدةستاهينانى كة سياسية كاية ئةو سةنتةرى داوة هةوليان تةواوى و نةطؤرن ضةق وةك ئةتؤمى ضةكى يان حةوافزة مةسةلةكانى تر لة خولطةى ئةودا بخولينةوة، ئةطةرضى هةندآ

جار كايةو طرفتى تريش بينة ثيش.

2.رةوايى كيشةكةبةلطةنامةنامة ثيى بة كة داوة نيشان وايان ئةمان بةروبومة و كاآل بةسةر سةروةريان مافى نيودةولةتيةكان بؤى ئازادانة دةولةت هةيةو وآلتدا مةعدةنيةكانى خاوو لةسةر دانوستان روونة لةمة مةبةست بةرآ، بةكاريان هةية مةسةلةيةك كة بؤ اليةنيك رةوا بيت و نةهيلرى ئةنجامى بدات زةمةنى ثرؤسةيةش ئةو هةية، ثيكردن قةناعةت بة ثيويستى تايبةتى خؤى ئةويت، جياوازة لة كيشةيةك كة هةر لة بنةماوة

رةوا نةبيت.3 .دةستثيشخةرى

جار هةندآ خؤى ئيران تاكتيك، رةطةزةكانى لة يةكيكة ئةمة ضارةسةر، خستنةرووى ثيشنيارو لة ئةكات دةستثيشخةرى

ئةمة وا لةبةرامبةر ئةكات كة لة خولطةى ضارةسةرةكانى ئةودا زهنيةتى بؤ ضوارضيوةيةك كاتيشدا هةمان لة بخولينةوةو

دانوستاندنى ئةوان دائةنآ.4. دةستى دةستى ثيكردن

بابةتةكة، لة جيديانة بيركردنةوةى بة ئةدا ثةيمان رؤذيك رؤذيكى تريش لة مؤسكؤية، رؤذيك هةرةشة ئةكان، رؤذيك

لة ثاريس، ئةوى تريش الى محمد بةرادعية...هتد.5 .زؤرى ثيشنيارةكان

زؤرى دريذكردنةوة زةمةن سةثاندنى ثالنةرةكانى لة يةكيك دياريكراوداو سياسى كايةيةكى ضوارضيوةى لة ثيشنيارة بةو هةر بن، طفتوطؤ قابيلي تا ثييان تايبةت ئيعتبارى ثيدانى تا ثيشنيارةكانيش زؤر بن ثيويستيان بة زةمةن هةية، ثييةش

ئةوةندة زياتر زةمةنيان ئةوآ.6. زياتر لة ميكانيزميك

كاريكى دانوستان بؤ روةوة لةيةك مةسةلةكان بينينى ثؤزةتيظى نية، دانانى ضةند ميكانيزميك دوو مةسةلة دةرئةخا: قؤستنةوةى زةمةن و خوالنةوة لة خولطةى كاية سياسيةكةدا.

7. هةنديك طويرايةلىطورزى بةر زوو بكا رةفتار ئاسا صةددام اليةنةكة طةر جار زؤر مةبدةئدا لة ئةمان بؤية هةر ئةكةوآ، هاوثةيمانان بؤ تايبةت دةرئةخةن، طويرايةلى ئامانجةكةيان ثيكانى بؤ اليةنة دؤستةكانيان وةك ضين و روسةكان و هةندآ جاريش فةرةنسيةكان، كة لةو سةرةوة هةندآ جار كاريطةرى بؤ سةر

يةكريزيشيان هةية.8. دانوستينةرى ليهاتوو

تا هةية ليهاتوو دانوستينةرى بة ثيويست نيوةندةدا لةو ئةبآ دانوستان مةسةلةكانى كة بكات بةرامبةر بة قةناعةت

زةمةنى تةواوى ثيبدرآ تا يةكاليى ببنةوة.9. اليةنى مةبةست

مةبةست اليةنى ثيويستة اليةنةكان ثيشنيارو زؤرى لةبةر لةو نيوةندةدا وون نةبيت و لة ماهيةتى كةمنةكريتةوة، اليةنى مةبةست بارةطاى وزةى ئةتؤمى جيهانية تا بة ئاسانى نةضيتة رايةلى ثيويستة بةمةش ترةوة، دةولةتانى كاريطةرى ذير ليذنةكان، سةردانى ثيشنيارةكانى، لةسةر طفتوطؤ ثةيوةندى، ئامادةبوون لة دانيشتنةكانيدا، بةشدارى ثيكردنى لة خولةكانى

دانوستاندا.10. ثةرتكردنى دانيشتنةكان

كةمجؤر لة دانوستان هةية ثيويستى بة ليذنةى الوةكى نةبيت، تايبةت ئةطةر بوارى هونةرى تيكةوت، طفتوطؤش لةسةر بوارة ثةرت دانيشتنةكانيش و ئةويت باشى زةمةنى هونةريةكان ئةبن، لةم هةفتةوة بؤ دووى تر بة بيانوى طفتوطؤى ناوخؤيى

اليةنةكان و ليكؤلينةوة دةربارةيان.11. زؤركردنى اليةنةكان

لةطةأل مةسةلةكة جةوهةرى زؤر اليةنى ناوةوةى هينانة دذوارةكاندا وون ئةكات وزياتر قابيلى طفتوطؤ ئةبآو ثيشنيارو زةمةن لة زياتر بةمةش كايةوة دينيتة لةطةلياندا دانوستان و ئةكرين طفتوطؤ وةرئةطيرآو اليةنةكان راى تا ثيويستة

دواتر وةك ناوةنديك لةيةكتر ئةدرين.* * *

وآلتةيةكطرتووةكانى ئةمةريكا لة سالى حةفتاكانى

سةدةى ثيشوودا لةسةر دوو رايةأل وةك كؤلةكةى

سياسى بةرذةوةنديةكانى مسؤطةر كردبوو، ئةو دوو

دةولةتةش وةك هاوثةيمانى نا ستراتيذى ئةو زلهيزة

وابوون، ئةو زلهيزةش لة سةردةمى جةنطى ساردا

ضةند ثرؤذةيةكى سةربازى و سياسى وةك كؤمةك و

ثيطة بةهيزكردنيان دةكردة ديارى، ئةو دوو وآلتةش

هةر دوو شانشينى ئيران و عةرةبوستانى سعودى بوون.

شانشينى ئيران جؤريك لة ريكةوتنى نا ستراتيذى

هةبوو لةطةأل ئةمةريكاو يةكيك لةو بةندانة كؤمةكى

ئةتؤمى ئةو وآلتة بوو بؤ ئيران كة لةبةرامبةريشدا

فةرةنسيةكان ئةو كؤمةكيةيان بؤ عيراق ئةكرد بةآلم

شانشينةكان روخان و تةرزة مةزهةبية شيعيةكة لة

ميانةى كودةتاوة جيطةيان طرتةوة

Page 46: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 442010

شةري سارد ..

يا سرينةوة و تؤلةكردنةوة؟سياسيةكان هيزة ساردةكاني شةرة و ملمالني دنيادا ديموكراسيةكاني سياسية لةسيستةمة لةضوارضيوةي ئةو سيستةمةدا كاريكي ئاسايي و رةواية. لةسةر ئاستي نيودةولةتيش، اليةنةكاني شةري سارد لة روي فيكري و سياسي و ئامانجةكانيان و سروشتي سيستةمي دةولةت و حكومةتيشة وة لة هةلسةنطاندني لةكوردستان ضؤنة و خوينةر سةرثشكة بزانين با ناكؤك بون. و زؤر جياواز

خؤي بؤ ئةم دياردةية.

يةكيتيي وثارتي، دوو زلهيزي باشور، لة دواي راثةرين جلةوي دؤخةكةيان طرتةدةست. وناكؤكية شةر كؤتاييهيناني بؤ كاركردنة بةيةكةوة و هةماهةنطي بةم خةلك ئوميدي لة ئةوتؤ جياوازيةكي ساتانةدا لةو بو. هةلكشان لة روو نيوانيان توندةكاني و كؤن

ئامانجة نةتةوةييةكاني ئةم دوو هيزةدا بةزةقي بةدي نةدةكران.لةميذةوة جياوازة فيكري و سياسيةكاني ناو بزافةكة و هيزةكاني بة زةبري طةمةكاني ئةمةشدا لةطةل كرابون. ودةستةمؤ طؤش سارد شةري وسةردةمي ناوضةكة نةهيشتبوةوة بواريان بستيك دوذمن ودره ندةيي كوردستان جيؤثؤليتيكي فاكتؤري سياسيةكاني هيزة ناو و نيوان جياكاني بؤضونة ديموكراسيانةي ملمالنيي بؤ وخولةكاني شؤرش ئاآلي نمونة بؤ شاخ، سةردةمي زؤرةكاني ئةزمونة كوردستان. لةم هيزةكان ونزيكبونةوةي ودؤستايةتي كوردستان سياسيةكاني هيزة نيو شةري وضةمكةكاني رةوت ناضاري بارودؤخةكة كة سةلماندويانة وآلت، وئةو داطيركةر وثةرتةواز الواز كردبو بزافةكةي وئاينيي وراسترةو وعيراقضي وكوردستاني ضةث سةردةمةدا ئةو ساردي شةري طةمةكاني و ناوضةكة ناكؤكيةكاني ثةراويزي لة لةو سةردةمانةدا عةقليةتي سياسي دةسةآلتداراني كورد ثيكهاتةكاني بكةن. طوزةران لةنيو تؤرة ئالؤز ومةترسيدارةكاني ئةو دؤخةدا خؤيان حةشاردابو و ماونةتةوة و لةو كةش وهةوايةشدا لةطةل يةكتر طةرمترين وسةختترين شةري لةناوبردن وسرينةوةي دةسةآلت وكةم بضوك هيزة بة تايبةت زؤر بةكار، ياسايةكي بةرثاكردوة. يةكتريان ثينةداون ريطةي كة بوة ئةوة وبةريني شةري سارد، ئالؤز طؤرةثاني ودةسكةالكاني ونةشيان توانيوة سةربؤخؤ و بةدةر لة ئيرادة وخواستي طةمةكةرة زلةكان رةفتاربكةن. ئةو زلهيزانة وئيرادةي دةرةكي ناحةز راستةوخؤ قورسايي و كات و طؤرةثاني سةرجةم

شةرةكاني نيو مالي كورد و ئاكامةكانيشيان ئاراستة كردوة. وآلتانةي ئةو نيو ناكؤكيةكاني سروشتي و كوردستان جيؤثؤليتيكي فاكتةري رةفتاركردني لةسةر بيئةندازةيان كاريطةري داطيركردوة كوردستانيان بةشة كاني سياسية رةفتارة جؤرة ئةم كاتيشدا لةهةمان هةبوة، كورد سةركردةكاني سياسي لة بةتايبةت بوة، مستةفا مةال خواليخؤشبو سياسي قوتابخانةي بنةماي طةورةترين ماوةي 14 سالي شؤرشي ئةيلول بةوردي ثيرةوي ئةو بنةماية لة سياسةتكردندا كردوة وةئاكامةكةشي ئةو كارةساتة طةورةية بو كة شؤرشي ئةيلول لة 1975 دا بوة قورباني

سياسةتي شةري سارد و طةمةي وآلتاني ناوضةكة. وكاري داريذراوة سياسةت شيواز بةهةمان 1975 نسكؤي دواي نويي شؤرشي لة وزيندة ثةنطخواردنةوة رةحمي وسةختةدا، نالةبار بارة ئةو فشاري لةذير ثيكراوة. بةضالكردن و شاردنةوةي ملمالني و ناكؤكيةكان بةردةوام تةنطي بة رةوشي ناوخؤي

هيزة سياسيةكان هةلضنيبو.

چيا‌عه‌باس

Page 47: sarchawa 4

45 ذمارة )4( نيساني 2010

سةرسةخت ذانيكي هؤكاري تةنطهةلضنينة ئةم جارجار هيزةكان بة زؤريشي وزةرةريكي بوة سةقةت ولةدايكبونيكي كورديةكان هيزة ميذوة ئةو بةدريذايي طةياندوة. وبزافةكة سنورةكاني سةر لة بنكةكانيان لة ناضاربون وسةركردةكانيان ئةنجام و دابريذن وشةر وديبلؤماسيةت سياسةت كوردستان بدةن و هةميشة بة ضاوةرواني وثةرؤشية كي بيتامةوة ضاويان لة ثاسدار وجةندةرمة و سةربازيكي ئةوديو هيلةكاني سنور بريبو. لة زياتر بزافةكةي و خؤي وئايندةي مانةوة هيواي عةقليةتيك هةلومةرجي قودرةتي قادرد و رةحمةتي شةر و ناكؤكي دةولةت و هيزةكاني ناوضةكةدا هةلضنيبو و ئامادةبوة بؤ مانةوةي خؤي ئيسك تاسةر و كورد ناحةزاني و دوذمن بةدةسكةالي ببيت هةكاري كارةساتي تالي ئةزموني بكات. كوردةكاني برا شةري رزطاريخوازي رؤذهةآلتي كوردستان بزافي بة و شةرفرؤشتن نمونةكاني ئةو راستيةن. ئةم هاوكيشةية خةبات و قورباني ئةندام لةو سةردةمانةدا اليةنانة ئةو ثيشمةرطةي وهيزي اليةنطران و

بؤ بةرطريكردن لة كورد و مانةوةي بزافةكةي ناسريتةوة. دواي كارةساتي هةلةبجة و ئةنفال شةرمي نةتةوةيي سةرتاثاي بؤ بةرةيةك ناضاركران و تةني دةسةآلتدارانةي ئةو دةروني شةري ماوةيةك بؤ و بكةن طريبةست كارةكانيان ثالتفؤرمي

نيوانيان بةالوة بدةن.

راثةرين وثةشؤكاوي عةقليةتي سياسي كورد

وةآلمي توندي نيودةولةتي بؤ داطيركردني كويت ئوميدي كزبوي وئةنفال هةلةبجة كارةساتةكاني ثاش وسةركردةكاني كورد و راثةرين و سةدام الوازكردني و بيابان زرياني بوذاندةوة. كؤرةوةكة و بايةخي نيودةولةتي زنجيرة روداوة طرنطةكاني ئةو

ساتانة بون و دؤزي كوردي بة ئاراستةيةكي نويدا دةبرد.ويارمةتي بايةخ خؤشكةري زةمينة كؤرةوةكة و راثةرين مرؤييانةي نيودةولةتي بؤ كورد بون. ناوضةيةكي ئارام دابينكرا، 36 هيلي سةثاندني و يةكطرتوةكان نةتةوة ي 688 برياري هيناية كورد ثاراستني بؤ ونيودةولةتييان ياسايي ثةرذينيكي ريكخراوة و ئةوروثا يةكيتيي لةريطةي دواتريش ئاراوة. بؤ مرؤيي يارمةتي بضوكي ثالنيكي دنياوة خيرخوازةكاني سياسي عةقليةتي نوييةدا دؤخة لةم طةر. خراية ئارام ناوضةي سياسيش وشؤكي ثةشؤكاوي وتوشي وثيكةل تيكةل كورد بوبو. دواي نزيكةي سةدةيةك طوزةراني لة ثةراويزي ملمالنيي لة 40 سال لة شةري سارد دا، و ناكؤكيةكاني ناوضةكة وزياتر سةركردايةتي سياسي كورد بوة حاكم وبةريوةبةري ناوضةيةكي وطؤرةثاني طةمة لةناو وخؤي كوردستان باشوري فراواني خةسلةتيش طرنطترين دؤزيةوة. نويدا خةسلةت سياسي لةو بو. دنيادا سياسي لةدؤخي ئةمريكا جةمسةرطةري يةك زلهيزي وتاكة بو كالبونةوة لة رو سارد شةري سةردةمةدا بةآلم واآلكردبو، كورد بؤ بةئاستةم دةرطاكاني لة هةنديك دنيا زؤربةي سةركردايةتي سياسي كورد طؤشةي ئةم كةش وهةواية ثيشو بةعةقليةتي رةفتاري سياسيان بةردةوامبون بؤية نةبون،

بةريوة ببةن. نيودةولةتي فراواني و جدي هاريكاري و بايةخ لةطةرمةي كوردستاني بةرةي دانوستاندني بزافةكةي و كورد لةميذوي لةطةل سةدام و ماضة دلتةزينةكةي مام جالل و مانةوةي دريذي هةروةهاش و طفتوطؤ بؤ لةبةغدا بارزاني مةسعود بيسودي داواكردن لة هيزةكاني هاوثةيمان، كة بؤ طةرانةوةي كوردةكاني ئاوارةي كؤرةوةكة و ثاراستنيان هاتبون، كوردستان بةجيبهيلن، نيشانةكاني ئةو ثةشؤكي وجياوازي و زةليلية بون كة عةقليةتي

سياسي كورديان تةنيبو. لةو دؤخة تازةي دواي راثةرين بةهرةيي و تواناي سياسي سةركردةكاني كورد لةبةردةم تاقيكردنةوةيةكي قورسدا بون. لةطةرمةي ئةو روداوانة دا رؤذنامةطةري بةناوبانطي Washington رؤذنامةي لة William Saffairئةمريكيسياسي عةقليةتي لة بةوردي زؤر نووسي، ستونيكي دا Postسةركردةكاني كورد تيطةيشتبو و يةقيني هةبو كة بوني ئةو دوو بؤية ليدةبيتةوة، كيشةي يةك كةشتي سياسيدا لة سةركردةية دوو سةركردةي هةر بانطهيشي كردبو كؤشكي سثي لة داواي كورد بؤ ئةمريكا بكات و داويان ليبكات بةهةماهةنطي لةم دؤخة تازةيةدا كاربكةن. سةفاير ثيشنيازيي كردبو مام جالل، نازناوي و بيت دةرةوة كاري خةريكي ثيبةخشيبو، Mr. Outsideي خةريكي ثيبةخشيبو Mr. Insideي نازناوي بارزاني، مةسعود بةريزة دوو ئةو و ئةمريكيةكان بةداخةوة بيت. ناوةوة كاري روخاندني دواي نةكرد. شل كورد دؤستةي ئةو بؤ طوييان سةدام ئةمريكيةكان طويرايةلي ئةم بؤضونة بون و بةشيوةيةكي

طونجاوتر لةدؤخي عيراقدا ضةسثانديان. و نيودةولةتية بايةخة ئةو و راثةرين دواي وهةواي لةكةش عيراق و وآلتاني راستةوخؤي ضةثؤكي لة مةترسي قورتاربون و ذيان سال دةيان ثاش مةليك وةك اليةنيك، هةر ناوضةكة، ئازاد لةثر بضوكدا قةفةسيكي لة دةنوك شةرة و جريواندن كاتي وابو اليان و بون سياسي هيستيرياي توشي دةكرين، نمايشكردني فرين و خؤثيشاندان و خؤسةثاندن و »تةسفيةكردني حساباتي كؤني ميذوي« يان هاتوة بةمةبةستي يةكالييكردنةوةي و خاوةنداريةتي و ثيشوتريان طةمةكاني و شةر رةوايةتي مولكي بة بزافةكةي بةتةنيا و اليةك هةر بزافةكة. رابةرايةتي لةيةكةم ساتي هيزة دوو ئةو ثيضةوانةكةي. نةك دةزاني خؤي لةيةكترازان ئاراستةي بة ئةندامانيان طؤشةكردني راثةرينةوة دةكرد. سةروبةر و مانا بي ساردي شةريكي بةرثاكردني و هيزة دوو ئةو دةسةآلتي لوتكةي سةمةرةية و سةير مايةي ولةشاريش لةشاخ دا كورد ميذوي الثةرةكاني سةختترين لة يةكتر ومةرافةي شةر بي كات زؤربةي بةتالةوة طيرفاني وبة

ئؤقرةيان نةطرتوة.بؤ هةلبذاردن يةكةم تا تةنطةذة بة تةنراو و طرذ دؤخة ئةم طةرمةي لة خةلكي وةلي بةردةوامبو. كوردستان ثارلةماني سةركةوتني راثةرين و ئازادي و ثاراستني بةشيكي كوردستان و تةميكردني سةدام لةاليةن هيزةكاني هاوثةيمانانةوة لةشةري رزطاركردني كويت دا ئةوةندة دركيان بة زةمينة ومةترسيةكاني دووالش، هةر سةراني نةدةكرد. شاردراوةية شةرة ئةم ناضار تةنط دةبو، بةيةكتر زؤر دليان دلياندا لةناخي هةرضةندة بةساردي شةرةكةيان ميللةت وهةلضوني ئةمريكا لةبةر بون

بهيلنةوة.

فيفتي فيفتي ثيوةري قؤناغيكي تري شةري سارد

بةجياوازييةكي ثارتي بردنةوةي و 1992 هةلبذاردني ثاش ئارادابون. لة ثيكدادان و شةرةكة طةرمبوني مةترسي كةم هةلبذاردن دةرةنجامةكاني ريككةوتن هةردوال خؤشبةختانة، لةروي هةرضةندة فيفتي، فيفتي ثرةنسيثي دابةشكةن. برا وةك حوكمرانيةوة كارةساتيك بو، بةآلم داهينةريكي طونجاو وبةكاربو

بؤئةوةي شةرةكة بةساردي بمينيتةوة. و ئابوري ئالؤزي يةكةمي هةريم وباري كابينةي دروستكردني مةترسي سةدام و ضاوديري توندي دؤخةكة لةاليةن ئةمريكاوة شيزؤفريناي خةسلةتي ساردةكة شةرة كة بون فاكتؤرانة ئةو سياسي ثيوة دياربو. روكةشانة برا ودؤست و لةبنةوة سةرقالي

Page 48: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 462010

ئاستيكدا هةموو لة بيتةقة شةري شةر. ثلةي طةرمكردني بةرثاكرابو: دابةشكردني دةسةآلت و دامةزراوةكاني حوكمراني لةطةل ضاوبركي بؤ توند ملمالنيي يةك، وةك كارمةندان و سةدام و وآلتان وهيزةكاني ناوضةكة وبؤ بةدةستهيناني بضيك

يارمةتي. هاوسةنطي ثاراستني كؤدةكاني ساردةدا شةرة لةم دوال هةر و خاك و رةنط و زمان بةدابةشكردني نيوانيشيان هيزي ريكخراو و سةنديكا و راطةياندن راطرتبو، تةنانةت يارمةتيةكاني

دةرةوةشيان بؤ كوردستان لةنيو خؤياندا دابةش كردبو و بؤ ئةو مةبةستة دوو ريكخراوي كوردي خيرخوازي ركابةري يةكتريان و حزبي حوكمراني دوو بةكورتي كرا(. و )كرؤ دروستكردبو سي لة لةتكراو ميللةتيكي و خاك و حزبي بةرذةوةندي دوو ثاريزطادا ئاكامةكاني ئةو شةرة ساردة ناهةموارةبون. لةسايةي ياسا و مافةكاني مرؤظ و عةدالةتي كؤمةآليةتي ئةم شةرةشدا

ثييشيل دةكران.ثاره وثول ئاطري كوآلندني شةري سارد

زؤر شتيكي ضونكة برنةكرد، زؤري قةلبة« »دؤستايةتية ئةم ئيبراهيم ثولي طومرطي ئةويش نةكرابو، دابةش برا طرنط وةك ريكخستني تيكضوني سةرةكي هؤكاريكي ئةمة بو. خةليل هاوسةنطي نيوانيان بو و زةمينة خؤشكةريكي راستةوخؤ بو بؤ شةري طةرم و سةختي نيوانيان. شةريكي ضةندين سالي ثر خوين و مالويراني، وةك رؤذنامةطةريكي بياني، كة لة ميذةوة دؤستي كوردة، لةيةكيك لة نوسينةكانيدا وةسفي كردوة »سةراني كورد ئةتكي ميللةتةكةي خؤيان دةكةن«. خولةكاني شةر و روداوةكان و ئاكامةكاني بؤمان دةسةلمينن كة عةقليةتي سةركردايةتي ئةو دو حزبة بؤ ماوةي دةيان سال لةديد و روانطاي حزبي و تايبةتيانةوة ماوة لةو كردوة. دياري نةتةوةيةكانيان بةرذةوةندية و ئامانج ستراتيذي تيطةيشتنيكي جاريكيش تةنها توانيوة نةيان دريذةدا بةهيزي هاوبةش بؤ ثالتفؤرمي نةتةوةيي و كؤمةآليةتي فؤرميلة و هيمني و سارد شةري دؤخةكاني بةسةر راستية ئةم بكةن.

زالبوة. دؤستايةتيشياندا

سةردةمي روداوي ئالؤزترين و قورسترين و ترسناكترين شةري ساردي نيوان ئةمريكا و روسيا قةيراني داناني موشةكة ئةتؤميةكاني روسيا لة كوبا بو. كاريك مةترسي تةواوي لةسةر خستبوة دنياي و دروستكردبو ئةمريكا نةتةوةيي ئاسايشي بةردةم مةترسي شةري ئةتؤميةوة. وةلي ثرةنسيث و هوشياري سياسي و هةستي بةرثرسياريةتي توانيان بةسةر ئةو قةيرانةدا ئازاد تازة خاكيكي لة نةتةوة يةك سةركردةكاني كةضي زالبن. و وآلتيكي كاولكراو و طةمارؤدراو بة سةط و طورط بؤ ضنطيك دؤالر كةوتنة طياني يةكتري و هةزاران كةس بونة قورباني ئةو

شةرة. ريككةوتنامةي واشنتؤن وكؤدةكاني ئةمريكا

بؤ قوناغي نويي شةري ساردكةشتي كاثتني دوو هةر ئةمريكا وفشاري داوا لةئاكامي ضاوديري و سةرثةرشتي بة بةريكةوتن. واشنتؤن بؤ كورد لة ئةمريكا، دةرةوةي وةزيري ئؤلبرايت، مادلين خاتوون بارزاني بةريزان بة يان واشنتؤن ريككةوتنامةي 1998 سالي سارد طةرم شةري تري خوليكي بةمةش ئيمزاكرد. تالةباني و ثيكردةوة. دةستي سارد شةري نويي قؤناغيكي و كرايةوة بؤ هةر دوو ئةو شةرةي ئؤلبرايت كؤدةكاني ئةمجارة خاتوون و سةدام لةطةل شةر و ضاوبركي كرد: دةستنيشان سةركردة ئيران قةدةغةية، شةركردني يةكتر قةدةغةية، كاري يةكاليةني و تاكرةوانةو وبي مؤلةتي ئةمريكا قةدةغةية و ئيدارة و ثارة و ثول وداهاتيش دابةش كةن. بؤ يةكةمجار لة ميذوي كورد دا شةري تاكة لةاليةن كورد مالي ناو وئاشتي سارد وشةري خؤخؤري زلهيزي دنياوة ضاوديري دةكريت. هةر دو هيزي دةسةآلتدار ئةم راستيةيان بةجؤريك ليكدايةوة كة ثشتيني ليبكةنةوة. اليان وابو رةخساوة، بؤ سياسيان طةمةي و نازكردن بؤ باشتر بواريكي بيباكيش و ثيي ئةستور ثشت و ئةنكل سام لةطةل ئةمجارةيان

بةرامبةري. بة هةلسةنطاندني دةسةآلتداراني كورد ئةمريكا لة عيراق و ناوضةكةدا ئةوةندة ثيويستي ثييان هةية كة دةكات. قبول بةناضاريةوة طةمةكانيان و داواكاري و نازكردن وكالفامي سادةيي بيركردنةوةية جؤرة ئةم كة ئةوةشدا لةطةل ضةمكي زيندويةتي و زالبون نيشانةي ليدةوةري، زةقيان بة هةليكي لة عةقليةت و زهني سةركردةكاندا. شةري سارد بو طونجاويان دةبيني تا لةسايةي دؤخي سياسي ناوضةكة و رؤلي لةو بكريت بؤيان تا و بدةن طةمةكانييان بة دريذة ئةمريكادا كةش و هةوايةدا هةريةك بةجيا خؤي بةهيزبكات و ئامادة بيت بةشي طةورةي كيكةكةي بةركةويت. بة ديدو بؤضونيان ئةمريكا جةندةرمةية فةرماندةيةكي و رةحيمي ئاغاي و عةزيز تارق لة هةوالطري شاردراوةي بازنةيةكي لة بةرذةوةنديةكاني و تاوتويان سةرثييانةش و دةسورينةوة سنوردا سةر بنكةيةكي

دةكات. لةسةرخؤ و هيمنانة واشنتؤن ريككةوتنامةي دواي ثارتي )وةك دكتؤر كمال فواد لة نوسينيكيدا لة كوردستاني نوي وةسفي قؤناغةي ئةم ياساكاني دةيويست بازدةدات-( عةبة - كردوة شةري ساردي لةطةل يةكيتيي دا بةويستي خؤي دايانبريذيت و بةدةستةوة طةمةكردنةكةي و سةرةتاوةكاني بكات ثراكتيزةيان

بن. لةم طةمةيةدا ثارتي ثشتئةستوربو بة:يةكةم: داهاتيكي زؤري ئيبراهيم خةليلي بةدةستةوة بو،

ئالؤز زؤر دؤخيكي لة يةكيتيي دةسةآلتي ناوضةكاني دووةم: وسةختي ئابوريدا بون و داهاتيكي وا لةبةر دةستدا نةبو،

حالةتي بيت بةهةرنرخيك وابو اليان يةكيتيي سةراني سيييةم: نةشةر نة ئاشتي بؤيان طونجاوترة لة شةر و لةو كةش و هةوايةدا

خولةكاني شةر و روداوةكان و ئاكامةكاني بؤمان

دةسةلمينن كة عةقليةتي سةركردايةتي ئةو دو حزبة

بؤ ماوةي دةيان سال لةديد و روانطاي حزبي و

تايبةتيانةوة ئامانج و بةرذةوةندية نةتةوةيةكانيان

دياري كردوة. لةو ماوة دريذةدا نةيان توانيوة تةنها

جاريكيش تيطةيشتنيكي ستراتيذي بةهيزي هاوبةش

بؤ ثالتفؤرمي نةتةوةيي و كؤمةآليةتي فؤرميلة بكةن.

ئةم راستية بةسةر دؤخةكاني شةري سارد و هيمني و

زالبوة. دؤستايةتيشياندا

Page 49: sarchawa 4

47 ذمارة )4( نيساني 2010

ده توانن جةماوةر بةالي خؤياندا رابكيشن. بةتايبةتي مام جالل لة ئةزموني جةاللي و خولةكاني شةري ناوخؤدا دةستي داغ كرابو. ئةم توانايةوة بة هةموو بةباشي طةيشتبو و لةم بؤضونة ثارتي دةهينا بةكار مةبةستةكانيان بؤ يان يةكيتيي هةلسةنطاندنةي خالةكاني جيبةجيكردني بؤ نمونة بؤ دةكوشت. كاتيان و ثيشةكيدا لة ووت: دةيان بةردةوام واشنتؤن ريككةوتنامةي ئاساييكردنةوة و ئةنجا تةبايي كردن و ئةنجا لةيةك تيطةيشتن و

ئةنجا ريككةوتن و ئةنجا يةكطرتنةوة. بة توركيا و عيراق بةتايبةت ناوضةكة، وآلتةكاني ضوارةم:

جؤرةها ريطة ثشتطيريان لةثارتي دةكرد،ثينجةم: ثارتي بؤ ئةمريكا و هاوثةيمانةكاني هيزيكي ناسراوتر و باوةر ثيكراوتر بو لة يةكيتيي، كة بة هيزيكي تيكةآلو لة ضةثرة و

راديكال و ثشت ئةستور بة ئيران و سوريا ثيناسةيان دةكرد.سةراني ذيرانةي طةمة لةم يةكيتيي سةراني راستيدا لة حالي باش نيوانيان ساردي شةري تازةيةي قؤناغة لةو ثارتي ئيستينزاف شةري ثارتي ئةمجارةي ساردي شةري نةبوبون: يةكالييكردنةوةي و هاوثةيمانيةتي بؤ نةبو ثة لة ي ثارتي بو، هيزي ثارسةنطي ريكخستنةوةي و ناكؤكيةكان راستةوخؤي بو، ساردة شةرة ئةو بةهيزي ضاوديريكي ئةمريكا نيوانيان. ئالؤزي بةرذةوةنديةكاني واي ليكردبو لة طؤمي شةر وملمالنيي

كورديدا راو نةكات. زؤر ئابةوة 31 كارةساتي لةدواي ثارتي دةسةآلتي لوتكةي بيطومان تيطةيشتبو، ئةمريكا سياسةتي كرؤكةي لةو وردبينانة بةتيشكي سةوزي ئةوان توانرا روداوي 31 ئاب ئةنجام بدريت. يةكيتيي طةرمي شةري دةرةقةتي بةتةنيا ثارتي لةراستيدا نةدةهات و ثةنابردني بؤ سةدام و هيزةكاني ئاراستةكردنةوةي شةرةكة بو بةرةو شيوة ساردةكةي بةريطةي سةثاندني ئةمريكي واقيع كة لة طرتني ثايتةختي هةريمدا ئه نجاميد. دواتريش وآلتاني لةم دؤخة دا خؤيان ناوضه كه و هيزةكاني تري دنياش هةوليان ديرينةكةي دؤستة و ئةمريكا ئيرادةي بةآلم بكةن، تيهة لكيش

توركيا ريطةي ئةم هةوآلنةيان بنبةست كرد. ئةم قؤناغةي شةري سارد بةردةوامبو تا ئةو كاتةي هةردوال دلنيا بون كة ئةمريكا جدية لة ليداني سةدام بةمةبةستي روخاندني. خةليل ئيبراهيم داهاتي لة لةسةرةتادا سالةدا 5-4 لةم ثارتي يةكيتيي حكومةتةكةي بؤ ئاسني ثارةي طوني لة ثر لؤريةك بؤ كؤبونةوة دةيان بة و كران ئالوطؤر شةر ديلي ضةند نارد، دران، ئةنجام تيطةيشتن لةيةك و تةبايي و ئاساييكردنةوة سةرقالي هةريم لة حكومةت دوو و يةكخرايةوة ثارلةمانيش

ملمالني و ضاوبازي بون لةطةل يةكتردا.ناكؤكي بةتةنيشت دنيا ساردةكاني شةرة اليةنةكاني و ئةمني و سياسي و ئابوري بوارةكاني بؤ ملمالنيكانةوة و سةربازي ريكدةكةون و ثيرةو كردني ئةو ريككةوتنانة بة جؤرةها ريككةوتنامةكاني وةك دةكةن، ضاوديريان و جيبةجي ميكانيزم و سؤظيةت يةكيتي نيوان ستراتيذيةكان ضةكة كةمكردنةوةي و ئاسايش ريككةوتني و سالت( )ريككةوتنامةكاني ئةمريكا ميكانيزمي ضةندين و ئؤرال هيلي دارشتني و ئةوروثا ئارامي نةتةوة ورؤلي و نيودةولةتي رةوايةتي بة ثابةندبون و ياسايي لةو دةسةآلتدار حزبي دوو سةراني كةضي يةكطرتوةكانةوة. شةرة سارد و طةرمة دريذخايانةياندا، بيجطة رة زامة نديان لةسةر دابة شكردني داهاتي بةرنامةي »نةوت بة خؤراك« بؤ ناوضةكاني بيريان بيت جاريكيش بؤ تةنها ساآلنة دا، لة و دةسةآلتيان ذير و بينيبيت بايان نة ئةوةي وةك نةكردؤتةوة. كارانة جؤرة لةو دواتريش رؤذي و كردوة يةكتريان مالنيي لة دةست نةباران

نيوانيان ئاشتي و بةكورتي شةر يةكتر. كةوتونةتةوة جةستةي هةبوة جار بةريوةبردوة. خؤيان رؤذانةي ثيوةرةكاني بة و بة شايةتحال ناحةزاني كورديان كردوة لة هيزيك يا اليةنيك كورد هؤكارةكةشي سةراني نيوانيان. ئاذاوةضي ناوبذيكةريكي و رةوا بة كورديان ناومالي ئاشتي و شةر ميذو دريذايي بة هةق زانيوة و خؤشيان عةشاير ئاسا بة ثيوةرةكاني سيستةميكي سةرةتايي بةريوةيان بردوة. شيوةن و شايي ئةو سةركردانة بؤ طةرمكردني طؤلمةزي خؤيان بوة وبة ثاساوي حزبي ونةتةوةيي

به روي ميللةتياندا داوه ته وه .

روخاندني سةدام و كالبونةوة و دةستةمؤكردني شةري ساردعيراقدا لة ئةمريكا باآلدةستي و سةدام روخاندني دواي و طةمةكردن و سارد شةري ئاراستةكاني و ثلة و طؤرةثان ملمآلني و ضاوبركيي سةركردةكاني كورد لةناو عيراق و لةطةل وآلتاني دراوسي بةرتةسك بونةوة و لةقالب دران و بةضاوديري سةركردةكاني نوية وة . عيراقي ضوارضيوةي خزينرانة ئةمريكا و ياسا وبةثيي كرد عيراقدا حوكمراني لة بةشداريان كورد دواتر كران. دياري بؤ ئيلتزاماتيان كؤمةليك ثرؤتؤكؤلةكان دةسةآلتةكان هةريم لة و بةغدا لة هةلبذاردنةوة ريطةي لة دركيان كوردي كالسيكي سةركردةي دوو هةر دابةشكران. و دوانةكةون قافلةكة لة ئةوةي بؤ و كرد راستيانة بةم بةناوي ريككةوتنامةيةكيان نةبن بيبةري لةخيروبةرةكةتي

»ريككةوتنامةي ستراتيذي«ةوة سازكرد. روكةشيانة ئةم ريككةوتنة كؤتايي بة شةرة طةرم و ساردةكاني هةمو بةشداري هاوبةش ليستي بةيةك و هيناوة نيوانيان برايانة و كردوة عيراقدا و كوردستان لة هةلبذاردنةكانيان هؤكار هيض خؤيان واتاي بة دابةشكردوة. وداهاتيان دةسةآلت بواري لة و نةماوة نيوانيان شةريكي جؤرة هيض بؤ زةمينة و حوكمراني و فكريشدا هاوآلتي كورد جياوازي ئة وتؤ لةنيوانياندا

بةدي ناكات. »ريككةوتنامةي ستراتيذي« » قورئاني« شةري

ساردي ثارتي ويةكيتييبة رستة نةتةوة بؤ خزمةتي خاك و مايةي سةير و سةمةرةية وبرطة وئيمزا شاردراوةكان طريبةست سازبكريت. نيةتي بيطةرد

ثيويستي بةو هةموو هةراوهةلآل و ضاوشاركي نية.

سةراني دوو حزبي دةسةآلتدار لةو شةرة سارد و

طةرمة دريذخايانةياندا، بيجطة رة زامة نديان لةسةر

دابة شكردني داهاتي بةرنامةي »نةوت بة خؤراك«

بؤ ناوضةكاني ذير دةسةآلتيان لة و ساآلنة دا، تةنها بؤ

جاريكيش بيت بيريان لةو جؤرة كارانة نةكردؤتةوة.

وةك ئةوةي نة بايان بينيبيت و نةباران دةست لة

مالنيي يةكتريان كردوة و رؤذي دواتريش كةوتونةتةوة

جةستةي يةكتر. بةكورتي شةر و ئاشتي نيوانيان بة

ثيوةرةكاني رؤذانةي خؤيان بةريوةبردوة.

Page 50: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 482010

هةر بيمتمانةيي و ترس ريككةوتنامةية ئةو زةمينةي كرؤكي شةرةنطخوازيان نيةتي نةكردني لةكؤنترؤل و لةزالبون دوالية بةرامبةر بةيةكتر، بة تايبةت لةكاتيكدا دةسةآلت و ثارةوثوليكي

زؤر بؤيان رذاوة و نايانةويت لةدةستيان بدةن. ريككةوتنامةي شةراكةت زؤر بابةتي لة هةناويدا حةشارداوة، و بةيةكتر »متمانةكردن دوعاي و نوشتة يةكةمدا ثلةي لة رازيكردني يةكتري« هةراساني كردوة. بؤية بؤ كؤنترؤلكردن و سةر باشيةي نيةت و »متمانة بازنةيةي ئةم كردني سةقامطير تيهةلكيش نزا بةردةكاني وةك زةوابتيان خاليكي ضةند كاغةز« وةك مةقسةديان مةزارطةي لةبةردةم بةردةوام و كردوة

تقوسي خواست و نيةت باشيان بؤ ميللةت نمايشيان دةكةن. هةواي و كةش ئاساي سروشت ئاكاميكي ريككةوتنامةية ئةم ديموكراسي نةبو، بةثيضةوانةوة كةش و هةوايةكي قؤرخكراوي داهات و دةسةآلت تيدا كة سةثاندوة ديموكراسي سةقةتي ئةوة بيانوي كاتيك بةريوةيدةبةن. بةدةوري و دابةشكراوة هاوبةشةكةيان ليستة هةلبذاردنةوة بةريطةي كة دةهيننةوة لةو كة بكةين لةيادي ناكريت بةدةستهيناوة، زؤرينةي لةطةل رةفتار جؤري و ديموكراسي ثرؤسةي ريككةوتنامةيةدا بةثيضةوانةوة. نةك دياريكراون، ثيشوةخت ئاكامةكانيدا يةك بؤ بو طونجاويش ضوارضيوةيةكي ريككةوتنامةكة هةلويستيان لةدؤخي تازةي عيراق و كوردستان و لةو ريطةيةوة عيراقدا لة ئةمريكا بة سياسةتةكاني بيئةندازةيان كارئاسانيةكي

بةخشيوة، لة بةشيكيدا كورد و دؤزةكةي سودمةند نةبون.روكةش بةرطيكي ريككةوتنامةكة راستيانةشدا ئةم لةطةل قةشةنطي »ديموكراسي هاوضةرخانة« ي بةبةري شةر وملمالنيي دنيا ديموكراسي ئةزمونيكي لةهيض ثؤشيوة. هيزةكةدا دوو نةياري و ناحةز هيز دو نابينريت و نةبينراوة ميللةتاندا و نيوان لة ثارلةمان و ديموكراسي ثرؤسةي لةدةرةوةي يةكتر ئاطابوني لة بةدةر و يةكسانن مافةكانيان كة ريككةون خؤيان رةوايي ريككةوتنامةية لةو ريكخراوةييان جةماوةري و ميللةت بةخؤيان بدةن دةسةآلت و داهات بة شانؤطةريةكي ديموكراسي بدةن بريار بةناويةوة بكةن و ميللةت نوينةرايةتي دابةشكةن و يةكساني نيشانةكاني ثاوانكردنة و زةوتكردن ئةم قسةبكةن. و دةسةآلت هاوبةشانةي ثاوانكردني بؤ دواليةنةكةن هةر نيةتي عيراقةوة تايبةتي دؤخي بةهؤي و ميللةتيك موقةدةراتي و ناضاركراون نيةت و شةري زةوتكردن و ثاوانكردني يةكاليانةي خؤيان لةم سةردةمةدا بةيةكترةوة طريبدةنةوة. لةطةل ئةوةشدا و دةستةمؤكراو ساردي شةريكي مةبةستة ئةو بؤ ناخياندا لة

ضاوديركراويان بةرثاكردوة. ريككةوتنامةيةدا ئةو سايةي لة سارد شةري خولةكاني بةريوةضون. كيرظي سياسي هةردوال بةرزونزمي رؤذ و بةثيي ئةنجومةني سةرؤكي ثؤستي ئالوطؤري خالي جيبةجينةكردني وةرطرتني ثينةجمدا، كابينةي تةمةني ناوةراستي لة وةزيران ثارتيةوة، لةاليةن عيراق وةزيراني سةرؤك جيطري ثؤستي و هةريم لة حكومةت دوو يةكطرتنةوةي تةواوي ئةنجامنةداني يةكنةخستنةوةي هيزي ثيشمةرطة و بةناوةندنةكردني دةزطاكاني ئاسايش و هةوالطري و دابةشكردني ناعادالنةي بودجةي هةريم ناوضة طةرانةوةي ثرؤسةي ضةقيني و تاريكةكان ذورة لة بي ناوةند لةطةل هةريم كيشةكاني مانةوةي و دابراوةكان ضارةكردن بةشيكن لة تيما نةتةوة يية طرنطة كان، و بيضارة كردن ساردي شةري لة ئة ستؤي ئؤبالة كة ي لة بة شيك و ماونةتة وة نيوانيانة . سةرجةم ئةم كيشانة بةثيي بارؤمةتري ثلةي طةرمايي شةريك ئاراستةكراون. هيزة دوو ئةو نيوان ساردي شةري

»ئاشتيخوازانةي« تؤلةكردنةوةي تيدا سةرةكي مةبةستيكي ميذويية بة الوازكردن وثةراويزكردني اليةنةكةي تر.

شاياني تيرامينة كة لوتكةي دةسةآلتي ئةو دوو هيزة و لةسايةي لةخزمةتي ناوضةييةكانيشيان ثةيوةندية فةرميةكانيان ثؤستة لةطةل بةتايبةتي طةر، خستؤتة سارديان شةري ئامانجةكاني يةكيتيي ئةمني و ثشتطيري سياسي ئيرانة ض توركيادا. و ئيران ثارتي دةكات توركياية هي ثاراستني سنورة كاني وض بؤ دةكات ثةيوةنديةكانيشيان ئاستي بيطومان ئيران. مةبةستي هةمان بؤ نمونة وباشترين دةكةن ئاراستة ثيوةر بةهةمان عيراقدا لة دةعوةي سةر لةطةل حزبي بو يةكيتيي يةكاليانةي كؤبونةوةي

بة ئيران كة نارة زايية كي توندي ثارتي ليكةوتة وة .ئؤثزسيؤن لةنيو بةرداشي شةري سارددا

ثاش هةلبذاردنةكاني تةموزي سالي رابوردو و مارتي ئةمسال، طؤرانكاري طةورة لة نةخشةي سياسي هةريمدا سةريةهلداوة، بؤ طؤرةثاني لة ئؤثزسيؤني سيكؤالر طةورةي هيزيكي يةكةم جار

سياسيدا بةكارة.دةسةآلتي بة بةرامبةر ئؤثزسيؤن ريطةي طؤران بزوتنةوةي بةرةضاوكردني هةلبذاردوة. يةكيتيي و ثارتي حوكمراني سةركردةكاني رؤلي و طؤران دروستبوني تايبةتمةنديةكاني يةكيتيي دةسةآلتداراني توندي هةلويستي و يةكيتييدا لةميذوي بؤ الوازبونيان هؤكاري طةرانةوةي و طؤران بة بةرامبةر سياسي روداوي نيوانياندا توندلة ملمالنية كي بزوتنةوةكة ، طرنطي ئة و ضةند مانطانة ية . لة م كة شوهة واية دا بواريك بؤ ثارتي هيز ثارسةنطي السةنطي سةركةوتووانة بتوانيت كة خةلقاو بؤ هةليكي و بشكيته وه ئةو بةرذةوةندي بة دا يةكيتيي لةطةل ريطةيةوة طوزريكي »ديموكراسيانة«ي طةورة لةم رةخساوة كة

لةهيض ئةزمونيكي ديموكراسي دنيا وميللةتاندا

نةبينراوة ونابينريت دو هيز ناحةز و نةياري يةكتر

لةدةرةوةي ثرؤسةي ديموكراسي و ثارلةمان لة نيوان

خؤيان ريككةون كة مافةكانيان يةكسانن و بةدةر لة

ئاطابوني ميللةت و جةماوةري ريكخراوةييان لةو

ريككةوتنامةية رةوايي بةخؤيان بدةن دةسةآلت و

داهات بة شانؤطةريةكي ديموكراسي دابةشكةن و

نوينةرايةتي ميللةت بكةن و بةناويةوة بريار بدةن و

قسةبكةن. ئةم زةوتكردن و ثاوانكردنة نيشانةكاني

يةكساني نيةتي هةر دواليةنةكةن بؤ ثاوانكردني

هاوبةشانةي دةسةآلت و موقةدةراتي ميللةتيك و

بةهؤي دؤخي تايبةتي عيراقةوة ناضاركراون نيةت و

شةري زةوتكردن و ثاوانكردني يةكاليانةي خؤيان لةم

سةردةمةدا بةيةكترةوة طريبدةنةوة.

Page 51: sarchawa 4

49 ذمارة )4( نيساني 2010

لة مةقامي يةكةمدا لةيةكيتيي بوةشينيت.بؤتة طؤران و يةكيتيي نيوان توندوتؤلي و ناكؤكيةكان كةرةسةيةكي بةثيت بؤ ثارتي تا شةري ساردي لةطةل يةكيتيي دا خةستبكاتةوة. ليدوانةكاني دةسةآلتداراني ثارتي لةمةر طؤران بة طؤران داننان لة ياساييدا شيوازيكة فةرمي و لةضوارضيوةي بونةتة لة طةليدا ثةيوةنديكردن و ثة رلة مانيشدا لة دة رة وة ي طةورةيي يةكيتيي. دةسةآلتداراني دلتةنطي و نيطةراني مايةي كاريطةري و كوردستان ثارلةماني لة طؤران فراكسيؤني تا ثارتي بؤ سياسية كارتيكي ئؤثزسيؤن هيزةكاني سةرجةم لةاليةك بةردةوام بةشةكةي يةكيتيي لة فراكسيؤني هاوثةيماني دةسةآلتةكاني تريشةوة لةاليةكي و بهيليتةوة فشاردا لةذير كة كاركردني، تواناكاني و هةريم وةزيراني حكومةتي سةرؤك دةسةآلتداراني كردني بة ضاوديري ية، يةكيتيي دةسةآلتداريكي

ثارتي لة هةريمدا ئاراستةبكرين.ئاكاميكي دةسةآلتدار هيزي دوو ثةيوةنديةكاني ساردي بؤ نية بةرثرسانة و ديوكراسيانة هةلسةنطاندنيكي سروشتي سياسي نةخشةي لة طؤران بزوتنةوةي كة طؤرانكاريانةي ئةو هةريمدا خةلقاندويةتي و تا لةو روانطايةوة رةفتاري لةطةل بكةن، بةلكو رة نطدانة وةي قؤناغيكي ترة لة شةرة سارد و طةمة سياسية بة ئةمجارة شةري كؤدةكاني هيزة. دوو ئةو نيو سةختةكاني داواكاري هةلبذاردنداو دوو لةهةر يةكيتيي الوازبوني تارمايي وشلةقاندني كؤمار سةرؤك ثؤستي بؤ يةكيتيي سه ره كي ثارتي ثيطةي بةهيزبوني و ريككةوتنامةي شةراكةت ناوةرؤكي لةئاستي ناوضةكة و الي ئةمريكا و ئامادةيي بزوتنةوةي طؤران

بؤ كرانةوة بةرووي هةموو اليةكاندا داثؤشراوة.ئةم ئاطري خؤشه كردني بؤ ثارتي سةرةتاييةكاني هةنطاوة

هةريم سةرؤكي بةريز كاتيك ثيكرد دةستيان ساردة شةرة بةريزان دكتؤر بةرهةم و ئازاد بةرواري بؤ ثؤستةكاني سةرؤك وةزيران و جيطري دةستنيشان كرد، دواتر مانةوةي ذمارةيةك سةثينرا خؤياندا ثؤستةكاني لة ثينجةم كابينةي وةزيره كاني لة بؤ ره سول كؤسرةت بةريز كانديدكردني هةريم سةرؤكي و جيطري سةرؤك هةريم بة نافةرمي رةتكردةوة. هةروةها ثؤستي رؤذ دكتؤر بةريز لةاليةن عيراق وةزيراني سةرؤك جيطري نوري شاوةيس ةوة وةرطيرا. هةنطاوةكان بةمانة نةوةستاون و هةوال و دةنطوباسةكان وا رادةطةيةنن كة بةريز مسعود بارزاني طرجوطؤل ئةوة ندة جاران وة ك ثارتي تري دةسةآلتداراني و لة طة ل ثة يوة ندية كانيان زيندوية تي راطرتني بؤ نين ثة رؤش و مةكتةبي دةوريةكاني كؤبونةوة هة والي تةنانةت و دا يةكيتيي

سياسي هةر دوال ماوةيةكة بةرطوي ناكةون.بايةخي ليدواندا و بؤنة لةضةند ثارتي دةسةآلتدارةكاني نهيني بة بة ئاشكرا و بة بزوتنةوةي طؤران داوة و ثؤسيتيظيان ليدوانة سازداوة. طؤراندا لةطةل كؤبونةوةيان و دانيشتن ضةند لةمةر بارزاني نييضيرظان بةريز ثةناكاني و ثيض بي و راشكاو شةرة كلثةي و ئاطر طؤران بزوتنةوةي و نانبراوةكان كيشةي

ساردةكةي بةتين و جؤشتر كردوة.بؤ هةريم سةرؤكايةتي بةلينةكاني زؤربةي ثراكتيكدا لة طؤران دةركراوةكاني و نانبراوةكان كيشةي ضارةكردني نارةزايي روبةروي يةكيتيي دةسةآلتي ذير ناوضةكاني لة ئةوةندة ئةم ساتة تا ثارتيش بونةتة وة، دةسةآلتداراني يةكيتيي ناطةرين. كيشانةدا ئةو ضارةي بةدواي خةمخؤرانة و طةرم نيشانةي نارةودا وا لةكيشةيةكي ثارتي خةمسارديةي ئةم طةمةيةكي سياسية كة تيدا ثيشيلكردني مافةكاني مرؤظ وئازادي دةنطدان و رادةربرين و ثرنسيثةكاني ديموكراسيةت بةمةبةستي

قولكردنةوةي ناكؤكيةكاني يةكيتيي و طؤران بةالدا خراون. لة و كوردستان بةتواناي هيزي يةكةم بؤتة ثارتي هة نوكة نوينةراني كورد لة بةغدا ثشكي شيري بةدةست هيناوة، ضاوةروان دةكريت طؤرةثان و ثلةي شةري ساردي نيوان ثارتي و يةكيتيي تةنها نةبيتة »ريككةوتنامةي ستراتيذي« و بيتةوة زؤر خةستتر بةواتايةكي هيزة. دوو ئةو نيوان ثةيوةندي سةرةكي ثيوةري وبوارةكاني طؤرةثان و اليةنةكان هةم مةبةستة الي ثارتي تر ملمالنيكان بةرفراوانتر بكات وبيكاتة شةري ساردي فرةبة رة و هيزةكاني بؤ كاتي بةشيوةيةكي تازةية هاوكيشة ئةم فرة اليةن. هاوسةنطةكةدا لة زياتر السةنطي وةلي سودمةندة، ئؤثزسيؤن بة بةرذةوةندي ثارتي دؤخيكي ئالؤز و مةشحون لة كوردستان

دةخو لقيت كة روناهي لة ئاكامةكاني بةديناكريت. ثارتي شةريكي ساردي ياسايي ذيرانة بة ريطةي ديموكراسي و سةرؤكايةتي و حكومةتي هةريم ودةزطاكاني ترةوة بةريوةدةبات. ضاوةروانيش دةكريت ثيطةي بةهيزي لة ثارلةماني عيراقدا ببيتة قؤناغةي ئةم تة قة مة نية كاني زياتري كاريطه ري و تؤكمه يي شيوازانة بة و و شةركردنة جؤرة ئةم بيطومان سارد. شةري ثيطةي بةرثرسياريةتي لوتكةي دةسةآلتي ثارتي بةهيزتر دةكات و لة هةمان كاتيشدا دةروازةكاني طةمةي سياسي باشتر بو واآل

دةكاتة وة. بؤ طةيشتن بة لوتكةي سةركةوتن و ضيذكردني تام وبؤنةكةي ليره دا بةريوةببات. قورسة طةمة ئةم يةكاليةنة ناتوانيت ثارتي طرنطه هيزه كاني ئؤثزسيؤن، بةتايبةت طؤران، خؤيان لة ثرذه ي ئاطره كه بثاريزن و نه بنه قورباني بة رداشي دريذةداني ئةم شةرة

ميذويية نارة وا و ناهة موارة.* * *

ناكؤكيةكان و توندوتؤلي نيوان يةكيتيي و طؤران بؤتة كةرةسةيةكي بةثيت بؤ ثارتي تا شةري ساردي لةطةل يةكيتيي دا خةستبكاتةوة. ليدوانةكاني دةسةآلتداراني ثارتي لةمةر طؤران لةضوارضيوةي فةرمي و ياساييدا شيوازيكة لة داننان بة طؤران لة دة رة وة ي ثة رلة مانيشدا و ثةيوةنديكردن لة طةليدا بونةتة مايةي نيطةراني و دلتةنطي دةسةآلتداراني يةكيتيي. طةورةيي فراكسيؤني طؤران لة ثارلةماني كوردستان و كاريطةري سةرجةم هيزةكاني ئؤثزسيؤن كارتيكي سياسية بؤ ثارتي تا لةاليةك بةردةوام بةشةكةي يةكيتيي لة فراكسيؤني هاوثةيماني لةذير فشاردا بهيليتةوة و لةاليةكي تريشةوة دةسةآلتةكاني سةرؤك وةزيراني حكومةتي هةريم و تواناكاني كاركردني، كة دةسةآلتداريكي يةكيتيي ية، بة ضاوديري كردني دةسةآلتداراني ثارتي لة هةريمدا ئاراستةبكرين

Page 52: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 502010

ئةمريكا و دةولةتانى كةنداو

ئةمريكا لة دواى سالى )1990( واتة دواى جةنطى بؤ ليهاتوو كارةمةء زؤر زلهيزيكى وةكو سارد، لةوكاتةدا دةركةوت، بةرذةوةنديةكانى بةديهينانى دوو ديدو بيروبؤضوون بةدةركةوتن، يةكيكيان ثيى وابوو كةسيستميكى نيودةولةتى نوى هاتؤتة كايةوة، نيودةولةتية سيستمة ئةم وابوو ثيى تريان ئةوى ديارترين بةآلم بوونداية، دروست لةسةرةتاى يةكيتى هةرةسهينانى سارد جةنطى دواى ئاماذةى

سؤظيةت بوو.سيتمةيكى دةركةوتنى بؤ خؤشكةر ريطة ئةمة بريتى تيادا جةوهةرى كةخالى تازة، نيودةولةتى و جةمسةرى دوو سيستمي هاتنى لةكؤتاى بوو لة كة نوى نيودةولةتى سيستميكى سةرهةلدانى دةركةوتنى واتا بونيادنراوة، تاكجةمسةرى سةر ئةو و توانا بةهؤى جةمسةر، تاك وةك ئةمريكا بيروباورانةى كة هةليطرتووة كة كاريان بؤ دةكات. هنرى كيسنجةر لةو كاتدا ثيى وابوو »ئةو سيستمة ئاراوة، ديتة سارد جةنطى ثاش كة نيودةولةتيةى هاوشيوةى سيستمى دةولةتة ئةوروثيةكان دةبيت لة سةدةى 18 و19دا، كةتييدا النى كةم شةش ناوةندى و ئةمةريكا كة« دةبيت، كارطةرييان هيز سةرةكى ئةوروثا و ضين و ذاثؤن و روسيا، لةوانةية هند«يش كيسنجةر بضوكتريش«. دةوآلتيكى ضةند سةرةراى

ثيشى وايةكة )نابيت هةلوةشانةوةى يةكيتى سؤظيةت بةسةرةتاى باآل دةست بوون و بى ركابةرى ئةمريكا بزاندريت«1،

ضونكة هيزى نويى ديكة دةرفةتى دةركةوتنيان بؤ دةرةخسيت.كؤنترؤل جيهان ئابورى مةركةزى توانى ئةمريكا ئةوةتة ثاأل ثاليانداية جيهان دةولةتانى زؤرى بةشيكى ليرةوة بكات، ئةمريكا بؤ بةديهينانى بةرذةوةندييةكانيان، هةم بؤ ثاراستنى ئةو بةرذةوةندييانة بةثالثشتى هيزيكى طةورة، بة واتايةكى تر ئةمريكا وةكو محوةرى سةرةكى هيز لةدواى روخاندنى يةكيتى سؤفيةتى

جاران دةركةوت. بةبآ ركابةرى بةهيز كة بتوانيت طوزرى كوشندة لة سياسةتةكانى لة بووة ئةوةدا هةولى لة بةردةواميش مايةوة، بووةشينيت لة بةتايبةت خؤى، بةرذةوةنديةكانى ثاراستنى بؤ هةوليشداية ناوضة طرنطةكانى جيهاندا، يةكيك لةو ناوضةنةش وآلتانى كةنداوة ئةمريكا دةولةتانةدا ئةم طةل لة دةطريتةوة. دةولةت شةش كة يةكة لةهةر هيزى سةربازيشى و هةية باشى زؤر ثةيوةندييةكى لةبةر وآلتانة ئةم هةية. بةحريندا و ئيمارات و قةتةر كويت لة

مةترسى خواستة هةريميةكانى ئيران، داواى تةنسيقكردن لةبوارى بةرطرى لة ئةمريكا دةكةن، بؤ ئةوةى نويترين كةرةستة و ئامرازى

سةربازيان ثى بفرؤشيت.و دؤالر مليار )17,6( بةبرى ئيمارات )2008(دا سالى لة وةكو لة ئةمريكا كريوة. سعوديةش بةبرى دوازدة مليار دؤالر ضةكيان ئةمة لةاليانى ئابوورى قازانجيكى زؤر بة ئةمريكا دةطةيانيت هةم خؤرهةآلتدا لة خؤى وونى بةهيزب بؤ بةمةية ئيشى ئةمريكاش بةطشتى و لةم وآلتاندا بةتايبةتى، ئةمةش بؤ ئةم وآلتانةش زؤر بةسودة بؤ ثاراستنيان لةدةست دريذى دةرةكى كةبكريتة سةريان. لةاليةن دةوآلتة سةركيشةكانى ناوضةى خؤرهةآلتى ناوارةستةوة، كةنداودا ئاوةكانى لة مةشقكردنة خةريكى ئةميستا ئةمريكا بؤية ئةم ء ءقةتةر ءبةحرين ءئيمارات كويت لةسنورةكانى بةتايبةت هاوثةيمانى كة سعوديةشدا لةطةأل هاوسنورن دةولةتة ضوار عةرةبيدا كةنداوى وآلتانى لةناو ئةمريكاية، سةرسةختى سعوديةش وةكو وآلتى باوك مامةلة دةكات، دةيةويت باآلدةستى خؤى بسةثينيت، لةطةل ئةوةى حةزى بةباآل دةستى هةريميش هةية

ريبين عبدولرحمان فتاح *

Page 53: sarchawa 4

51 ذمارة )4( نيساني 2010

لة سةرةتاى بؤ دادةت. وآلتى سعودية ئيران هةولى وةكو ضؤن ز( 1742( سالى لة سعود( )ئال بنةمالةى كة دروستبوونيةوة

دايانمةزراندوة كة ضةقى سةرةكى ئةم وآلتةش )نجد(بوو.زياتر بنةمالةية ئةم طؤرانكارييةكان، و كات تيثةربوونى بةثيى يةكةمى لةضارةكى داوة. خؤيان وآلتةكةى فراوانكردنى هةولى وةكو بةريتانيا )1915( ئةيلولى لة بةتايبةت بيستةمداو، سةدةى طةلدا لة )دارين(ى نامةى ريكةوتن بةهيز و طةورة وآلتيكى دةبةستيت و ددان بةسعوديادا دةنيت. ليرةوة ثيطةو رؤلى سعودية يةكةميان: هؤكار، دوو بؤ دةطةريتةوة ئةمةش بةدةردةكةويت، فراوانى زؤرطةورةو بواريكى سعودية لةداهات،واتة طةورةيى كة جوطرافى هؤكارى دووةميان: نةوت. بةتايبةت هةية ئابوورى تياداية، طةورةى سروشتى سامانى و زؤر وشكانى سنوريكى هةروةها بةشيكى سنورةكةى دةكةويتة سةرئاوى كةنداوى عةربى

كةسوديكى زؤرلةبوارى بازرطانى بةسعودية دةطةيانيت. ئةمة هؤكار بووة بؤئةوةى سعودية زياتر لةوآلتانى ترى كةنداو هةر زليزةكان وآلتة بووة،بؤية نيودةوآلتيةكان كيشة تيكةآلوى زانيويانة كردووةو لةطةلدا نامةيان ريكةوتن و هاوثةيمانى زوو )نةوتى وآلتانى رؤلو كاريطةى زؤرى دةبيت. ضونكة لة داهاتودا عةرةبى النى كةم بةدريذاى 30 سالى داهاتوو ،وةكو سةرضاوةيةكى

سةرةكى وزة و بزوينةرى بوارى ئابوورى جيهان دةمينيتةوة. داواكاريش لةسةرى تابيت زياد دةكات، بةهؤى ثيداويستية ئيجطار زؤرةكانى وآلتة ثيطةشتووةكان، ئةوانةى خةريكى خؤسازكردنن، واتة ضين وهند وبرازيل كةهةلثةيانة بؤثةيدا كردنى نةوت. بيطومان وآلتة طةورةكانيش هةلثةيانة بؤ دةستكةوتنى نةوت كة هةريةك لة

ئةمةريكا و ذاثؤن ويةكيتى ئةوروثا دةطريتةوة. ئةميستا رؤذهةآلتى ناوةراست واتا )عةرةب+ئيران( اليةنى كةم 28% نةوتى جيهان بةرهةم دةهينن ئةمةش لةسالى2030 دا، دةبيت نةوتى جيهانى يةدةكى لة%70 ناوةراست خؤرهةآلتى بة38%،وة

هةية. 2 لة بةرئةوة رؤلى نةوت طرينطى رؤذبة رؤذ لةزياد بوونداية، ئةمةش وا لة وآلتة طةورةكان دةكات هةميشة هةولى بةدةستهينانى زياترى طرتنى بؤدةستبةسةردا دةكات كةكار ئةمريكا، بةتايبةت بدان بةطشتى ناوةراست كةخؤرهةآلتى دةوآلمةندةكان، نةوتية ناوضة طةورةترين وةكو سعودية وآلتى لةداهاتودا كةنداو. وآلتانى و ياخود بةرميل مليؤن )10( رؤذانة دةمينيتةوة نةوت سةرضاوةى زياتر بةرهةم دةهينيت. لة بةرئةمةيةكة ئةمريكا هةركاريك دةكات نةتةوةى وئاسايشى خؤيى بةرذةوةندييةكانى ثاراستنى بيطومان لةبةرئةوة بيت. لةهةرناوضةيةكدا كارةكانيةتى ئةوةلياتى لة خؤى ثةيوةنديةكى كةنداو وآلتانى بةتايبةت عةرةبى دةولةتانى جاريك جارنا يان جار هةنديك هةية ئةمريكادا لةطةأل ئاشكرايان الشيعى( )هيالل كة دةترسن ئيران فراوانخوازيةكةى لةسياسةتة

و بآلءبكاتةوة عةرةبيدا وآلتانى لة شيعةطةراى دةيةويت ية ئةمريكا بؤ ثةيوةنديية ئةم بوونى لةكةنداويشدا،بؤية ثةرةثيبدات روبةرو بؤ داهاتودا لة كردنبيت ئةمة خؤئامادة رةنطة وة طرنطة، رةنطة ئيران فراوانخوازيةكةى وةسياسةتة ئيران، بونةوةى لةطةأل يان كةثةيوةندى ئةوةى بؤ وآلتانة ئةم بؤ بيت مؤتيفيك ثةيوةندية ئةم هةميشةى ثاراستنى هةولى بكةن، بةهيز ئةمريكا بدةن، وةكو ئاشكراية وآلتاني كةنداو سنورى ئاويان لةطةأل ئيراندا هةية، تةنانةت لةبةحريندا ثاريزطايةك لةذيردةستى ئيرانداية. بؤية بةهيزى كةثةيوةندى لةوةداية بةرذةوةنديشى حةزو ئةمريكاش لةطةأل وآلتانى كةنداودا هةبيت، هةلسانى بةكردنى ضةند مانؤريكى هةولى شاراوةيدا بةديوى رةنطة بيت، هةركاتيكدا لة سةربازى، بةردةوام ئيسرائيل ضونكة بدات، ئيسرائيل ئاسايشى ثاراستنى

ليدوانةكانى بةقسةو تةنانةت ئةطةر ئيرانداية هةرةشةى لةذير بةدوذمنى ئيسرائيل كةهةردةم ئيرانيةكانيشبيت، سةركردة لةطةل هاوكارين خةريكى هةميشة دةزانن، خؤيان سةرةكى

دةوآلتانى عةرةبى هةوأل ئةدةن دوذمن بؤ ئيسرائيل زياد بكةن. ئةكةن، ئيسرائيل دذايةتى بةليدوان عةرةبيش وآلتانى هةرضةندة بة ذيريان ذيربة شاراوةو ثةيوةندى زؤريان بةشيكى بةآلم ئاشكراى كةثةيوةندى ميسر لةوآلتى بةدةر هةية. ئيسرائيلةوة وةكو ناوضةية لةم ئةمريكا تةنانةت هةية. لةطةأل راستةوخؤى و دةروانيت لةميسر بةرذةوةندييةكانى بةديهينانى ضةتريكى بؤية ئةفريقادا. لةكيشوةرى عةرةبى وآلتيكى وةكو هةروةها وئيسرائيلدا ومسر ئةمريكا لةنيوان سيكوضكةى ثةيوةنديةكى هةيةوة مسر دةستبةردارى ئةم ثةيوةندية لةطةل ئةم دوو زليهزةدا نابيت بؤ بةرذةوةندى وآلتة عةرةبيةكان. بؤية سياسةتى ئةمريكا وئيسرائيليش هةميشة بةو ئاراستيةدا دةروات كةثةرت ثةرتبوون ديدى بيرو عةرةبيةكانةوة دةولةتة ناو بخاتة ترازان ليك و بةو كة هةوليك هةموو بسريتةوة، زهندا لة عةرةبيان( )وةحدةى لةدذى ئةوا بةديبت ئةطةر ئةمة ثةكبخات،ضونكة بروات ئاقارةدا

بةرذةوةندى هةم ئةمريكا هةم ئيسرائيليشة.ئةوةى لةبةر دةشكيتةوة، ئيراندا بةرذةوةندى بة لةهةمانكاتدا ئيرانيش كرد ئيسرائيليان دذايةتى كاتيك وآلتة عةرةبيةكان هةر دةضيتة ثاليان هانى زياتريان دادةت بؤ ئةوةى جووآلنةوة لة دذى ئيسرائيل ئةنجام بدةن بةآلم سياسةتدا ريذةرانى ئةمريكا ئةوةندة بدةن، وةها سياسةتيكى جؤرة بة ريطة كة نين نةزان و كالفام كةبوارى زياتر بؤ هينانة دى بةرذةوةنديةكانى ئيران خؤش بكات

بؤ ئةوةى سياسةتى فراوانخوازيةكةى ثةرةثبدات.لةطةل ثةيوةندى تر هةول دةدات ئيران بةشيوةيةكى ئةميستا زياترى نزيكبووة ليك بؤ كاردانةوةيةك كةنداودا، وةكو وآلتانى ئيران بةوةى ئةويش ببةستيت. كةنداودا وآلتانى لةطةل ئةمريكا كار دةكات، بؤ طريدانى ريكةوتنى ئةمنى هاوبةش لةطةل هةريةكة نامةية ريكةوتن ئةم جةوهةرى بةحرين(دا. قةتةرو و )كويت لة يةكترى دذى وآلتانة ئةم و لةئيران كام هيج خاكى ئةوةيةكة بةتايبةتى يةكترى. سةر كردنة هيرش بؤ بةكارنةهيندريت ثينجةمى هيزة لةوآلتى بةحرين كةبارةطاى سةرةكى كةشتيطةلى نزيكةى كة بةحريندان، ئاوييةى سنورة لةو ئةمريكا دةريايةكانى

)1474( سةرباز دةبن.كةنداو وآلتانى هةرضةندة دةترسيت، ئةمنى خؤى لة ئيران بؤية ئةوةندة بةهيزنين كة هةرةشة و مةترسى بن بؤ سةر ئيران بةآلم ئةمنية،بةثيى طيذاوى لؤذيكى بةثيى خؤى ئةمنى كردنى دابين سةربازى هيزى بوونى و سةربازى »جووآلنةوةى لؤذيكة ئةم هةولبدةى دةبيت بؤية تؤ، بؤ سةر مةترسية دراوسيت لةوآلتانى نزيكبوونةوةى ليك ئةوة لةبةر بكةى« دابين خؤت ئةمنى خؤت لةسةر مةترسيةكان رةوينةوةى بؤ هةوليكة وآلتانة لةم ئيران بانطةشةى ئيران كاربةدةستانى هةرضةندة ضونكة خؤى. ئةمنى رةنطة كة ببنةوة هيرشانة ئةو بةرةنطارى كةدةتوانن بكةن، ئةوة بةآلم ئيسرائيلةوة، ئةمريكاو لةاليان سةريان بكريتة داهاتودا لة وبارودؤخى ئةمن تيكضوونى لةسةر هةية مةترسيان بةردةوام

ناوخؤى وآلتاكةى دةكات. سةرضاوةكان:

)1(.يوسف محمدصادق،ثةيوةنديةنيودةوآلتيةكان،وتراوةتةوة بؤ خويندكارانى قؤناغى دووةم لةبةشى زانستى راميارى،لةكؤليذى

زانستةراميارى وكؤمةآلتيةكان،سالى 2008_2009 )2( .كؤمةلى نوسةرلةثةيمانطاى تويذنةوةى ئاسايشى يةكيتى

لةسالى2025(،ال229 ئةوروثا،كتيبى)جيهان *خوينكارى زانستى راميارى_زانكؤى سيلمانى

Page 54: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 522010

دابةشكردني دةسةآلت

لة روانطةي »جؤزيف ناي«ةوة؟

لة كتيبي رابةرة سياسييةكاندا: )هيزي نةرم، زبر و هؤشمةند(. زؤر باش جؤزيف ناي هةولي داوة بؤ شرؤظة كردني طرنطبوني هيزي نةرم وةك ضةكيكي سياسي و ديثلؤماسي، )هيزي زبر و نةرم هيزي بة هؤشمةندانة كارثيكردني كردني شرؤظة بؤ هةروةها هؤشمةند(. بة شيوةيةكي وا كة بة هينانةوةي روادوة ميذوييةكان و ليكدانةوةي كرداري سةرهةلداني شيوازي جؤراوجؤرةكاندا، قؤناغة لة سياسييةكان رابةرة لة هةنديك

رابةرةكان و خالي جياوازي رابةرة ليهاتوةكان و رابةرة ناليهاتوةكان دةخاتة رو.هةر ثيشتر هارظاردة، زانكؤي سياسييةكاني زانستة كؤليجي مامؤستاي ناي جؤزيف نةتةوةيي، زانياري ئةنجومةني سةرؤكايةتي ناي بوة. زانكؤية ئةم سةرؤكي خؤي ثلةي هةنديك بوةو دةرةوة وةزيري ياريدةدةري و بةرطري وةزيري ياريدةدةري رؤذنامةكاني كردني هاوكاري لة جطة هةروةها بوة، ئةستؤ بة ديكةيشي حكومي نيويؤرك تايمز، واشنتؤن ثؤست و وال ستريت ذؤرنال، ضةندين كتيبي نوسيوة، وةكو ثارادؤكسي زلهيزيتي ئةمريكا لة جيهاندا )1(، هيزي نةرم: ئامرازةكاني بة دةستهيناني

سةركةوتن لة سياسةتي جيهانيدا )2(.قؤناغي رةخنةطري سياسةتةكاني نةرم، هيزي داهينةري ضةمكي وةك ناي جؤزيف سةرؤك كؤماريي جؤرج بؤش بوة. لة دوايين كتيبيدا كة لة ذير ناوي رابةراني سياسي: هيزي زبر، نةرم و هؤشمةند دا بآلو بوةتةوة، رةخنةكاني لة سةر سياسةتةكاني قؤناغي سةرؤكايةتي جؤرج بؤش لة ضوارضيوةي كؤمةليك باسي تيؤريي ثيوةنديدار بة هيزي نةرم، زبر و هؤشمةنددا هيناوةتة ئاراوة. ئةو ثييواية حكومةتي بؤش لة جةنطي دذ بة تيرؤريزمدا بة هؤي تيطةيشتني هةلةي لة دؤخي كلتوريي جيهان هةنطاوي هةلةي ناوة. جؤزيف ناي كة لة كتيبي ثيشويدا )هيزي نةرم( باس لة ئامرازة نةرمةكان دةكات لة ثيناو بةدةستهيناني زةين و دلي خةلك و لة ئةنجاميشيدا بةديهيناني سياسةتة خوازراوةكان، ئةمجارةيان لة دوايين كتيبيدا جةخت لة بةكارهيناني تيكةلةيةك لة هيزي نةرم و هيزي

زبر دةكاتةوةو ناوي لي دةني هيزي هؤشمةند. بةو واتايةي كة بؤ طةيشتن بة ئامانجةكان و بةديهيناني ئةو سياسةتانةي مةبةستن، تةنيا بةكارهيناني هيزي نةرم يا تةنيا هيزي زبر كاريطةر نيية، بؤية لةمروةوة دةبي جؤزيف بهينريت. بةكار دةسةآلتة دوو لةو تيكةلةيةك هؤشمةندانة شيوةيةكي بة بةرامبةر لة و طؤضان طيزةر هيناني سياسةتي )بةكار ئابوري و هيزي سةربازي ناي حكومةتةكان و نةتةوةكاندا( بة هيزي زبر ثيناسة دةكات، هيزي كلتوري، هةلطري بةهاو سياسةتي دةرةكي رةوايش )ثيكهيناني تواناي راكيشان و دةستراطةيشتن بة زةين و دلي

حكومةت و نةتةوةكان( بة هيزي نةرم ثيناسة دةكات.زبردا هيزي و نةرم هيزي نيوان لة باآلنس راطرتني هؤشمةندانةي ئةو راستيدا لة ئةويش بة ثيي ثيكهاتةي ناوضةيي و جيهاني بة هيزي هؤشمةند دةزاني و لةو بروايةداية كة نهيني سةركةوتني رابةرةكان لة تيكةلكردني هؤشمةندانةي هيزي نةرم و زبرداية لة ثيكهاتة جؤراوجؤرةكانداو ثييواية ئةمجؤرة بةكارهينانةي دةسةآلت باشترين ئةنجامي بؤ رابةرة سياسييةكان لي دةكةويتةوة. ثيويستة بوتري ئةم كتيبة لة ثينج بةشدا ئامادة كراوةو ناوي بةشةكاني بة دواي يةكدا بريتيية لة رابةرايةتي، رابةرايةتي و دةسةآلت، و جؤراوجؤرةكان ثيكهاتة لة هؤشمةندانة تيطةيشتني رابةرايةتي، شارةزاييةكاني

رابةراني ليهاتو.

حةميد نيكو

Page 55: sarchawa 4

53 ذمارة )4( نيساني 2010

طةيشتن ثيناو لة وا كةسةية ئةو رابةر جؤزيفةوة روانطةي لة بة ئامانجة هاوبةشةكان، طروثيك بةريوة ببات و بؤ طةيشتن بة ئامانجيكي تايبةت تواناي ئاراستة كردن و كؤكردنةوةي ئةوانيدي هةبيت. لة هةمان كاتدا، رابةري ليهاتو ئةو كةسةية كة لة جياتى ئةوةي وةك ديكتاتؤرةكان ئةوانيدي ناضار بة ئةنجامداني كاريكي تايبةت بكات، لة ريطاي دةستراطةيشتن بة دل و زةينيان هةول بؤ هاندانيان بدات. ناي شيوازةكاني رابةرايةتي بة سةر دو شيوازي )4(دابةش دةستاودةست رابةرايةتي )3( و بطؤر رابةرايةتي دةكات. رابةرايةتي بطؤر بة لةبةر ضاو طرتني ئاستي تيطةيشتني بةرذةوةندييةكان، طةشةثيداني ثرسطةلي لة شوينكةوتوان ئةخالقي، ثيطةي كردني بةهيز و دةسةآلت بةدةستهيناني

هةولةكاني دةخاتة طةر.بطؤر رابةرايةتي و نةرم رابةرايةتي دةركةوتني دةكري ناي سةرنجي شويني ضةمكي لة كة ببينين طانديدا ماهاتما لة هؤكاري كة بو هةلكةوتانة لةو طاندي نزيكة. رابةرايةتي بؤ رابةر بة رةسمي داناني يا ثلةوناو بؤ رابةرايةتيةكةي هةبو رؤلي ئةو ئةخالقي بةرزي ثيطةي بةلكو نةدةطةرايةوة، ثيشان ئةوة تاقيكراوةكان بةلطة كاريزما. رابةريكي بة بوني لة هةلسوكةوتي كردارو ئاستي لة بطؤر رابةرايةتي كة دةدةن شوينكةوتوان )ئةنداماني ريكخراو( و طروثةكان )ريكخراوةكان(

ثؤزةتيظ. ئةنجامي و كاريطةري دةركةوتني هؤي دةبيتة دا رةزامةندي و رابةرايةتي شيوازي ئةم كة وا شيوةيةكي بة بةوةفايي و سةقامطيري ريكخراو(، )ئةنداماني شوينكةوتوانة شوينكةوتوان )ئةنداماني ريكخراوةكان(، قازانج، دابةزيني ئاستي

ثيكدادان و دابةزيني بيزاري و بيهيوايي لي دةكةويتةوة.بنةماي سةر لة دةستاودةست رابةرايةتي بةرامبةردا لة شكلي هةست روكةشيانةي نواندني و تاكةكةسي بةرذةوةندي شوينكةوتواني شيوازةن، ئةم اليةنطري رابةرانةي ئةو طرتوة. بؤ دةدةن هان هةرةشةوة و بةر خستن تةما ريطاي لة خؤيان ئةوةي بة ئامانج و مةبةستةكاني خؤيان بطةن. رابةراني اليةنطري شيوازي دةستاودةست ثاراستني ئةو دؤخةي لة ئاراداية بة كار شيوة باشترين بة جيطيردا ذينطةيةكي لة و دةزانن باشتر

دةكةن. ئةوان تا كاتي طةيشتن بة دةسةآلت شوينكةوتوان لةطةل خؤيان دةبةن. ئةم ضةشنة لة دةسةآلت جؤرة دانوستان و طريبةستيكة رابةرايةتيية شيوازي ئةم رابةراندا. و شوينكةوتوان نيوان لة كؤنترؤلي و ئةمر و نةريتي بةريوةبةرايةتي بنةماي سةر لة رةوتي لة رابةرايةتيية ضةشنة ئةم هةرضةند دامةزراوة. ورد ئةم جيبةجيكردني سةر لة ثيداطري بةآلم ثيويستة، كاركردندا شيوازي رابةرايةتيية بة هؤي تايبةتمةندي دةسةآلتخوازانةيةوة

دةتواني خؤي ببيتة سةرضاوةي بةرهةمهاتني كيشةو ثيكدادان. لة روانطةي جؤزيفةوة رابةراني ليهاتو دةبي تواناي فامكردني ذينطة طؤرانكارييةكاني ثيي بة و هةبيت خؤيان ذينطةي خؤيان مانةوةي شيوةية بةم و داريذن خؤيان سياسةتةكاني طةرةنتي بكةن. ئةم تواناية بريتيية لة تيطةيشتني هؤشمةندانة لة ثيكهاتة جؤراوجؤرةكان كة لة بةشيكي كتيبةكةدا هةر ئةو ناوةي ذينطةو هؤشمةندانةي فامكردني شرؤظةي دانراوة، سةر لة رابةران شارةزايي لةطةليدا. دةكريت سياسةتةكان طونجاندني دةبيتة هؤي ئةوةيكة لة بارودؤخي يةكساندا، هةنديكيان لة ضاو لة ليهاتوترين رابةر ئةواني تردا باشتر سياسةتةكانيان داريذن. ثيشان خؤي ديارةكاني تايبةتمةنديية بارودؤخدا طؤراني كاتي و ثيكهاتة لةطةل راستةقينةكان رابةرة تر، واتايةكي بة دةدات. سةركةوتني و دةطونجينن خؤيان جؤراوجؤردا بارودؤخي

خؤيان طةرةنتي دةكةن. بة شيوةيةك كة بة ثيي بارودؤخ هيزي دةكري ثيية بةم دينن. كار بة جيا جيا رادةي بة زبر و نةرم ئةنجاميدا لة و بارودؤخ دروستي ليكدانةوةي سةرضاوةي دارشتني سياسةتي دروست بة فامكردني هؤشمةندانةي بارودؤخ

بزانين.طرنطيي سةر لة جةخت هؤشمةنددا هيزي لةباسي ناي بة و دةكات زبر و نةرم هيزي هاوسةنطانةي بةكارهيناني دواي كة كاتيكدا لة بةتايبةت دةزاني. يةكتريان تةواوكةري توندي مةيلي و بؤش جؤرج سةرؤكايةتي سال هةشت

لة هؤشمةند هيزي بةرةو ضون زبر، هيزي بؤ حكومةتةكةي بةر ديتة تةواو ثيويستييةكي وةك ئةمريكادا نويي حكومةتي ضاو، طرنطتر لةوةيش لة بارودؤخي ئيستادا ئةمريكا ثيويستي بة

ريكخستنةوةي روخساري رابةرايةتي خؤيةتي لةجيهاندا. جؤزيف ناي لةم كتيبةدا بة كؤكردنةوةي خويندنةوة ئةكاديمييةكاني رابةرايةتي، بة سةبارةت رابةرايةتي، تيؤرةكاني بة ثيوةنديدار ذينطة ثيكهاتةو داناني كاريطةري رابةرايةتي و شيوازي ئةخالقي بة كاتدا هةمان لة دةكات، ليكدانةوة تايبةت رابةريكي سةر لة خؤي تيؤرييةكاني باسة لة تيطةيشتن بؤ ئاسانكاري مةبةستي روانطةي لة وةردةطري. ميذوييةكان روداوة هينانةوةي لة كةلك زانياري شؤرشي سةردةمي بة كة ئيستادا قؤناغي لة جؤزيفةوة ريكخراوة ثلةكاني زنجيرة طؤراوةو بارودؤخ دةهينريت، ناوي

كؤنةكان شويني خؤيان ضؤل كردوة بؤ تؤرة طةرؤكةكان.

جوزيف ناى

Page 56: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 542010

لةمروةوة دةبي ثيناسةي رابةرايةتي بطؤريت. لةم كتيبةدا ناي سايكؤلؤذييةكان و ميذويي ريوشوينة لة وةرطرتن كةلك بة لة دةكات. شرؤظة ئيستادا سةردةمي لة رابةرايةتي ضؤنييةتي دانراوة، سةر لة رابةرايةتي ناوي كة كتيبةكةدا يةكةمي بةشي باس لةوة دةكريت كة شؤرشي زانياري لة سةردةمي مؤديرنةدا ثيكهاتةكاني سياسةت و ريكخراوي طؤريوةو ريكخستني زنجيرة نيية. خوارةوة بؤ سةرةوة لة شيوةي بة رابردو وةك ثلةكان بةلكو ئةنداماني ريكخراو يا طروثيك رابةر لة تةنيشتي خؤيانةوة دةبينن و بة شةريكي دةزانن لة وةديهيناني ئامانجةكاني ريكخراو

يا طروثدا. تةنانةت ضيني كريكاريش تيطةيشتن و زانيارييان هةية و جؤري رايان كة سياسيانةي بابةتة ئةو و جؤراوجؤرةكان هاندةرة ئةوة ليكدانةوةكان طؤراوة. ثيشودا سةدةي ضاو لة دةكيشيت ثيشان دةدات كة تاكةكان لة ضاو رابردودا بةرامبةر بةو ثيكهاتة لي كاريان ئةنجامداني داواي زؤر بة كة دةسةآلتخوازانةي دةكةن نةرمي نانوينن و ريز لة فةرمانةكاني ئةو ثيكهاتانة ناطرن. بة شيوةيةكي وا كة ثيكهاتةطةلي سياسي، ئابوري، كلتوري و ... بؤ دارشتني سياسةتةكان و دروستكردني بريار دةبي ئةنداماني بؤ بكةن بانطهيشت كردن هاوكاري بؤ خوارةوةيش ئاستي لة سةر كاريطةرييان بةوةي كة بة هةستكردن ئةوانيش ئةوةي ثيكهاتة هةية، ئامانجةكاني ثيكهاتة بةرةو ثيش بةرن و بؤ باشتر

كردني ئةنجامةكان هةنطاو بنينن.ثيكهاتةيةك باآلدةستةكاني ضينة بلةين دةكري حالةدا لةم سياسةتة بة دةسةآلتخوازانة فةرماني بؤ بردن ثةنا جيات لة ضينةكاني دلي و زةين دةدةن هةول خؤيان نةرمةكاني خوارةوة بة دةست بينن و لةم ريطايةوة هاتنة دي سياستةكاني سةربازييةكانيشدا ثيكهاتة لة تةنانةت بكةن. طةرةنتي خؤيان فيرخوازاني لةطةل كة كاتيك ضونكة زالة، ئةوتؤ بارودؤخيكي ئةنجام باشتر خؤيان ئةركةكاني دةكريت، راويذ سةربازيدا دةدةن. لة مةسةلةي جةنطي دذ بة تيرؤريزميش كة لة بةرنامةي كاري حكومةتي بؤشدا بو، هيزة سةربازييةكان تةنيا بة زال بون بة سةر زةين و دلي خةلكدا دةيانتواني سةركةوتن بة دةست بينن تةنانةت و سةربازي )كةرةستةي زبر هيزي بةر بردنة ثةنا و ئابوري لة بارودؤخيكدا كة بةدةنط هةست بة شةيدا بون بكات( بوش جؤرج حكومةتي نمونة بؤ نيية. سةركةوتن ريطاي تةنها لة نةرم هيزي باش شيوةيةكي بة نةيتواني عيراقدا جةنطي لة

تةنيشت هيزي زبرةوة بة كار بينيت.كة شيوةيةك )بة نةرم هيزي بةهيزكردني لةمروةوة زةين بة بوةو شةيدايي توشي نةكات بةوة هةست بةردةنط ئارادا لة ملي زؤرة و بضيت ئامانج وةديهاتني بؤ مةيلي دل و لة بيت. كاريطةر تيرؤريزم بة دذ جةنطي لة دةتواني نةبيت( دةتواني تاكةكان بةشداري ئاستي بونةوةي بةرز بنةرةتدا بة ئةمةيش بكاتةوة. ئاسان بةريوبردن و فةرماندةيي كاري هاوبةش« ،»رابةرايةتي رابةرايةتي تيؤرسيةنةكان، كة شيوةيك بة دةزانن. نةرم هيزي بنةماي بة رابةرايةتي« »دابةشكردني و لوتكةي لة رابةرايةتي كة مؤديرن ثيش قؤناغةكاني ثيضةوانةي شويني رابةرايةتي، تيؤرسيةنةكاني بو، ثيكهاتةيةكدا هةرةمي رابةر بة ناوةندي بازنةيةك دةزانن كة بةشةكاني خوار ثيكهاتةكة خؤيان لة ئاستي رابةرايةتي و لة حالي هةلسوكةوت كردن لةطةل لة فةرمانةكان ئةوتؤدا بارودؤخيكي لة دةبينن. رابةرايةتيداية بطوازرينةوة، خوارةوة بؤ سةرةوة لة زياتر كة ئةوةي جيات لة سةر يةك ئاست و لة شيوةي تؤري طةرؤكدا دةطوازرينةوةو

ئةنجامي برياري بةكؤمةلن.

لة ئةوتؤ ثيكهاتةطةلي راستيدا لة دةسةآلتخواز ركابةرخوازو هيرشبةر، زياتر كة ئةوةي جياتى بن، لة سةر ناسيني هةلسوكةوتي ئةوانيدي ضر دةبنةوة، هةروةها هاوئاهةنطي راو يةكطرتويي بةكؤمةل، عةقلي بةشداريكردن،

هةلسوكةوت بةشيكن لة تايبةتمةندييةكاني ئةم ثيكهاتةطةلة. لة بةشيكي ديكةي كتيبةكةدا، جؤزيف ناي كؤمةليك ثرسي تر ليك دةداتةوة كة لة دريذةدا باسيان دةكةين. لة روانطةي جؤزيفةوة رابةرايةتي رةوتيكي سياسيية كة لة سي بةش ثيكهاتوة: رابةران، شوينكةوتوانيان و رابةران كة ثيكهاتانةي ئةو و شوينكةوتوان ثيكهاتةي ناريكييةكاني دةكةن. هةلسوكةوت يةكتر لةطةل تييدا سياسيةتة نيودةولةتييةكان دةبيتة هؤي ئةوةي كة زؤربةي ئةو تةنها بة فشار بةر ثةنابردنة ئاسايشةوةن، شوين بة وآلتانةي

ئامرازي بةدةستهيناني ئاسايش بزانن.ئيستاية، جيهاني واقعي رادةيةك تا بابةتة ئةم ضي ئةطةر كؤمةليك يةكدا و بيست سةدةي لة دةكريت ضاوةروان بةآلم ئاسايش مةسةلةي بة تازةتر رةهةندي ئاراوة. بيتة طؤرانكاري دةطيرن بةرضاوتر رؤلي نادةولةتييةكان ئةكتةرة دةبيت، زياد ئةم هةمو دةبيت. ئالؤزتر دةسةآلت ثيكهاتةي ئةنجامدا لة و بةهيز وآلتاني رابةرايةتي بينيني رؤل لة سةر جؤري هؤكارانة كاريطةرييان دةبيت. هةر ضةند لة روي كلتور و بةهاوة جياوازي زؤر لة نيوان نةتةوةكاندا هةية. بةآلم ئامانجطةليكي هاوبةش لة هةية، بونيان طشتييةكان نيودةولةتيية بةرذةوةنديية شيوةي و ئازاد نيودةولةتي ئابوري هيز، سةقامطيري باآلنسي وةكو

دةستراطةيشتن بة هاوثشكيية جيهانييةكان. هيزة طةورةكان وةك رابةر لة ثيناو ثيكهيناني ئةو بةرذةوةنديية بةرةو وآلتان لة تاقميك دةدةن هةول هاوبةشانة، طشتيية

جؤزيف ناي هيزي

سةربازي و ئابوري

)بةكار هيناني سياسةتي

طيزةرو طؤضان لة

بةرامبةر حكومةتةكان

و نةتةوةكاندا( بة هيزي

زبر ثيناسة دةكات،

هيزي كلتوري، هةلطري

بةهاو سياسةتي دةرةكي

رةوايش )ثيكهيناني تواناي

راكيشان و دةستراطةيشتن

بة زةين و دلي حكومةت و

نةتةوةكان( بة هيزي نةرم

ثيناسة دةكات

Page 57: sarchawa 4

55 ذمارة )4( نيساني 2010

هةمان ريك ئةمة بكةن، ئاراستة هاوبةش ئامانجي كؤمةليك ثيناسةي رابةرايةتيية. بؤ نمونة بريتانيا لة سةدةي نؤزدةدا وةك لة نيوةي دوةمي سةدةي بيستدا كردي، رؤليان ئةوةي ئةمريكا تا يةكدا و بيست لة سةدةي رابةرايةتي ئةمةيشدا، لةطةل بيني. ديت لة رابةرايةتي بريتانيا لة سةدةي نؤزدةو رابةرايةتي ئةمريكا

لة سةدةي بيستدا ئالؤزتر دةبي.هيزي ليكدانةوةي لة جؤزيف كتيبةكةدا، ديكةي بةشيكي لة ئةمريكادا دةنوسي ليكؤلةرةوان و شرؤظةكاراني سياسي بة زؤري نيية. بة شيوةيةك كة لة هيزي ئةمريكا تيطةيشتنيكي دروستيان هيزي بون باوةرةدا لةو طشتي بة 90دا دةيةي كؤتاييةكاني لة لة كة جؤريك بة ئةمةيش دةضيت. لةناوضون بةرةو ئةمريكا زؤربةي كتيبةكاندا ئةمريكايان وةك هيزيكي رو لة كزي لةقةلةم دةداو ثيشبيني ئةوةيان دةكرد كة ذاثؤن بة خيرايي دةبيتة هيزي ثييانواية ليكؤلةرةوةكان لة هةنديك ئيستايشدا لة جيهان. باآلي سياسةتة بةرةو مةيلي زياتر عيراق جةنطي دواي لة ئةمريكا

ناوخؤييةكان دةضيت.ئةمريكا مانةوةي بةرامبةر رياليستةكان لة هةنديك هةروةها سةرهةلداني و دةدةن ثيشان طومان جيهاني زلهيزيكي وةك بة مةترسييةكي طةورة دةزانن هاوثةيماني روسيا، هيند و ضين بؤ زلهيزيتي ئةمريكا. بةآلم ثيويستة بوتري كة طرفتةكاني بةردةم بةرةوروي جيهاني طةورةي زلهيزي بة بونيان وآلتانة، ئةم ناي جؤزيف كتيبةكةدا، ديكةي بةشيكي دةكاتةوة.لة كؤسث توانا لة هةنديك و ويةك بيست سةدةي لة دةسةآلت ثرسي سةربازيية تايبةتةكاني ئةمريكا باس دةكات، وةكو ضةكي ناوكي كيشوةر بر و هيزة ئاسمانيي، دةريايي و وشكانيية بةتواناكان و لة ئةمريكا ناكري بوتري ناي دةليت ئابوريي و كلتوريي. هيزي

هةمو بوارةكاندا زلهيزيكي بي ركابةرة. ضونكة بؤ نمونة لة بواري ئابوريدا كؤمةليك هيزي جدي هةن، كةواتة دةبي بوتري ئةمريكا دةسةآلتخوازانة بوارةدا لةو نابي و نيية ئابوري هةذمؤني هةلسوكةوت بكات. بةلكو دةبي لة ثيطةي يةكسانةوة ديثلؤماسي سةرو ثيوةنديية بة هةية ثيوةندي كة تردا ئاستيكي لة بكات. نةتةوةييةكانةوة، هةنديك كاروبار بةدةر لة كؤنترؤلي زلهيزيكي سةربازي وةك ئةمريكاية لةو بوارانةدا هيزي سةربازي ئةمريكا وةآلم ناداتةوة. بؤ نمونة هاكةرةكاني بانكةكان، ئةو تيرؤريستانةي سةر هةرةشةكاني ضةكن، قاضاخي سةرقالي رةش بازاري لة هةوا، و طؤراني كةش دةطوازرينةوةو نةخؤشيانةي ئةو ذينطة، دينن. ضؤك بة زلهيزيش تةنانةت كة هؤكارن كؤمةليك هةمو لة 1918دا سالي لة ئةنفلؤنزا نةخؤشي قوربانياني ئاماري

قوربانياني جةنطي جيهاني يةكةم زياتر بو.و دةسةآلت داهاتوي جؤزيف كتيبةكةدا تري بةشيكي لة لة كة دةكات شرؤظة ئةوة ليكدةداتةوةو ئةمريكا رابةرايةتي زلهيزيتي ثاراستني بؤ ئامادةية ئةمريكا بارودؤخي ئيستادا بة بةستراوةتةوة ئةمةيش يةكدا. و بيست سةدةي لة خؤي هيزي سةقامطيري وةك سةرةكي ثرسي هةنديك مانةوةي لة زياد ئةمريكا نابي هةروةها ئةمريكا. كؤمةآليةتي و ئابوري رادة هيزي سةربازي خؤي بة كار بينيت و دةست بداتة طوندةيي ئةمريكا كارانة جؤرة ئةم ضونكة هيرشبةرانة، هةلسوكةوتي و لة بدات دةبي هةول ئةمريكا بةرامبةردا لة ثةراويزةوة. دةخاتة ضاو بةر لة رةهةندي فرة و بةشداريثيكردن بوارةكاندا هةمو

بطريت و رابةرايةتي خؤي دابةش بكات.بةرو بطريتة هؤشمةندانة ريطايةكي ئةمريكا كة حالةتيكدا لة رابةرايةتي بطيريت، بةريوةبةرانة رؤلي جيهانيدا كاروباري لة ئةمريكا تر واتايةكي بة دةكريت. طةرةنتي ئةمريكا زلهيزيتي و دةبي هيزي نةرم و هيزي زبري خؤي تيكةل بكات و لة ريطاي خؤي هؤشمةندي ستراتيذي هؤشمةندانةيانةوة بةكارهيناني جيبةجي بكات. ثارادؤكسي هيزي ئةمريكا لة سةدةي بيست و يةكدا ئةوةية كة طةورةترين دةسةآلتةكان ناتوانن بة تةنيا ئامانجةكانيان بة و تةكنؤلؤذييةكان ثيشكةوتنة زانياري، شؤرشي دي. بيننة ئةمانة بةلكو نابات. ناو لة نةتةوةكان _ دةولةت بون جيهاني سياسةتة جيهانييةكان لة هةمو وآلتان ئالؤز دةكةن، تةنيا لةبةر ئةوةي كة رابةرايةتي هاوبةش و بةشداريثيكةرانة لة بةريوةبردني سةندوة، ثةرةي زياتر مؤديرنةكاندا ثيكهاتة و ريكخراوةكان ئاستي بةرزبونةوةي بة ثيويستي نيودةولةتييةكانيش ثيوةنديية

رابةرايةتي بةشداريثيكةرانة دةبيت.نةرم، هيزي سياسي: رابةراني كتيبي لة ناي جؤزيف بةطشتي كردني شرؤظة بؤ داوة هةولي باش زؤر هؤشمةنددا و زبر ديثلؤماسي، و سياسي ضةكيكي وةك نةرم هيزي طرنطبوني هيزي هؤشمةندانةي هيناني بةكار كردني شرؤظة بؤ هةروةها نةرم و زبر )هيزي هؤشمةند(. بة شيوةيةكي وا كة بة هينانةوةي رابةرة لة هةنديك كرداري ليكدانةوةي و ميذوييةكان روداوة قؤناغة جؤراوجؤرةكاندا، شيوازي سةرهةلداني لة سياسييةكان رابةرة و ليهاتوةكان رابةرة جياوازي خالي و رابةرةكان

ناليهاتوةكان دةخاتةرو.ياداشتةكان:

The Paradox of American Power: Why the World\>s Only ]1[)2003 ,Superpower Can\>t Go It Alone )Oxford

)2004( Soft Power: The Means to Success in World Politics ]2[Transformational Leadership ]3[

Transactional Leadership ]4[سةرضاوة: سايتي )باشطاة انديشة(

و/لة فارسييةوة: داود ثيرموراد

Page 58: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 562010

هؤلؤكؤست

ئايا راستة شة ش مليؤن جولةكة كوذرا؟

سة ر لة دة كات جولة كة كان سوتاندني لة باس بابة تة ئة م ئة و وة سفكردني بؤ زاراوة ية كة هؤلؤكؤست نازيزم. دة ستي جيهاني جة نطي كاتي لة كة بة كارديت ريكخراوانة ثة المارة دووة مدا حكومة تي ئةلمانياي نازي و هة نديك لة هاوثةيمانة كاني وشة ي هةستان. ثيي جولة كة رة طة زي نةهيشتني و بؤقركردن تة واوي سوتاندني ماناي كؤنة و طريكي وشة ية كي هؤلؤكؤست سة دة ي لة دة كران. خواوة ند بؤ كة دة طة ية نيت قوربانيانة ئة و نؤزدة ية مدا بة مة بة ستي وة سفكردني كارة سات و كؤستي طة ورة

بة كاردةهات.بؤ بةكارهينرا وشة ية ئة م 1942دا سالي لة جار بؤية كة م جولة كة كاني لة طةل هيتلةر كة مامةلة ية ي ئة و وة سفكردني ئةلمانيادا دة يكرد، بةآلم تاوة كو ثة نجاكانيش ئة و وشة ية رة واجي تة نيا هؤلؤكؤست زاراوة ي بة والوة هة فتاكان لة نة كرد، ثة يدا لة ئةلمانيا جولة كة كاني كة بة كاردةهينريت قركردنة ئة و بؤ سة ردة ستي نازيية كان توشي هاتن. تة نانة ت خودي جولة كة كانيش ئة و وشة ية بة كاردةهينا، )شة وا(يان لة ساآلني ضلة كاندا وشة ي

Page 59: sarchawa 4

57 ذمارة )4( نيسانى 2010

ضة ندين دة طة ية نيت. كارة سات ماناي وة رطيراوة و تة ورات لة هؤلؤكؤستي تريش هة ية بؤ نموونة هؤلؤكؤستي ئاسيايية كان كة ئارام زة رياي دورطة كاني دانيشتواني باروطوزة راني وة سفي لة ذاثؤن. داطيركاريية كاني كاتي لة دوور ئاسياي رؤذهةآلتي و هةروةها هؤلؤكؤستي رة ش لة وة سفي مردني هةزاران كؤيلة ي رة ش لة كاتي طواستنة وة يان بؤ ئة مريكا. جطة لة وة هؤلؤكؤستي ضينيية كان بؤ وة سفكردني بارودؤخي ذياني ضينيية كان بة دة ستي ذاثؤنيية كان. بةآلم وة ك وتمان ئيستا زاراوة ي هؤلؤكؤست تة نيا بؤ ئة و ثة المارانة بة كارديت كة لة كاتي جة نطي جيهاني دووة مدا

نازيية كان و هاوثةيمانة كانيان دذ بة جولة كة كان ئة نجامياندا.سة‌رة‌تاكان:

سالي 1904 ثزيشكيكي ئةلماني بة ناوي )ئة لفريد ثلؤيتز( دة ستي )ضاككردني لينابوو ناوي كة بيروراكاني بآلوكردنة وة ي كردة كؤمةآلية تيية وة . طؤراني ريطة ي لة ئة ويش مرؤظاية تي( توخمي بة رهة مهين و ذير زؤر كؤمةلطاية كي ئة وة بوو بؤ كارة شي ئة و ثيكبهينيت تاكو لة ريطة ية وة كؤتايي بهينريت بة وة ي ناوي لينابوو بآلوكردنة وة ي لة سال شازدة ثاش مرؤظاية تي. ئازارة كاني بؤ وة رطرتن )مؤلة ت بة ناوي دة رضوو كتيبيك بؤضوونانة ، ئة و قةآلضؤكردني ئة وانة ي شاياني ذيان نين( نووسة رة كة ي ياساناس )كارل بايندنك( بوو كة بة هاوكاري دكتؤريكي دة رونناس بة ناوي )ئة لفريد هؤض( ئامادة ي كردبوو. بيرؤكة ي كتيبة كة بريتي بوو لة نيية ، ضارة سة ريان كة وا نة خؤشانة ي ئة و مردني لة ثة لة كردن بةآلم لة كتيبة كة دا باس لة وة نة كرابوو هيض نة تة وة يان طروثيك

لة سة ر بنة ماي نة ذادي و ئاينيكي دياريكراو قر بكرين.باسمان كة نووسراوانة ي لة و بة شيك واية ثييان هة نديك تة واوكردني بؤ بةكارهينراوة نازيية كانة وة الية ن لة ليوة كردن ناوناوة ثالنة شيان ئة و و جولة كة كان قركردني بؤ ثالنة كانيان ية كي لة Endlosung der Judenfrage ) ضارة سة ر )دوايين نيساني 1933 واتة ثاش ماوة ية كي كة م لة دة سةآلت طرتنة دة ستي حزبي نازيية كان لة ئةلمانيا دة ستي داية ثروثاطة ندة كردن بؤ ئة وة ي نة كرن بة رهة مانة كاآلو ئة و ئةلمانيية ك هيض تة واو رؤذي ية ك دةهينرين، بة رهة م يان دة فرؤشرين جولة كة كانة وة الية ن لة كة بة هةستان سيية م( )رايخي دة سةآلتداراني ئة وة دوابة دواي حكومة تي دة زطاكاني و دام لة جولة كة كان هةمو دة ركردني ئةلمانيا. لة سالي 1935يشدا برياردرا هيض جولة كة ية ك نابيت جطة لة جولة كة ذني تر بهينيت و نابيت هيض ذنيكي جولة كة ش جطة لة جولة كة شووبكات. دواتر ناسنامة ي ئةلمانيان لي سة ندراية وة و لة 15ى بيبة شكران. لة هةلبذاردنة كاندا لة مافي دة نطدان ثاشان تشريني دووة ميش برياردرا نابيت هيض خويندكاريكي جولة كة لة

هةمو خويندنطاكاني ئةلمانيادا بخوينيت. زاراوة ي )دوايين ضارة سة ر( يان )كؤتايي ضارة سة ر( بؤ ية كة م جار لة الية ن )ئؤدولف ئيخمان(ي سة رثة رشتياري ثة المارة كاني هؤلؤكؤستة وة بةكارهينرا. ئة م ثياوة لة 1ى حوزة يراني 1961 لة الية ن دادطاي ئيسرائيلة وة دادطايي كراو فة رماني لة سيدارة داني بؤ دة رضوو و ثاشان لة زينداني )رملة ( لة سيدارة درا. ثالني دواين ضارة سة ر لة 20ى ية نايري 1942 لة كؤنطرة ية كي ناوخؤي حزبي نازي كة لة ناوضة ي وانسي باشووري رؤذئاواي بة رلين بة سترا ئة وروثا جولة كة كاني ي %46 درا بريار و لة سة ركرا وتويذي ثياوة ئة م ئامادة بوو، لة و كؤنطرة ية دا هينريك هيملةر قربكرين. بةهيزترين و درترين ثياوي هيتلةر بوو. دة قي كؤنطرة كة ئة وة ي لة بؤ كؤضكردن هانداني جولة كة ثيشووي تيداية كة وا شيوازي

ئةلمانيا طؤراوة بؤ دورخستنة وة ي بة زؤر.بة وة نازيزمة وة فة لسة فة ي الية ن لة هؤلؤكؤست ثة المارة كاني

ئة نجام لة وانةى بؤرزطاربوون كة وا هينراوة تة وة بؤ ثاساوي Untermensh مرؤظاية تين رة طة زي خوارة وة ي لة كة دراوة بؤية ثاكة نة ذاديكي لة ئةلمان نة تة وة ي بة رئة وة ي لة هةروةها هةمو لة ئاري نة ذادي و بكات دونيا حوكمي هة ية مافة ي ئة و و وثؤلة نيية كان قة رة ج وة ك ئة روثا تري هة جينة كاني نة تة وة تويذي هة نديك ثاكترة و ئة فريقيية كان و سالفة كان جولة كة و جولة كة و ئة وانة ي وة ك بن ئاري نة ذادي لة با كؤمةآلية تيش دذي و ليبرالين يان كة مئة ندامن ياخود شوعين يان )هؤمؤ(ن جطة مرؤظة وة ن. خوار لة ثلة ية ك بةآلم نازيزمن، فة لسة فة ي هةزار 25 بؤ و15 شوعي 100،000 نازيية كان جولة كة كان لة 400،000 بؤ نة شتة رطة رييان و ناوبرد لة يان جنسي( )شازي كة سي كة م ئة ندام كردووة تاوة كو زاوزي نة كة ن. جطة لة وة ش لة كة وا كوشتووة هةزاركة سيان 300 بؤ T4200 شيوازي ريطة ي نووسان ميذوو زؤربة ي لينة دة كرا. بوونة وةيان ضاك هيواي دة طة ريتة وة هؤلؤكؤست ثيكردني دة ست سة رة تاي واية ثييان زؤر ذمارة ية كي كاتيك 1938 دووة مي تشريني 9 شة وي بؤ نازي دذبة جولة كة رذانة سة ر جادة كان و هةمو دوكان وبازاري كوشت جولة كة يان 100 شة وة ش وئة و سوتاند جولة كة كانيان ئة و كرد. تاآلن دوكانيان هةزار 7 و ليطرتن هةزاريشيان و30

. Kristall Kachr شة وة ناونرا شة وي شكاندني شوشة كانو ريكخراوترين و وردترين لة ية كيك بة هؤلؤكؤست ثيشكة وتووترين ثة الماري جينؤسايدكردن ديتة ذماردن، ضونكة دة سةآلتي نازيي زانياريي ورد و ذمارة ي تة واوي هة بوو لة سة ر نموونة بؤ دة يطرتنة وة . قركردنة كة ثرؤسة ي كة ناوانة ي ئة و هيتلةري بؤ هؤظل هيرمان كة وا بة ناوبانطة ي تة لطرافة ئة و هؤظل قركراون. كة وا تيداية ئة وانة ي تة واوي ناوي ناردبوو ثياوي دووة م بوو لة ئؤثة راسيؤني رينهارد كة تييدا جولة كة كاني تة لطرافة كة ي بة ناوي بةلطة نامة ية ئة و ناوبران. لة ثؤلة ندا لة وة باس هؤظل تييدا و بة ناوبانطة Hofle Telegram هؤظل طرتوخانةي لة جولة كة 24.733 1942دا ديسة مبة ري لة دة كات تريبلينكا طرتوخانةي ولة ناوبراون لة Majdanek ماجانيك Trebinkaش10.1370 كة س و لة طرتوخانةي سوثيثؤ 43.4508 و بوون ثؤلة ندا لة طرتووخانانة ئة و هةمو ناوبراون. لة كة س فة رماندة ي و دة كران سة رثة رشتي هيملةرة وة هينريك لة الية ن

مة يدانيشان ئة فسة ريك بوو بة ناوي ئوديلو كلؤبوسنك بوو.كتيبي لة ئؤفري بة ريتانيا ريضارد ميذوو نووسي هاوضةرخي وة ك جولة كة كانيان نازيية كان دة طيريتة وة روسيادا جة نطي كوشتني وتواناي ثة رة ثيدان بؤ بة كاردهينا تاقيطة طيانة وة ري دة طيريتة وة ؛ رووداويك نموونة بؤ جولة كة . ذمارة ي زؤرترين كؤمةليك لة دة ست بة سة رة كانيان ية ك لة دواي ية ك ريز دة كرد و ية ك طوللة يان ثييانة وة دة نا تاكو بزانن بة و تاكة طوللة ية ضة ند نة بوو. سة ركة وتوو تاقيكردنة وة ية ئة و بةآلم دة كوذريت، كة س هةروةها قومبة لة ية كيان لة ناو كؤمةليكدا دة تة قاندة وة ئة ويشيان بوون زؤرتر بريندارة كان ذمارة ي ضونكة نة بوو، سة ركة وتوو لة كوذراوة كان، هةروةها باس لة بة كارهيناني دووكةلي سة يارة

دة كات لة ناو ذوريكي تة واو داخراودا.ئؤثة راسيؤنيكي ثييانواية هؤلؤكؤست ميذوونووسان زؤربة ي وردوو بة ربآلو بوو بؤ لة ناوبردني ئة وانة ي كة لة خوار مرؤظة وة ئة وانة ي نازييزم. ذيردة ستي ئة وروثاي هةمو لة دادة نران لة يان زؤركاركردن بة سة ربازطة ي بؤ دة بران يان دة طيران طرتوخانةكاني قركردندا لة ناودة بران. هة نديك ذمارة هة ن قسة ي زؤري لة سة ر دة كريت وة ك لة ناوبردني 5-7 مليؤن جولة كة لة

ناوياندا تة نيا لة ثؤلة ندا 3 مليؤن كة سيان لي كوشتوون.

Page 60: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 582010

لة زانستيان تاقيكردنة وة ي دة يسة لمينيت بةلطة هة ية هة نديك ثؤلة ندا. لة ئوشوتز طرتوخانةي لة تايبة تي بة سة ركردوون مينطل جوزيف ناوي بة نازي دكتؤريكي طرتوخانةية دا لة و لة جياجياي تاقيكردنة وة ي )1979-1911 Josef mengele(داخراوي سة تلي لة نموونة بؤ . داوة ئة نجام طيراوة كان سة ر سةهؤلة وة ناو خستونية تة يان داناون زؤري ثالة ثة ستؤي سة ر لة تاقيكردنة وة كاني هة مو جؤزيف مردن، رادة ي تا جؤزيف كة وا تاقيكردنة وانة ي لة و كردووة . )التوائم( دووانة كان دة رزي ريطة ي لة ئة ويش ضاوة رة نطي طؤريني كردووية تي ليدان لة طلينة ي ضاوي منداآلن هةروةها هة ولدان بؤ دؤزينة وة ي دة رماني نة خؤشي مة الريا لة ريطة ي ثيداني ليكي ئة و ميشولة ي ئة و بؤ دة رزيية وة ريطة ي لة دة طويزيتة وة نة خؤشيية كة كة طواستنة وة ي هة ولي هةروةها بوون. بة ردة ستيا لة طيراوانة ي لة لة شي مرؤظيك بؤ مرؤظيكي تر و ئة زمووني نة زؤكي بة شيك

و....هتدطرتوخانةي بة كؤمةل

دروستكردني داية دة ستيان نازيية كان 1933وة سالي لة زؤرترين كة مدا رووبة ريكي لة بتوانيت كة طرتوخانة ضة ندين طرتوخانةي ناونا طرتووخانانة يان ئة و جيبكاتة وة . كة س بة طرتووخانانة ئة و سة رة تادا لة Concenttration campمة بة ستي زينداني كردني خةلكاني بة رهةلستكاري سياسيي بوو يا بؤ ئة وانة بوون كة )حة زبة ضارة يان ناكريت(. لة كؤتايي 1939 تة نيا لة ئةلمانيا 6 طرتوخانةي لة و ضة شنة هة بوو، لة كاتي شة ري

ذير كة وتبوونة كة ئة وروثييانة ي لة و وآلتة جيهاني دووة ميشدا دة سةآلتي ئةلمانياي نازيية وة ، ضة نداني تري ضووة سة ر.

جولة كة و خةلكاني Concenttration camp طرتوخانةكاني لة )شازي خةلكاني و جة نط ديلي و قة رة ج و ثؤلة ندي و شوعي جنسيان( تيدا كؤ دة كراية وة . طيراوة كان بة ناضاري ئة وكارانة يان ئة نجام دة دا كة بة سة رياندا دابة ش كرابوو، هةروةها تاقيكردنة وة ي زانستيي و ثزيشكييان لة سة ر دة كرا. ثاش دة سثيكردني شة ري جيهاني دووة م و ريك لة سالي 1941دا ضة ندين طرتوخانةي تريان دروست كرد و ناويان لينان طرتوخانةي مة رط يان قركردن. لة و ترة وة ريطة ي لة يان ذةهراوي طازي ريطة ي لة طرتووخانانة دا

طيراوة كان لة ناودة بران و ثاشان تة رمة كانيان دة سووتاندن.جطة لة و طرتووخانانة نازيية كان ضة ندين كؤمةلطاي زؤرة ملييان بة رفراوان ناوضة ية كي طيتؤ )طيتؤ(. لينان ناويان كردو دروست دة روازة كاني و بذين تييدا دة كرد ناضار جولة كة كانيان بوو كرابوون. كؤنترؤل نازيية كانة وة لة الية ن كؤمةلطايانة ئة و بة ناوبانطترين كؤمةلطا طيتؤي وارشؤ بوو كة 380000جولة كة ي برسيتي بةهؤي بوو، كة س 9 بؤ ذوريك وهة ر دة ذيا تيدا ونة خؤشي تايفؤئيد هةزاران كة س لة و طيتؤانة دا مردن. لة 19ى كة ئة و جولة كانة ي دا برياري هيملةري هينريك 1942 تة موزي

لة وي بوون بطوازرينة وة بؤ طرتوخانةكاني كوشتن.لة بوو ملدا لة نيشانة ية كيان طرتووخانانة ئة و زيندانيية كاني شيوة ي سيطؤشة ية كي هةلة قوضي رة نطاو رة نط و هة ر رة نطيك دة ردة خست. كة سة كة ي طرتني هؤكاري و نة ذادو نيشانة ي جلي بة لكينرابوون و دروستكرابوون قوماش لة نيشانانة ئة و طيراوة كانة وة . بؤ نموونة سيطؤشة ي رة ش بؤ كاولي وبة رةآلكان ثاكستان، و هيندستان بؤ دة طة ريتة وة رة طة زيان ئة وانة ي بوو قة رة ج و ئة و ذنانة ي كة لة بة ر بة درة وشتي يان شزوزي جنسي بةآلم بوو، ثيوة رة نطيان هة مان و ئة ستيرة هة مان طيرابوون ئة و بؤ ثة مة يي ئة ستيرة ي بوو. تاوانباران بؤ ئة ستيرة ي سة وز ثياوانة بوو كة شزوزي جنسيان هة بوو. ئة ستيرة ي بة نة وشة يي و سياسيي بؤ سوور ئة ستيرة ي بوو. يةهووة شهود بؤ زة رد ئة ستيرة ي دوو جولة كة كان بؤ بةآلم بوو، شوعيية كان رة شة وة ئة ستيرة ية كي بة سة ر زة رد ئة ستيرة ية كي دانرابوو. بؤ ئة و كة سانة بوون كة رة طة زيان ئاري بوو، بةآلم خزماية تيان

هة بوو لة طةل ئة وانة ي حة ز بة ضارة يان ناكريت.ئةلمانيا لة طرتوخانةبوو،17يان 47 طرتووخانانة ئة و ذمارة ي و وهؤلة ندا وئة ستونيا نة رويج لة يان و4 ثؤلة ندا لة يان بوو9 لة تيدا بوو. ئيتاليا و فة رة نساش هة رية كة يان دوو طرتوخانةيان وبة لجيكاو ليتوانيا ئؤكرانياو و التيفيا نة مساو ضيكؤسلؤظاكياو ية ك سة رو بة ريتانيا فة رة نساو نيوان شائيلي دورطة كاني طرتوخانةي طرتوخانةش طة ورة ترين بوو. تيدا طرتوخانةيان زؤري بة كاري هة م طرتوخانةية ئة م ثؤلة ندا، لة بوو ئؤشفيتز دة درا. ئة نجام تيدا كوشتني و قركردن هة ميش دة كراو تيدا 1945هة بوو. سالي بؤ 1940 سالي لة ئؤشفيتز طرتوخانةي 400.000 لة دة دا خؤي طرتوخانةكة طيراوة كاني ذمارة ي لة و نة دة كرا ضارة يان بة حة ز لة وانة ي مليؤنيك نزيكة و كة س

طرتوخانةية دا كوذران. توني سوتاندن

وة سفي لة بوون زاراوة دوو قركردن و مة رط طرتوخانةكاني لة بوون جياواز دةهات بة كار طرتوخانةية كدا كؤمةلة طرتوخانةكانيConcenttration camp. ئة وانة ي دة بران بؤ ئة و لة سة عات 24 دواي لينة دة كرا ئة وة يان ضاوة ريي طرتووخانانة

هيتلةرو دارودةستةكةى

Page 61: sarchawa 4

59 ذمارة )4( نيسانى 2010

ثيدة ضيت هةمو طيراوة كاني طة يشتنيان بؤ طرتوخانةكة بذين. وا 1942 سالي دواي لة Concenttration camp طرتوخانةكاني دانة شة ش قركردن. و مة رط طرتوخانةكاني بؤ طواستبيتة وة لة و طرتوخانةية هة بوو هة ر هةموشيان لة ثؤلة ندا بوون و بريتي طرتوخانةي لة بوو جياواز كة ئؤشوتز2، طرتوخانةي لة بوون Concenttration طرتوخانةي كة 1 ئؤشوتيزي و 3 ئشوتز camp بوون. طرتوخانةي ئشوتيز 2 دة كة وتة ناوضة ي برزيزنكا لة 1941 سالي بوو، دوور ئؤشوتز شاري لة كيلؤمة تر سي و دريذي دروستكرابو. كؤتايي ضارة سة ري ثالني ضوارضيوة ي طرتوخانةدا لة و بوو. كيلؤمة تر 2 وثانية كة ي 2.5 طرتوخانةكة gas ضوار تووني سوتاندن هة بوو، ثييان دةوترا )مة خزة ني طازchambers(. هة ر مة خزة نيك جيطة ي 2500 كة سي تيدا دة بووة وة . هيلي طرتوخانةكة ، بؤ دةهينران شة مة نة فة ر بة زيندانية كانيان لة دة دران طة يشتنيان ثاش ناو طرتوخانةكة وة . هينابوة ئاسنيان بيذنط وليك جيادة كرانة وة بة مة بة ستي ئة نجامداني تاقيكردنة وة جوزيف نازي ئةلماني ثزيشكي الية ن لة هة نديكيان سة ر لة

مينطل، بة شي تايبة ت بة ذنان لة ناو طرتوخانة كة دا هة بوو.بؤ رة وانة وة ي ترس الي زيندانيية كان ثييان دةوتن دة تانبة ين بؤ بؤري نازيية كان دة كات لة وة سة رضاوة باس هة نديك حة مام، دووشي حة ماميان بة ستوة تة وة بة قة نينة ي طازي جؤري زايكلؤن B Zyklonكة طازي سيانيدة و بؤ كوشتني ميشولة لة كشتوكالدا كوشتني سة رة كي سة رضاوة ية كي طاز دةهينريت، بة كار توونانة ي ئة و بؤ دة بران زيندانية كان ثاش مردني خةلكة كة بوو.

كة بؤ سوتاندني تة رمة كان لة هة مان بينادا ئامادة كرابوو.هة نديك مشتومرة و ماية ي روو دة خرينة كة ذمارانة ي ئة و ثؤلة ندي لة و طرتوخانةية دا 300.000 جولة كة ي تة نيا ثييان واية هؤلةندي جولة كة ي و60.000 فة رة نسايي جولة كة ي 69.000 و مورافيايي جولة كة ي 46.000 و يؤناني جولة كة ي و55.000 تيكراي ذمارة ي و كوذراون بة لجيكايي جولة كة ي و25.000

كوذراوة كانيش دة طاتة ية ك مليؤن ونيو جولة كة .كة وتبوة دة سووتاند تيدا كة تة رمة كانيان تونانة ي لة و ية كيك سوتينراوة ، تيدا جولة كة ي 434.508 تييدا و بلزاك طرتوخانةي بوو، قركردن طرتوخانةي ية كة مين و كؤنترين طرتوخانةية ئة م دة كة ويتة دووري نيو ميل لة شاري بلزاكي هة ريمي لوبيني وآلتي ثؤلة نداوة .طرتوخانةي جيلمينؤ لة دوري حة فتا كيلؤمة تري شاري لؤدزة وة ية لؤدز دووهةمين شارة بؤ طة ورة يي لة وآلتي ثؤلة نداو.

لة وطرتوخانةية دا 152.000 زينداني كوذراوة .طرتوخانةي ماجدانيك. قسة زؤر هة ية لة سة ر ذمارة ي ئة وانة ي

لة و طرتوخانةية دا كوذراون . ية كة مين جار سوثاي روسيا ضوونة 400.000 بة كوذراوة كانيان وذمارة ي طرتوخانة ية وة ئة و ناو كوذراوة كان ذمارة ي 1961دا سالي لة بةآلم قةلة مدا. لة كة س ذمارة ي بؤ ئامار دوايين كرا. مة زة ندة نزيكة ي50.000كة س بة كوذراني لة باس طرتوخانةية دا لة و جولة كة كوذراوة كاني

78.000 كة س دة كات.طرتوخانةية دا لة م قة رة جة كان زؤربة ي سوبيبور، طرتوخانةي طرتوخانةية ئة م كوذراوة كاني ذمارة ي طشتي كؤي كوذران. بوون ثؤلة ندا جولة كة ي يان 150.000 ،250.000 طة يشتة

و31.000يشيان هي ضيكؤسلؤفاكيا بوون.سالي تا 1942 لة طرتوخانةية ئة و تربيلنكا طرتوخانةي 1943بة ردة وام بوو. تيدا 800.000 كة س كوذران . ئة م طرتوخانةية

ثاش طرتوخانةي ئوشوتز بة ثلة ي دووة م ديت.

ئة وانة ي بة ثة المارة كاني هؤلؤكؤست هةستان:

ية كة كاني لة زؤر ذمارة ية كي واية ثيي هة ية وا بؤضوونيكي و وطستاثؤ وثؤليس ئةلماني سفيلي خةلكي و ئةلمانيا سوثاي بوو فة رماندة يان هيملر هينريك كة SS نازيزم ميليشياكاني داد و ناوخؤ وة زارة تة كاني طة ورة كاني بة رثرسة هةروةها هة نديك طةل لة ئةلمانيا دة رة وة ي و طة ياندن طؤاستنة وة و و T-4بة شداريان تاقيكردنة وة ي لة كة ئةلمانيانة ي ثزيشكة لة و كردبوو، بة شيوة ية ك لة شيوة كان لة ثة المارة كاني هؤلؤكؤستدا دة ستيان هة بووة و ناكريت تة نيا دة ستنيشاني الية نيكي بة رثرسي SS ميليشياكاني بلين ئة وة دة كريت بةآلم بكريت. هؤلؤكؤست هة ر ثة المارة كاندا. ريكخستني لة هة بووة طة ورة يان رؤليكي مة رط( )سة ري دة وترا ثيي هة بوو ريكخراويك ميليشياية لة و Totenkopf و ئة ركة كاني بريتي بوو لة ثاراستني طرتوخانةكان كة لة سة ريك لة بوو بريتي مة رط. درووشمة كة يان تونة كاني و بة بوو مة رط دروست تيميكي لة وان ضة ند ئيسقان. جطة ودوو بة ضاالكي، طروثة كاني واتة ئةلماني بة كروين( )ئنسلتيز ناوي حة ز كة سي مليؤنيك كوشتني بة هة ستاون دؤسية كانيان ثيي ميحوة ريش وآلتي هة نديك لة ئةلمانة كان جطة ضارة نة كراو. لة وة ك ئيتالياو كرواتيا و هنطاريا لة هؤلؤكؤستدا لة ريطة ي ناردني كرد. بة شداريان مة رط طرتوخانةكاني بؤ خؤيان جولة كة كاني 380.000جولة كة ي راستة وخؤ شيوة ية كي بة تة نها بة رؤمانيا طرتوخانةكاني رة وانة ي جولة كة ي 8.369 مؤسؤلؤني كوشت. قركردن كرد. هة رضة ندة تاكو ئيستا هيض دوكومينيتيكي رة سمي لة روانطة ي ميذوةوة تاوانباركردني، بةآلم نيية بؤ لة بة ردة ستا هؤلؤكؤست فة رماني دة ركردني لة بة رثرسيار كة سي ية كة م قركردني داواي وتارة كانيدا و زؤربة ي لة هيتلةر هيتلةرة . جولة كة و ئة وانة ي حة ز لة ضارة يان ناكريت دة كرد. زؤربة ي ئة و وتارانة لة الية ن جوزيف طوبلزي وة زيري ثروثاطة ندة ي سياسي

سة ردة مي هيتلةرة وة ثاريزراون. ثاش شة ري جيهاني دوهةم ضة ندين تاقيكردنة وة و ليكؤلينة وة ي بؤ ضؤنيتي بؤ دؤزينة وة ي وةآلمي راست درا ئة نجام دة رووني نا و ئة خالقي نا بة كة فرمانانة ي ئة و بؤ كردني مرؤظ ثة يرة و زاناي الية ن لة تاقيكردنة وة ية ئة و طرنطترين دادة نرين. مرؤظانة درا. ئة نجام ملطرام1984-1933( )ستالني ئة مريكي دة رووناسي ئة و زاناية سالي 1961هة ستا بة تاقيكردنة وة لة سة ر ئة وانة ي كة رووي لة هةمويان تاقيكردنة وة كة و بؤ هاتبوون خؤبة خشي بة هة ستا ملطرام بوون. ثة سة ند كؤمةآلية تية وة و رؤشنبيري ئامانجي بزانن ئة وة ي بة بي بة سة رياندا رؤل دابة شكردني بة تاقيكردنة وة كة ضيية . ية كيك لة خؤبة خشة كاني خستة ناو ذوريكي هة نديك كرد لي داواي و نة يبينيت كة س بة جؤريك داخراوة وة

وشة بة هةلة بدركينيت.

Page 62: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 602010

ثيي وت تريان ية كيكي داية دة ستي ليستيك وشة ي لة دة رة وة وبي بة شيوة ية كي راست بكات ناو ذوورة كة كة سة ي لة و داوا طة ر وت كة سة كة ي بة هةروةها بليتة وة ، وشة كان هةلة كردن كابراي ناو ذورة كة هةلة ي كرد دة ست بني بة ثالكيكدا تاكو كة سي ناو ذورة كة كارة با بيطريت. هة ركة هةلة ي كرد كارة باكة دووبارة و نة يدة طرت كارة با ذوورة كة ناو كابراي راستيدا لة كة رة وة . ذوورة كة ش ناو كابراي و نة دة زاني بة مة ي دة رة وة ش كابراي هاواري ليبة رز دة بووة وة . هيض ية ك لة وانة ي بة شداريان كرد لةو فة رمانة ي ئة و بة رامبة ر دة رنة بري نارة زاييان تاقيكردنة وة ية دا ثييان درابوو. بؤية دة رئة نجامي تاقيكردنة وة كة ئة وة بوو مرؤظ كة ساني الية ن لة كة فرمانانة ية ئة و كردني جيبة جي لة حة زي لؤذيكدا طةل لة فرمانانة ش ئة و با دة دريت ثيي بة رثرسة وة

ناكؤك بن.

ئة‌وانة‌ي‌طومانيان‌لة‌‌راستي‌ميذوويي‌هؤلؤكؤست‌هة‌ية‌لة و ية كيكة هؤلؤكؤست واية ثييان ميذوونووسان زؤربة ي فيلم وينة و بة ورد شيوة ية كي بة كة سة ردة م رووداوانة ي لؤذيكيية نا كاريكي و كراوة تة وة راست ثشت وبةلطة نامة رووداويكي بة و طة ورة يية ئينكار بكريت. لة وانة ية ئة و طومانانة ي سة بارة ت بة راستي رووداوة كة دة خرينة روو بطة ريتة وة بؤ ئة و تايبة ت بة قركردنة كة دا ثرؤسة ي لة كة بة شداربوون كة سانة ي ميليشياكاني ssي نازي كة ثاش كؤتايي شة ر زؤربة يان ئةلمانيايان جيهيشت دة ستيان داية ثروثاطة ندة و طومان خستنة سة ر راستي

ميذوويي هؤلؤكؤست. ية كة مين كتيب لة سة ر طومانخستنة سة ر هؤلؤكؤست سالي 1961 بة ناوي حوكمي رةها Emporium لة الية ن ثاريزة ريكي ئة مريكي بة ناوي فرانسزثاركر يوكي بآلو كراية وة . ئة م ثاريزة رة ية كيكة دادطايية كاني بة ثيداضوونة وة 1946ئة ركي سالي كة لة وانة ي لة ئة نجامي رة خنة طرتن و طومانخستنة نؤرمبرطي ثيسثيردرابو، سة ر دادطايية كة لة تشريني دووة مي 1946 لة كارة كة ي دة ركرا.

سالي 1953 يوكي جة مال عة بدولناسري سة رؤكي ميسري بيني كرد كاري آلتة و ئة و راطة ياندني وة زارة تي لة وبؤماوة ية ك

ونوسينة كاني دذ بة دة ولة تي ئيسرائيل بوون. دوابة دواي كتيبة كة ي يوكي ميذوونوسي ناودار هاري بارنيس بة دريذة ي نيورك كؤلؤمبياي زانكؤي لة بوو ئة كاديمي كة ميذوويي راستي سة ر طومانخستنة لة يوكي ريبازة كة ي كارتو ويلس و مارتن نووس جيمس ميذوو دواتر هؤلؤكؤست. لة باوة ريان هة بوو. ئة مريكين هة مان Willis cartoهة ردوكيان طرتني داواي دادوة ري سويسرا دة سةآلتي 2003 ئازاري 26ى ثؤل فة رة نسي نووسي ميذوو شة ستة كانيشدا لة كرد. كارتوي دراماي The drama of the European Jewsكتيبي راسنيير مة سة لة كة ي زياتر بآلوكردة وة .ئة وة ي ئؤروثاي جولة كة كاني بؤ دووهة مدا جيهاني جة نطي لة راسنيير ئة وة بو وروذاند دة كردة وة .لة رة ت هؤلؤكؤستي كة ضي بووة زينداني خؤي و كارة بايي ئة ندازياري مامؤستاي ثؤتزكة ئارسة ر حة فتاكاندا والية تي ويسترن(ي )نؤرت زانكؤي لة بوو كؤمثيوتة ر زانستي The Hoax of ناوي بة دة ركرد كتيبيكي ئة مريكا ئيلينؤي وية ك. بيست سة دة ي درؤي the Twentieth Centuryمة سة لة ي وتي كردة وة و رة ت هؤلؤكؤستي كارة ساتي ئة ويش ئيسرائيل دة ولة تي دروستكردني مة بة ستي بة هؤلؤكؤست دروستكراوة . لة سالي 1976 ميذوونوسي بريتاني ديظيد ئرظينط بة ر لة هة ر كرد. ئينكاري هؤلؤكؤستي Hitlars War كتيبي لة سال نة مساوي سي دادطاية كي 2006 20ى شوباتي لة ئة وة ش زينداني بة سة ريدا سة ثاند. لة سالي 1974يشدا رؤذنامة نووسيكي كة نة دي بة رة طة ز بريتاني بة ناوي ريضارد ظيرال كتيبيكي نوسي بة ناويDid six million Really Die ؟ ئايا راستة شة ش مليؤن باآلي دادطاي لة سالي1992 كتيبة وة ئة و بة هؤي كة س مردن؟ بارة وة لة و لة وآلتة كة ي دة ركرد. ذمارة ية كي زؤر كتيب كة نة دا ئينكاري كة رة وتة ي ئة و بؤضوونة كاني ودة كريت نووسراوون

هؤلؤكؤست دة كات لة م خاآلنة دا كؤرت بكريتة وة :

كوورةى سوتاندني جولةكةكان

زؤربة‌ي‌ميذوونووسان‌ثييان‌واية‌‌

هؤلؤكؤست‌ية‌كيكة‌‌لة‌و‌رووداوانة‌ي‌

سة‌ردة‌م‌كة‌‌بة‌‌شيوة‌ية‌كي‌ورد‌بة‌‌

وينة‌و‌فيلم‌وبةلطة‌نامة‌‌ثشت‌راست‌

كراوة‌تة‌وة‌‌وكاريكي‌نا‌لؤذيكيية‌‌

رووداويكي‌بة‌و‌طة‌ورة‌يية‌‌ئينكار‌

بكريت.‌لة‌وانة‌ية‌‌ئة‌و‌طومانانة‌ي‌

سة‌بارة‌ت‌بة‌‌راستي‌رووداوة‌كة‌‌

دة‌خرينة‌‌روو‌بطة‌ريتة‌وة‌‌بؤ‌ئة‌و‌

كة‌سانة‌ي‌كة‌بة‌شداربوون‌لة‌‌ثرؤسة‌ي‌

قركردنة‌كة‌دا‌بة‌‌تايبة‌ت‌ميليشياكاني‌

ssي‌نازي

Page 63: sarchawa 4

61 ذمارة )4( نيسانى 2010

ذمارة ية كة ئؤروثا لة جولة كة مليؤن شة ش كوشتني *ئؤروثا ئامارة كاني ثيي بة كراوة . تيدا زؤري زيادة رؤيي جيهاني شة ري ثيش لة ئؤروثا جولة كة كاني طشتي ذمارة ي جولة كة مليؤن شة ش ئة طة ر بووة ، ونيو مليؤن شة ش ية كة م قري تة واوة تي بة جولة كة واتة كوذرابيت نازية كان دة ستي بة ئامارة شة ئة و ثيضة وانة ي ذمارة ي ئة و لة وة ش جطة تيكة وتوة . كة وا فة رمانطة كاني كؤض باسي ليوة دة كة ن طواية لة نيوان ساآلني بؤ كردوة كؤضيان جولة كة ونيويك مليؤن بؤ1945 1933بريتانياو ئيسثانياو سويد وئوستراليا وضين وهيند و فة لة ستين و ئة مريكا. بة ثيي ئامارة كاني حكومة تي ئةلمانيا لة سالي 1939 لة يان كؤضيان كردوة ، 400.000 ئةلمانيا 600.000جولة كة ي كؤي كؤضيان جولة كة 480.000 وضيكؤسلوفاكيا نة مسا لة هةروةها تاكو ثيي ثالنيك كؤضيان كردوة بة ئة و ذمارة زؤرة ش كردوة . لة )مةدة قشقة ر( نيشتة جي بكرين، بةآلم ئة وان ضوون بؤ وآلتاني تر وهيض كة سيان سة روة ت وسامانيان لي زة وت نة كراوة ، ئة طينا جولة كة كانن. دونيا دة ولة مة ندة كاني دة ولة مة ندترين ئيستا ضؤن هة نديك را هة ية طواية دوو مليؤن جولة كة بؤ سؤظيات كؤضيان لة كة متر دة كة ن ئة وة بؤ ئاماذة ذمارانة ئة و هةمو كردبيت. ذير لة كة وا دة ذيان ئؤروثيانة دا وآلتة لة و جولة كة مليؤن دوو ئة وة ي سة ر لة سورة كة سيش زؤر بوو. نازية كاندا دة سةآلتي 20.000 لة نازييزم سة ردة مي طيراوة كاني جولة كة ذمارة ي تيثة ري نة كردوة . ئة وميذوو نووسانة دةلين ذمارة ي جولة كة كان ريك و سال دة ثاش و بووة ونيو 16مليؤن 1938دا سالي لة مليؤن شة ش طريمان نيو. و مليؤن 18 بوة تة 1948 سالي لة ئة و موستة حيلة شتيكي كة واتة كوذراوة ماوة ية دا لة و جولة كة دة مليؤنة ي كة ماوة تة وة لة ماوة ي دة سالدا زياد بكة ن بة و رادة الي زاوزيكردنة و ئامار ياساكاني ثيضة وانة ي ئة وة ش زؤرة .

مرؤظ.ئة وة ش بكات، هؤلؤكؤست لة باس نيية بةلطة نامة ية ك هيض *ناوضة ي لة كة ناخؤية ي كؤنطرة لة و طواية دة كريت باس كة 1942 دووهة مي كانووني 20 لة بة رلين رؤذئاواي وانسي بووة جولة كة كان هانداني مة بة ستي هيملةر هينريك بة ستراوة وآلتي بة بيكة ن ئة وة ي بؤ مة دة قشقة ر بة رة و كردن كؤض بؤ خؤيان بةآلم لة وكاتة دا بة هؤي شة ري جيهاني دووهة م و لة بة ر بة شتيكي بؤية بة دة ستي كار هة بووة ، ثيويستي ئةلمانيا ئة وة ي عة مة لي نة زانراوة لة و دة مة دا. بة ثيي نوسينة كاني ميذوو نووسي لة و طرتووخانانة دا، فة رة نسي ثؤل راسنير كة بؤ خؤي ديل بوة كردوة . وة سف بة رهة مهينان طرتوخانةي بة طرتوخانةكاني ثيي ئة وة ي دةليت: ئؤروثادا جولة كة كاني دراماي كتيبي لة ثالنيك دا راستي لة ضارة سة ر« »دواين بةلطة نامة ي دة وتريت بووة بؤ دوا خستني نيشتة جيكردني جولة كة كان لة مة دةقة شقة ر بؤ دواي شة ر، ئة وة ش لة بة ر ثيويستي ئةلمانيا بة دة ستي كار و دؤزينة وة ي كة نالي ديثلؤماسي لة طةل وآلتاني تر بؤ دؤزينة وة ي

نيشتمانيك بؤ جولة كة كان.نيية بناغة ية كي هيض مة رط طرتوخانة كاني كردنة وة ي طة ورة *بؤ بوون مة زن هيناني بة رهة م ية كة ي كؤمةليك كامثانة وئة و ثشتيواني شة ر، ية كيك لة و طرتووخانانة ي كة مشتومري زؤري الية ن لة جار ية كة م كة بوو ئوشتز طرتوخانةي كرا بارة وة لة سوثاي ية كيتي سؤظياتة وة دة ستي بة سة ردا طيرا وتاكو دة سال وثيدة ضيت ناوية وة بضيتة الية ن بي دة زطاية كي هيض نة يهيشت طؤريبيت. ماوة ية دا لة و طرتوخانةكة يان روخساري سؤظيات هةروةها ئة وة ي ثيي دة وتريت مة خزة ني طاز و هةزاران جولة كة يان

بووني شيوة ية ك هيض بة كوشتنيان مة بة ستي بة تيخستوة دروستكردني بؤ بوون بضووك ذووري ئة وانة بةلكو نة بووة ، دة رماني دذ بة ميش ومة طة ز. بةلي تووني سوتاندن هة بووة لة و تيدا مردوانة ي ئة و الشة ي بووة ئة وة بؤ بةآلم طرتوخانانة دا، بسوتينن كة لة م ساآلنة ي دوايي شة رة كة دا بة هؤي تايفؤئيدة وة بوة ثزيشكي خزمة تطوزارية كاني كة مي هؤكارة كة شي دة مردن. لة الية ن ئةلمانياوة ئة وة ش لة بة ر تيكضووني ذيرخاني ئة و وآلتة بوو لة كؤتايية كاني شة رة كة دا، جطة لة وة ماقول نيية ئةلمانيا ئة و سة رف الشة دا مليونةها سوتاندني لة سوتة مة نية وزة و هةمو

بكات لة كاتيكدا خؤي ثيويستي زؤري ثيي هة ية * زؤر لة و وينانة ي لة دادطاي نورمبرطدا ثيشاني جيهان دران لة راستيدا لة ئة رشيفي خودي ئةلمانيادا دةرهينراون. ئة و وينانة ش ضؤن كة وا دة ن ثيشاني بوو ئة وة بؤ شة ردا كؤتايية كاني لة برسيتي ومة رط و تيفؤئيد لة ئةلمانيادا بآلو بوة تة وة . طرنطترين لة ثيشاندرا قة تلوعام سة ر لة نورمبرط دادطاي لة كة وينة ش هاوثةيمانة كان كة فرؤكة كاني بوو بؤمبارانة ئة و وينة ي راستيدا كرديان لة شاري »دريسدن«ي ئةلماني لة 13 شوباتي 1945 بؤ 15شوباتي 1945. ئة و بؤمبارانة ية كيكة لة رووداوة كاني جة نطي لة سة رة ، قسة وباسي زؤرترين ئيستا تاكو و دووهة م جيهاني لة و ئة و شارة باراندراية سة ر تة قة مة ني تة ن 9.000 لة وكاتة دا كؤي28.410 مالي شارة كة 24.866 مالي ويران بوو هةروةها 72 قوتابخانة و 22 نة خؤشخانة و 18 كة نيسة و5 شانؤ 50 بانك و61 هوتيل 31 ناوة ندي بازار روخينرا و 25 بؤ 35 هةزار مة دة نيش

بوون بة قورباني.طة ورة بؤ هة ية الموامرة « »نظرية ثالن تيؤري لة جؤريك *سؤظياتيش ية كيتي و راطة ياندنة كاندا لة هؤلؤكؤست كردنة وة ي بؤ كردوة ثروثاطة ندانة شي ئة و تيدا، بة شدارة الية نيك وة ك خؤي و بسة ثينيت ئؤروثادا سة ر بة خؤي ئة وة يدة سةآلتي هةروةها . بدات ئةلمانة كان ثيشاني ئةلتة رناتيظ باشترين وة ك كة نة ضيت مامةلة خراثانة دا ئة و بة الي بيري كة س ئة وة ي بؤ بة زيندانية كاني دة كرد. بة دناوة كاني طؤالط دذ لة زيندانة خؤي الية نيكي تري ئة وة ثالني وآلتاني رؤذئاوا بوون كة لة شة رة كة دا بة سة ركة وتويي دة رضوو بون و ئة و بؤضوونة ي ئةلمانيايان ثي ثييان و جولة كة كان نيشتماني بكريتة مة دة طة شطة ر نة بوو باش

باش بوو ئيسرائيل ببيتة نيشتمان بؤيان. ئينكاركردني هؤلؤكؤست بة دياردة ية كي نوي لة جيهاني عة رة بي لة رة وتة ي بة و كة ين بة راوردي ئة طة ر دادة نريت ئيسالميدا و رؤذئاوادا هة ية . بة م دوايانة هة نديك وآلتي وة ك ئيران وسورياو بزوتنة وة ي حة ماس لة فةلة ستين دة ستيان داوة تة بآلوكردنة وة ي لة زايد سة نتة ري لة 2002 ئؤطستي لة بؤضوونانة . جؤرة ئة و ئال زايد سولتان سة رثة رشتي بة كؤنطرة ية ك زة بي ئة بوو نةيان بة سترا و بة وة وة سفكرا كاردة كات بؤ بآلوكردنة وة ي ئة و دة كاتة وة . رة ت هؤلؤكؤست ميذوويي راستي كة بؤضوونانة ي عة بدول عة زيز رة نتيسي ية كيكة لة و نؤ ناوة ديارانة ي كة راستي ية كة مي كانوني لة دة خةنة وة . درؤ بة هؤلؤكؤست ودروستي 2005دا مةحمود ئةحمةدي نة ذادي سة رؤكي ئيرانيش وتي ئامانج ئيسرائيل دروست دة ولة تي بوو ئة وة هؤلؤكؤست ئة فسانة ي لة فة رة نسا لة هؤلؤكؤست ئينكاركردني بطوتريت ثيويستة بكريت. و ليتوانيا و سلؤفاكيا و رؤمانيا و نة مسا ئةلمانياو وبة لجيكاو

ثؤلة نداو ضيك تاوانة و ياسا سزاي لة سة ر داناوة .وةرطيراني: مةجيد سالح

سة رضاوة ويكيبيديا الموسوعة الحرة * * *

Page 64: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 622010

ئةرمةنييةكانء جينؤسايدي

ثرسى ناسيؤناليزمى تورك» هةلدانةوةى الثةرة رةشةكانى ميذوو«

سؤران نةجمةدين

*ملمالني نيوان دةولةتى عوسمانى و روسياى قةيسةرى

»طةلى ئةرمةنيش وةك بةشيك لةو ملمالنيية«

نيوان كيشمةكيشى و لةملمالني خيرا سةرنجيكى ئةطةر هةميشة دةردةكةويت بؤمان ئةوا ، بدةين دةولةتة دوو ئةو بةرذةوةنديية لةسةر ميذوو بةدريذايى دووهيزة ئةم ملمالني لة سنورييةكانيان فراوانخوازيية ئابورىو و سياسى وشةردابوونةو، زؤرجار بةهؤى تةماحكارى ئةو دوو دةولةتةوة

هةريةكة لة نةتةوةى كوردوئةرمةن بوونةتة قوربانى بةديهينانى 1877 لةسالى بدةين سةرنج طةر هيزة. ئةودوو ئامانجةكاني سةرزةمينةكانى راطةياند، جةنطى عوسمانى لةدذى روسيا روس هيزةكانى جةنطةكان، سةرةكى طؤرةثانى بووبة بالكان داطيركرد. رؤذئاوايان ئةرمينيياى زؤرى بةشيكى لةقةفقاز ئةرمةنةكانيش تائةم كاتة نةياندةويست لة عوسمانى جياببنةوةو بةزاندو كاتيك ستةم سنورى بةآلم دةكرد. ضاكسازييان داواى هاتة روسيا و عوسمانى جةنطى هةلى ديكةشةوة لةاليةكى عالى بابى لةدذى و ضةك داية دةستيان يةكسةر ثيشةوة راثةرين. لةبةرةى رؤذئاوا هيزةكانى روس بالكانيان رزطار كرد،

سالى 1878 سوثاى عوسمانى شكستيكى قورسى خوارد.

Page 65: sarchawa 4

63 ذمارة )4( نيسانى 2010

سياسية لةنيوةندة ئةرمةنى ثرسى تر جاريكى شكستة ئةم 1878 لةسالى ئةوةى لةدواى روو)1(. خستةوة جيهانييةكاندا عوسمانيدا روسياو لةنيوان ئاشتى ثةيمانى لةسانستيظانؤ ئةرمةنستانى باسى ثةيمانةدا ئةم شازدةى لةمادةى مؤركرا. تييدا داوا لةعوسمانى كرابوو: »عوسمانى دةبي رؤذئاوا كرابوو دةست بةجي لةوياليةتة ئةرمةنةكاندا ضاكسازى ئةنجام بدات و ئةرمةنةكان .)2( بثاريزيت« ضةركةسةكاندا كوردو لةبةرامبةر بةثشتيوانى روسيا لةسالى 1895 شؤرشيان دةست ثيكردلةثيناو

بةدةستهيانى كيانيكى سةربةخؤوئازاد.دةكرد. شؤرشة ئةم سةركوذانةوةى لة كارى توركياش شؤرشى ئةرمةنةكان بةردةوام بوو بةثالثشتى روسيا، حكومةتى بةتايبةتى و بةطشتى رؤذئاوا لةو سةروبةندةدا دذى توركياش روسيابوو. هةربؤيةش عوسمانييةكان لةسالى 1915 دا دةستيان كرد بةقةتل و عامكردنى ئةرمةنييةكان، طواية ثةيوةندييان لةطةل بؤسةرخستنيان كار و ليدةكةن ثشتطيريان و هةية روسةكاندا مةعنةوى و مادى هاوكارى روسةكان وابوو ثييان دةكةن، ئيمثراتؤريةتى كردنى وثةت بؤلةت دةكةن ئةرمةنيةروسةكان كوشت لة بةشداربووة كةكورد ئةوةى دةربارةى عوسمانى)3(

وبرى ئةرمةن. كردنة بةشدارى لةو باس جياواز لةوبارةوة سةرضاوةكان بةتايبةتيش لةكوردةكان بةشيك واية ثييان هةنديك دةكةن، لةم بوونة بةشدار بوون، حةميدييةدا لةسوارةى ئةوانةى بوون كةم بةشيكى ئةمانيش بةآلم ئةرمةن، كوشتارةى هةروةك سةرضاوة ميذووييةكان ئاماذةى ثيدةدةن كة كؤمةليك ئةمةش تيوةطالون. تاوانة بةم لةسةرؤك عةشيرةت وهؤزةكان دةكريت بةسةرةتاى كوشت و برى ئةرمةنةكان دابنريت، ئةمة لة باشناخى وةك ئةرمةنى كؤمةلةيةكى ضةند روسيا كاتيكدابووة لةطوندةكانى تيرؤريستى بةكارى هةلدةستان ضةكداركردبوو كةزؤربةيان عوسمانى دةولةتى روسياو سةرسنورى

كوردبوون)4 (. ئاماذة ئةرمةنؤسايد لةكتيبي رؤذة مامةند لةورووةوة هةر روسيا بةسوثاى سةر ئةرمةن هيزةكانى دةكات بةوة كوشتاروتاآلنكردنى داية دةستيان بيبةزةييانة لةشةرةكانيدا روس سوثاساالرةكانى سةرحةد، كوردنيشينةكانى طوندة ئةرمةنةكاندا سةربازة كردةوانةى ئةم لةبةردةم ريطةيان روس سوثاى ئةرمةنةكانى ساالرة سوثا سةربازو كردبؤوة. لةزيدى خؤيان دةركردو طونديية كوردةكانيان طةليك شوين لة كردو دروست ترسيكى ئةمةش ،)5( كوشتاركرد. بةشيكيان بوو بةرنامةيةك ئةوة جيهيشت، شوينةكانيان طوند كؤمةليك ئةرمةنى، دةولةتيكى دامةزراندنى و كوردستان كردنى بؤضؤل ئةمةش وادةكات سولتان عةبدولحةميد لةطةل سةركردةى هؤزة هةية وا مةسةلةيةكى كة بليي ثييان و دابنيشيت كوردييةكان ئيوة راتان ضية؟ لةوةوة سوارةى حةميديية )6( ديتة كايةوة )7( بةآلم ميذوونووسى كورد د. كةمال مةزهةر لةكتيبي »كوردستان ئةوزيانانةى كردووة باسى يةكةم«دا لةساآلنى شةرى جيهانى بوو بريتى طةيشتبوو حةميدييةوةبةكورد سوارةى بةهؤى كة لةناو زراندنى كورد بةهؤى كوشتارةى لة ئةرمةنييةكان كرابوو، 53ى لةالثةرة ئةرمينيا« »ميذووى بةكتيبي ئاماذة بؤئةمةش

ضاثى بةيروتى كردوة. )8( كةمال د. بؤضوونةى بةم سةبارةت عةلى عوسمان د. بةآلم كةنةدى تؤرينتؤى زانكؤى لة كة دكتؤراكةيدا لةنامةى مةزهةر و ئةرمةن طروثةكانى ئاشكراية دةنووسيت: هيناوة بةدةستى لةطةل هاوسؤز ئةوروثى قؤنسوليةكانى و روس نووسةرانى

زيادةى و دةكةن طةورة مةسةالنة ئةو بةئةنقةست ئةرمةن ثيوة دةنين بؤمةبةستى و رووذاندنى راى طشتى ئةوروثى هةتا لةكاروبارى عوسمانى بخاتة سةر حكومةتةكانيان دةست فشار

وةربدةن لةبةرذةوةندى ئةرمةن.لةراستى دةبوريت خؤى ناوبراو نووسةرى داخةوة بة زؤر كورد لةدذى ئةرمةنييةكان جةندرمة خويناوييةى ئةوكوشتارة جيهانى يةكةمى شةرى كاتى و نؤزدةهةم سةدةى لةكؤتايي فى »كردستان كةمال د. لةكتيبةكةى )9(وةو ئةنجامياندا. ئةرمةن كوشتارةكةى لةباسى االولى« العالمية الحرب سنوات دةكا. ليبوردن داواى و كردوويةتى كورد كة ثيشانداوة واى ئةمةريكى نووسةريكى بؤنموونة ئةمةوانية، لةراستيدا كةضى سةر لة دةزاني، توركى زمانى كة شؤ« »ستيظان بةناوى ئةرشيفى عوسمانى ئيشى كردووة، ثيشان دةدات كة كوشتارى ئةرمةنيةكان بةدةستى سوارةى حةميدى ئةوةندة نةبووة، تةنها

بةرطرييان لة ديهات و مافةكانى كورد كردوة. لةاليةكى ديكةشةوة ئةرمةن وكورد شةريان بووة ، بةآلم لةسةر ناوخؤش هةر د. سةالم كاتدا لةهةمان بووة)10(، عةردو مولك مةزهةر كةمال »د. دةليت: كةمال د. بةوبؤضوونةى سةبارةت خؤى لة روسياو ئةرمينياو ئةو شوينانة بووةو لةذير كاريطةرى هةبووة قةيسةريدا روسياى كةلةسةردةمى بةلطةنامانةى ئةو لةذير هةروةها سؤظيةت، يةكيتى لةسةردةمى ئةوانةى يان كاريطةرى فكرةكةشى ئةو كتيبةى نووسيوة، ئةمةكاريطةرييةكى زؤر زؤر نيطةتيظى هةبوو لةسةر بآلوبوونةوةى ئةو بيرؤكةية ئةم لةسةر دةكريت )11( كوشتارة لةم بةشدارة طواية كةكورد بدةين، خاليك بة ئاماذة كوشتارة لةم كورد بةشداربوونةى كةدواتر بةهؤى هةريةكة لةم خاآلنةوة ثةيوةندى كوردوئةرمةن بةرةوة باشى رؤيشتوو ئةوتاوانانةيان داية مل كؤمةلي كةسانى

هةلثةرةست. خيانةتكارو دةركردنى لةكاتى بةدرخانيةكان بنةمالةى ثةيوةندى يةكةم: رؤذنامةى »كوردستان« لةطةل ئةرمةنكاندا. لةم رووةوة هةريةكة وتاريان ضةندين براى عةبدولرةحمانى و مةدحةت ميقداد لة نيوان كوردو ئةرمةن نووسيوة، لةسةر ثيكةوة ذيان و برايةتى كوردستاندا رؤذنامةي ذمارةيةكى لةضةند بؤوينة:ميقداد هةر و يةكيتى دةنووسي و دةكات كوردوئةرمةن لةيةكيتى باس هةردوو سةركةوتنى زامنى ئةرمةن كوردو باشى ثةيوةندى طةلة ، لةذمارة دووى رؤذنامةكةشدا دةليت: »دوذمنايةتى كوردو

ئةرمةن هةردوو ميللةت تةفروتونا دةكةن« سةرنوسةرى دووةم كة بةدرخان عةبدورةحمان هةروةها رزطاري بزاظى لةطةل بةتينى ثةيوةندييةكى رؤذنامةكةبوو،

ثيش قركردنةكة لة ئةستةمبول سةركردةى ئةرمةنيةكانيان لةسيدارةدا

Page 66: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 642010

خوازى ئةرمةنةكاندا هةبوو، بةتايبةتى ئةوكاتةى عةبدولرةحمان روو لة تاراوطة دةكات، هيندةى تر ثةيوةندى لةطةل ئةرمةنةكانى

تاراوطة فراوانترو بةهيزتر دةبيت. ئةو هةروةها و دةكاتةوة كؤيان هاوبةش كارى زياتر ئةمةش ئازادى بؤبةديهينانى بؤدةدةن هةولى كةهةردووال تيكؤشانةى عةبدولرةحمان كوردوئةرمةن، نةتةوةى هةردوو وسةربةخؤى ثاريس لة 1900 سالى لة (كة pro_armenie( لةطؤظارى ئةمةش دةكردةوة)12( بآلو نووسينةكانى وتارو دةردةضوو لةوةى جطة ئةمة نيوانيان، باشى ثةيوةندى بؤ ئاماذةية بآلوكردؤتةوة وتارةكانى و نووسين »درؤشاك« لةرؤذنامةى خؤى بةياننامةكانى بانطةوازو ئةرمةنةكاندا نهينى كةبةتةتةرى و باسيدةكات جةليل جةليلى هةروةك ، كوردستان دةناردةوة دا بآلو كردؤتةوة. لة درؤشاك بةياننامةكانى دةليت: »سةرجةم بةتوركى بابةتى ئةرمةنيش »ئةناهيت«ى طؤظارى لة )13(توركةكانيش لةكورد جطة بؤئةوةى ئةمةش بآلوكردؤتةوة، ئاطايان لةبيروبؤضوونى هةبيت، ئةمةو ضةندين وتارى دةربارةى

ثةيوةندى و برايةتى كوردو ئةرمةن نووسيوة.ئةرمةنى لةكوشتارى كورد بةرؤلى سةبارةت عةبدولرةحمان سولتان سياسةتةى لةو حةميديية، لةسوارةى بةشيك وةك و كةبةطذيةكدا دةنا ئةرمةنةكانةوة بةكوردو كةثالى عةبدولحةميد ميللةتى بيت، دروست نيوانياندا لة رووبةرووبوونةوة و بضن بةسياسةتة نةكةن لةوةى كردؤتةوة هؤشدار كوردى نامرؤييةكانى سولتان هةلخةلةتين و هةربؤية ذمارةكانى )7،11، لةبارةى نووسى كوردستانى رؤذنامةى 13،16،27،28،29(ى نيراوة وفروفيلى ئةرمةنى كوردو نيوان دؤستايةتى ثةيوةندى هيرشى هةروةها عةبدولحةميد. سياسةتى و ئةوروثييةكان زراندنى رؤليان ئةوانةى حةميدييةو سوارةى سةر كردؤتة

ناوبانطى كوردو زيان ثيطةياندنى بةرامبةر جيهانى شارستانى و عةبدولرةحمان هةربةمةوة نةوةستا بةلكو ثةيوةندييةكى ضاكى ئةرمةن رزطاريخوازى بزاظى رؤشنبيرةكانى سةركردةو لةطةل دروستكردووةو ضةندين وتارى لة هؤيةكانى راطةياندنى ئةرمةن بآلوكردؤتةوة. عةبدولرةحمان برايةتى كوردوئةرمةن لةبارةى لةوتارةكةيدا ئاطادارى كورد دةكاتةوة كةنةبنة ئامرازو دار دةست بةدةست حكومةتى تورك، لةومةسةلةيةدا كورد بةشةركردنيان حكومةت زؤردارى و زولم هؤيةكى بوونةتة ئةرمةن طةل لة حكومةتةوة، فةرمانبةرانى بةدةست كردن دزى ئامرازيكى و بينن، كةس مليؤن بؤدوو كةمالويرانى مةبن قايل بةوة بؤية لةذير هةروةها طةندةلكار، كةسى دوو يا كةسيك لةثيناو سةرديرى »كورد« نووسيويةتى دةزانم كة ئةوانةى بةشدارييان لةاليةن ريزلينانيان و كة خةآلت ئةوكوردانةن كردوة، لةشةردا ئةوانةى با بزانن، باش بةآلم وةرطرتوة، عةبدولحةميدةوة بةشدارييان كردووة كةميش بن، ئةوا ئيوة هةمووتان بةرتانة و سةرزةنشت دةكةون لةاليةن دوذمنانةوة)14(هةريةكة لة ميقداد سةرزةنشتى بةتوندى بةدرخان عةبدولروحمان و مةدحةت كردوة كوردانةيان ئةو عةبدولحةميدو سولتان سياسةتى كةبةشداركردوة لةكوشتوبرى ئةرمةن. لةمرووةشةوة هؤشدارى وايكردوة هةرئةمةش كوردوئةرمةن، داوةتة ئاطاهيان و

كةثةيوةندى هةردووال توندوتؤلتروبةهيزتربيت لةجاران. دووةم: دواى ئةوةى شةريف ثاشاى خةندان لة كؤنطرى ئاشتى هةوليدا ئةوبوو كرد، بةشدارى 1919 شوباتى لة6ى ثاريس بةكيشةى سةبارةت ريكةوتنيك بطاتة ئةرمةنيةكاندا لةطةل كوردو ئةرمةن. ئةوةبوو لةبةروارى 20 /12 /1919 ريكةوتنيكى نوينةرى كوردلةكؤنطرةى ثاشا)وةك لةنيوان شةريف دووقؤلى )نوينةرى )1920_ 1858( ثاشا بورطوز ثاريس(و ئاشتى ئةو دةقى مؤربكاو ثاريس( ئاشتى لةكونطرةى ئةرمةن طةلى لةرؤذنامةى 1920/ 2/ 24 رؤذى لةذمارةى ريكةوتننامةية »ثةيامى سةباح« كة لة ئةستةنبول دةردةضوو هةروةها لةذمارةى ثاريسدا )Le Temps(ى رؤذنامةى 1920/ 3/ 10 رؤذى ئيدانةى هةردووال ريكةوتنةدا )15(هةرلةم بآلوكراوةتةوة عةبدولحةميدو سولتان بةريبةرايةتى كة كردوة تاوانةيان ئةو ئةنجاميانداوة كورد هؤزةكانى و عةشيرةت لةسةرؤك بةشيك

ئةرمةنييةكان بةرامبةر سييةم: لةكاتى دامةزراندنى كؤمةلةى خؤيبون ديسانةوة جاريكى ئةرمةنةكان تةنانةت يةكتربوونةو هاوكارى ئةرمةن كوردو تر ئةوةبوو سةرةتايي كردةوة، دووثات بؤكورد خؤيان ثشتيوانى )ثاثازيانى بةناو ئةرمةنى لةماليكى خؤيبون دامةزراندنى ئةرمةنى( كةيةكيك بووة لةئةندامانى ثارتى داشناقى ئةرمةنى و رؤليكى ديارى هةبووة لةهاوكارى كردنى كوردةكانداو، ئةلقةى دامةزراندنة كؤنطرةى ئةم بووة، ئةرمةن كوردو ثةيوةندى بوو 1927 يةكةمى لةتشرينى ئةرمةنى ثاثازيانى لةمالى كؤمةلةى خؤيبون ثرةنسيبكى طشتيدا. لةسةر ضةند كةبرياريان ضارةسةر نةتةوةيى كيشةى لةطرنطترين يةكيك هةوليداوة بكات. دواى كؤبوونةوةى ليذنةى سةركردايةتى خؤيبون لةطةل ثاثازيانى ئةندامى ثارتى تاشناقى ئةرمةن طةيشتنة واذووكردنى طشتى بةشيوةيةكى هاتبوو، ثيك كةلة)نؤزدة(مادة ريكةوتنيك و تورك لةدةسةآلتى رزطاربوون لةسةر كؤكن هةردووال مةعنةوى و مادى هاوكارى و يةكترى مافى و خاك ريزطرتنى رووةوة هةرلةم )16( رزطاريخوازيدا خةباتى لةكاتى بؤيةكتر ليكؤلةر مةسعود عةبدولخالق ئاماذة بؤ سي خالى طرنط دةكات

سةبارت بةشداربوونى ئيتيحادوتةرةقى:

سولتان عةبدول حةميد

Page 67: sarchawa 4

65 ذمارة )4( نيسانى 2010

تيرؤر ثاشا ئةنوةر ثاشاو تةلعةت ثاشاو لةبةر ضى جةمال . 1يان كورد نةك بوون ئيتيحادى سةركردةى ئةوانة كران؟ تيرؤركردني بريارى ئةرمةن تاشناقى بزوتنةوةى عوسمانى،

ئةوانى داوة. ئيتيحادو ذيردةستى لة ليكراوة ئةوكوشتارةى 2.ئةوناوضةيةى ناوضة ئةو بةرةو هةلهاتن ئةرمةنيةكان بؤية بووة تةرةقى

كوردييانةى دةسةآلتى ئيتيحادوتةرةقى تيدانةبووة. بزوتنةوةى لةنيوان طرنطةى ريكةوتنة سي ئةو دواى . 3كوردو هاوبةشى كراوة، كورد سياسى بزوتنةوةى و تاشناق لةثاريس. كرد ئاشتيان كؤنطرةى بةشدارى ثيكةوة ئةرمةن ئةو نةبووة)17(واتة ئةرمةنيدا كوردو لةنيوان طرفتيك واتة ثرؤذةى دةرئةنجامى هاتةكايةوة ئةرمةن لةكوشتارى دؤخةى بةديوة لةئةوروثاوة علمانى هينانى و تورك ناسيؤناليستى هاوضةرخ وركياى لةت نوييةى بارودؤخة ئةو و نيطةتيظةكةى

هيناية كايةوة. نووسةر كؤمةليك ئةرمةنييةكان« برى و »كوشت كتيبي وةرى ئةلجوبةيلى خاليد و نووسيويانة ئينطليزى بةزمانى طيراوةتة سةرزمانى عةرةبى لةدووتويي 133الثةرة دا، بةرزانى ثيشةكيةكى و كوردى وةريطيراوةتةوة سةرزمانى تةهاش مةال كتيبة ئةم كردوة، زياد بؤ ثاشكؤيةكى لةطةل بؤنووسيوة لةضاثخانةى )ساية( بةتيراذى )1000 ( دانةو ذمارةى سثاردنى لةدوو ثيدراوة، 2009 رؤشنبيرى سالى (ى وةزارةتى 1429 (

تويي 163 الثةرةدا بةضاثى طةياندووة. بؤ مةزنى و طرنط ميذووى يةكجار بايةخيكى كتيبة ئةم هةية. كورد ديثلؤماتكارانى و سياسةتمةدار و ميذونوسان دةردةكةويت بؤت كتيبة ئةم خويندنةوةى لةروانطةى ضونكة ثرؤذةى كردنى مانةوةوفراوان لةثيناو تورك راسيستى كة ثان توركيزم، ض كارةساتيكى مرؤييان خولقاند لةثيناو توانةوةو نةتةوةكانى غةيرة تورك، بؤية لةناوبردنى سةرجةم سرينةوةو بةسةر رؤذئاوا وآلتانى ونفوزى هةذموون ئةوةى لةدواى لة لةدواى هةروةها زؤربوو، عوسمانيدا ئيمثراتؤرييةتى واى ئةمة عوسمانييةكان، سنورى زؤرى بةشيكى دةستدانى بكةنةوة بيرلةوة كرد تورك رايسستى و لةثانتوركيزمةكان خؤيان دةسةآلتى نفوزو و هةذموون تر جاريكى كةضؤن بطيرنةوة داوة لةدةستيان ثيشتر هةمووئةوناوضانةى بةسةر لةسةرانى واى بيركردنةوةية هةرئةم خؤيان، دةسةآلتى ذير نةتةوةكانى كردنى وبةطذيةكدا تيكدان كةبكةونة كرد تورك ئةرمةن كوردو طيانى ويزةى كةوتنة دواجار ئيمثراتؤر، ناو ثراكتيزة واقيعدا ئةرزى لة كردنيان بةجينؤسايد ثرؤسةى و دةيان كوذرانى و لةناوضوون هؤى بووة ئةمةش بكةن، قركردن كةوتنة سةيرتر لةهةمووش لةكوردوئةرمةن، هةزار لةميذوودا رةشةيان ئةوالثةرة و ئةرمةن نةتةوةى وكوشتارى

بؤخؤيان تؤماركرد.باس نووسيوة بؤكتيبةكةى لةوثيشةكييةى كوردى وةرطيرى عامكردنى و قةتل 1923_ 1915 ساآلنى لةنيوان دةكات لةوة مليؤنيك ياخود مليؤن ونيويك مرؤظ بةدةم خؤشة، الثةرةيةكى رةشة بةنسبةت مرؤظايةتى بةشيوةيةكى طشتى، ئةرمةنييةكان. . خانوويان بةسةردا دةروخينرا طةنج ثياوةكانيان دةكرانة كريكارو خزمةتكار دواتر دةكوذران. مندالةكانيان لةبرسا دةمردن ، بةبي نان وئاو لة ناوضةكانيان دوردةخرانةوة ذن و كضةكانيان زؤرطى ثياوانى هةرضى خزمةتكار، دةكرانة يان دةكوذران و دةكران و سياسى كةسايةتى و ثزيشك نووسةرو رؤشنبيرو و ئاينى شوينةواريكيان هيض و شوين بيسةرو بوو كؤمةآليةتييةكان

ديارنيية، هةروةها وةرطير هةرلةو ثيشةكييةدا ئاماذة بةهاوكارى رزطاريخوازةكانى طةلى روسياى قةيسةرى دةدات بؤريكخراوة عوسمانى دةولةتى ئةوةى هؤى بؤتة زياتر كةئةمةش ئةرمةن. ئةم كوشتارة بكات هاوكارى و ثشتيوانى روسيا بؤ ئةرمةنييةكان ناوضةى كان ئةرمةنة نيشتةجيبوونى ناوضةكانى لةوةى جطة

سنورى وملمالني نيوان عوسمانى و روسى بووة.زياتر طرنطى و مةزهةبيةوة ئيتنكى و ئاينى نزيكى لةرووى نفوزو هيزو ئةوةى سةربارى ئةمة ئةرمةن، قةزييةى داوةتة بةدواوةو نؤزدة لةسةدةى رؤذئاوا زلهيزى وآلتانى جيدةستى دةولةتى و ناوةراست رؤذهةآلتى لة طشتى بةشيوةيةكى هيناوةتة عوسمانيان دةولةتى بووةو زؤر بةتايبةتي عوسمانى عوسمانى لةناوضةكانى زؤريك كاتدا لةهةمان هةر و، لةرزين دواى ئيدى رؤذئاوا، وآلتانى دةستى ذير كةوتووبوونة روسياى دووةمى نيكؤالى لةاليةن عوسمانى دةولةتى ئةوةى قةيسةرييةوة بةثياوة نةخؤشةكة ناسرا، بةرةو داهزان و داتةثين و لةناوضوونى دةولةتةكةيان بوونةوة، ئةمةش زياتر واى ليكردن بيدةست طةالنى عامكردنى و قةتل بكةونة بكةنةوة لةوة بير وهيزو بي ثشتيوانى، هةربؤيةش كوشتارى ئةرمةن وةك بةشيك و تورك ناسيؤناليستةكانى داريذراوةى بةرنامة لةوثرؤسةية

زياتر لةسةر دةستى ئيتيحادييةكان جيبةجيكرا. لةطةل ئةوةى طةالنى وةكو ئةرمةن و كورد هةميشة لةو نيوانةدا زةبةالحةكانى هيزة بةرذةوةندى و ملمالني قوربانى بوونةتة

ناوضةكة ، جطة لة بةش مةينةتى هيضى ديكةيان بؤنةماوةتةوة.

دايك و كؤريكي ئةرمةني - توركةكان بة برسي كردن دةيكوشتن

Page 68: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 662010

لةو دةكات حةميديية سوارةى طرنطى و لةرؤل باس وةرطير بةو تيوةطالنيان لةسةرةتاكانى بةشيك وةك كوشتارةداو دةكات قؤناغيك بةضةند ئاماذة هةروةها قيزةونةوة. تاوانة يةكةم قؤناغى وةك ئةوانيش ئةرمةن، طةلى لةداخوازييةكانى لة مافة سروشتى 1830 _1914 كةبةشيوةيةكى طشتى ضةختيان قؤناغى دواتر قؤناغى دةكردةوة، يةكان رؤشنبيرى و كلتورى و ديتةطؤري، ئةرمةن طةلى سةربةخؤى كةلةخواستى ديت دووةم لةم دووجةنطةكةيةو نيوان ماوةى قؤناغى سييةم قؤناغى قؤناغةشدا طةلى ئةرمةن زؤر هةولياندا لةبةدةستخستنةوةى ئةو مولك وسامانانةى كةحكومةتى توركيا دةستى بةسةرداطرتبوون.

خؤى ئةرمةن ديثلؤماسييةكانى لةهةولة ضوارةميش قؤناغى لة11ى تاسةرةنجام بوون بةردةوام لةهةولةكانيان دةبينيتةوة ئؤكتؤبةرى 2008 ليذنةيةك لةكؤنطريسى ئةمريكا وةك هاوسؤزى لةاليةن ئةرمةن جينؤسايدكردنى لةسةر بريارياندا نيشاندانيك 25 نزيكةى بؤئةمةش ، 1915 لةسالى توركةعوسمانييةكانةوة دةولةتى رؤذئاوا لةسةر ئاستى ثةرلةمانةكانيان بةرةسمى دانيان ناساندوويانة جينؤسايد وةك ناوةو نامرؤظانةيةدا تاوانة بةو كةهةريةكة لةدةولةتانى )قوبرس، بولغاريا، سويد، يؤنان، ئيتاليا، ظاتيكان، فةرةنسا، هؤلةندا، سلؤظاكيا، بةلجيكا، كةنةدا. . . هتد( دةولةتيكى هيض لةلوبنان جطة عةرةبيش وآلتانى ئاستى لةسةر نووسةرانى دواتر نةناوة. راستييةدا بةو دانيان عةرةبى ديكةى سال هةزار سي ئةرمةن كةطةلى دةكةن لةوة باس كتيبة ئةم لةزيدى رةسةنى خؤيان نيشتةجيبوون و سةربارى ئةوةى خاوةن ذياريكى رةسةن و كؤنن، جورئةتى ئةوةيان تيدا بووة كة لة دذى باس هةروةها دةرببرن، خؤيان راى عوسمانييةكان سوكايةتى لةوة دةكةن كةضؤن سولتان عةبدولحةميد لةساآلنى 1894 _1896

نزيكةى 300,000 سي سةد هةزار ئةرمةنى قةتل وعامكرد.لةدواى ئيتيحادييةكان سةركارى بةهاتنة جطةلةوةى ئةمة دواى بةآلم بةهاوآلتياندا، يةكسانيان بةلينى 1908 ئينقالبةكةى بةدواوة 1914 لةسالى ئةوةبوو نهينى كؤبوونةوةيةكى زنجيرة نزيكةى جيبةجيكراو ئةرمةن رةشةكوذى و راطواستن بريارى 1,500,000 ثتر لةمليؤن ونيويك ئةرمةن كوذرا. لةدواى جةنطى بريارى هاوثةيمانييةوة وآلتانى لةاليةن جيهانييةوة يةكةمى

دامةزراندنى دةولةتيكى سةربةخؤ بؤئةرمينيا درا.ئةرمينيا توركياو نيوان نةخشةى ئةمريكا ويلسن سةرؤكى كة

برى و كوشت كتيبى نووسةرانى سيظةر، ثةيمانى بةثيى كيشا بةوةى دةطرن هاوثةيمانى لةوآلتانى رةخنة ئةرمةنييةكان بؤثراكتيزةكردنى بكةن توركيا لة زؤر كة نةبووة لةنيةتياندا باآلى دةستى ئةوروثى ديثلؤماسييةتى ثةيمانةكةو برطةكانى طوزارشتيان لةكاتيكدا ئةرمةنييةكان. كوذى لةكؤمةل هةبوو لةخؤيان دةكرد لةريطةى كيبركييان لةسةر بةرذةوةنديية ئابوريية رةخنة كتيبة ئةم نووسةرانى كاتدا لةهةمان هةر دذوارةكان، ئاراستةى دامودةزطاى نةتةوة يةكطرتووةكان و دادطاى نؤمبيرط و راطةياندنى جيهانى بؤ مافةكانى مرؤظ لة سالى1948 و بريارى تاوانى ثةيماننامةى قةدةغةكردنى ثيناو لة نةتةوة يةكطرتووةكان جةنط و طشت تاوانةكانى ديكة دةرهةق بةمرؤظايةتى سالى 1968، ئةرمةن، كوشتارةى بةم دةرهةق نةهاتن بةدةنطةوة كةبؤضى

كةئةمةش بؤخؤى جيطةى ثرسيارة. كةبؤخؤيان ضواركةسةى لةو هةريةك سةرباسى دينة دواتر كةسانةوة ئةو دةمى لة ياخود بينيوةو رووداوةكانيان رزطاريان بةسةالمةتى بوونةو كةلةنيورووداوةكان بيستوويانة زاناو نانسن فريديوف ثيانانى دان ثيانانة دان لةو يةكيك بووة، نؤبلى خةآلتى 1922 لةسالى و نةرويذيية سياسةتمةداريكى ثةنابةرانى بؤكاروبارى باآلبووة كؤميسيارى هيناوةو، بةدةست سةر بة كؤمةلةى طةالن. فريديوف باس لةوة دةكات مرؤ بةئاشكرا ئةرمةن لةرؤلةكانى ستةميكيان و زولم ض كة دةردةكةويت بؤى كردووةو، مرؤظ توشى سةر سورمانيكى يةكجار مةزن دةكات. ئةوكارةساتةى بةسةر شاروشارؤضكةكانى ئةرمةنييةكاندا هاتووة نامرؤظانةى ئةوكردةوة و جيهانى يةكةمى جةنطى وساتى لةئان نين ئةوة هى هةرطيز ئةنجاميانداوة تةرةقى ئيتييحادو سةرانى

ليان خؤشبن و ثاساويان قبول بكريت. رادةطواستران و دةنران وةدةر مال لة بةكاروان ئةرمةنةكان سياسةتانة ئةم خؤيان، زيدى و لةخاك دور شوينى ضةندين بؤ بةريدةخران كاروانةكان كاتيك دةكات لةوة باس نةرويذيية كيذةكانيان دةهيناو لةثةنايةكدا دةيان كوشتن و ذن ومندال وثيرو وتينوان، لةبرسان دةضةشت زؤريان ئازاريكى ثةككةوتةكانيش برؤن، كاروانةكة بةشانى شان نةبوو كةلةتواناياندا ئةوانةى بةقامضى لييان دةدراو زاماريان دةكردن هة تاكو نيوة مةرط ياخود مردنيان، ذن وكيذة جةحيلةكانيش زؤرطي دةكران و دةفرؤشران و ذن و دةفرؤشت قرش بةبيست كيذةكانيان دةكران، مةزاد و

ديمةنيك لة قةتلو عامكردني ئةرمةنيةكان

Page 69: sarchawa 4

67 ذمارة )4( نيسانى 2010

بيوةذنةكانيش بةثينج قرش دةفرؤشران. فريديؤف باس لة وتةى نموونةيةكى »ئةوكاروانانة دةليت: و دةكات بيانى شايةتحاليكى مؤديرنى مةرط بوون« فريديؤف رةخنة لةكؤمةلةى طةالن دةطريت ئةرمةنييان ثشتطوي خستوةو طةلى رؤذانةدا لةو دةليت ضؤن و

نةيانتوانيوة مافيان بثاريزن.ئةوروثى سياسةتى ئةرمةنييةكان بؤ »هاوار دةليت: هةروةها ديبلؤماتكاريكى هيض نةهيلن باشتراية و بردن« لةخشتةى ثيانانةى دان لةو تر يةكيكى بهينيت. ئةرمينيان ناوى ئةوروثى ميذونووس كة جيبؤنزة، ئادةمز هيربةرت ئةرمةن كوشتارى و عوسمانى« ئيمثراتؤريةتى »دامةزراندنى كتيبي دانةرى و كوشتارو ميذوونووسة ئةم نوي«ية، ئوروثاى »نةخشةى جينؤسايدكردنى ئةرمةنى بة هةرة رةشترين الثةرةكانى ميذووى بةنةخشةيةكى جينؤسايدكردنة ئةم ثيشيواية دادةنيت. نويي شةش لةماوةى توركياو ناوضةكانى لة ئامادةكراوة ريكوثيك قوربانيان ذمارةى زؤرى كوذراوة، ئةرمةنى مليؤن يةك مانط نية هاوشيوةى بؤلةناوبردنيان طيرايةبةر شيوةيةى ئةو و ودؤلة دةشت بةناو ئةرمةنييةكان راطواستنى لةميذوودا. سةرجةم كؤكردنةوةى بةستةلةكةكانداو، ضيا و وشكةكان هاوآلتيانى شارو شارؤضكةكان لةشوينيكى دياريكراوداو، دواتر دورةكانى شوينة بؤ راطواستنيان بةكوشتنيان، كردن دةست وةك ميزيؤثؤتامياو ناوضةكانى ئاسياى بضووك، ئةمانة ثةلةيةكى

رةشن بةنيوضةوانى توركة رايسستةكانةوة. يةكيكى دى لةو شايةتحاآلنة جيمس برايس سياسةتوانى بةريتانى كتيبى دةرةوة، ضةندين بؤكاروبارى دةولةت وةزيرى جيطرى و لةذيرسايةى »ئةرمةنييةكان لةناوياندا نووسيوة ميذوويى تشرينى شةشى دانشتنى لة برايس عوسمانيدا« ئيمثراتؤريةتى لةوة باسى طةورة، بةريتانياى لؤرداتى لة 1915 يةكةمى لةمال بةزؤر ئةرمةنييةكانيان ثياوة تورك كةئةفسةانى كردبوو هةروةها كوشتن. دةيان ئازاردا ئةشكةنجةو لةذير وةدةردةناو باس لةوة دةكات كةضؤن هةنديك لة ذنةكانيان عةقليان لةدةست سةر فريدةداية مندالةكانيان ئةرمةنةكانة( ذنة )مةبةستى دابوو شةقامةكان نةمابوو، هةلطرتنيان تواناى ضونكة شةقامةكان ئةفسةرة كاتدا لةزؤربةى داثؤشرابوون، مردوو بةالشةى و هةلدةطرت ذنةكانيان مةدةنى طةورةبةرثرسانى و تورك بةندة وةك تريان ذمارةيةكى نيوحةرامسةراكان، بردنة دةيان بةزؤر تريشيان ذمارةيةكى دةكراو ثيوة وفرؤشتنيان كرين هةرلةسةردةمى »لةميذوودا دةليت: برايس وةردةطيران. لةدين نةكراوة« تؤمار ناشرينة شيوة لةم رووداوى تةيمورلةنطةوة كة دةكات عةبدولحةميد سولتا وتةيةكى لة باس هةروةها وتوويةتى )تاكة هؤيةك بؤكؤتايي هينان بةكيشةى ئةرمةن ، لةقةتل رةخنةى دواتر دةبينيتةوة(. خؤى ئةرمةندا خودى وعامكردنى ثيشيواية و )18(دةكات ئيتيحادوتةرةقى سةرانى ئاراستةى توند ئةرمةنييةكان ويزةى كةوتوونةتة لةعةبدولحةميد زياتر ئةوان

بؤتاروماركردن و لةناوبردنيان بةيةكجارى. ميذوونووسى بةناوبانط ئارنؤلد توينبيي يةكيكى ديية لةوكةسانةى كردووةو ئةرمةن لةكوشتارى باسى كةبةدورودريذى بةشيوةيةكى ، نووسيوةتةوة رووداوةكانى دى لةوانى جياواز ئةرمةن لةكوشتارطةى باسى ويذدان بةضاوى مرؤظدؤستانة كردووة، تاديديكى جيهانى بؤ قةزييةكة راكيشيت و لةويندةرةوة سؤزو ويذدانى مافثةروةران ومرؤظدؤستةكانى جيهان بجولينيت طةلى بة ثيشكةش مرؤييانة كؤمةكى و هاوكارى تائةوانيش ، و ةك ئةرمةن كيشةوكوشتارطةى كاتدا لةهةمان و بكةن ئةرمةن بةتوركة ئيعتراف بةرةسمى و بناسينن جينؤسايد ثرؤسةيةكى

بوون ئةوان باوثيرى و كةئةوان بكةن ناسيؤناليستةكان لةناوى كردبوون دروستى كةخودا طةليك ويستيان لةرابردوودا

بدةن. دةكات ئةرمةن ونةفيكردنةى راطواستن لةو باس توينبي ثيواية توينبى هاتبوون، تووشى توركةكانةوة كةبةدةست هةركاروانيك لةم راطواستنة نزيكةى دووسةد يا سي سةد ياخود لةهاويندا ثرؤسةية ئةم بووةو، كةس هةزار ياضوار هةزار سي لةرووى سروشتى يةوة سةخت بوون ئةنجامدرا، ئةو شوينانةى بةويدا دةبران، كانى و سةرضاوة ئاوييةكان ضةندين كاتذمير دور بوون، ئيدى بةشيكى زؤريان لةو طةشتةدا تيادةضوون، ذمارةيةكى تريشيان لةتينوان و لة برسان ياخود لةدةرئةنجامى تيشكى خؤرو هةرلةوبارةوة توينبة دةسثاردودةمردن، طيانيان دةماغ جةلتةى ئةوساى ناوخؤى وةزيرى رؤذنامةنووسى ليدوانيكى لة باس توركيا دةكات بؤ خانمة رؤذنامةنووس »برلينةر تاجيبالت:تةلعةت بةط وةزيرى ناوخؤ رايطةياندووة«رووداوة ناخؤشةكانى ئةرمينيا خةوى لةضاو زراندم ، بؤية لؤمة دةكريين، ضونكة ئيمة جياوازيمان جياكارييةش ئةم ئيدى تاواندا، بي تاوانبارو لةنيوان نةكرد تاوانبار«. ببيتة لةسبةينيدا ئةورؤكة بيتاوانى رةنطة بوو، مةحال كتيبةكةدا لةكؤتايي تةها« مةال »بةرزانى كتيبةكة وةرطيرى ثاشكؤيةكى بؤ زيادكردووةو ئةمةش زياتر كارى وةرطيرانةكةى ثاشكؤيةدا ئةم يةكةمى لةبةشى بةثيزتركردووة، دةولةمةندترو مرؤظى مافةكانى طةردوونى جارنامةى بةندةكةى سى باسى ميذوويى ديكؤمينتى وينةو كؤمةليك دووةمدا لةبةشى كردووة، وينانة لةو لةهةريةك كة خستؤتةروو. كوشتارة بةو سةبارةت

زياتر لةخويندنةوةيةك و سةرنجيك هةلدةطرن . *ثةراويزةكان

1.مامةند رؤذة:ئةرمةنؤسايد، ضاثخانةى تيشك، سليمانى 2008، ل85 2 .هةمان سةرضاوة

مةالتةها، وةرطيرانى:بةرزانى ئةرمةنيةكان، وبرى كوشت كتيبى لةثيشةكى .وةرطيراوة 3ضاثخانةى ساية، سليمانى 2009 ، ل14

4.كي بةرثرسة لةكوشتارى ئةرمةنةكان؟عوسمانى، ئيتيحادى، كورد، تورك، ئامادةكردنى:كاوة حسين، طؤظارى ستاندةر، ذمارة)8 (، ئاثى 2007 ، ل19

5 .مامةند رؤذة :ئةرمةنؤسايد، ل85 _86 سةركردةكانى هةر لةراستيدا كة دةدات بةوة ئاماذة عةلى عوسمان دكتؤر 6.ثرؤفيسؤر ئازاد كردبؤ دروست كورديان ئازادى كؤمةلةى 1903 لةسالى بوون كوردة سوارة ئةو لةهةموو ئةرمةنى دةولةتيكى نةبواية حةميديية سوارةى ئنجائةطةر كورد، ميللةتى كردنى دامةزراندنى بةرنامةى ئةوروثييةكان دةولةتة دةبوو، دروست باكور كوردستانى ئةرمةنة نية، ئيمة قسةى ئةمة باكور، كوردستانى لةهةموو هةبوو ئةرمةنييان دةولةتيكى دةلين و دةضيت دهؤكيش تازاخؤو دةولةتة ئةو تيادا هةية نةخشةيان ثةرستةكان نةتةوة دةولةتة ئةو روسيا بةيارمةتى دةيانويست ئةرمةنةكان كؤنة، ئةرمينياى دةولةتى ئةمة شاريكى هيض كوردبوون، زؤربةى نؤزدةوة كةلةسةدةى دامةزرينن سةرزةوييةك

كوردستانى باكور زؤربةيان ئةرمةنى نةبوونة. 7.كي بةرثرسة لةكوشتارى ئةرمةنةكان؟ ل19

كؤتايي هةتا ميذووةوة لةسةرةتاى كوردستان هاوار:كوردوباكورى رةسول 8.محةمةد سليمانى وةرطيران، بآلوكردنةوةو و ضاث بةريوةبةرايةتى دووةم، ضاثى يةكةم، شةرى

2006 ، ل407 9.د. عوسمان عةلى:ضةند ليكؤلينةوةيةك دةربارةى بزاظى هاوضةرخى كورد، )بةشى يةكةم(،

وةرطيرانى:كامةران جةمال بابان زادة، ضاثخانةى ديكان، سليمانى 2005 ، ل188 10.كي بةرثرسةلةكوشتارى ئةرمةنةكان؟ ل20

11.هةمان سةرضاوة، ل21 ضاث كوردييةوة، رؤذنامةنووسى ميذووى لةبارةى باسيك ثيربال:ضةند فةرهاد 12.د.

وثةخشى دةزطاى سةردةم، سليمانى 2007 ، ل35 لةكؤتايي كورد وكولتورى وسياسى كؤمةآليةتى ذيانى سيماى جةليل:هةندي 13.جةليلى قادر، لةروسييةوة:ئةنوةر وةرطيرانى بيستةمدا، سةدةى سةرةتايي و نؤزدةيةم سةدةى

ضاثى دووةم، ضاثخانةى كارؤ، سليمانى 2006 ، ل34 عةبدولحةميد، سولتان سياسةتى و كوردستان بؤتانى:رؤذنامةى فةتاح عةبدول 14.د. وةرطيرانى لةعةرةبييةوة:عةبدول كةريم شيخانى، طؤظارى رؤذنامةظانى، ذمارة)8 (ى 22ى

نيسانى 2002 ، ل155 15.د. فوئاد حةمة خورشيد: جةنرال شةريف ثاشا، بةغدا 2007 ، ل13

ياد، ضاثخانةى ذيكاف، هيوا_كؤمةلةى خؤيبون_ثارتى كؤمةلةى سةعيد: عةزيز 16.هيوا لةبللوكراوةكانى مةكتةبى بيروهؤشيارى)ى ن ك(، سليمانى 2006 ، ل32 _33

17.كي بةرثرسيارة لةكوشتارى ئةرمةنةكان؟ ل20 توركيا دةولةتى سةرانى لةسةردةمى ئةرمةنةكان لةناوبردنى ثرؤسةى ثيواية 18.برايس ئارنؤلد بروانة: ثيكردوة. دةستى دةبةن )ئيتيحادوتةرةقى(ناو بةكؤميتةى كةخؤيان روون، ضاثخانةى خؤشناو، بةكر ئةبو د. وةرطيرانى: ، ئةرمةنييان توينبي:جينؤسايدى

لةبآلوكراوةكانى بةريوةبةرايةتى خانةى وةرطيران، سليمانى 2008 ، ل19 * * *

Page 70: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 682010

بؤ خةباتي مةدةنيانةى ناتوندو تيذ؟

لة بكات ليكؤلينةوة بةوةردي هةبيت بةوة ثيويستى زياتر ديكة نةتةوةيةكي هةموو لة كورد رةنطة ناتوندوتيذي، لةبةر دوو هؤ؛ يةكةميان ئةوةية تةنها نةتةوةيةكة لةسةر زةوي هةموو شيوازي خةباتي ميذووةكةي ثريةتى لة توندوتيذي كردن بةرامبةرى، بطرة لة هةنديك برطةى ميذوويدا نزيك بوةتةوة كة توندوتيذيةى ئةو بؤ كاردانةوةى بةناضارى هةميشة ئةوةية دووهةم هؤى نةمان. و قركردن لة

بةرامبةرى كراوة ثةناى بردوةتة بةر توندوتيذي.طرتنةبةرى لة هةبيت طةورةيان رؤلى كورد مرؤظي سايكؤلؤذي سروشتى و ئاينى هؤكارى رةنطة لة داوا ئيسالميش ئاينى و موسلمانن ئاين بة كورد زؤرينةى ضونكة كردنة. خةبات شيوازي ئةو موسلمانةكان دةكات »طةر دةست دريذيتان كراية سةر« ئيوةش بة هةمان شيوة دةست دريذى بكةنة

سةريان« هةميشة كوردستاندا داطيركةرةكاني طةل لة روبةرووبونةوةى بؤ كوردةكان ئةنجاميشدا لة دةلين سايكؤلؤذي و كؤمةلناسي بوارى زاناياني زؤرينةى ضةكدارى. خةباتي بةر بردوةتة ثةنايان بارودؤخي داطيركارى و ذينطة و ثةروةردةو فيركردن لة كوردستان وايان كردوة مرؤظي كورد لةرووى سايكؤلؤذيشةوة سروشتيكى توندرةوانةى هةبيت و زؤر زوو هةلضيت و كاردانةوةي توندوتيذ بنوينيت.

دةردةخات، بؤ ئةوةمان كورد راثةرينةكاني و شؤرش و داطيركةران و كورد ملمالنيكاني ميذووي ئاشنايةتيةكي زانيوةو تاقة ريطةى رزطاربوونى كوردستان بة كوردةكان هةميشة خةباتي ضةكدارييان كردوةتة كاردانةوةيان ئةو كورد دوذمناني لةبةرامبةردا نةبووة، مةدةنيانة خةباتي طةل لة ئةوتؤيان بيانويةكي بةهيز بؤ بةكارهيناني ئةوثةري توندوتيذي بؤ دامركانةوةى راثةرينةكاني كورد. هةميشةش بة هؤى باآلدةستى سةربازي داطيركةران و ثشتيواني نيو دةولةتي بؤيان لة اليةك و نةبوني يةكطرتويي و ئةوان سةركةوتنى بة كيشةكة دي، الكةى لة ديكة هةلومةرجي طةليك و... كورددا ناوخؤي لة

ذيركةوتنى كورد كؤتايي ثيهاتووة. هةلومةرجي بؤ بةآلم هةبوبيت، ثاساوي هةنديك سةردةمانيك بؤ ضةكدارى خةباتي ئةطةرضي ئةمرؤ كة داطيركةراني كوردستان لة ملمالنييكي سةربازي بةهيزدان نةك لة طةل دةوروبةرى خؤياندا، بةلكو دةضن بة طذ زلهيزة طةورةكاني دونيادا، روبةروو بونةوةى سةربازي لة طةل واها دةولةتطةليكدا ثيران، سةعيدى شيخ شؤرشةكاني دامركانةوةى ئاشكراية. طيليةكي طومان بي نةبيت شيتى طةر سمكؤى شكاك، روخاني كؤمارى كوردستان، ئاشبةتالةكة 1975 و كارةساتةكةى ئةنفالةكان لة سالى بة ناتوانيت كورد كة راستيةن ئةو سةلمينةرى هةموي قةنديل؛ ضياى PKKلة طةمارؤداني 1988و

هيزي ضةكدارى خواستة نةتةوةييةكاني بهينيتةدي. ئةطةر نةختيك جورئةت بدةينة خؤمان و دان بةو راستيةشدا بنين كة شؤرش لة دواى شؤرش ذمارةى ضةكدارة شؤرشطيرةكاني كوردستان زؤر كةمتر بوون لةو ضةكدارانةى كة ئامادة بوون وةك كؤمةلطاى ديت تا دةرئةنجاميك دةطةينة بجةنطن، خؤيان نةتةوةكةى بة دذ داطيركةران ضاشى

كوردي لة خةباتي ضةكداري بي ئوميد دةبيت و كةمتر مةيلى دانة شاخي ال دروست دةبيت.مانطة كة لةم سةردةمةشدا نيية«، دؤستمان »ئيمة كة كردوين ئةوةى فيري رابردوو ئةزموونى دةسكردةكان بن بةردو و ئةشكةوةكانت بؤ دةهيننة سةر شاشة و موشةكة زيرةكةكان دةتوانن كون بة كون بةدواماندا بطةرين، ضيتر شاخةكاني كوردستانيش ناتوانن دؤستمان بن و وةك جاران بمانثاريزن.

كةواتة ضي بكريت؟ ئايا دةست بةردارى خواستة نةتةوةيةكانمان بين و تةسليمي ئةمري واقع بين؟جياتي لة هاتووة ئةوة كاتي بكةينةوة. بير عةقآلني شيوةيةكي بة هاتووة ئةوة كاتي ئيمة بؤضونى بة ئةوة يةك دوو هةزار كةسيك ياخي بيت و لةو شاخوداخانةدا بة طذ داطيركةراندا بضيتةوة، كؤمةلطاى

كوردي فيركةين ياخي بن لة داطيركةران و ئةو سيستمةى لة كوردستاندا ثةيرةوي ليدةكةن. بؤ ئةنجامداني كاريكى لةو ضةشنةش ثيويستة لة ثيشدا ئاطاييةكي وردمان هةبيت لةسةر خةباتي لةوةى كةى ضؤن تيبطةين لةم شيوازة خةباتة. ئةزمونانةى طة طةالني دونيا هةيانة ئةو و مةدةنيانة بدؤزينةوة. خؤمان كؤمةلطاكةى الوازةكاني بةهيزو خالة دةبيت ثيدةكةين، دةست مةدةنيانة خةباتي دةطونجين كةشف كوردستاندا داطيركةرةكاني و كوردستان هةلومةرجي طةل لة كة تاكتيكانةى ئةو شيوازي بة خوينةرانيةتى ئاشناكردني ثيناوي لة طؤظارى سةرضاوة هةولةى سةرةتاييةى ئةم بكةين. خةباتي مةدةنيانةى ناتوندوتيذى. خوازيارين لةو ثيناوةدا بةرديكمان خستبيتة سةر بةرد بؤ بونياد ناني

ديؤاريك.

Page 71: sarchawa 4

69 ذمارة )4( نيسانى 2010

ي توندوتيذيداي لة زةمةن

ي مةدةنخةبات

ئاسؤ وةهاب:

ستراتيذي طؤراني مةدةنيانة

ذياننامة:

خةونةكاني مارتن لؤتةر كينط

شؤرش شاواز:

خةباتي مةدةني لة كؤمةلطةى داطير و دابةشكراو

ناوةرؤكي دؤسيةى ذمارة 5

ديدار لة طةل برايان مارتن:

سةبارةت بة ناتوندوتيذي

ديدار لة طةل جين شارث:

ضؤن خةباتي ناتوندوتيذي بكةين بة ضةك؟

Page 72: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 702010

ستراتيذييةتى طؤرانى مةدةنييانة

بةدريذايى ميذووى مرؤظايةتى، مرؤظ لةملمالنييةكى بةردةوامدا بووة لة طةأل دةوروبةرى خؤى بؤ بةدةستهينانى مافة سروشتى و سةرةتاييةكانى ذيان، بة تيثةربوونى كات رؤذ لة دواى

رؤذ، ئةرك و مافةكان برةويان سةندووة لة بةرامبةر ئةمةشدا، ئامرازةكانى ملمالني طؤرانى زؤرى بةسةردا هاتووة، مرؤظ لة ثيناو بة دةستهينانةوةى مافة زةوتكراوةكانى يان ثاراستنى ئةو مافانةى كة وةريطرتووةتةوة، ئيدى ض لة داطيركةر بيت يان دةسةآلتيكى سياسى تؤتاليتار

خةباتى كردووة، خةبات بؤ خؤى كرداريكى مرؤيى بةردةوامةو وةستانى بؤ نيية، هةروةها هيض بةربةستيك ناتوانآ ببيتة تةطةرة لةبةردةم بةردةوامبوونى، هةلبذاردنى شيوازى خةبات

ثةيوةندى هةية بةئاستى هوشيارى و ئاطايى تاكةكانى ئةو كؤمةلطةيةى كة لة جولةى خةباتدان، بؤ نموونة هةلبذاردنى خةباتى ضةكدارى توندوتيذ يان خةباتى ناتوندوتيذ، دةبيت ئاماذة

بةوة بدةين كة لة نيوان ئةم دوو شيوازةى خةبات دةيان ئامرازو شيوازى تر هةن بؤ رووبةروو بوونةوة بؤ ريككردنةوةى بةرامبةر يان رووخاندنى بةرامبةر.

بة رووانين بؤ طؤرانة بنةرةتييةكانى دونياى ئةمرؤ و ئةو رؤلة ثر بايةخةى كة وينةو ميدياكان دةيطيرن، خةباتى ناتوندوتيذ شيوازيكى كاريطةرى خةباتة، بؤ بةدةستهينانةوةى

مافة زةوتكراوكان يان زيادكردنى ثانتايى دةستكةوتةكان.خةباتى ناتوندو تيذضيية؟

»ئةو شيوازو ئامرازة كؤمةآليةتى ودةروونى وئابوورى وسياسيانةية كة ثيادة دةكريت يةكالكردنةوةى بؤ ببريت توندوتيذ بؤ ثةنا ئةوةى بةبآ ثةستان، دروستكردنى بؤ

مةسةلةكان« لةثاأل ئاطايى تاكةكان، شيوةى راظةكردنى واتاى هيز، كاريطةرى هةية لةسةر هةلبذاردنى توندوتيذ خةباتى اليةنطرانى بؤنموونة ناتوندوتيذ، يان توندوتيذ خةباتى شيوازى باوةكانى بةرايي وشيوازة وينة لة بةكارهينانى ضةك و توندوتيذي كة بروايةدان لةو ئازاردانى ماددى وجةستةيى بةرامبةر، لة سةردةمى خةباتى طةالن لة ثيناو رزطاربوون ئةمةشدا بةرامبةر لة بكريت، لةسةر دووى و يةك ناكرآ مةسةلةيةكة داطيركةر لة تاكةكانى، كؤمةلطةو كة دةكةن هيز واتاى راظةى جؤرة بةو ناتوندوتيذى اليةنطرانى هةلكشانداية، لة بةردةوام شاراوةو هيزيكى خاوةنى مةدةنييةكان دامودةزطا لةطةأل ئةطةر ئةو هيزة بة ريرةوى سروشتى خؤيدا ببريت ئةوا دةنطى هيندة بةهيزة كة هيض ئاستى لةسةر دوايية ئةم طؤرانةكانى ببيتةوة، رووبةرووى ناتوانآ هيزيك و كةس توندوتيذ هيزى بؤ بردن ثةنا كة ئةو حةقيقةتةى سةلماند ناوخؤيش جيهان وتةنانةت

لةم روانةوة ئاقارى خراثى دةبيت:1. شةرعييةتدان بة بةرامبةر بؤ بةكار هينانى توندوتيذى رادةبةدةر بؤ سةركوتكردن.

كة براوةية الية ئةو بةوةش نيية، بةرامبةر الدا هةردوو نيوان لة هيز هاوسةنطى .2خاوةنى سامان و تةقةمةنى زؤرترةو دةتوانآ بةردةوام بيت لةسةر بةكارهينانى هيزى

سةربازى بؤ ماوةى دوور .3. ثةنا بردن بؤ هيزى توندوتيذى اليةنطرى ناوخؤيى و هاوسؤزى ئيقليمى و جيهانى

كةم دةكاتةوة بةوةش شةرعييةت دةدريتة بةرامبةر بؤ سةركوتكردن.

ئاسؤ وةهاب

Page 73: sarchawa 4

71 ذمارة )4( نيساني 2010

رذيمة بةرذةوةندى بؤ بةكاربراو توندوتيذى 4.تةوزيفكردنى ناتوندوتيذ خةباتى كة بزانرآ ئةوةش دةبيت، تؤتاليتارةكان ئيجابيية بةرنطاربوونةوةيةكى بطرة نيية، سةلبى خةباتيكى لةبةرامبةر توندوتيذى بةكارهينانى شةرعييةتى وادةكات كة سونطةى بخاتة توندوتيذى بةكارهينةرانى بسينيتةوةو وجيهانى ناوخؤيى شةرعييةتى هةروةها تاوانبارييةوة،

دةبةخشيتة جولةى طروث يان جةماوةر. كة روونكردووةتةوة ئةوةى جيهان كودةتاكانى ميذووى كودةتا دةرطا واآل دةكات لةبةردةم كودةتاى تر، هةميشةش ئةو بةرز ديموكراتيانة طؤرانى و ئازادى دروشمةكانى كودةتايانة دةكةنةوةو لة بنةرةتيشدا تا ئةو كاتةى كة ثايةكانى دةسةآلتيان رذيمى دواتر دةكةنةوةو بةرز دروشمانة ئةم دةكةن جيطير

ديكتاتؤرى دادةمةزرينن.سازدانى بةر دةبةنة ثةنا توتاليتارةكان رذيمة جاريش زؤر هةلبذاردنى كارتؤنى تا شةرعييةت ببةخشنة رذيمةكانيان، ئةطةر خؤياندا بةرذةوةندى لة هةلبذاردنيش كؤتاييةكانى ئةنجامة سالى لة لةبؤرما ئةوةى وةك هةليدةوةشيننةوة، ئةوا نةبيت

1990، نيجيريا لة سالى 1993، جةزائير 1991و ... هتد رويدا.. هةروةها زؤر جار ئةو رذيمانة ثةنا دةبةنة بةر كاتى نةطونجاو بؤ سازدانى ئةو هةلبذاردنانة كة مةرجى داواكراوو نةزاهةتى تيا توانا بةر دةباتة ثةنا فةرمانرةوا دةسةآلتى جاريش زؤر نييةو هةلبذاردنةكانى هةلمةتى بةريوةبردنى بؤ دةولةت داراييةكانى

تايبةت بة ثاليوراوانى خؤى . بؤ روبةروبونةوةى ئةم دؤخة، ثيويستة نةياران بةهيض شيوةيةك ضونكة توندوتيذ، بةرةنطاربونةوةى طرداوى نةخةنة خؤيان بكاتةوة خؤى ناشةرعييةكانى كارة تا دةوآ ئةوةى دةسةآلت و بةشدارينةكردن بةر ببريتة ثةنا ثيويستة بطرة بةشةرعى، لةوانة هةلبذاردن، لة بةشداريكردن بؤ طونجاو مةرجى دانانى هةلبذاردنةكان، لةسةر سةربةخؤ مةدةنى ضاوديرى دانانى بؤ بةرامبةر رازيكردنى سةربةخؤ، ياسايى ضاوديرى دانانى وثسثؤرةكانى مةدةنى ريكخراوة نوينةرانى بةشداريكردنى هاتوو ئةطةريش جيهانى، يان بن ئيقليمى ض هةلبذاردن، بوارى بدريت ئةوة هةولى دةكات ثيويست ئةوا بوو نارازى بةرامبةر شةرعييةت نةدريتة ئةو هةلبذاردنة لة ريطةى، بةشدارينةكردنى ودةرخستنى ميللى ضاوديريكردنى بة بةردةواميدان ئيجابيانةو سياسى بةرةيةكى دروستكردنى بؤ هاندان ناياساييةكان، كارة ثاشان رذيمةكةو ثيطةى الوازكردنى بؤ هةلويست، يةك

رووخاندنى. دةبيت ئةوةش بزانرآ كة هةلبذاردنى ريطةى ناتوندوتيذ وةكو ستراتيذى بةرنطاربوونةوة هةلبذاردنيكى ئاسان نييةو ثيويستى كؤمةآليةتى و سياسى توانايةكى هةيةو زؤر وفاميكى درك بة هةميشةش دةوآ، باشى دانوستاندنى و وهاندان ريكخستن و ثةنا دةولةتييةكاندا نيو ثةستانة لةسايةى توتاليتارةكان، رذيمة دةبةنة بةر طةمةى وتوويذى نيشتمانى تا شةرعييةت بة خؤيان ببةخشن، بؤية ثيويستة اليةنطرانى بيرى ناتوندوتيذ وريابن لةو

كاتةى كة دانوستاندنى تيا ساز دةدةن، ضونكة:1. دانوستاندنى راستةوخؤ لةطةأل رذيمى ديكتاتؤريدا، لةسايةى ثةلكيش نةياران رذيمى ئةو سياسى و ئاسايش هةذموونى طةوهةرى، مةسةلةيةكى ضةند لة ثاشطةزبوونةوة بؤ دةكات

لةوانة وازهينان لة دةسةآلت و دامةزراندنى رذيميكى شةرعى.2. زؤر جار دانوستاندن لةطةأل رذيميكى داثلؤسينةر و ناشةرعي بةو دانثيانانيكة وردة لةهةناوى خؤيدا نيودةولةتى، ناوةندى لة

رذيمة.

3.دانوستاندن بوار دةداتة رذيمى فةرمانرةوا تا خؤى كؤبكاتةوةو ريزةكانى ريكبخات، ئةمةش هةليكة بؤ دؤزينةوةى ريطةضارةى

طونجاو بؤ ثاراستنى سامان و هيزى خؤى.بةتايبةت ئؤثؤزسيؤن، رابةرانى كةسايةتى 4.ئاشكرابوونى دةبيتة ئةمةش بيت، نهينى دةسةآلتةكة دذة جوآلنةوةى كاتيك

هؤى مةترسيةكي زؤر لةسةر طيانى ئةو رابةرانة.كة ئةوةية دةكةويت بةرضاومان ئةزموونةكانةوة لة ئةوةى وزؤرينةش دةردةبرن دةنط لةميللةت كةمينةيةك هةميشة بيدةنطييةكى كوشندة هةلدةبذيرن، ئةمةش وا لةبةرامبةر دةكات ماددىو مةعنةى خةلك، هةروةها ئازاردانى لة ثيراكيشى زياتر زؤر لة جوآلنةوةكان تةبةنى طؤرانى توندوتيذ دةكةن لةبةرامبةر هيزة ئةو ناتوانن كة ئةوةى لةبةر ئةمةش ناتوندوتيذ، طؤرانى خاوةنى هةروةها هةية، ميللةتدا لة كة بوروذينن ناوةكيية ئامرازة شيوازو لة وةرطرتن كةلك بؤ نين ئةوتؤ ليهاتوويةكى ثيادةكردنى بؤ ئابوورييةكان و كؤمةآليةتى وسياسى ودةرونى

ثةستان بةبآ ئةوةى ثةنا بؤ توندوتيذى راستةوخؤ ببةن.ئةوة دةبيت ميللةت ناوةكى هيزى لةسةر قسةكردنيشماندا لة

بزانين كة ئةم هيزة دابةش دةبيت بؤ دوو طروث كة ئةمانةن:1. هاوآلتيان ض بةتاك بيت يان طروث .

ثةيوةنديية تورى سةربةخؤو ريكخراوة دةزطاو .2كؤمةآليةتييةكانى خيزانة طةورةكان، لةطةأل دةزطا ئابوورييةكان، سةنديكا، طروثة ئةدةبييةكان، دةزطا ئايني و كلتوورييةكان و يانة

وةرزشييةكان، لة ثاأل ثارتة سياسييةكان. خةباتى )ئةوانةى ئؤثؤزسيؤن جوآلنةوةى طوتارى ثيويستة

ناتوندوتيذ هةلدةبذيرن( دوو ئاراستةى هةبيت:1. طوتاريك ئاراستةى تاك بكريت و بة بةردةواميش بوتريتةوة تاك كؤتاييدا لة ضونكة بكريتةوة، بةرز ورةى بةبةردةوامى تا

ئامانجى يةكةمة لة ملمالنييةكة.نفوزةكانى خاوةن طروثة دامودةزطاو ئاراستةى طؤتاريك .2بةهيز خيراو طؤران ثرؤسةى كة ئةوانةى بكريت، كؤمةلطة ناو

هةلبذاردنى ريطةى ناتوندوتيذ وةكو ستراتيذى

بةرنطاربوونةوة هةلبذاردنيكى ئاسان نييةو

ثيويستى بة درك وفاميكى زؤر هةيةو توانايةكى

سياسى وكؤمةآليةتى وريكخستن وهاندان و

دانوستاندنى باشى دةوآ، هةميشةش رذيمة

توتاليتارةكان، لةسايةى ثةستانة نيو دةولةتييةكاندا

ثةنا دةبةنة بةر طةمةى وتويذى نيشتمانى تا

شةرعييةت بة خؤيان ببةخشن، بؤية ثيويستة

اليةنطرانى بيرى ناتوندوتيذ وريابن لةو كاتةى كة

دانوستاندنى تيا ساز دةدةن

Page 74: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 722010

بؤ طةورةن كؤمةآليةتي تواناى هيزو خاوةنى و دةكةن دةربازبوون لة دةسةآلتى رذيمى فةرمانرةوا ..

جةخت دةكات توتاليتارةكان دةسةآلتة لة وا ئةمةشة هةر بكةنةوة لة سةثاندنى دةسةآلتيان بةسةر ريكخراوة خويندكارى شارث( )جين بوارةشدا لةم وسةنديكاكان، ثيشةيى يةكيتيية و دةستطرتن لة دامودةزطاكان و تاك سةركةوتنى بؤ ثييواية، ئةو ئةوةى بؤ فةرمانرةواداو سيستةمى ثيطةكانى بةسةر بن بياليةن يان نةكةن دةسةآلت مانةوةى هاريكارى ثيطةيانة

ثيويستة ئةمانةى خوارةوة هةبن:1. ئارةزويةكى ريذةيى هاوآلتيان بؤ ريكخستنى هيزو تواناكان.

2.ذمارةى ريكخراوو دامودةزطا سةربةخؤكان.سةربةخؤيى رادةى و دامودةزطاكان ريكخراوو هيزى .3

جوآلنيان.4. ئةو سةرضاوانةى هيز، كة ريكخراوو دامودةزكاكان خاوةنين، ركيفى ذير بيخةنة دةتوانن كة سةرضاوانةى ئةو لةطةأل

خؤيانةوة. دةتوانآ و هةيةتى كة كؤمةآليةتييةى هيزة ئةو قةبارةى .5

بةكارى بهينآ. كة مادديانةى دياريية ئةو بةرطةطرتنى بؤ هاوآلتى تواناى .6هاوكاريكردنى يان بوونى بياليةن ثيناو لة ثيدةبةخشريت

دةسةآلت. بةردةوامى و بوون كة دةزانين حةقيقةتة ئةو اليةك هةموو هةر دةسةآلتيك ثةيوةستة بة هاوكاريكردنى ميللةت ودامودةزطا مةدةنييةكانى، بؤمان هةية ئيستا ويناى ئةو كاتة بكةين كة تيايدا تا نةكةن، ميللةت ودامودةزطاكانى كؤمةلطة هاوكارى دةسةآلت بة شيوةيةكى ورد لة سةرضاوة نا زاتييةكانى هةموو دةسةآلتيك

بطةين كة بريتين لة:ئةو شةرعييةتى بة ميللةت ليىباوةرى مةبةستمان 1.دةسةآلت:

سيستةمة و ئةركى طويرايةلى سيستمة دةسةآلتدارةكة.ئةوانةى دةطريتةوة، مرؤييةكان طروثة و تاك مرؤييةكان: توانا .2دةكةن..توانا فةرمانرةوا سيستةمى هاوكارى و طويرايةلى كة لةروى ض هةية دةسةآلت بؤ زؤريان طرنطييةكى مرؤييةكان

ذمارةو ض لة روى ئةو ئةركانةى كة رايدةثةرينن.3.ليهاتوويى و زانين: مةبةست ليى ئةنجامدانى كارةكانة، ئةو كارانةى

كة تاك وطروثة هاوكارةكانى دةسةآلت ئةنجامى دةدةن. 4.سةرضاوة مةعنةوييةكان: فاكتةرة دةروونى و فكرييةكان دةطريتةوة بؤ طويرايةلى وهاوكارى دةسةآلت وةك كة هانى خةلك دةدات

ثياوانى ئايينى و راطةياندن و هزرظان و روناكبيران. بة كردنة مامةلة و كردن كؤنترؤأل رادةى ماددييةكان: سةرضاوة .5سةرضاوة دارايى وسروشتى و سيستةمى ئابوورى وئامرازةكانى

راطةياندن و ريطاوبانة، لة طةأل ضاوديري كردنيان.دةولةت كة دةطريتةوة سزايانة كؤمةلة ئةو سزاكان: سيستةمى .6هةرةشةى ثيدةكات يان بةكارى دةهينآ بؤ رووبةرو بوونةوةى

نةيارانى لة كاتى رووبةروبوونةوةدا . مةحروم كردنى دةسةآلت لةم سةرضاوانةى هيز، ئةو دةسةآلتة توشى ئيفليجى دةكات، مةبةستى خةباتى ناتوندوتيذ لة بنةرةتدا هاندانى ميللةتة بؤ هاوكاري نةكردنى دةسةآلت، ئةمةش كاريكى روبةرو بؤ هةبيت ئاشكرا و رون هؤكارى ئةطةر نيية طران طةندةلى زؤرى ورادةى ئابوورييةكان كيشة لةوانة بوونةوة نةبوونى و دةسةآلت نامرؤييةكانى هةلويستة طةأل لة ئيدارى،

شةفافييةت لة سةرجةم اليةنةكانى بةريوةبردنى دةولةت.

ئةو خالة طرنطانةى كة ثيويستة خةباتى ناتوندوتيذ ثشتى ثيببةستيت بؤ الوازكردنى دةسةآلت و روخاندني

كة دةسةآلت، هاريكارةكانى طروثة و تاك كردنى 1.بياليةن لة ثيدةبةستآ ثشتى دةسةآلتةو هيزي سةرةكى سةرضاوةى

راثةراندنى ئةركةكانى مانةوةى خؤى.دامودةزطاكانى ئيفليجى و ناكارايى و الوازى دةرخستنى .2

دةسةآلتةوة نادلسؤزى ناشارةزايىء ئةنجامى لة كة دةولةت، وايان ليهاتووة.

كة ئةوانةى بةتايبةت طةندةلى كيشةكانى زةقكردنةوةى .3بةرثرسانى ئةو دةسةآلتة بةرثرسن ليى يان بةشدارن تيايدا.

نرخى بةرزبوونةوةى لة خةلك ئازارةكانى خستنةرووى .4شمةكء نةبوونى ثيويستيية سةرةتاييةكانى طوزةرانى خةلك.

ناتوندوتيذي، شيوازةكاني خةباتي بةكارهينانى بؤ اليةنطران رازيكردنى و نارةزايى شيوازى أ.

ناتوندوتيذى.ب. شيوازى هاريكاري نةكردن.

ج.شيوازى روبةورو بوونةوةى ئةكتيف.ناتوندوتيذن كة ئاستةكةى خةباتى ئةم شيوازانة هةر سآ دةكرآ هةنطاوى ديكة لة ثالياندا بنريت، هةروةها ئةم سآ ئاستة تةبةنى ضةمكى هيز دةكات بةو مانايةى تواناى شاراوةية لة تاك زنجيرةيى شيوةى بة كة كؤمةلطة، ودامودةزطاكانى وطروث بةمةش هيز، تةرازووى طؤرينى بؤ دةكةن كار وهةلكشان بة سيستةمة دذ راستةقينة دةبيتة جةنطيكى ناتوندوتيذ خةباتى ئاستةكانيش ... دةليت )جين شارث( وةك هةر ديكتاتؤرييةكان، ئاستيك هةر لة بةسةركةوتن بطرة يةكترى، لة نين دابراو ثيادةكردنيكى واتا بنريت، تر ئاستةكةى لة هةنطاو ثيويستة

ئاستةكان. زنجيرةيى أ. شيوازى نارةزايى و رازيكردنى اليةنطران بؤ بةكارهينانى ناتوندوتيذى:

دةربرينى بؤ رةمزى ضاالكى بؤ ثةنابردنة شيوازةيان ئةم تويذو سةرنجى تا دةسةآلت، كردةوةكانى بة دذ نارةزايى مةسةلةكة، الى بؤ رابكيشرآ كؤمةلطة جياجياكانى ثيكهاتة ريطةى لة دةسةآلت كةموكورييةكانى دةرخستنى هةروةها

سازدانى ريثيوان، نويذكردن، سازدانى تةعزيى رةمزى.ئاستى يةكةمى خةباتى ناتوندوتيذ:

أ ( شيوازى جياواز لة وتارى مةدةنى:1. سازدانى ئاهةنطي وتار خويندنةوة.

2. هةناردنى نامةى نارةزايى بؤ اليةنة حكومى ودامودةزطاكانى دةسةآلت.

3. دةركردنى بةياننامةى نارةزايى.كةنالةكانى ريطةى لة يان كراو ئيمزا نارةزايى دةربرينى .4

راطةياندن بةشيوةى ئاشكرا .5. ثيشكةش كردنى داواكارى جةماوةرى.

بخريتةروو دةسةآلت زولمةكانى تيايدا بةياننامة، دةركردنى .6لةطةأل داواكاريية طشتييةكان .

ب( دواندنى جةماوةر لة ريطةى:1. دروشم و وينةى كاريكاتير وهيماو وينة.

2. هةلواسينى الفيتةو ريكالم.3. بآلوكراوةو ناميلكةو كتيب.

بيرورا لة كردن طوزارشت بؤ ئةنتةرنيت 4.بةكارهينانى ئةلكترؤنى نامةى ناردنى دةسةآلت،لةطةأل نةيارى جياوازةكانى

و بانطةشة كردن بؤ بيروراكانى ئؤثؤزيسيؤن .5. ناردنى SMS و دةنط و وينةى تايبةت لة ريطةى مؤبايلةوة .

بؤ بانطةشة ريطةيةوة لة تا هةرةمةكيانة، تةلةفؤنكردنى .6بيروراكانى ئؤثؤزسيؤن بكريت.

7. بةكارهينانى رؤذنامةكان بؤ طةيشتن بة جةماوةر.8. بةكارهينانى راديؤو تةلةفزيؤنةكان.

9. نووسين لة سةر ديوارو زةوى بة شيوةيةكى شارستانى دوور كةوتنةوة لة بةكار هينانى وشةى ناشارستانى.

ج( نارةزايى دةستةجةمعى:1. سازدانى دادطاييكردنى رةمزي و كؤميديانة بؤ بةرثرسةكان.

2. مانطرتن.هةزةليةتى دةرخستنى بؤ رةمزي هةلبذاردنى سازدانى .3

هةلبذاردنةكانى حكومةت.د( ئةنجامدانى كارى رةمزى وةك:

Page 75: sarchawa 4

73 ذمارة )4( نيساني 2010

1. بةرزكردنةوةى ئاآلو رةنطى تايبةت.2. لةبةركردنى هيماو رةنطى تايبةت.3. نويذكردن لة شوينة طشتييةكان.

4. دابةشكردنى كاآل كة هةلطرى هيمايةكي تايبةت بيت.خؤى تايبةتى شتى كةسيك واتا تايبةتةكان، شتة لةناودانى .5بيت وةك بسوتينآ، ئةو شتانةى كة ثةيوةنديان بة دةسةآلتةوة

وينةو بآلوكراوةكانى دةسةآلت.شتيكى بؤ بيت هيما كة شةودا لة رؤشنايى بةكارهينانى .6

تايبةت.7. نمايش كردنى تابلؤى واتادار.

8. بةكارهينانى ئاماذةو ناوى تازة.9.بةكارهينانى بؤياخ وةكو ئامرازيكى دةربرينى نارةزايى.

شةقامةكان، ثاككردنةوةى وةك رةمزى كاري ريكخستنى .10ثاككردنةوةى باخضةو شوينة طشتييةكان.

يان دةكةن كار بةرثرسةكان كة جيطايانةى لةو 11.كؤبوونةوة ديدار سازدةدةن.

12. مانةوة بة شةوو رؤذ لة شوينيكى طشتيدا.بالة تاكةكانى سةرجةم نيوان لة برايةتى 13.دروستكردنى

ئؤثؤزسيؤن. جياجياكانى ه( شانؤو ميوزك:

1. نمايشكردنى شانؤطةرى كؤميدى لة شوينة طشتييةكاندا.2. نووسينى دةقى شانؤيى و ذةنينى ميوزك.

3. سازدانى ئاهةنطى طؤراني وتن.و( ريكخستنى ريثيوان و ثاداشتدانةوةى رةمزيانةى قوربانيان:

1. ريكخستنى ريثيوان بة نيو شةقامةكانداو بة شيوةى جياجيا.2. سازدانى نمايشى جياجيا.

3. ريكخستنى رؤيشتنى ئؤتؤمبيل بة ذمارةى زؤر.4. سةردانى طلكؤى قوربانيان.

5. راطةياندنى ثرسةى سياسى لة بؤنة جياجياكاندا.6. سازدانى ثرسةى رةمزى.

ي( كؤبوونةوةى جةماوةرى:شوينى لة دةربرين نارةزايى كؤبوونةوةى 1.ئةنجامدانى

جياجيا.2. سازدانى ديدارى دةربرينى نارةزايى.

3. سازدانى كؤرو كؤبوونةوة.دةربرينى بؤ هيمايةك وةكو طشتى شوينيكى لة دةرضوون .4

نارةزاى.5. هةلبذاردنى بيدةنطى وةكو شيوازيكى نارةزايى دةربرين.

6.مانةوة لة مالداو دةرنةضوون بؤ دةرةوة.7.بةشداري نةكردن لة ثيشوازي كردنى بةرثرسان.

8.ثشت كردن لة بةرثرسان وةكو طوزارشتيك بؤ نارةزايى.

ب. شيوازى هاريكاري نةكردن.ثشت دادةنريت، ناتوندوتيذ خةباتى ضةكى دووةمى ئاستى بة هاوكاري كة دةبةستيت وريكخراوانة كروث و تاك ذمارة بةو رووبةرووبوونةوة، بؤ هةلدةبذيرن دةسةآلت نةكردنى كار ثيويست ماوةى بؤ نةكردنيش هاوكاري بةردةوامبوونى سآ دةبيتة شيوازةش ئةم دةسةآلت، رووخاندنى بؤ دةكات

قؤناغةوة:1. هاوكاري نةكردنى كؤمةآليةتى.

2. هاوكاري نةكردنى ئابوورى.3. هاوكاري نةكردنى سياسى. يةكةم: هاوكاري نةكردنى كؤمةآليةتى:

بؤ بةر بطيريتة ريطة ضواردة دةكرآ شيوازةدا لةم روبةروبوونةوةى ناتوندوتيذ لة طةأل دةسةآلتدا لةوانة:

1.بةشداري نةكردنى كؤمةآليةتى بةشيوةيةكى طشتى لة هةموو ضاالكييةكانى رذيمى دةسةآلتدار.

لة هةلبذاردةيى بةشيوةيةكى كؤمةآليةتى نةكردنى 2.بةشداري

هةندآ روداوى دياريكراو كة ثةيوةندى بة رذيمى دةسةآلتدارةوة هةية.

رذيمى تووشى كة ئةوةى بةرامبةر سؤز، شاردنةوةى .3دةسةآلتدار دةبيت .

رذيمي لةطةأل كؤمةآليةتى كردنى هاوكاري بة نةدان 4.بوار دةسةآلتدار لةو كاتةى كة ثيويستى ثييةتى.

5. تةحريم كردنى هاوكاري كؤمةآليةتى رذيمى دةسةآلتدار، ئةم رؤلة ثياوانى ئايين دةتوانن بيطيرن.

رؤلة ئةم وةرزشى، و كؤمةآليةتى ضاالكى نةدانى 6.ئةنجام سةنديكاو دامودةزطاكان دةتوانن بيطيرن.

رذيمى كة كؤمةآليةتييانةى ضاالكيية لةو نةكردن 7.بةشداري دةسةآلتدار سازي دةكات يان ريكيدةخات.

8. مانطرتنى خويندكاران.9. مانةوة لة مالةوة.

10. كشانةوة لة دامودةزطاكانى حكومةت و دةوام نةكردن .11. ياخيبوونى كؤمةآليةتى.

12 هاوكاري نةكردنيكى طشتطيرى تاك)فرد(بؤ ئةو ضاالكييانةى كة ثشتطيريكردنى دةسةآلتى تيادا دةكريت.

13.نارةزايةتى دةربرين لةريطةى سةفةر كردنةوة بؤ شوينيكى لةماوةيةكى هةية، خؤى تايبةتى دةاللةتى كة دياريكراو،

دياريكراودا.14. مانةوة )اعتكاف(لة شوينيكى دياري كراو.

دووةم : هاوكاري نةكردنى ئابوورى : ئةم هةنطاوة، ئةمانةى خوارةوة دةطريتةوة :

أ ( كارى بةكارهينةران )المستهلك(كومثانيا ئةو بةرهةمى كردنى موقاتعة و 1.بةكارنةهينان رذيمى لةطةأل هةية ثةيوةنديان خاوةنةكانيان كة نيشتمانيانةى

دةسةآلتدار.بيانيانةى ئةو وآلتة بةرهةمى نةهينان ء موقاتعةكردنى 2.بةكار

كة ثشتطيرى رذيمى دةسةآلتدار دةكات.بؤ شمةك هةندآ بةكارهينانى كةمكردنةوةى بؤ ثةنابردن .3داواكارييةكان لة وطويطرتن بازرطانةكان سةرنجراكيشانى

نةيارانى رذيمى دةسةآلتدار . ب( كارى كريكاران و بةرهةمهينةران

1. مانطرتنى كريكاران.2.موقاتعة كردنى شمةكى ئةو بةرهةم هينةرانةى ثةيوةنديان بة

دةسةآلتةوة هةية. ج( كارى ناوةندكارةكان )وسطاء(

بؤ ثيويستةكان شمةكة كة بريكارانةى ئةو كردنى 1.موقاتعة رذيمى دةسةآلتدار دابين دةكةن.

د( كارى خاوةن مولك وبازرطانةكان ثةيوةنديان كة ئابووريانةى ضاالكيية ئةو 1.موقاتعةكردنى

بةرذيمةوة هةية.رذيم ثياوانى بة مولكيك هةر ونةفرؤشتنى نةدان بةكرآ .2

ودارودةستةكةى.سازى جياجيادا كاتى لة بازرطانةكان كة طشتى مانطرتنى .3

دةدةن. ه( كارى خاوةن سةرضاوة داراييةكان

لة كة مومتةلةكاتانةى ئةو وهةموو ثوأل ثارةو كيشانةوةى .1بانكدا دانراون و رذيم سوودى ليوةردةطريت.

و( كارى جوتياران 1. مانطرتنى جوتياران.

2. مانطرتنى كريكارانى كيلطةكان. ى(مانطرتنى ثيشةوةران ومانطرتنى نيمضةيى

1. مانطرتنى دامةزراوة ثيشةسازييةكان.2. مانطرتن بؤ ثشتطيريكردن لة كةرتةكانى ترى بةرهةمهينان .

3. مانطرتنى ريكخراوة ثيشةييةكان .4. مانطرتنى هةلكشاو .

Page 76: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 742010

5. مانطرتنى شووك )لةناكاو( بآ ئةوةى راطةياندن و ئامادةكارى ئاشكراى بؤ بكريت.

لة خاوبوونةوة يان كار خاوكردنةوةى ريطةى لة مانطرتن .6فةرمانةكان. ئةنجامدانى

7. مانطرتن و هةرةشة كردنى جةماعى لة دامودةزطا حكومييةكان يان ئةو شوينانةى كة ثةيوةنديان بة دةسةآلتةوة هةية .

8. مانطرتنى كاتى وةكو طوزارشتيك لة دةربرينى نارةزايةتى.9. مانطرتنى طشتى كة سةرجةم اليةنةكانى ذيان بطريتةوة.

سييةم : هاوكاري نةكردنى سياسى: دوا يان هاوكات دةكريت كة هةية ئاستى سآ هةنطاوة ئةم

بةدواى يةكترى كةلكى ليوةربطيريت، كة ئةمانةن :-بؤ هاوآلتيان نةكردنى هاوكاري و خستن ثشتطوي أ(

دةسةآلت:1. راطةياندنى ثشتطيرينةكردنى طشتى خةلك بؤ دةسةآلت.

2. لةريطةى طوتارو نووسين، هانى بةرطريكردن بدات، باشترين ئامرازيش لةئةمرؤدا بةكاربردنى ئامرازة تةكنةلؤذييةكانة.

3. موقاتعةكردنى دةزطا تةشريعييةكان .4. بةشدارينةكردن لة هةلبذاردنةكان .

5.ثاشةكشة كردن لة دامودةزطا حكومييةكان.6. موقاتعة كردنى دةزطاو دامةزراوة و اليةنة حكومييةكان.

7.وةرنةطرتنى ئةو هاوكارييانةى كة حكومةت ثيشكةشى دةكا .8. كار نةكردن لةطةأل ئةو ريكخراوانةى كة حكومةت يارمةتييان

دةدات.بة ثةيوةنديان كة هيمايانةى ئاماذةو ئةو هةموو البردنى .9

رذيمةوة هةية لة شوينة تايبةتةكاندا.بة كاريك هةر )ئةنجامدانى ناتةواو طويدانى و 10.نةياربوون

نادلييةوة( لة كاتى سةثاندنى هةر ئةركيك. 11. ياخى بوونى ناراستةوخؤ.

12. طوينةدان بة فةرمانى بآلوة ثيكردنى هةر كؤبوونةوةيةك.13. راطةياندنى ياخيبوونى مةدةنى بؤ ياسا ناشةرعييةكان.

ب( كارى فةرمانبةرانى حكومةت هيماكانى ثايةكانى يارمةتينةدانى و نةكردن 1.هاوكاري

دةسةآلت. نةطةياندنى واتا زانيارى و ثةيوةنديكردن هيلةكانى برينى .2

فةرمانةكان بةشوينى خؤى.كارى ئةنجامدانى بةردةم لة تةطةرةدانان و 3.ثشتطويخستن

دامةزراوة حكومييةكان.4.هاوكارينةكردنى ئيدارى لةطةأل دامودةزطاكانى حكومةت .

5. كارانةبوونى بة مةبةست، لة راثةراندنى كارةكان و هةلبذاردةيى لة كاركردن لةطةأل دةسةآلتى جيبةجيكردندا .

ئةنجام نيودةولةتيدا ئاستى لة دةكريت كة كارانةى ئةو ج( بدريت، كاتيك هيزةكانى ئؤثؤزيسيؤن دةتوانن سةرنجى ناوةندة

نيودةولةتييةكان بؤ الى خؤيان رابكيشن: 1.طؤرينى ثةيوةنديية دبلؤماسييةكان و ثةيوةندييةكانى تر لةطةأل

رذيمى دةسةآلتداردا .2.بضراندنى تةواوى ثةيوةنديية دبلؤماسييةكان لة طةأل رذيمدا.

نوينةرى كة نيودةولةتيانةى ريكخراوة لةو كردن ثاشةكشة .3رذيمى تيداية.

ريكخراوة ئةندامى بة رذيمة ئةو بوونى بة نةدان بوار .4. نيودةولةتييةكان

دامةزراوة ريكخراوو لة ريكخراوة ئةو نوينةرانى دةركردنى .5نيو دةولةتييةكان.

ثياوانى كة بؤنانةى ئةو وئةنجامنةدانى تيخستن تةطةرة .6

رذيمى دةسةآلتدار بةشداري تيدا دةكةن. ئةمانةى كة لة سةرةوة باسم كردن هةموو ئةو ريطةيانةية روبةروبوونةوةى بؤ بةر بيطريتة جةماوةر دةكريت كة ئةمةشدا لةطةأل تةرخةمييةكدا، كةم هةر لةكاتى حكومةت دةبيت كاتيكدا لة هةنطاوانة ئةم ضونكة تيدةكةوآ هةر بةآلمى زمانى لة طويبطرآ هةبآ حكومةتيك جةماوةر، لةبةرامبةر كة توندوتيذ بةزمانى وتةنها نةبآ باكى نةك وطفتوطؤ، ئاخاوتن بطةيةنيتة كيشةكان هيزدا بةكارهينانى لة كردن زيادةرؤيى و ريطا ئةوكات بؤية ئةستةمة، ئةمةشيان كة ضارةسةر، نيمضة بةرووى كرانةوةيةك تيايدا كة تر هةنطاونانى بؤ دةبيت كراوة بةم كة اليةنانةى ئةو جةماوةرو لةاليةن دةدات روو جيهاندا

كارة هةلدةستن. سييةمين ئةمةيان ئةكتيف: بوونةوةى روبةرو شيوازى .3بةشداريكردنى ليى مةبةست ناتوندوتيذة، كاركردنى ئاستى طؤرينى لة نةيارةكانة ثارتة ريكخراوو جةماوةرو راستةوخؤى ئاستة ئةم ضاالكييةكانى بنةرةتى، بةشيوةيةكى هةلويستيك بريتيية لة دامةزراندنى حكومةتى جيطيرةوة )بديل(، دامودةزطاى ريطةطرتنى طشتى، مانطرتنى راطةياندنى جيطيرةوة، ئابوورى

ناتوندوتيذ بؤ ئةوةى هيض كاريكى توندوتيذ روونةدات.شيوازةكانى روبةروبوونةوةى ئةكتيف:

1. دةست تيوةردانى دةروونى..* مانطرتن لة خواردن.

* رؤذووطرتنى دةستةجةمعى وةكو طوزارشتيك بؤ نارةزايةتى.* دادطايكردنى رةمزيانة بؤ تاكةكانى دةسةآلت.

2. دةست تيوةردانى جةستةيى..* ضوونة ناو شوينة طشتييةكان بة شيوةيةكى ضاوةروان نةكراوو

ثاشان ضؤلكردنى .* دانانى بةربةستى مرؤيى .

* نةياربوونى ناتوندوتيذلة كؤبوونةوةكانى ثياوانى دةسةآلت.3. دةست تيوةردانى ئابوورى ..

* داخستنى كارطةو كؤطاكان لة بازاردا.* دامةزراندنى دامودةزطاى جيطيرةوة )بديل(.

* مامةلةنةكردن لةطةأل دةسةآلت بةتايبةت لة بوارى ئابووريدا.4. دةست تيوةردانى سياسى..

* هيالك كردنى ئيداريانةى دةسةآلت.دةسةآلت بؤ هةوالطرى كة كةسانةى ئةو كردنى ئاشكرا *

دةكةن.* ثيشاندانى ئارةزووى بةندكردن و نةترسان لة بةندكردن.

بةرذةوةندى لة كة ياساييانةى لةو مةدةنى ياخيبونى *دةسةآلتداية.

* كاركردن بةبآ ريايكردن بؤ دةسةآلت.* هاك كردنى ثيطة ئةنتةرنيتييةكانى دةسةآلت.

جيطيرةوةى كارةكانى كة سيبةر حكومةتى *دامةزراندنى كارةكانى حكومةت بيت.

سةرضاوةكان

جين للتحرر، تصوري اطار الديمقراطية الى الدكتاتورية من .1شارب.

2. بدائل الحقيقة الموجودة، جين شارب 3. كفاح الالعنيف، جين شارب.

4.معلومات عن الثورة البرتقالية في اوكرانيا، انترنيت.5. استراتيجية التغيير وأنواع القوة، فتحى ابو حطب.

***

Page 77: sarchawa 4

75 ذمارة )4( نيساني 2010

بزوتنةوة بوارى لة تويذةريك و نووسةر وةك ئيوة ناتوندوتيذيةكاندا، ض ثيناسةيةكتان بؤ ناتوندوتيذى هةية؟

برايان مارتين: كردارى ناتوندوتيذيانة شيوازى وةك نووسينى مانطرتن، بايكؤت، ئاميز، نارةزايةتى كؤبوونةوةى تؤمار، ثيكهينانى لةخواردنء مانطرتن رؤذوطرتن، بةكؤمةل، مانطرتنى بونيادى سياسيى جيطرةوة )ئةلتةرناتيظ( لةخؤ دةطريت. باشترة

ناتوندوتيذيانة كردارى لة نمونةطةليك ثيناسةيةكى تاكو بكريت ثيشكةش ئةو بكريت. ثيشكةش بارةوة لةو فةرمى ديكة، هاوشيوةى شيوازى شيوازانةء )جةستةيى( فيزيكى توندوتيذيى لة خؤى ئةوةش دةبويريت. دى ئةوانى بةدذى هةية ئةوة ئةطةرى كة لةكاتيكداية دةستبةسةر ناتوندوتيذى هةلسوراوانى بكريت. لةدذ توندوتيذييان يان بكرين، بانترة كردةيةكى ناتوندوتيذى كردةى كةواتة باوةكان، سياسيية ثةيمانة لة

دةنطدانء لؤبيكردن ناطريتةوة.مانايةكى ناتوندوتيذى دةكريت خؤ لة بريتيية كة بيت، بةرفراوانتريشى لةهةلسوكةوتى زولم لة دوورطرتن بآلوكردنةوةى بؤ هةولدان تاكةكةسيداء لةسةر يةكدى لةطةل ذيان شيوازى وةكيةكىء دادثةروةرى، ئازادى، بنةماى

ئيكؤلؤذيكى. قبولكردنى حةزتان بوو ضؤن فيزيسيةنن، ئيوة ناتوندوتيذيدا لةبوارى تويذينةوة لة بؤ خؤتان يةكةمى نيازى دةكريت كرد؟ بوارةدا لةم تويذينةوة دةستثيكردنى

روون بكةنةوة؟بؤ )1977(دا لةسالى مارتين: برايان ناتوندوتيذى بة سةبارةت يةكةمجار كة بروايةم، ئةو ئاآلندة خؤيى ئايدياية ئةو خويندةوة، بابةتيكم بة خةلكانيك نمونة بؤ بنوينيت، كردار ضؤن كؤمةلطا ثيويستة كارةكانيان دةطونجيننء شيوازيك لةطةل خؤيان شيوةيةك ض ئةوةش بؤ دةطونجيت، ئامانجةكةياندا طةل كةلة رادةثةرينن ناتوندوتيذى ميتؤديكة، شيوازيكة بؤ بةدةستهينانى دوا ئامانج كة هةمان ناتوندوتيذيية. لةو كاتةدا من سةرقالى ضاالكيةكانى بوارى

ناتوندوتيذى بة سةبارةت ضاوثيكةوتن

لة طةل

برايان مارتين

دكتؤر برايان مارتين )Dr. Brian Martin( نووسةر و ليكؤلةر و بيرمةندى بابةتة كؤمةآليةتييةكانء ناتوندوتيذيية. برايان مارتين دكتؤراى لة فيزياي تيؤري هةيةء مامؤستاي زانكؤى ولؤنطؤنطى )Wollongong( ئؤستورالياية لةبوارى زانستء تةكنةلؤذياء كؤمةلطادا. لةسالى )1977(ةوة تويذينةوةى لةبواري كؤمةآليةتىء ناتوندوتيذيدا دةستثيكردوةء ضةند كتيبء ضةندين وتارى لةمبارةوة بآلوكردوةتةوة. كتيبى ناتوندوتيذى، بيرؤكراسيى فةرمانطةيى، ناتوندوتيذى لةدذى سةرمايةدارى، تةكنةلؤذيا بؤ كردةى ناتوندوتيذى، هةلبذاردنى سروشتى لة سياسةتدا ء ريشةكيشكردنى جةنط بآلوكردوةتةوة.

بةشى يةكةمى ئةم ضاوثيكةوتنة باسى تيؤريكى بابةتى ناتوندوتيذى دةكاتء لةبةشى كؤتاييدا روداوةكانى ئيران لة روانطةى ناتوندوتيذييةوة شيدةكاتةوة.

Page 78: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 762010

ذينطة بووم، بةتايبةت لة كةمثينيكدا بؤ دذايةتيى هيزى ناوةكى سةرقال بووم. يةكيك لةباسة طرنطةكان لة بوارى هيزى ناوةكيدا ئةو ناوةكيةكاندا. ضةكة زيادكردنى لةطةل بوو ثةيوةنديدار )1979( لةسالى كرد. ئاشتى بابةتى سةرقالى منى بيرى بابةتة

كانبيرا لة كرد ئاشتيخوازم طروثيكى دامةزراندنى هاوكاريى دا لةو طروثيكى سةردةمةدا لةو ضونكة ئؤستوراليا، ثايتةختى شيوةية بوونى نةبوو. ئيمة خيرا دةستمان كرد بة بآلوكردنةوةى ،)Social defense(كؤمةآليةتى )بةرطريى( بيرؤكةى خؤراطريى لة ناتوندوتيذ بةرطريى كؤمةآليةتى بةردةوام بوونى طرووثيكى بةرامبةر هيرشكردندا وةك ئةلتةرناتيظى بةرطريى لةشكرى خؤى دةخاتةروو. هةر لةو سةردةمةدا بوو دةستم كرد بة نووسين لةو

بوارةدا. لةو بروايةدا نيم كة فيزيسيةن بوونى من فاكتةريكى طرنط بيت فيزيسيةنيك وةك بةآلم ناتوندوتيذى، بوارى لة حةزكردنم لة لةسةر باسم كاتيك هةبوو بةخؤم زؤرم دةروونيى باوةريكى ناوةكى دةكرد. ضةندين سالى دواتر ناوةكىء ضةكى كارةساتى ناتوندوتيذى تةكنةلؤذياء زانستةكانء نيوان لةثةيوةنديى بيرم جةخت ناتوندوتيذى بوارى نووسراوةكانى زؤرى بة كردةوة. نمونة بؤ دةكةنةوة. دةروونى كؤمةآليةتىء فاكتةرى لةسةر فاكتةرانة ئةو طةرضى ستراتيذيا، ثيبةندبوونء يةكيتىء وةك بة طرنطن. تةكنةلؤذيايش زانستء بةآلم هةية، زؤريان طرنطى دلنياييةوة ثيويستى بة ذمارةيةكى زؤر زانيار و ئةندازيار هةية، دةست ناتوندوتيذيدا بةرفراوانكردنى تويذينةوةو بوارى لة كة

بةكار ببن.بوارى ضاالكوانى سةرةكيى طروثيى دوو دةزانيت وةك هةر وةك ناتوندوتيذييان طروثيكيان هةية، بوونيان ناتوندوتيذى بة ناتوندوتيذى ديكةيان طروثيكى هةلبذاردوةء ذيان شيوازى سةير طرفتةكان كيشةء ضارةسةركردنى بؤ شيوازيك ريطاء

دةكةن، ئيوة لةو بارةيةوة ضؤن بير دةكةنةوة؟هةردووكيان بؤضوونة دوو ئةو من برواى بة مارتين: برايان يان كولتور كاتيك يةكيشدان. لةناو طرنطنء ناتوندوتيذى بؤ ئاينيةكان، بروا وةك هةبيت، بوونى ثشتيوانيكردن نةريتيكى دةبيت. مانادار ذيان بؤ شيوازيك وةك ناتوندوتيذى ئةوة زؤرتر بيمانايةء شيوةية لةو تيروانينيكى شويندا زؤر لة بةآلم ئةلتةرناتيظى وةك ناتوندوتيذى كة هةية، بوونى لؤذيكة ئةو كردارىثراطماتيك)pragmatic( لةسةر توندوتيذى بآلوبكةينةوة. زؤرتر ناتوندوتيذى رؤذئاوادا، كؤمةآليةتيةكانى بزوتنةوة لة لة هةنديكيش بةآلم ليوةرطيراوة، سوودى كرداريك وةك ضاالكوانةكان ثيبةنديى تايبةتى تاكة كةسييان بة ناتوندوتيذييةوة زياتر ناتوندوتيذى هيدى هيدى كاتيك بروايةدام لةو هةية. بةرةو كرداريانةوة روانطةى لة زؤرتر خةلك ئةوة بناسريت،

ئاراستةى بنةرةتيى)بنةماكانى(ناتوندوتيذى دةكةونة جولة.زياترى قازانجى توندوتيذيدا لةطةل بةراود بة ناتوندوتيذى كةمبيتةوةء ئازار و ضةرمةسةرى كة ئةوة، دةبيتة هؤى هةيةء و ضاودير خةلكة لة )جطة كؤبيتةوة لةدةورى زياتر خةلكيكى بياليةنةكانء تةنانةت هةنديكجاريش دذبةرةكانى ئةو بزوتنةوةية لةخؤى كؤ دةكاتةوة( زؤر ئةطةرى ئةوة كةمترة، كة ناتوندوتيذىء دةرةنجامةكةى ببيتة سيستميكى زالمء ستةمطةرى نوى. هةلبةت رةنطة لة هةنديك بواردا توندوتيذى لة كورت ماوةدا كاريطةريى دةهينريت بةكار توندوتيذى كاتيك بةآلم هةبيت، زياترى بةخيرايى ئةوةش دةكريتةوةء توندوتيذى بؤ زياتر ريطاى بؤ رةنطة كةواتة كةمدةكاتةوة. ناتوندوتيذى كاريطةربوونى زياتر كاريطةر بوونى ناتوندوتيذى باشتر بيت ذمارةيةكى زؤرى

خةلك ثيبةند بن بة بنةماكانى ناتوندوتيذييةوة. بؤ خؤم هةميشة ئةليم نازانم، كة ئايا بؤ هةمو كاتيك ناتوندوتيذى ثيويستدا لةئاستى هيشتا ضونكة نا، يان لةتوندوتيذى باشتر سوثاكان نةكراوة. جيبةجي يان ثينةكراوة، كارى ناتوندوتيذى ثةروةردة سةرباز مليؤنةها دةكةنء خةرج دؤالر ميلياردةها ناتوندوتيذى خةرج بؤ كة ئةو هةولةى و ثارة برة ئةو دةكةن. دةكريت تةنها بةشيكى زؤر كةمة لةوةى كة بؤ توندوتيذى خةرج

دةكريت.ريكوثيكء و تةواو بودجةيةكى شايستةى ناتوندوتيذى دةرفةتيكى باشة بؤ ئةزموونكردنى بةدريذايى سةدةكان. كاتيك كار لةو بوارةدا نةكراوة زؤر زووة بليين ناتوندوتيذى وةآلمدةر

نيية.هةية، ناتوندوتيذيدا هةلسوراوانى لة هةنديك لةناو بروايةك هاتووةء كؤتايى توندوتيذةكان شؤرشة طؤرانةكانء كاتى كة )النيكةمى طؤرانكارى كة نويداين، سةردةميكى لةسةرةتاى ء ميتؤد بة بكات( باشتر هةلومةرجةكة كة طؤرانكارييةك بزوتنةوة ناتوندوتيذةكان ديتة ئارا، ئيوة لةطةل ئةو بؤضوونةدا

هاوران؟بة سةبارةت زياتر هؤشيارييةكى بةدلنياييةوة مارتين: برايان ناتوندوتيذى لة ناو هةلسوراوانى كؤمةآليةتى لة زؤريك لة وآلتاندا لةبةردةستدايةء بةرفراوان زؤر زانيارييةكى ئارا. هاتووةتة خةلك ئةزموونةكانى خؤيان سةبارةت بةوةى، كة بة ض شيوازيك دةخةنة ئاسانة كاركردن شيوازى كام بكةنء بوارةدا لةو كار بةردةستى يةكدى. كةواتة ئةو ئةطةرة زؤرة كة ناتوندوتيذى لة

بزوتنةوة جؤراوجؤرةكاندا خراث بةكار بهينريت.لة هةنديك هةية ئةوة ئةطةرى هيشتا ديكةوة لةاليةكى هةلسوراوانى بوارى ناتوندوتيذى سوود لةتوندوتيذى وةربطرن. ميدياكان رؤذانة راثؤرتى زؤر لةسةر توندوتيذى بآلو دةكةنةوة، بةآلم بةدةطمةن سةبارةت بةوةى كة ضؤن ثرؤسةى ناتوندوتيذى لةراستيدا دةكةن. قسة بكريت كارا بطشتينريتء دةتوانيت راثؤرتى بةشيوةيةك كات زؤر ناتوندوتيذيةكانيش ضاالكيية لةسةر دةكريت كة توندوتيذ دينة بةرضاو. زؤربةى دةولةتةكان لةو ضونكة بهينن، بةكار توندوتيذى نةيارةكانيان دةكةن حةز بة توندوتيذى بةكارهينانى بؤ دةبيت باشتريان ثاساوى كاتةدا دذى بةرهةلستكارةكانيان. كةواتة كؤمةلة حكومةتيك هةولدةدةن بؤ وروذاندنى توندوتيذى لة ناو بزوتنةوةكاندا، ئةو كارةش جا ض بةشيوةى ناراستةوخؤ بةسوود وةرطرتن لةسياسةتى توندوتيذانة دةخزينرينة كة مةدةنى، ثؤليسى لةريطةى راستةوخؤ يان بيت، ئةوةش توندوتيذى. بانطةشةى هاندانء بؤ خؤثيشاندةران ناو و وردتر ناتوندوتيذى ضاالكوانانى ثيويستة كة مانايةداية لةو رووبةرووى نوى بةكارهينانى شيوازى بة بجولينةوةء ئالؤزتر

ببنةوة. تاكتيكةكانى دةولةتةكانيان مرؤظ« مافةكانى بونيادنةرانةى »ريضكةى شارث جين دةخاتةروو، جين شارث ئةوة رووندةكاتةوة، كة بؤ دةستراطةيشتن بة »بةفةرمى ناسينى مافةكانى مرؤظ« بةشيوةيةكى هةميشةيىء سةقامطير لةجيهاندا ثيويستة هةول بؤ روخاندنى ديكتاتؤرييةكان كة مةبةستةية، ئةو بؤ ئةوةش بدةين، جيهاندا لةسةرتاسةرى ئامانجةكانيان جيبةجى ريطا بةثيشيلكارانى مافى مرؤظ نةدةين وآلتة ضما هاوران ئةطةر دةلين؟ ضى لةمبارةيةوة ئيوة بكةن. تةرخانكردنى لةبريى جيهان ثيشةسازييةكانى دةولةمةندو ضاالكيى كةرةستةء و ئامير بؤ رؤذانة كة زةبالح، بودجةيةكى سةربازى خةرجى دةكةن، هاوكارى بؤ ثيكهينانى كؤمةلطاى ئازاد

)ديموكراسى( بة ئامرازةكانى ناتوندوتيذى ناكةن؟

Page 79: sarchawa 4

77 ذمارة )4( نيساني 2010

برايان مارتين: زؤريك لةسةرؤك دةولةتةكان ئاماذة بةو خالة مافةكانى سةر دةستدريذيكردنة سةركوتء لةدذى كة دةكةن، ئةو بةثيضةوانةى كردةوة بة لةسياسةتةكانياندا بةآلم خةلكن، دةولةتى بابةتة ئةو نمونةى بةرضاوترين دةجولينةوة. قسةية كة دةولةتانة، ئةو ئةمريكا ئةمريكاية. يةكطرتوةكانى وياليةتة دةدريت ئةنجام تيدا مرؤظى مافةكانى بةرفراوانى ثيشيلكاريى بةشيوةيةكى فةرمى قبولى كردوونء ثةيوةنديى لةطةليان هةية. بة ضةكةكانيش دةهينيتء بةرهةم ضةك بةربآلو بةشيوةيةكى

دةولةتة سةركوتكارةكانيش دةفرؤشيت.سووديان ئةشكةنجة بؤ دةكريت كة تةكنةلؤذيايانة، ئةو دةفرؤشيت وآلتانةى بةو دةهينيتء بةرهةم ليوةربطيريت ضةندان دةهينريت. بةكار تيدا ئةشكةنجةيان ئاشكرا بة كة دةولةتى ديكةش كارى لةوشيوةية دةكةن. جطة لةوةش دةولةتى ئؤرطانة دةكاتء ثيشيل مافةكانىهاوآلتيبوونيش ئةمريكا دةكةنء ئةمريكاوة هاوآلتيانى بةسةر سيخورى دةولةتيةكان لةزيندانةكانى ئةشكةنجة هيشتا دةدات. ئازار بةرهةلستكارةكان دةرةوةى وةك طؤانتانامؤ و ئةبوغريبء تةنانةت زيندانةكانى ناو

ئةنجامدةدةريت. ئةمريكاشدا بةمةبستى بة ضةكدارةكان هيزة لةوآلتةكاندا لةزؤريك بةلكو نيية، دةرةوة دوذمنانى دةستدريذى لة ثيشطرتن بةكارهينانى سةرةكيى ئةو هيزانة ثيشثيطرتنة لةوةى كة دةولةت لة رووبةرووبوونةوةى قةيرانةكاندا بثاريزيت. هيزةكانى سوثاء ثؤليسىو لةشكرى بة ئةطةريكى زؤرةوة زياتر بؤ بةطذاضوونةوةى هةرةشة روبةروبونةوةى بؤ دةبن دةستبةكار هاوآلتيان ء بآلوكردنةوة بؤ بةدةولةتةكان متمانة ناكريت دةرةكيةكان. بؤضى كة هؤكاريكة، ئةوة بكريت. ديموكراسى كردنى فراوان ثيويستة بزوتنةوة كؤمةآليةتييةكان دريذة بة هةولةكانى خؤيان

لةم بوارةدا بدةن.ئايديال كؤمةآليةتى سيستميكى كاثيتاليزم ئيوةدا روانطةى لة ئايديال سيستميكى كةديكتاتؤرى جؤرةى هةربةو نيية، نيية،بةآلم سةبارةت بةبزوتنةوة ناتوندوتيذةكان تةنها روخاندنى ئةوة ثيدةكةن. ئاماذة سادة نمونةيةكى وةكو ديكتاتؤريةكان كاثيتاليستةكاندا لةكؤمةلطا كة بابةتةية ئةو بةسةرنجدانة كةمتر بةرضاو بةشيوةيةكى مرؤظ مافةكانى ثيشيلكردنى ئةطةرى لةئةنجامدا كة روودةدات، تؤتاليتارةكان كؤمةلطا لة سةركوتء بةكارهينانى توندوتيذى لةدذى كؤبوونةوة نارةزايةتيية ضما بكةيتةوة روونى دةكريت كةمترة، زؤر ناتوندوتيذةكان ديكتاتؤرييةكان دذى بة ناتوندوتيذى شيوازةكانى بةكارهينانى

نمونةيةكى سادةية؟ برايان مارتين: لةديكتاتؤريدا خراث بةكارهينان، يان ثيشيلكردنى سةرضاوةى خةلك زؤربةى ئاشكراترة، زؤر مرؤظ مافةكانى بةكورتى دةزانن. ضارةكةشى ريطا دةناسنء كيشةكةيان دروشمى لةدةستى ديكتاتؤر رزطار بن! بؤ ئةوةية كة كيشةكان

زؤر باشتر دةبينرينء ريطا ضارةى كيشةكانيش روونترة.دةطريت، لةخؤ كاثيتاليزميش كة ئابوورييةكان سيستمة ئاسةوارى نايةكسانى، كة بيزارىء ببنة هؤى هةذارى، دةتوانن هةذارةكانى زؤربةى مردنى ريذةى ناراستةوخؤى تيكدةرانةى هةذارانةدا زؤرتر لةو وآلتة بابةتة ئةو بةتايبةت ليدةكةويتةوة. دةبينريت كة بةهؤى سياسةتة ئابوورية نيوليبراليةكانء دةولةتة زؤر ذمارةيةكى رةنطة دةسةثيت. بةسةرياندا طةندةلةكانةوة لةخةلك ئازار بضيذن يان بمرن، بةآلم ئةوة بة رادةى كارةساتى نةيارةكان كوشتارى زيندانيكردنىبةرهةلستكارةكانء ئاشكراى بؤ كيشةية ئةو كؤمةلطايانةدا لةو كةواتة نابينريت. يان نيية،

ريطايةك ثيويستة هةيةء بوونى ناتوندوتيذى ضاالكوانانى بدؤزنةوة بؤ ئةوةى بابةتى هةذارىء طةندةلى بةرادةى طرنطيي طةورةيىء قةبارةى ديكتاتؤرىء سةركوت بخةنةروو و نيشانى

بدةن.ثيشيلكارى طةورةترين سةربازييةكان دةولةتة ديكتاتؤرىء هؤى ببيتة دةتوانيت ديكتاتؤريش بةآلم مرؤظن، مافةكانى لة ئةوةى وةك هةر وآلتيك، كةلةثورى كانزاكانء لةناوضوونى رووداوانة ئةو يان روويدا، تاليبان سةردةمى ئةفغانستانى نمونة بؤ بةردةوامة، هةر هيشتاش روويانداوةء لةئيران كة لةماوةى سروشتيةكان دارستانة بةرضاوى زؤر كةمبوونةوةى

ضةند سالداء لةناو ضوونء فرؤشتنى هةزاران ئاسةوارى ميذوويى، ئيوة لةمبارةيةوة ضى دةلين؟

لة ض ديكتاتؤرىء لة ض ميليتاريزم بةدلنياييةوة مارتين: برايان دةولةتى نوينةرايةتيدا بيت ثةيوةنديى بة لةناوضوونى سةرضاوة هيزة بةرهةمهينانى ضةكء هيشتنةوةى سروشتييةكانةوة هةية. ضةكدارةكان سةرضاوةى زؤرى بؤ بةكار دةهينريتء ثيسبوونى زيان لةخؤيدا جةنط بةجيدةهيليت. خؤى لةدواى خؤى زؤريش بابةتى لةسةر كاريطةريى زؤر ميليتاريزم دةطةيةنيت. ذينطة بة بةو تويذينةوةكان كات زؤر دادةنيت، زانستى تويذينةوةى ئاراستةيدا بةرةوة ثيش دةبات كة زيانى زؤرى بؤ ذينطة هةية، بؤ نمونة تويذينةوةى ناوةكى كة ئامانجى لةشكريى هةية، بةآلم

بة ئامانجى ئاشتيخوازانة ثاساوى بؤ دةهيننةوة.ئاشتيخوازانةكانء بزاوتة لةنيوان بةهيز زؤر ثةيوةندييةكى بؤ يةكدى، لةطةل ئامانجيان هاوسةنطة ذينطةدا هةية. زؤر كات هةولدان يان ناوةكى، تةكنةلؤذياى لةطةل دذايةتيكردن نمونة لة ئةزمونيان بزاوتة دوو ئةو نةوت. وةك سةرضاوةيةكى بؤ هاوكارىء هةنديكجار هةية. ناتوندوتيذانةدا تيكؤشانى بوارى ثشتيوانيكردن لة كةمثينة جؤراوجؤرةكان لة ناو ئةو دوو بزاوتةدا دةبينريت. طةرضى هةنديكجاريش بؤ هةنديك بوارى ديكة ملمالنى بزاوتة ذينطة بةئامانجةكانيان. لةطةل يةكدى دةكةن بؤ طةيشتن سةركةوتنى دوايى دةيةيةى ضةند ئةم بةدريذايى ثاريزةكان ئةوة هةبووة، كةمثينةكاندا ئؤرطانةكانء بونيادى لة باشتريان لةبةرامبةر رووداوة ئاشتيخوازانةكان بزاوتة بووة كة لةكاتيكدا

دةرةكيةكاندا ونبونء ديار نةماون.ضاالكوانانى لة ئاشتيخواز ضاالكوانانى ثيويستة كةواتة ئؤرطانةكانيان هةولةكانيانء ضؤن كة بن، فير ذينطةثاريزييةوة

بة دريذايى زةمةن بثاريزن.

لةزؤريك لةوآلتةكاندا هيزة ضةكدارةكان بة بةمةبستى ثيشطرتن لة دةستدريذى دوذمنانى دةرةوة نيية، بةلكو بةكارهينانى سةرةكيى ئةو هيزانة ثيشثيطرتنة لةوةى كة دةولةت لة رووبةرووبوونةوةى قةيرانةكاندا بثاريزيت. هيزةكانى سوثاء ثؤليسىو لةشكرى بة ئةطةريكى زؤرةوة زياتر بؤ بةطذاضوونةوةى هاوآلتيان دةستبةكار دةبن تاكو روبةروبونةوةى هةرةشة دةرةكيةكان.

Page 80: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 782010

ئةطةرى بؤ تيؤرييةوة بةشى لة باسةكة بدة ريطام كةواتة بة سةرنجدان بة داهاتودا، لة تةكنيكانة ئةو بةكارهينانى لةكتيبةكانى يةكيك بةثيى ثيبدةين، دريذة ئيران رووداوةكانى كؤمةآليةتى«ية طؤرانى كؤمةآليةتىء »بةرطريى ناوى كة ئيوة ئيوة شؤرشى سالى )1978(ى ئيران بؤ »طؤرانيك كة زؤرتر لةسةر بةبؤضوونى دةزانن، هات« بةرهةم ناتوندوتيذى شيوازةكانى ئةنجامةكةى دليت خؤت وةك كة ئارا، هاتة كيشةيةك ض ئيوة

ليكةوتةوة؟ »كارةساتى« ناتوندوتيذانة شيوازى بة ئيران شؤرشى مارتين: برايان روانطةى خةلك لة كةم زؤر ذمارةيةكى بةآلم سةركةوت، هةبوو. هينانيان بةدةست ضؤن و ناتوندوتيذ كؤمةلطايةكى سةرقالى كة خةلكة، ئةو زؤربةى شا روخانى دواى يةكراست بزوتنةوةكة بوون، رؤلى خؤيان بة تةواو بوو زانى، ئةوة لةكاتيكدا بوو هيشتا بؤ ثيشطرتن لةثيكهينانى دةولةتيكى ديكتاتؤرى نوي ريك ئةوةش هةبوو. كةسانة ئةو ضاالكيى و بةكار ثيويستى ئاماذةية بؤ ئةوة كة ثيويستة ستراتيذياكانى ناتوندوتيذى بةهيز لةطةل »روبةروبونةوة بؤ ناتوندوتيذى هةلسوراونى بكرين.

نادادثةروةري«دا باشترن تاكو »ثةرةدان بة سيستميكى نوي«.زؤربةى دةسةآلتدارانى بوون. ديكة وآلتانى ديكة، كيشةى حكومةت كؤنترؤلكردنى كة بوون بروايةدا لةو دةولةتةكان دةولةتةكانى ئيراندا نمونةكةى لة هةية. )زؤر( بةهيز ثيويستى خةلك دةسةآلتى بةهيزكردنى بؤ هاوكارييةكيان هيض دةرةوة دةسةآلتداران ئةلتةرناتيظى يان قةيران روبةروكردنةوةى بؤ

نةكردووة.

ثيش ثرسيارةكةم ئةمةويت ئاماذة بةو خالة بكةم، كة ثاش جةنطى ئيرانء عيراق، ئةو جةنطة كة ميشكء وزةى هةموانى بةخؤيةوة شؤرشدا ثاش لةئيرانى سةركوتةكان قؤناغى كردبوو، سةرقال دةستيثيكردء ضةندين سال دريذةيان هةبوو، خةلك لةسةركوتء ثةراويز خستن ماندوو بوو، بؤية بريارياندا لة هةلبذاردندا دةنط بة ريفؤرمخوازيك بدةن، كة بيست مليؤن دةنطيان ثيدرا، زؤربةى زانكؤكان نا. طوت )موحافزكارةكان( كؤنةثاريزةكانيان بة خةلك دووبارة زيندو بوونةوةء هةموان بؤ طؤرانيك وروذابون، هةنديك دةستيان نوى رؤذنامةى روويداء ضاثةمةنيدا لةبوارى ئازادى لةمةترسيدا خؤيان دةسةآلتى توندرةوةكان كاتيك كرد. بةكار و تيرؤر رؤذنامةكانء بؤ هينان طوشار بة كرد دةستيان بينى كوشتنى بيرمةندانء رووناكبيران، كاتيكيش ريفؤرمخوازةكان كة خؤيان ياسايى دةسةآلتى بوو بةدةستةوة ثةرلةمانيان زؤرينةى لةسةر خؤ ضوونةوة ثةراويز ء لةئةنجامدا خةلك بةكار نةهينا. ئةنجامدا لة كة كرد، بايكؤت هةلبذاردنةكانيان هةنديكيشيان سةرؤك لةدوايشدا و شار ئةنجومةنى ثةرلةمانء كؤنةثاريزةكان كؤمارييان لة ريفؤرمخوازةكان وةرطرتةوة، تيكراى قؤناغةكان كة باسى ديموكراسى« تاكو »لةديكتاتؤريةوة كتيبى لة شارث جين بةهؤى بةآلم دةنطياندا، سةرةتا دةبينرا، خةلكدا لةناو دةكات نةبوو، كاريطةرى دةنطةكانيان سنوورداركردنةوة و سانسؤر بؤية خةلك بيزار بوو و تةنانةت هةنديك لة طروثةكان ئارةزووى ئةوةيان دةكرد كة دةستيوةردانى دةرةكى ببيتة هؤى طؤرانكارى، ئيستا ئةو ثرسيارة كة زؤريك لة دؤستةكانم لةكاتى باسكردن دةثرسم، لةئيوةى منيش دةثرسن، لةمنى ناتوندوتيذى لةسةر ضؤن ضاوةروانى خةلكيك كة بةو جؤرة نائوميدنء لةثةراويزى حكومةتيكى سةركوتكاردان بة ئامراز و شيوازة ناتوندوتيذيةكان

ئةو دةولةتة لةدةسةآلتى بخةن، يان بيروخينن«؟برايان مارتين: ريطام بدةن قؤناغ بة قؤناغ وةآلمى ثرسيارةكةتان

بدةمةوة. يةكةم : سةرنجدان بة ئةزموونة ميذووييةكان بةطرنط دةزانم بؤ توانيويةتى ضؤن جةماوةرى ئةوةى،كةبزوتنةوةىناتوندوتيذى نمونةى سةركةويت. سةركوتكارةكاندا حكومةتة لةبةرامبةر لةفليثين لة روخاندنى ديكتاتؤرى ماركؤس بةناوبانطيش بريتيية لةسالى )1986(دا، روخانى دةولةتة كؤمؤنيستيةكانى ئةءروثاى لةكاركيشانةوةى دةست بةناضار ،)1989( سالى لة رؤذهةآلت )1998(ء لةسالى )سوهارتؤ( ئةندةنوزيا كؤمارى سةرؤك لة سالى )2000(، لة سربيا كؤتايى هاتنى حكومةتى ميلؤسؤظيض جطة بووة، ناتوندوتيذييةوة بزوتنةوةى بةهؤى هةموويان كة بةهؤى التين ئةمريكاى ئةفريقاء لة ديكتاتؤرى دةيان لةوةش

راثةرينى جةماوةرييةوة روخينراون.دووةم : زؤر كات كردةى ناتوندوتيذى لةخؤراطريى توندوتيذانة ضةكدارانة هةولى جار زؤر ليدةكةويتةوة. باشترى ئةنجامى بزوتنةوةى لةسةركةوتنى نمونةيةك تةنانةت دةخوات، شكست نابينين ثيشةسازى دةولةتيكى لةدذى ضةكدارانة جةماوةرى ثيشةسازى لةوآلتيكى سةربازيى كودةتاى نمونةى )هةلبةت توندوتيذانة كردةى كاتيك تةنانةت هةية(. بوونى يؤناندا وةك لةدةستدانى خةلك ئةوة زؤر كات زيانء طيان بيت، سةركةوتو سةربةخؤيى بؤ ئةلجةزاير جةنطى هةبووة. بةرزى كيرظيكى لةدةستى فةرةنسييةكان نزيكةى مليؤنيك كوذراوى لة دة مليؤن ظيتناميش مليؤن دوو هةورةها ليكةوتةوة. جةزاير دانيشتوى لة كة هةية، ئةوة ئةطةرى كوذران. سةربةخؤييدا لةثيناو هةرطيز بةآلم رووبدات، لةدةستدان طيان ناتوندوتيذيدا كردةى ذمارةكةى بةراورد ناكريت لةطةل ذمارةى بةرطرىء خؤراطريى

ئةزموونة ميذووييةكان بةطرنط دةزانم بؤ

ئةوةىكةبزوتنةوةىناتوندوتيذى جةماوةرى ضؤن

توانيويةتى لةبةرامبةر حكومةتة سةركوتكارةكاندا

سةركةويت. نمونةى بةناوبانطيش بريتيية لة

روخاندنى ديكتاتؤرى ماركؤس لةفليثين لةسالى

)1986(دا، روخانى دةولةتة كؤمؤنيستيةكانى

ئةءروثاى رؤذهةآلت لة سالى )1989(، بةناضار

دةست لةكاركيشانةوةى سةرؤك كؤمارى

ئةندةنوزيا )سوهارتؤ( لةسالى )1998(ء كؤتايى

هاتنى حكومةتى ميلؤسؤظيض لةسربيا لةسالى

)2000(، كة هةموويان بةهؤى بزوتنةوةى

ناتوندوتيذييةوة بووة، جطة لةوةش دةيان

ديكتاتؤرى لة ئةفريقاء ئةمريكاى التين بةهؤى

راثةرينى جةماوةرييةوة روخينراون.

Page 81: sarchawa 4

79 ذمارة )4( نيساني 2010

ضةكدارانةدا.بؤ بيت طةرةنتى ناتوانيت ميتؤديك يان شيواز، هيض سييةم: مسؤطةر ريطايةكى ناتوندوتيذى ض توندوتيذىء ض سةركةوتن، نين. ئةوةى ثيويستة مرؤظ ئةنجامى بدات ئةوةية، كة شيوازيك هةبيت. سةركةوتن بؤ باشترى ضانسيكى كة هةلبذيريت، وةك دةرةكيى طؤرانكاريى لة بريتيية بوارةدا لةم سةركةوتن سياسةتةكان، لة طؤرانكارى لةسةركردايةتيدا، طؤرانكارى متمانة وةك بنةرةتيى طؤرانكاريى حكومةتيكدا، سيستمى يان بةخؤبوونء زيادكردنى زانيارى، يةكطرتوويى زياتر، ثيبةندبوونى زياتر بة وةكيةكىء دادثةروةرىء ئامادةبوونى كرداريانة كة ئةو

ثيبةندبوونانة دةكةنة بناغةيةكى طرنطء سةرةكى.تؤ. ثرسيارةكةى وةآلمدانةوةى دةطةمة قؤناغةدا لةم ئيدى ديتة نائوميد و دذوار هةلومةرج كاتيك بكريت ضى ثيويستة بةرضاو، كاتيك وا دةبينريت، كة ثشتيوانييةكى كةم بؤ كاركردن لةدذى ديكتاتؤرىء ملهورى بوونى هةية، ثيويستة ضى بكريت؟ كة هةية ستراتيذيانةوة تاكتيكء بةو ثةيوةنديى بابةتة ئةو هةلياندةبذيرين. زؤر طرنطة لةوة تيبطةين زؤريك لةبزوتنةوةكان

بؤ ماوةيةكى زؤر دريذة دةكيشن.لةذير سةربةخؤيى بؤ هينديةكان بزوتنةوةى دةزانين ثرؤسةى كيشا. دريذةى دةية ضةندين بةريتانيادا دةستى ثاش طرنطة. ئةنجامةكةى كة طرنطة رادةية بةو خةباتكردنيش ئةوةى هيندوستان سةربةخؤيى بةدةستهينا توندوتيذييةكى زؤر ئةنجامةكةى كة هيندوسةكانء موسولمانةكاندا روويدا، لةنيوان ثرؤسةى بواية باشتر رةنطة ليكةوتةوة. ثاكستانى ثيكهينانى ثةيوةنديى لةئةنجامدا بكيشايةء دريذةى زؤرتر سةربةخؤى

هيندوسةكانء موسولمانةكانى بةهيزتر بكرداية.بةآلم ثيدةكةن، دةست بضوكى بة زؤر لةخةباتةكان زؤريك كاتيك هةلومةرج لةبارة بةخيرايى ثشتيوانيكردن بة الى خؤياندا رادةكيشن. لةئةلمانياى رؤذهةآلتدا سالى )1989( كؤبوونةوةكانى بةآلم ثيكرد، دةستيان بضوكدا قةبارةيةكى لة حكومةت بة دذ تاكو كرد، طةشةيان بةخيرايى زؤر مانطيكدا ضةند ماوةى لة دةسةآلتداران. كيشانةوةى دةستلةكار هؤى بووة لةئةنجامدا خيرايةى طةشةكردنة ئةو تايبةتمةنديى ئيرانيش شؤرشى

هةبوو.دةست برياريانداوة كةم خةلكيكى دذوارةء هةلومةرج كاتيك دادةنريت. ماوة دريذ بؤ ورد ثالنى كاتةدا لةو ببن، بةكار بةرفراوانكردنء بؤ شيوة باشترين بة كة ضين كارانة ئةو ضاالكيةكانى داهاتوو ثيويستء سوود بةخشن؟ ئةطةر سةبارةت دةكةن بةوة هةست بكةن، ليكؤلينةوة طاندي كةمثينةكانى بة رادةيةك ض تا ثالندانان خةلكء سةرنجي راكيشانى بؤ كار كة

دذوارة، بةآلم ريطاكةشى دةدؤزنةوة.بة تايبةت وةآلميكى تاكيك هةر ثيويستة بكريت؟ ضى دةبيت خؤى بؤ ئةم ثرسيارة بدؤزيتةوة. بةالنيكةمةوة كاريكى بةهادار بؤ بةئةنجام طةياندن بوونى هةية. هةنديكجار ئةو كارة بضوكةء بةآلم نيية. ئةوتؤى تةوفيريكى يان نيية، طرنط رووكةشيش بة شكست كة دراماتيكةكاندا، ضاالكيية لة بابةتيك نمونةء هيض النيكةم ناديارة، ثةرثوتء هةلومةرج ئةطةر نيية. بوونى بهينن كاريك ض بكةينةوة بير كة دةهينيت، ئةوة هةلومةرجة ئةو بناغةيةك بؤ داهاتوو دادةريذيت، داهاتوويةك كة هةلومةرجيكى

ئوميدبةخش ترى لةمرؤ تيدا بيت. لةكؤتايدا لةو بروايةدام زؤر ئاوةزمةندانةية متمانة بة دةولةتةكان نمونةى كؤمةآليةتيةكان! كيشة ضارةسةركردنى بؤ نةكريت جيبةجى بةلينةكانيان كة لةبةردةستداية، لةدةولةتةكان زؤريك

كردووة. كؤمةآليةتيةكان بزوتنةوة لة خيانةتيان نةكردووةء دةكريت ملمالنيةكانى هةلبذاردن داويك بن بؤ بةفيرؤدانى وزةى كؤمةآلنى خةلك، ئةو وزةية كة ئةطةرى ئةوةى ليدةكرا دةست بداتة هةلسوراوان هةلبذاردن ثاش ئةوةش كارى ريشةى. سةربارى وزةيةكى كةمتريان بؤ دةمينيتةوة، جا ض بؤ ضاوةروانى هةلة بيت بيت، يان بةهؤى دلساردبوونةوةء هيوابراوى لة دةولةتى نوي،

ئةوةش ثةيوةنديى بةوةوة هةية، كة كى هةلبذيردرا بيت.دؤخى خراثترين لةئيراندا ضاثةمةنى ئازاديى لةئيستادا هاك سايتةكان ويب زؤربةى هةية، ناوةراستدا لةرؤذهةآلتى سةربةخؤ تةلةفزيؤنى يان راديؤ، كةناليكى تةنانةت كراونء لةناوخؤى ئيراندا بوونى نيية، هةروةها ئيران بووة بة طةورةترين زيندانى رؤذنامةنووسان لةئاستى جيهاندا، توندرةوةكان كؤنترؤلى سةرضاوةكانى دةسةآلتيان كردووةء لةهةمووش طرنطتر سةرضاوةى نةوتيان بةدةستةوةية، هةموو هيزيان بؤ سةركةوتنى هةر جؤرة ثيشتريش وةك هةر طةر، خستووةتة بةكؤمةل جوآلنةوةيةكى رةضاوكردنى بة كردووة، سةركوتكاريى هؤظانة بةشيوةيةكى بوارى ضاالكوانانى كة بروايةدايت لةو تؤ دؤخة ئةو تيكراى بة بةرامبةر خةلكيان هؤشياركردنةوةى دةرفةتى ناتوندوتيذى دةبيت ضاالكوانان بةليية، وةآلمةكةت ئةطةر هةبيت؟ دةسةآلت

ضؤن كةمثينيكى بةو طةورةية وةطةر بخةن؟ئاستدا لةبةرزترين ئيران دةولةتى كة ئةوةى مارتين: برايان دةزانيت باش دةولةت الوازبوونيانة، نيشانةى دةكات سانسؤر ئةطةر خةلك هةنديك زياتر زانياريى سةربةخؤى ثيبطات بؤ خؤيان زانيارى ئةم مةبةستة سورى بؤ نيية برياريك دةدةن. خراث ض دةرفةتى تاكيك؟ دةستى دةطاتة ضؤن زانيارى هةلسةنطينين. لةتةلةفؤندا، قسةكردن ديالؤط، يةكدى لةطةل راستةوخؤ وةك برؤشؤر و ناميلكة، ئيمةيلء رؤذنامة زانيارى بة تاك دةطةيةنيت. ئةو واتة بكةين، بةردةميان ئاستةنطيةكانى سةيرى با كةواتة زانيارى نةطةيشتنى بؤ ديكة طروثةكانى دةولةتء كة ريطايانة بة خةلك دةيكاتة كؤسث، دةست لة زانياريةكان وةردةدات، يان

زانيارييةكان بة هةلة ثيشكةش دةكات. زانياريةكان مقةستكردنى ريطاى بة ثيش ثيويستة كةواتة بدؤزرينةوة. دةكريت ريطا طةليكى وةك ئيميلى كؤددار، راثؤرتى ئةو كةسانة كة طةشت بؤ وآلتةكانى ديكة دةكةنء خوينةرى ئةو ديكة تةكنيكى ضةندين دةطةيةننء ثةيام كورتة كة رؤذنامانة

بةكار بهينرين. كةواتة ثيويستة هةر يةك لةو تةكنيكانة ئةزموون بكرين تاكو دةربكةويت تاكو نمونة بؤ دةربكةويت. خراثيان باشء اليةنى لةناو ثشتيوانيكردن ثيكهينانى بؤ شيوازة باشترين شيواز كام خةلكدا؟ قؤناغى دواتر ئةوةية كة هةنطاوة بضوكة سةرةتاييةكان جيبةجى بكرين تاكو بزانريت تا ض رادةيةك سةركةوتوون. تاكو بزانريت لةتواناياندا هةية بةسةر بةربةستةكاندا سةربكةون يان يان طؤرةثانةكة بينة دةيانةويت زياتر خةلكى بزانريت تاكو نا؟ نا؟ تاكو بزانريت دةبيتة يارمةتيدةريك بؤ خةلك كة زياتر تيبطةن هةنطاوانة ئةو ثاش دةكريت نا؟ يان روودةدات كة ضى لةوةى بكريتةوة، قؤناغةكة هةلسةنطاندنى بة دةست سةرلةنوى ببيتة ئةنجامةكان هةلسةنطاندنى لةكؤتايدا كةمثينء ثالندانان،

بةشيك لة كارةكانى ضاالكوانانى بوارى ناتوندوتيذى.بضوكء طروثة تاكةكانء زياترى ذمارةيةكى ئةطةر ض ببن فير بهاويذنء دةستثيشخةرانة هةنطاوى سةربةخؤكان كار و ميتؤديك ئةنجام بةدةستةوة دةدات، ئةزموونةكانى خؤيان بكةن بة كارى هاوبةشء بيطؤرنةوة، دةكريت ئةوةش ذيرخانيكى

بونيادنةرانةى بةهيز بيت بؤ دةستثيكردنى كةمثينة طةورةكان.

Page 82: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 802010

ئةم دارشتنةوةى خةريكى كاتيك نارةزايةتيةكى بووم، ضاوثيكةوتنة هيلى شؤفيرةكانى لةاليةن ناتوندوتيذانة ثاسةكانى تاران بؤ مافى سةنديكايى خؤيانء سةرؤكى طرتنى بةرامبةر نارةزايةتى دةولةتى ريكخرا، ثاسةكان هيلى سةنديكاى بةشيوةيةكى ئيسالمى كؤمارى توندرةوى درندانة مانطرتنى سةنديكاى ثاسةكانى تارانى دةستبةسةركرد، 700 شؤفيرى سةركوتكردء هيلةكانء كريكارى و فةرمانبةر كة زيندانيكران، بنةمالةكانيشيان ئةندامانى ئةحمةدى فةرمانى بة شؤرش دذة ثؤليسى نةذاد هيرشى كردة سةر شؤفيرةكانء هةزار كةسى دةستطير كرد، ئةوةش بووة هؤى ئةوة، رابطةيةنيت. نائاسايى حالةتى دةولةت كة ئةو لةبةرامبةر حكومةتيش ميدياكانى بيدةنط مرؤظدا مافى زةقةى ثيشيلكردنة بوون، سةرؤكى ثيشووى شارةوانيى تاران كة نارةزايةتيةكان دذى بوو سةربازى كةسيكى زانى، بةناياسايى سةنديكاكةى كردء قسةى سةنديكاكة كة بوو ئةوة ثاساوى ضونكة

شؤفيران سةنديكاى كة لةكاتيكداية ئةوةش نةكراوة، تؤمار كريكارةكانيش داواى ئيران. سةنديكاكانى لةكؤنترين يةكيكة دةولةت بةآلم هةبوو، سةنديكاوة مافى بة ثةيوةنديى تةنها بريارى سةركوتى هةر جؤرة نارةزايةتيةكى داوة، ض سياسى بيت لةضوارضيوةى نارازيةكان داواى ئةطةر تةنانةت ناسياسى، يان ياساكانى دةولةتيشدا بطونجيت. باشة ثيويستة لةو هةلومةرجةدا مرؤيةكاندا مافة زةقى ثيشيلكردنيكى لةبةرامبةر سياسةتيك ض

بطيريتة بةر؟ برايان مارتين: كاتيك دةولةت ثةالمارى لةوشيوةية ريكدةخات، نيشانةى ئةوةية كة هيزيكى شاراوة بوونى هةية، كة كاريطةرييةكى كة دةبينيت ئةوة خةلكيش هةبووة. دةولةت لةسةر ثيضةوانةى تويذينةوةيةكةم من نادادثةروةرانةية. ضةند دةولةت ثةالمارى نادادثةروةرى تاوانبارانى كة كردووة تاكتيكانة ئةو سةر لة http://www.uow.edu. دةيطرنةبةر و سةيرى ئةم سايتة بكة

au/arts/sts/bmartin/pubs/backfire.html. كة تيايدا ثينج شيوازى ستاندارد كة تاوانباران بؤ ئةو نادادثةروةريانة بةكارى دةهينن باسكردووة، ئةو شيوازانةش لةثيناوةى ئةوةداية خةلك خؤيان كردارةكةى يةكةم روودةدات، ضى نةبيت لةوة ئاطايان ئةو دووةم روويداوة، ضى نةزانيت خةلك تاكو دةشارنةوة سييةم دةكةن، ناشيرين رةشء ئامانجةكانيان تيكؤشةرانةء دةهيننةوة، روويداوة كة ئةوةى ثاساوى بؤ روونكردنةوة ضوارةم شيوازيكى فةرمى بةكاردةهينن تاكو خؤثيشاندةران، كة ثينجةم خالى هاتنةدى مةبةستى بؤ دةكةن دادثةروةرى داواى هةول دةدةن بينةرو ئاطادارانى رووداوةكان بترسيننء فريويان بدةنء بة تؤقاندن لة ئامانجةكانيان ثاشةكشة بكةنء بةو شيوةية

باجيان ليوةردةطرن.شؤفيرانى سةنديكاى بة سةبارةت تؤ كة لةورونكردنةوةيةدا هيلى ثاسةكانى تاران خستتةروو، كة نمونةكةى سةرثؤشيكردن فةرميية روونكردنةوةيةكى دةولةتةوة، ميدياكانى اليةن لة بوو بؤ ئةو رووداوة، كة بة درؤ دةلين سةنديكاى ثاسةكان ناياساييةء ثيطةياندنى زيان ليدانء دةستبةسةركردنء تؤقاندنء بةهؤى

نارازييةكان ئةو سياسةتة فةرميية بوونى هةية.

كةواتة دةكرين، ثيشبينى دةولةتةوة لةاليةن كردةوانة ئةو هةلةء دةولةت دةزانن ئةطةر بن، ئامادة ضاالكوانان ثيويستة ئةوة دةكات، سةرثؤش خؤى هيزةكانى بةكارهينانى خراث ثيويستة ئامادة بن تاكو ئةو سةرثؤشكردنء خراث بةكارهينانة ئاشكرا بكةن. بؤ نمونة بة تؤماركردنى قسةكانء تؤمار كردن بة كاميراو قسةى شايةت حالةكانء بةلطةى طؤرينةوةى فرمانةكانى دةولةت دةزانن ئةطةر بآلوبكرينةوة. زانيارى وةك دةولةت، هةول دةدات نارةزايةتييةكانء كةسانى خؤثيشاندةر بة بى بةها نيشان بدات، ئةوة ثيويستيان بةوة دةبيت كة بةشيوةيةكى شايان جلءبةرطى طونجاو لةبةر بكةنء هةلسوكةوتى شايستة بنوينن. كةسايةتييةكان و ريزدار كةسانى بانطهيشتى دةكريت ئةطةر لةو شيوازانة يةك بؤ هةر لةمانطرتنةكاندا. بةشدارى بؤ بكريت كة ئةطةرى هةية دةولةت بةكاريان بهينيت، ثيويستة ضاالكوانان ثالنةى ئةو بةسةر بازدان رووبةرووبوونةوةء بؤ ثالنيكيان ثيويست ئيدى بن ئامادة ضاالكوانةكان ئةطةر هةبيت. دةولةتدا بةثيضةوانةوة هةبيت. دةولةت لةثةالمارةكانى ترسمان ناكات بةرزكردنةوةى بؤ هةليك وةك دةولةت ثةالمارةكانى هؤشيارىء طواستنةوةى زانيارى ء راكيشانى ثشتيوانى ديكة بؤ نارةزايةتييةكة بقؤزنةوة. ئامانج ئةوةية كة ثةالمارةكان بةسةر

ثةالمار دةرةكاندا بشكيتةوة.تةرخانكردنى بؤ بكةم سوثاست لةكؤتاييدا دةمةويت برايان، ضاوثيكةوتنة ئةم هةروةها ضاوثيكةوتنة، ئةم بؤ خؤت كاتى ئةطةر دادةبةزينمء لةويبالطةكةماندا ئينطليزى فارسىء بة

لةكؤتاييدا قسةيةكت هةبيت ثيمان خؤش دةبيت باسى بكةيت.باسيكى ئاراى هينانة بؤ لةدةستثيشخةريتان مارتين: برايان طرنطى لةمجؤرة سوثاستان دةكةمء بؤ تؤ و هةموو ئةو كةسانةى ديكة لةدذى سةركوتن لةئيرانداء لةو ثيناوةدا تيدةكؤشن هيواو

ئارةزووى سةركةوتنتان بؤ دةخوازم.* * *

سايتى لة بابةتة ئةم مةنوضةهرى رةزا : كوردى بؤ وةرطيرانى http://freelantern.com

وةرطيراوة***

Page 83: sarchawa 4

81 ذمارة )4( نيساني 2010

ضؤن خةباتي ناتوندوتيذى بكةين بة

ضةك و دونياى ثي بطؤرين؟

ديداريك لة طةل جين شارثضاوثيكةوتنى لورا سكور

سالى 2000 كؤمةلة روداويكى سةير لة وآلتاني كؤمةنيستى ثيشوودا

روياندا؛ حكومةتة سةركوتكةرةكاني ئةو وآلتانة لةبةرامبةر بزوتنةوة ناتوندوتيذية

كؤمةآليةتيةكاندا ثاشةكشةيان كرد. سةرةتا ئةو بزوتنةويانة لة سربياو دواتر لة طورجستان و ئؤكراين و كازاخستان

دروست بوون. ثيدةضوو ظايرؤسيك خةريكي دةركةوتنة، فايرؤسيك كة

خةلك لةو هيزةى كة هةيةتى ئاطادار دةكاتةوة/ هيزيك كة دواجار حكومةتة

سةركوتكةرةكان ناضار بة طؤران دةكات، طؤرانيك كة ثيشتر موستةحيل بوو.؟

بةآلم ئةو طؤرانكاريانة بةرهةمي ظايرؤسةكة نةبوون، لة نيو ئةو هؤكارانةى كة بونة هؤى ئةو طؤرانكاريانة ناميلكةي

نوسةريك بوو بة ناوي جين شارث و ورطيرانةكةى لة نيو هةموو ئةو

شؤرشة ناتوندوتيذيانةدا لة نيو خةلكدا هةبوو. كتيبيى »لة ديكتاتؤريةتةوة تا

ديموكراسي« تيؤرى ديكتاتؤريةتةكان و خالة الوازةكانيان و وردةكارييةكاني

خةباتي ناتوندوتيذي بة كورتي شي دةكاتةوة.

ئيستا شارث لة 82 سال تةمةنيةتي، ئةو ثيش 50 سال دةستى بةم كارة كرد؛ سالى

1983 دوو ثرؤطرامي لةسةر بنةماى هةمان مةسةلة لة زانكؤى هارظارد و ثةيمانطاى ئةلبيرت ئةنشتاين دامةزراند. ئةو نزيكةى سيازدة كتيبي فيركردن و راهيناني لةبارةى خةباتي ناتوندوتيذي نوسيوة و ضةندين وةرشةى لة دةرةوة بؤ ضاالكواناني سياسيي كردوةتةوة. لةبةر نةبونى بودجة ثةيمانطاكةى تةنها دوو كةس كاري تيدا دةكات. لةم ضاوثيكةوتنةدا ئاشنايةتي زياتر لة طةل جين شارث ثةيدا

دةكةين. ضؤن ثةييت بةم بابةتة برد؟

بابةتةوة. جةنطي دووةمي ئةم ناو هاتمة رابردوو ثةنجاكاني سةدةى لة كؤتاييةكاني دةيةى ضل و سةرةتاكاني دةيةى من شارث: جيهاني بة تازةيي تةواو ببوو هةوالة تازةكان باسيان لة كوشت كوشتارو مالويراني و خؤلؤكؤست دةكرد؛ هيشتا ستالين لة روسيا

لة دةسةآلتدا بوو، سياسةتة ئيستعماريانةكةى ئؤروثييةكان و نةذادثةرستى لة ئةمريكا، مةترسيي جةنطي ئةتؤمي لة ئارادا بوو. توندوتيذي. بي خةباتي بة سةبارةت ليكؤلينةوة خويندنةوةو داية دةستم كاتةدا لةو من بدؤزريتةوة. باشتر ريطةيةكي دةبوو

سةرضاوةكاني بةردةستم زؤر نوقسان بوون، بةآلم لة ريطةى خويندنةوةى زياتر سةبارةت بةو مةسةلةية طةيشتمة ئةو باوةرةى

Page 84: sarchawa 4

ذمارة )4( نيساني 822010

كة ثانتاييةكي باشة بؤ كاركردن و ئيمة زانيارييةكي زؤر كةممان ليكؤلينةوة لةسةر طاندي لة ريطةى بارةوة هةية. كةم كةم لةو نةك وةك مةهاتما، بةلكو وةك كةسيكى ستراتيذيستي سياسيي زانينى بؤ مةيلم رؤذ دواى لة رؤذ بابةتةكةوةو ناو ضومة خةباتكردن شيوازةى ئةم شكستى و سةركةوتن هؤكارةكاني و ئةو ريخؤشكةرانةى كة دةكريت لة ريطةيةوة كاريطةريةكةى نةرويذ لة ماوةيةك بؤ ئةوة دواى دةبوو. زياتر بكريت، زياتر وةك كة كةسانةى ئةو طةل لة لةوي و برد بةسةر ذيانم بةرطريكةر لة سةردةمي داطيركارى نازيزمدا بةشداريان كردبوو فيرى خاآلنةى ئةو طةورةترين لة يةكيك سازدا. ضاوثيكةوتنم بووم بريتى بوو لةوةى ثيطةى ئاشتيخوازةكان )ثاسيفيستة كان( لي ئةوتؤى شتيكى دةوةستنةوة، توندوتيذى دذي تةنها كة يان نةبيت خةلك واقعي ئةلتةرناتيظيكي ئةطةر نايةت!. وةدةست لة هةلضونيكدا تةسليم دةبن، يان ثةنا دةبةن بؤ تةنيا ريطةيةك كة

بة باشي دةزانن ئةويش جةنط و توندوتيذيية.تؤ الى ضيية باوةرانة ئةو ميذوو بؤ خويندنةوةت ريطةى لة

طؤراوون؟ – ئاينى عةقيدة كة بووم باوةرةدا لةو قؤناغيكدا لة : شارث بةآلم ثيويستن؛ هةردوكيان تةكنيك زانستى و ئةخالقيةكان تةنيا نيية! ثيويست وا شتي شيوةيةك هيض بة تيطةيشتم دواتر ريبازيكى سياسيي؛ ريبازيكى ثراكتيكى بةسة؛ لة ثراكتيكيشدا لة

زؤر روداوي ميذووييدا ئةمة رويداوة. لةكويدا تيؤرييةكانى خؤت بة ثراكتيزة كراوي بينيوة

شارث: زؤر لةو تيوريانة ئةو كاتةى خؤمان خؤيندكار بووين بة شيوةى سادة جيبةجيمان كردوون؛ بؤ نمونة كؤبونةوة نهينيةكان ليتوانياو ئيستوانياو لة نانخواردني كولومبوس ئؤهايو. لة هؤلى التيظيا ئةو كاتةى حكومةتةكانيان دةيانويست لة يةكيتى سؤفيةت سياسةتمةدارانةي طةل لة و ئامادةبووم لةوي من ببنةوة جيا دةكرد لةوة باسيان اليان هةسي كرد، ديدارم وآلتدا هةرسي كة سوديان لة كتيبي »خةباتي ثشت بةستوو بة هاوآلتيان«ى من

وةرطرتووة. لة مةيداني »تيانمين«ى »ضين«يش من ئامادة بووم. بة بؤضونى ئيوة ض كيشةيةك لة مةيداني »تيانمين« هةبوو؟

نةبوو. وستراتيذييةك بةرنامة هيض لةوةدابوو :كيشةكة شارث دواتر و سةريهةلدا ريكةوتيك وةك بزوتنةوةكة تاكوت كةم هاتنةناو بةخيرايي زؤر خةلك ثةيداكرد! زؤرى ثشتيوانيةكي طؤرةثانةكةوة ناو هاتنة خةلك كاتيك بةآلم طؤرةثانةكةوة، ويدا لة تةقريبةن بزوتنةوةكة ريبةرايةتى و سةرةكي ناوةندي

نةمابوون.ضؤلكردني بؤ بزوتنةوةكة ريبةراني بريارداني دواى تةنانةت هيض ثيشتر ضونكة بميننةوة بريارياندا سادة خةلكي مةيدانةكة، لة بةآلم نةرةخسابوو، بؤ نارةزايةتيان دةربرينى هةلي كاتيك

هةمانكاتدا هيض بةرنامةيةكيشيان بؤ نارةزايةتيةكان ثي نةبوو. ثشتيواني هيناني لةسةر دانةطرت ثييان ئةوان لةهةمانكاتدا لةوةدةكرا باس لةوال لةمالو هةناوي سيستمةكةدا. لة بؤخؤيان كة كارمةنداني نانيزامي حكومةت لة ثةنجةرى بيناكانةوة ثارةيان بؤ ئةو كةسانةى كة بةرطريان دةكرد فري دةدا؛ بةآلم بؤخؤيان راثؤرتيش هةنديك تةنانةت نةكرد. مانطرتنةكةدا لة بةشدارييان ئامادة سةربازةكان لة هةنديك دةكرد لةوة باسيان هةبوو

نةبوون طولة بة خؤثيشاندةرانةوة بنين. ئةطةر ئةو رووداو و نافةرمانيانة لة ئاستيكى بةربآلوتردا رويدةدا، سةركةوتنى بزوتنةوةكة دور نةبوو. ئةو شةوة لةوي بووم، تازة مةيدانةكةوة ديوى لةم دةمويست و خواردبوو ئيوارةم ناني سةربازييةكان هيزة و تانك ناكاو لة برؤمةوة، هوتيل بةرةو

هاتنة ناو مةيدانةكةوة. سةرةتا ويستم خؤم لة ثةنايةكدا حةشار بدةم بؤ ئةوةى بزانم ضي روودةدا. بةآلم كؤمةلة خةلكيكى ضينى ئيمةى بة خيرايي لةوي دةركرد. ثيم واية هةر ئةوة بوة هؤى بة كوذران، خةلك زؤر ذمارةيةكي شةوة ئةو مانةوةمان. زيندو

بةراستى كارةساتيكى خراث بوو. ضؤن ناميلكةى »لةديكتاتؤرييةوة تا ديموكراسيي«ت نوسي؟

داخوازي لةسةر 1983 سالى سةرةتاى ناميلكةية ئةو شارث: دةذياو بانكؤك لة كة بؤرما خةلكى ديموكراتخوازي كةسيكى بريتى ناميلكةية ئةو هةوينى نوسرا. دةردةكرد هةوالنامةيةكي بوو لة ضةند بابةتيكى ثيشوترم وةك خالة الوازةكاني ديكتاتؤرى بؤرمايي زماني بة تةنها ناميلكةكة دةسةآلت. دةستمايةى و لة ناياسايي بة شيوةى نوسرابوو؛ هةرضةندة من ضةند جاريك بؤرمةدا ئامادة بووم، بةآلم شتيكى وام لة سةر بؤرما نةدةزاني. كاتيك دةتةويت شتيك لةسةر وآلتيك بنوسي كة زانيارى زؤرتان لةسةرى نيية، دةبيت ئاطادار بيت، ضونكة لةوانةية هةموو شتيك

بةسةريةكدا تيك بدةى.فارسي، روسي، زمانةكاني سةر وةرطيراوةتة ناميلةكةية ئةو ئةو ثشت لة خؤتان ئيوة ئايا ديكة، زماني زؤر و عةرةبي

وةرطيرانانةوةن؟ئةو ناوخؤى ضاالكواناني لةسةرداخوازي زؤرتريان شارث: ئةو لةسةر قسةكردن هةنديكجار هةلبةت بوون. وآلتانةوة بيت.لةوانةية لييان ئاطات دةبيت مةترسيدارن، مةسةالنة نةطةيشتبوون،ئةو مةبةستةكةت لة وردي بة وةرطيرةكان نةزانن، زمانةدا لةو ئةسليةكةية زاراوة هاوتاى كة زاراوةى

ضونكة ئةو زاراوة تايبةتة لة زمانةكةى ئةواندا نيية!خةباتي شيوازي بةكارهيناني توناى سةبارةت ئيوة بؤضونى ئةمريكا دةرةوةى سياسةتى لة بةشيك وةك ناتوندوتيذى

ضؤنة.؟ سةرةكييةى كارة ئةو ترسناكة. زؤر كاريكى ئةوة : شارث داخةوة بة بودجةية، دابين كردني ثيى هةستي دةبيت حكومةت

ئةوة ناكات. سةرؤكي ثةيمانطاى ئةلبيرت ئةنشتاين »Robert Helvey« ثيش

شيوازي نارةزايي مةدةنييانة لة رؤذئاوا

Page 85: sarchawa 4

83 ذمارة )4( نيساني 2010

خويندكاراني بؤ وةرشةيةكي ميليسوظيض سلؤظيدان ضةكدامالينى سربيا ريكخست، لة كويي ديكة ئةو شتةتان كردوة؟

شارث: ثيش سي سال لة روسياى سثي وةرشةيةكمان كردةوة، خوليكى ضةند ئةنجامماندا. ليتوانيا ظيلنوسى لة ناضارى بة كورتمان بؤ دورخراوة كؤباييةكان لة مةيامي كردةوة ، بة هةمان شيوة ضةند خوليكمان بؤ ظينزوياليةكان و ضاالكواناني زيمبابؤى

كردوةتةوة.جوجيستسوي ناوي بة هةية فةسليك ئيوةدا لةكتيبةكةى سياسي ؛ كة تيدا ئةو توندوتيذيةى كة رذيمةكان دذي بزوتنةوة كاريكى ضةند بة طةل لة دةهينن، بةكارى ناتوندوتيذةكان ثشتيواني هؤى دةبيتة و دةكريتةوة خؤى ئاراستةى سياسيي

زياترى خةلك بؤيان. شارث : ئةوكاتةى من دةستم داية ليكؤلينةوة لةو مةسةلةية، بيرم لةوة كردةوة كة »لةوانةية ئةوة بؤ هينديةكان بةسود بيت، ضونكة هةية، »تةناسوخ« دوناودون بة وباوةريان هيندؤسن زؤربةيان كةواتة بةاليانةوة كيشة نية ئةطةر بكوذرين«. بةآلم كة تةماشاى

شؤرشى 1905ى روسياش دةكةى دةبينى ليكضونيك هةية. ئةطةر يان بكةن ضى دةبيت نةزانن و بترسن خةلك ئةطةر تينةطةن لةوةى بؤ ثاراستنى ثيطةى خؤيان دةبيت كةميك ريسك ثارتيزاني شةرى نابيت. كاريطةر سياسي جوجيستسوي بكةن، لةبةر طيظارا ضي بةآلم دةبيت، سادة خةلكى بؤ زؤرى زياني خاترى زيانةكاني خةلك دةستى لة خةباتي ضةكدارى هةلنةطرت. لة بةآلم هةية، ئةوة هاوشيوةى شتيكى شةردا ريساكاني لة بزوتنةوةكة بكوذريت تؤ ئةطةر ناتوندوتيذيةكاندا بزوتنةوة كاريك ض بزانن ئةوةى بي كةس هةنديك خواردووة. شكستى

راستة ريطةى بةكارهيناني توندوتيذى دةطرنةبةر.ناتوندوتيذى بزوتنةوةيةكي هةموو نيية مةرج هةلبةت ديموكراسيي بةرهةم بهينن، شؤرشى 1979 لة ئيران تا رادةيةكي

زؤر بي توندوتيذى بوو.شارث: ئةوة زؤر راستة، بةآلم ئةوان ئةلتةرناتيظيان نةبوو. هةر حكومةتى بؤ خؤى بة تايبةت جياوازي تيروانينيكى طروثيك ئايندة هةبوو. ئيستا ئيمة ناميلكةيةكمان سةبارةت بة دذة كودةتا

هةية بؤ ئةوةى ضؤن كؤنترؤلى دةسةآلت تاقميكةوة اليةن لة نةدةين ريطة و بكةين دةستى بةسةردا بطيريت. سةردةمي دواى توندوتيذى نا بزوتنةوةيةكي سةركةوتن ضارةنوسسازة. و مةترسيدار زؤر زؤرى كاريطةريةكي ئيمة كارةى ئةو داخةوة بة بةآلم هةبوو، ئيران لة سةركةوتوي جوآلنةوةيةكي هيشتا

لينةكةوتوةتةوة.ويب لة تاديموكراسي« »لةديكتاتؤرى و هةية فارسيي زماني بة سايتةكةماندا ناوةوةى لة تةواوةتى بة وةرطيرانةكةى كاريكى ئةوة ئةنجامدراوة. ئيران مةترسيدارة، بةآلم خةلك بة ثيى ثيويست ئةنجام ئةوكارة ئةوةى بؤ بوون نةترس ئةو ناياسايي شيوةيةكي بة هيشتا بدةن؛ دةكريت. كؤثي و دابةش ئيران لة كتيبة هةيةوة بارةوة لةو زانيارى ئيراندا لة ثيشتريش لة ئيران بزوتنةوةى لةو ضةشنة هةبووة وةك شؤرشى مةشروتة لة سالى طةالني شؤرشى لة هةلبةت و 1906هؤكارى هةمان بة كة شا بة دذ ئيران ميذوويةوة ئةطةرى سةركةوتنى ئةو بزوتنةويانة لة ئيران زياتر

دةرةخسينيت.***

جين شارث لة 21 ذانويةى 1928 لة دايك بووة. مامؤستاية لة ثةيمانطاى ئةلبيرت ئةنشتاين لة كمبرجى ماساضويست. نازناوي »كالوزظيتس-ى خةباتي ناتوندوتيذي«يان ليناوة. سالى 1983 لة ثيناوي ثةرةثيداني ليكؤلينةوةو راهينان و ثةروةردةكردني ستراتيذى خةباتي ناتوندوتيذى دذ بة ديكتاتؤريةت و جينؤسايد و شةر، »ثةيمانطاى ئةلبيرت ئةنشتاين«ى دامةزراند. جين شارث سالى 1968 دكتؤراى فةلسةفةى لة زانكؤى ئؤكسفؤرد وةرطرتوةو دواتر بؤ ماوةى دة سال لة بريتانياو نةرويذ سةرقالى ليكؤلينةوة بوة لة بوارى خةباتي ناتوندوتيذى. نوسنةكاني كاريطةريةكي بةرضاويان هةبووة لة خةباتي ناتوندوتيذى لةسةرتاسةرى دونيا. بةتايبةتى دةكريت خةباتي الواني وآلتاني ئؤروثاى رؤذهةالت بؤ رزطار بوون لة كؤمةنيزم بة نمونة بهينينةوة. ناميلكةى »لة ديكتاتؤريةتةوة بؤ ديموكراسي« رؤليكى سةرةكي لةو ثيناوةدا طيراوة.

هةنديك لة بةرهةمةكاني شارث بريتين لة »خةباتي بي توندوتيذى 1973، طاندي وةك ستراتيذيستيكى سياسي 1979، هيزى كؤمةآليةتى و ئازادي سياسيي 1980، بةرطرى ثشت بةستو بة كةساني نانيزامي 1990، لة ديكتاتؤريةتةوة بؤ ديموكراسي و بةكارهيناني كارى ناتوندوتيذى و راهيناني سةدةى بيستةم و ثتانسيلى لة سةدةى بيست و يةك.

* * *

شؤرشى 1979 طةالني ئيران

Page 86: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 842010

خةونةكانيمارتن لؤتةر كينط

مارتن لؤتةر كينط جونيور Martin Luther King JR لة 15 كانوني دووةمي سالى 1929 لة دايك بووةو لة 4 نيساني 1968 كوذرا. سةركردةيةكي مرؤظ سياسيي هةلسوراويكى قةشةو بوو. ئةمريكا رةشثيستةكاني بة دذ دةكرد رةطةزي جياكردنةوةى هةلطرتني داواى بوو. ثةروةر رةش ثيستةكان. سالى 1964 خةآلتي نؤبلى ئاشتى وةرطرتووة، رؤذى يةكيكة مارتن رةسمي. ثشووي كراوةتة ئةمريكا لة دايكبووني لة

بة كة كةسايةتيانةى ئةو بةناوبانطترين لة رةطةز نةهيشتني داواى مةدةنيانة شيوةيةكي

ثةرةستى و ئازادىو مافةكاني مرؤظي كردوة.لة دايك بوونى

لة 1929 سالى دووةمي كانوني 15 لة شارى ئةتلةنتاى واليةتي جؤرجيا لة دايك ئةو سةر دةطةريتةوة بنةضة بة بووة، دؤزينةوةى سةرةتاى لة كة كؤيالنةى بة ثيستةكانةوة سثي اليةن لة ئةمريكاوة و كرين و كرين و كارثيكردن مةبةستى فرؤشتن لة كيشوةرى ئةفريقاوة هينران بؤ ئةو كيشوةرة تازة دؤزراوة. باوكي يةكيك بووة لة خةباتكاراني دذ بة رةطةزثةرةستى دواتر ئةمريكا. كةمينةكاني مافي و باوكي ريطاكةى بة دريذةى كؤرةكةى سةر ريبةرة لة يةكيك بة داوبوو، و خوازي يةكساني بزوتنةى سةختةكاني

نةهيشتنى رةطةزثةرةستى دادةنريت.هةست دةبيت مندال كاتيك مارتن دةكات دةوروبةرةكةى بة ضاويكى جياواز وانيتة نةك ئةو بة تةنها، بةلكو هةموو دةرئةو رةشة. ثيستيان وةك ئةوانةى رةنطي لة نيية بؤى ثيستةكةى لةبةر دةبينيت بكات. ياري ثيستةكاندا سثي مندالة طةل الى ثرسيارة ئةو تةمةن تيثةربووني بة مارتن طةورة دةبيت و بة دواى وةآلمةكةيدا ئةوةية طرنطتر لةوةش بةآلم دةطةريت. ثيستةكان لة سثي هيضى ئةو كة تيدةطات كارانة ئةو هةموو دةتوانيت نييةو كةمتر دةيكات؛ ثيستيك سثي كة بدات ئةنجام بة دريذةدان كارانةشةوة ئةو لة سةروى رووى لة خؤيةتى ثيطةياندني و خويندن هؤشيارييةوة. بة سةركةوتويي قؤناغةكاني خويندن تةواو دةكات لة كؤليذى »مور هاوس« وةردةطيريت و دواتر لة سالى 1942 و سالى 1948 بروانامة لة بوارى كؤمةلناسيدا وةردةطريت. لةو ماوةيةدا وةك ياريدةدةرى باوكي لة كةنيسة كارى دةكرد. مارتن الهوتي خويندنطاى لة سال سي دواى خويندنداو بة دريذةى

ثنسلظانيا بروانامةى زانستي وةرطرت.

Page 87: sarchawa 4

85 ذمارة )4( نيسانى 2010

سالى 1953 لة طةل كضيكى رةش ثيست بة ناوي » كوريتاسكوت« زةماوةندي كرد و سالى 1955 تواني لة زانكؤي واشنتؤن دكتؤرا

لة فةلسةفةدا ورطريت.سةرةتاى قؤناغيكى نوي

كة رةطةزي جياوازي شيوازةكاني تالترين لة يةكيك رةشثيستةكان روبةرووي دةبونةوة ئةو جياوازي و بيريزية بوو كة لة اليةن كؤمثانياى ثاسةكاني طواستنةوةى شارى مونتطمري لة دةبوو ثيستيك هةر رةش كاتي سواربوني لة دةكرا؛ ثةيرةو ثيشةوةش كورسيةكاني و دانيشن ثاسةكان دواوةوةى دواى ثيستيك كاتيك سثي لةوةش هةر بوو، جطة ثيستةكان بؤ سثي شوينةكةى ثيستيك رةش دةبوو نةبواية دانيشتنى شوينى ثيشةوة دةرطاى لة دةبوو رةشثيستةكان بكات. ضؤل بؤ خؤى ثارةى ثاسةكةيان بدايةو دواتر دابةزيبايةن و لة دةرطاى دواوة هةل بة ئةوةيان ثاسةكان شؤفيري زؤريش بة سواربنةوة،

دةزاني و جييان دةهيشتن.يةكي شةمةى ثينج رؤذي تاوةكو بو بةردةوام حالةتة ئةم نةبوو ئامادة ثيست رةش ذنيكي 1955 سالى يةكةمي كانوني هةلويستةش ئةو كات. ثيست ضؤل ثياويكى سثي بؤ جيطةكةى تؤمةتى بة و بكات بانط ثؤليس كرد ثاسةكة شؤفيري لة واى سةرثيضي كردني ياسا دةسطير بكةن؛ ئةوةش بوو بة سةرةتاى

قؤناغيكى نوي لة ذياني رةش ثيستةكاني ئةمريكا.خةبات لة ثيناوي ئازاديدا

ئةو روداوةو روداوةكاني ثيشتريش رقي ثةنط خواردوي رةش خوينرشتن و توندوتيذى نةمابوو زؤرى وروذاندو ثيستةكاني سةرتاثاى ئةمريكا بطريتةوة. بةآلم بة هؤى مارتن لؤتةر كينطةوة »ناتوندوتيذي« ريطةيةكي كردن بةرطري و خةبات شيوازي بة بوو هيندستان لة طاندي مةهاتما تيكؤشانةكاني و طرتةبةر داخوازيةكاني بطاتة ريطةيةوة لة تاوةكو مارتن بؤ ئيلهاميك بة كرد مةسيحي عيساى وتةيةكي مارتن هاونةذادةكاني. و بويت خؤش خؤت »دوذمنةكاني دةليت كة خؤى دروشمي داواى رةحمةت بؤ ئةو كةسانة بكة كة نةفرةتت ليدةكةن، داواى بةزةييش لة خوا بكة بؤ ئةوانةى بةدرةفتاريت لة طةلدا دةكةن«. هةلمةت و كارةكاني مارتن سةرةتايةكى نوي بوو بؤ ذياني ئةو

ئةمريكية رةش ثيستانةى كة بةرةطةز ئةفريقي بوون. سةرةتاى خةباتي رةش ثيستةكان بةو بانطةوازة دةستي ثيكرد بن هيآلنة ئةو ثاسةكاني سوارى نابيت ثيستيك رةش هيض كة كة ياساى جياوازي رةطةزي ثةيرةو دةكةن. ئةو بايكؤتكردنةى رةش ثيستةكان ماوةى ساليكى خاياند و زيانيكى مادي طةورةى بة كؤمثانياكاني طواستنةوة طةياند؛ ضونكة رةش ثيستةكان %70

موسافرةكاني ثيك دةهينان. مارتن، طرتنى بؤ نةبوو دةستةوة بة بيانويةكي هيض حكومةت لةو سةيارةكةى ميل 30 خيرايي بة ئةوةى بيانوي بة دواتر شوينةى كة خيراترين ماوة تةنها 25 ميلة ليخوريوة دةستطيريان كوذ ثياو و دز و سةرخؤش كةسي كؤمةليك طةل لة و كرد بؤية زيندانةوة دةخراية بوو جار يةكةم ئةوة زيندانةوة. خراية بة دواتر جيهيشت، بةسةرةوة زؤرى دةروني كاريطةريةكي

كةفالةت ئازاد كرا. لةو 1956 سالى دووةم 30كانوني لة و رؤذ ضوار دواى كاتةى سةرقالى وتار خويندنةوة بوو بؤ اليةنطراني قومبةلةيةك بكوذرين. كضةكةى و ذن نةمابوو زؤرى مالةكةيةوة هةلدراية خؤيان رةشثيست كؤمةليك بينى مالةوة بؤ طةرايةوة كاتيك روي طينط بةآلم سةندنةوةن، تؤلة نيازي بة كردوةو ضةكدار كردة اليةنطراني وتى »ترس و تؤقاندن وةالوة نين، ريطةمةدةن

داواي ئيمة بسةثينيت، بةسةردا شتيكتان تؤقين و ترس توندوتيذي ناكةين«.

تؤمةتي بة هاوريكاني لة كؤمةليك و خؤى روداوة ئةو دواى بةشداريكردن لة مؤئامةرةى و بانطةشةى بايكؤتكردن دةستطير تا ئةو كاتةى ضوار ذني رةش كران. طرتنةكةيان بةردةوام بوو هةلوةشانةوةى بؤ كرد دادطا بة ثيشكةش داوايةكيان ثيست مونتطمري. ثاسةكاني لة سواربووني رةطةزي جياوازي ياساى دادطا دواى تي هةلضونةوة بة ياساكةدا بريارى لة سةر ياسايي ئةو ثاش هةلوةشاندةوة. ياساكةى داو جياوازية ئةو نةبوونى بة و بشكينن بايكؤتةكة كرد اليةنطراني لة داواى مارتن بريارة

سةربةرزيةوة سوارى ثاسةكان بن.مافي بةشداريكردن لة هةلبذاردنةكان

ثاش ئةو سةركةوتنة مارتن لوتةر كينط دةستى داية خةبات كردن دذي يةكيكي ديكة لةو جياوازيانةى دذي ئةمريكية – ئةفريقيةكان لة بةشداريكردن بؤ ثيان بوو ريطةنةدان ئةويش ، دةكرا هةلبذاردنةكاني ئةو وآلتةدا. زؤر بة خيرايي مارت ئةم شةرةشي لة بةشداريكردني بؤ ثيست رةش هةزار ثينج تواني بردةوةو

هةلبذاردنةكاني لة ليستى دةنطدةراندا ناونوس بكات.باشورى مةسيحيةكاني كؤنطرةى سةرؤكي بة 1957 سالى مافة بزوتنةوةى لة ريكخراوة ثشتيواني ئةو هةلبذيرا، ئةمريكا كردبوة مةسيحي ئاينى ثرةنسيثةكاني و دةكرد مةدةنيةكان ساليدا 27 تةمةني لة و سالة لةو هةر خؤى. دروشمي نمونةو مارتن خةآلتي »سينطارن«ى ثي بةخشرا، خةآلتةكة ساآلنة دةدرا تيدةكؤشان. دوابةدواى بةو كةسانةى كة دذي رةطةزثةرةستي وةرطرتنى خةآلتةكة لةبةردةم ثةيكةرى »ئةبرةهام لينكولن«دا بة

دةنطي بةرز هاوارى كرد »مافةكانمان ثي بدةن«.تةحةدا كردني حكومةت

لؤتةر مارتن ئةمريكا كؤمارى سةرؤك بة بو كةنيدي كاتيك فيدرالى ئةوةى حكومةتى بؤ كينط هةولةكاني خؤى ضركردةوة و رةشثيستةكان ضةوسانةوةى مةسةلةى ناو راكيشيتة ثةيرةوكردني سياسةتى رةطةز ثةرةستى دذيان، ئةو حكومةتى بةرامبةر وةستاوة دةستةوةستان كةوا دةركرد تاوانبار بةوة خؤى تواني كةنيدي بةآلم طةورةكان؛ كيشة كردني ضارةسةر

دور بطريت و نةخليسكيتة ناو داوةكةى مارتنةوة. كاتيك كينط بي ئوميد بوو لةوةى حكومةت ناتوانيت كيشةكان ضارةسةر بكات، سالى 1963 زنجيرةيةك خؤثيشانداني لة شارى برمنطهام ريكخست و هاني هةستى هاوبةشى كؤمةآليةتي دةدا، بةآلم حكومةت دذي ئةم كارانةى وةستاو ثيكدادان لة نيوان رةش ثيستةكان و ثؤليسة سثي ثيستةكان رويدا، هةر لةو كاتةدا هةموو ئا كرا؛ قةدةغة بايكؤتكردنيك و مانطرتن و خؤثيشاندان جؤرة لةو كاتةدا بؤ يةكةم جار مارتن تةحةداى حكومةتى كرد و ياسا شكينى دةس ثيكرد و لة طةل نزيكةى هةزار كةس لة هاوريكانيدا ئازادي »كاتي كرد هاواريان و ريكخست خؤثيشاندانيكيان كةسيةوة، تاكة زينداني طيراو خراية مارتن هاتووة«. بيرمنطهام سةرضاوةيةكي بة بوو دواتر و نوسيي وتاريكى كينط لةويوة كينط لؤتةر مارتن لةويدا مةدةنيةكان. مافة بزوتنةوةى طرنطي فةلسةفةكةى خؤى كة ثشت بة خةباتي ناتوندو تيذي دةبةستيت

ديارى كرد.ناضار كردني سثي ثيستةكان بؤ دانوساندن

ريبةرايةتى بة دريذةى كرا، ئازاد كةفالةت بة ئةوةى دواى بزوتنةوةكةدا، دواتر بيرؤكةيةكي ال دروست بوو كة كورتيةكةى ئةم ثرسيارة بوو »تؤ ضي لة منداآلن دةكةى؟ ضونكة كةم كةس بة زؤر ئةستؤ«، بطريتة منداليك كوشتني بةرثرسياريتى هةية

Page 88: sarchawa 4

ذمارة )4( نيسانى 862010

خيرايي و بي دوو دلى لة ريثيوانةكاندا منداآلني خستة ثيشةوة، لة بةرامبةردا ثؤليس بي هيض دوو دليةك بة دار و كوتةك و سةطي ثؤليسى كةوتة طياني منداآلن و زؤر بة خيرايي كاميراى رؤذنامة ئةمريكاى كردةوةو بآلو دونيا لة سةرتاثاى وينةكانيان نوسان خستةبةر بةرثرسياريتيةكي طةورةوة و ويذداني مليونها خةلكى وروذاند. بةم جؤرة مارتن تواني ئةو قةيرانةى كة دةيويست بؤ حكومةتى ئةمريكا دروستى بكات دروستى كرد. دواتر رايطةياند ئامادةى »ئيمة بةآلم دةبيت دريذةى و ناوةستي طوشارةكاني

وتوويذ و دانوسانين، بةآلم دانوساني بةهيزةكان«. سثي ثيستةكاني شارةكة بة ثةلة ليذنةيةكيان بؤ دانوسان ثيك هينا، لة دانوسانةكةدا ريكةوتن لة سةر ئةوةى جياوازي رةطةزي و بكريت دروست دادثةروةرانة و سيستميكى هةلوةشينريتةوة طيراوةكانيش ئازاد بكرين. بةآلم هاوكات لة طةل ئةو دانوسانةدا بؤ نارنجؤك هةلداني داية دةستيان ثيستةكان سثي توندرةوة ثيستةكانيش رةش الوة ثيستةكان، رةش سةركردةى مالى سةيارةيان دةيان و ثؤليس سةر كردة هيرشيان لةبةرامبةردا جؤن كاتةدا لةو طرتيبةردا. ثيستةكاني سثي دوكاني و سوتاند كيندي حالةتى نائاسايي راطةياند. بةآلم كينط هةر بةردةوام بوو لة كوذاندنةوةى ئاطرى رق و كينة لة نيوان رةش ثيستةكان كة دةيانويست بطةن بة رؤذيك دادثةرةوةرى و ئازادي بؤ هةموان

بيت.من خةونيكم هةية

سالى 1963 لة ريثيوانيكى بي وينةدا 250 هةزار كةس كة 60 بةرةو و شةقامةكان سةر رذانة بوون ثيست سثي هةزاريان لينكولن كةوتنة ري؛ ئةوة طةورةترين ريثيوان الى ثةيكةرةكةى مةزني وتاريكي لةويدا كينط مةدةنيةكاندا. مافة ثيناوي لة بوو ثيشكةش كرد »من خةونيكم هةية«. لةو وتارةدا مارتن وتي »من

ناو لة مندالةكةم ضوار هةر بيت رؤذيك دةبينم بةوةوة خةون بةلكو نةكري، تةماشا ثيستى رةنطي لةبةر كةس بذين طةليكدا

بةو ئةخالقةى كة هةيةتي بريارى لةسةر بدريت«.ئةو وةرطرتنةوةى بؤ كرد وةسف وا خؤثيشاندةراني مارتن نةيداوةتةوة. ئةويش و بونةتةوة كؤ ئةمريكا الي قةرزانةى بكات، داويةتي جيبةجي كة ئةو وةعدانةى بة ئةوةى »لة جياتي ئةمريكا ضةكيكي بي رةسيدي ثيداون؛ ضةكيك لةسةرى نوسراوة

رةسيدةكة بةشى خةرجكردني ناكات«.ئامادة هيشتا ئازادي زةنطةكاني ثيكرد، دةستي دلةراوكي لؤتةر مارتن ناكاو لة تيثةرى، رؤذ هةذدة ليبدةن، نةبوون لة بيستيان كاتيك هاتن شؤك توشي ئةمريكي مليونها و كينط ثيستةكان رةش قوتابية كة كاتةى لةو مةعمةداني كةنيسةى خويناوي كارةساتيكى رويداوةو تةقينةوةيك بوون، لةوي و برمنطهام شارى طةياندة خؤى ثةلة بة مارتن ليكةوتوةتةوة. دةست تؤلة سةندنةوة و بسينيت تةشةنة رووداوةكة نةيهيشت

ثي بكات.خةآلتي نؤبل

لة هةمان سالدا طؤظارى تايم نازناوي »ثياوي سال«ي بةخشيية ئةو ثيستة رةش يةكةمين ئةوة ئةمريكادا ميذووي لة مارتن، بؤ داواكاني هؤى بة 1964 سالى دواتر ثيدةدريت. نازناوةى ئةو ثيبةخشرا. ئاشتى نؤبلى خةآلتي ناتوندوتيذي خةباتي مندالترين كةس بوو ئةو خةآلتةى ثي بدريت. خةباتي ئةم جارةى مارتن لوتةر كينط لة ثيناوي نةهيشتنى هةذاري و بيكارى بوو لة ناو رةش ثيستةكاندا. بؤية داواى دابةشكردنيكى دادثةروةرانةى

داهاتي وآلتةكةى دةكرد.لةبةر تيكؤشانة بي وضانةكاني مارتن ثينج جار دكتؤراي فةخري لة اليةن زانكؤكاني ئةمريكاوة ثي بةخشراوة، ئةو تةنها سيمبولي بةلكو تةنها، بة نيية ثيستةكان رةش ئةمريكية بةرطيريكارى ئازادي هيناني دةست بة بؤ جيهاني سيمبوليكى وةك ئةمرؤكة ئةمريكيةكانيش دةناسريت. ناتوندوتيذي خةباتي و يةكساني و نزيك لة ثةيكةريكيان بينيويةتى كة طةورةيةى رؤلة ئةو بؤ وتارةكاني تيدا كة شوينةى لةو و لينكؤلن ثةيكةرةكةى

دةخويندةوة بؤ دروست كردوة.تيرؤر كردني

لةضواري نيساني 1968 خةونةكاني مارتن لوتةر كينط لة اليةن رةطةزثةرةستيكى سثي ثيست بة ناوي »جيمس ئيريل راى«يةوة تيرؤر كرا. ثيش مردنةكةى خؤ بؤ ريكخستنى ريثيوانيكى طةورة ئامادة ئةمريكا شارى 100 كةناسةكاني مانطرتني ثشتيواني بؤ

دةكرد.ليكؤلينةوةكان بكوذةكةى بة 99 سال زيندانيكردن حوكم درا، و بكوذةكةوةن ثشتى لة ديكة كةساني كة دةكرد لةوة باسيان

ئةو ثياوة تةنها كةرةستةيةك بووة بة دةستى خةلكاني ديكةوة. هاتنةدي خةونةكةى

يةكةمين وةك ئؤباما باراك رؤذةى ئةو واية ثيي زؤركةس مارتن خةونةكةى هةلبذيرا، ئةمريكا سةرؤكي بة ثيست رةش ذياندا لة كينط لؤتةر مارتن ئةمرؤ ئةطةر هاتةدي. كينط لؤتةر وةك ثيستيكي رةش ضؤن بيبينياية خؤى ضاوي بة بوايةو يةكطرتووةكاني واليةتة كؤمارى سةرؤك بوةتة ئؤباما باراك ئةمريكا، بيطومان خؤشي دايدةطرت، ضونكة بةراستى خةونةكةى هاتوةتةدي و رةطةز ثةرةستي لةو وآلتةدا بؤ هةتا هةتاية كؤتايي

ثيهات.

ويكيبيديا سةرضاوة: * * *

Page 89: sarchawa 4

87 ذمارة )4( ئنيسانى 2010

خةباتي مةدةني

لة كؤمةلطايةكي داطيرو دابةشكراودا

بة دذ قؤناغيكة بواريكدا هةر لة رزطاريخوازي، خةباتى و تيكؤشان ثرؤسةى لة دةسةآلت ياخود سيستةميكى دواكةوتوو، ئةم سيستةمة كة خةلكى ضةوساندوتةوة و نكؤلى لة مافةكانيان كردوة، دةبيتة هؤي شؤرشيكى جةماوةرى. ئةم شؤرشة بة ساآلن رزطار كة لؤتكةية و ئاستة ئةو بطاتة تا دةكريت ماندوونةناسانة تيكؤشانيكي بة و ليدةكةويتةوة!. ضونكة تةواوى اليةنةكاني سةركردايةتى شؤرش بوون و سةركةوتني و كاديرانى بةردةوامن لة هانداني جةماوةر و ضؤنيةتى هةلويستيان لةم ثرؤسسة و لة بوونةوةدان روبةرو لة بةردةوام بؤية دةكةن، دذايةتيي كة ئةو دةسةآلتةى بةرانبةر تاكتيكيك دةطةرين ئةم مةبةستةش بةدواى خؤلقاندنى بؤ لةطةل دةسةآلتيكى قةداردا، تاكو تواناى خؤيان بةهيزتر بكةن و شؤرشكةيان بطةينن بة ئةنجام، واتة هةموو بير و هزريان كؤ دةكةنةوة لة سةر ضؤنيةتى بةرطرى و ثاراستن بة شيوازيكي سةربازى. ئةم سةربازييةكاني و رامياري دةسةآلتة هةموو دةكةن، لةطةل دذايةتيى كة دةسةآلتةي دةولةتيان لةذير دةستداية و بة توندى وةآلمي هةر ضةشنة دذايةتى كردن و جمؤجوليك دةداتةوة. دةولةت ئةمة بة مافي خؤى دةزانيت كة دةسةآلت و زالبووني خؤى بثاريزيت، تاكو نةروخيت و لةنيو نةضيت. ئيستاش ئيمةى كورد كة لة دةرةوةى بازنةى دةولةت و دةسةآلتداين )بة تايبةتى ئةو دةولةتانةى كوردستانيان داطيركردوتةوة( نةدةماينةوة، و لةمةر بةرةنطاربوونةوةى ئةم دةسةآلتدارانةش توندوتيذي زؤرمان بينيوةو ذان و

ئازاريشمان ضةشتوتةوة. بة دواى هةر شؤرشيك كة بة مةبةستى رؤخاندن يان لة نيو بردنى دةسةآلتى كؤن و ستاتؤثاريز هاتووة، ضي هةستي نةتةوةيى شؤرشةكة لةثيش بووبيت يان دةسةآلتيكي تيكوشةر ئةمةيان بة ثيويست زانيوة كة دواكةوتةو يان ديكتاتؤريةت بووبيت، خةلكى دذ بةم دةسةآلتة خةبات و تيكوشانيكى ضروثر بكريت و كردوويانة. بةدواى لة نيوى طيروطرفتى و كيشة لة اليةن خةلكى شؤرشطيرةوة، كؤمةليك ئةم ستاتووة ضووني تازة ديتة بةردةم ئةم تيكوشةرانةوة كة رةنطة نةتوانن بة تةواوةتي ضارةسةريان بكةن. ئةم دةسةآلتدارة تازة ثيطةيشتوانة كة ئةزمووني بةريوةبردني دةسةآلت و ئيدارةكردنى قؤناغةدا، ئةم ثيش طرفتةوة و كيشة لة ثر زةريايةكى ناو دةكةونة نيية، دةولةتيان هيض بيركردنةوةيكى قول و ستراتيذى و بةرنامة و ثالنييان بؤي دانةرشتوة. بؤ جيطر دينينةوةو بةبير ئيران طةالني شؤرشي تةوةرة و باس ئةم مةبةستى بوونةوةي

دةيخةينة بةر باس و شيكردنةوة. لة تازة هاتنةوة سةر دةسةآلتي سيستةميكى و ثاشايةتى بةدواى روخاني سيستةمى لة ثيشاندا!. بةر لة سةرةتاوة خؤى بة سيستةميكى ديمؤكرات و مرؤظدؤست ئيراندا، بةدةستةوة طرتني دةسةآلت بة توندى رةخنةيان دةطرت، لة هةموو بوارةكاني رذيمى ثاشايةتى و وةكو ئامرازيكى مةبةستدار هةموو كردةوةكانيان دةبردة ذير ثرسيارةوة. كردةوةكاني وةكو هةر ودةسةآلت، هيز خاوةني بة بوون كةخؤيان كاتيك بةآلم سيستةمي ثيشوو ئةمانيش هةر ئةو كردارانةيان دووثات كردةوة، بةآلم بة سةنتزيكى تازة كة وةرطيرابوو لة ئايدولوجيا ئايينيةكةيان. لة سةرةتاوة طرنطى زؤرتر درا بة يةك طريدراو ئةم بة سيستةمةوة. بوو )تعهد( طريدراوبون يا خةمخوارى ئةوةش كة شت بوونةوة بوو بة هؤكاري ثةراويز كةوتنةوة يان لة نيوضووني زؤر اليةنى ديكة. خالى هةر بة باوةرثيكردن و بةدةسةآلت طةيشتنيان سةرةتاي لة ثيكردن متمانة طرينطى

كةسيك تةنها طريدراو بوونى بوو بة خؤيانةوة و ئةمة بايةخ و بنةما بوو لة اليان.شارةوزايى و ثسثؤري طريدراو، كةسي بة دةناسران كة كةسانةش ئةو ديارة

شؤرش شاواز

Page 90: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 882010

ئةوتؤيان نةبوو لة بوارة جياوازةكاندا و نةياندةتواني ضارةسةري بة وةشاند توندى زةبرى ناشارةزايةتية ئةم بكةن، كيشةكان هةموو رةهةندةكان، واتة بةكؤمةلطا و بة سيستةمى بةريوةبردنى دةسةآلتي زال بةسةر كؤمةلطادا، دواييش دةستثيكرا بة ثيكهيناني رانتيكى بةهيز و بى سنوور و لة ئةنجامدا رةنطدانةوةى ئةم رانتةش كةهيشتاش هينايةدى زوري نةخؤشيي و كؤمةلطا بؤ طةرايةوة ئاسةوارةكةى ديارة بةجةستةى كؤمةلطاوة!. هةر وةكو ئةوةي لة سةر ثيدا، بةشى ديكةى شؤرش ئاماذةمان لة سةرةتاوة كة تيشك لةوةي بةر دةضيت. بةريوة نةتةوةيى ضةمكي ئةساسي بخةينة سةر ضونيةتى ئةم شؤرشة و شيكارى بكةين، ئيمة وةكو كورد ثيويستة بة طشتى مةنهةج و رونكردنةوةى باشمان هةبيت لةسةر نةتةوةين تاكة ئيمة ضونكة دةستةواذةية. ئةم سةر لة ضوار بةسةر كراواين دابةش ثارضةو ثارضة كة دنيادا ئاستي

دةولةتى جياوازدا.لة نةتةوةيى تيكوشانى و شؤرش بة دةستماندا كورد ئيمةى ثيناو طةيشتن و وةرطرتني مافة رةواكانمان بةدواى سةرهةلدانى بيروكةى نةتةوة – دةولةت، بةآلم بة هؤي ثارضة بوون و لة يةك نةيهيشت داسةثا، سةرمانا بة دؤذمنانةوة اليةن لة كة دابران ئيمةي كورددا سةرهةلبدات. نيو لة نةتةوةيى يونيتةري خةباتى و دنيا رامياري هةلومةرجي ديكةش اليةني و اليةك لة ئةمة سياسةتى زلهيزةكان كة داريذرا بوو بة ثيي ثيالن و بةرذةوةندى خؤيان، ئاستةنطى هةرة طةورةي دروست كرد بؤمان و بوو بة

بةربةست لة بةرانبةر خةباتةكةمان. دواى سةركةوتني خةبات و كورت بوونةوةي دةستى داطيركةر، لة كة كردووة شؤرشيان ميتؤدة بةم كة وآلتيكى هةر لة ئايدولؤجي و مانيفيستةكةيان شؤسياليزم زؤرينةيان سةرضاوة و باوةرى بة كمؤنيزم بة جيذنى نةتةوةييةوة تيكةل بووتةوة، لة سةرةتاى شؤرش بةناضار دةستيان بردووة بؤ ضةك و خةباتى بوونى فير تةنها بة تيكؤشانة جؤرة ئةم كردوة. ثارتيزانييان نادات دةرفةت داطيركةر كة ئةوةي لةبةر تيداية ضةكي زمانى تيكؤشةران تةنها فيري ئةمة تا بة شيوازيكي تر خةبات بكريت، ئةم ببيت. ضارةسةر ضةك زمانى بة كيشةيةك هةر كة بوونة جؤرة ئادابتاسيونيك دةبيتة هؤى ضاندنى بيروكةى« ضارةسةرى بة زمانى ضةك« و لة نيو ميشكدا جيي دةطريت و طةشة دةكات. بةدواى بةدةست هيناني سةركةوتن، بة هؤي هةبووني زهنييةتى بؤ ثيوةية. ضةكي بووني و رةنط ديالوطيش زمانى ضةكداري، ، توندوتيذى لة دوور و هيمن زمانيكي بة زمانة ئةم طؤريني

ثيويستة ريبازيكى تازة لة ثيش بطردريت.ئيستا بةدواي ئةم كورتةية لة سةر زهنييةتى ضةكداري كة بةدواى تيثةربوونى قؤناغى طةيشتن بة رزطارى يةكيك لة فاكتةرة هةرة

سةرةكييةكانة، تيشك دةخةينة سةر ضوارثارضةى كوردستان.1( باكوري كوردستان:

بةريوة ثارضةيةدا لةم ضةكدارى خةباتى كة زؤرة ماوةيةكي رادةيةكي تا ثةرةسةندوةو مةدةنيش خةباتى هاوكات دةضيت. بةشةدا لةم كة لةبيركةين ئةمة نابيت طةشةي كردووة، هةلبةت خةباتى تاوةكو نةضوتةوة بةسةر رزطارى قؤناغى هيشتا و ضةكدارى زهنييةتى باندؤرى و ئاراوة بيتة مةدةنيانة خؤيان( وتةى )بة بدات. ثيشان باشى خؤي بة رةنطدانةوةكةى و ئةو بيرؤكةيةي كة متمانةيان ثيكردووة، وةها دةلين: )خةباتى هؤى بة بةآلم دةكات(. مةدةنى خةباتى لة ثشتطرى ضةكدارى ئةم بةسةرضووةو ضةكدارى خةباتى سةردمى ضيتر ئةوةيكة بة كيشةكان ضارةسةركردنى بيرؤكةي بة ضةكدارية خةباتة تا رادةى زؤريش ئةم بيرؤكة دةبى هيزى ضةكةوة دامةزراوةو

بخريتة ئةستؤى داطيركةر تاوةكو خةباتطير، و لة الى ديكةشةوة يةك ثيكهاتةى هةموو ناوين رؤذهةآلتى كةسايةتى ضونكة و سةردةست ببيتة تيدةكوشيت بندةستةو يان كة كةسايةتية، دةسةآلت بخاتة دةستى خؤى، ياخود باآلدةستةو هةول دةدا تا

هةمووكات بندةستى هةبيت و لة ذير ركيفى خؤى بهيليتةوة.بندةستةو كة)كورد جياوازية بةم دوواليةن هةر باورى بيرو لة و بةيةكةوةية نزيك زؤر رادةيكى تا داطيركةر( دةسةآلت رووى ناضاريةوة، تةنها زمانى تيطةيشتن لة يةكتر زمانى ضةكة ضةك هيناني بةكار ضةمكي كاريطةرى ميذوودا دريذايى بة و

لة سةر كةسايةتى رؤذهةآلتي ناوين دةبيندريت. لةم قؤناغة كة تا كورد تيكؤشةرانى رزطاربوونةوةية، خةباتى قؤناخى هيشتا ثيش لة مةدةنى و ضةكدارى خةباتى دو هةر توانيانة رادةكى رةنطى توانيويةتي ثيكةوة، ريبازة دوو ئةم بةرطرتنى لة بطرن، بيرؤكةى زهنييةتي شةري ضةكدارى كةم رةنطتر بكاتةوة، واتة و تيداية توركيا وةآلتي كة هةلومةرجةى بةم و داهاتوودا لة باندؤرى بيرى سيستةمى طلؤباليزم لةم ثارضةيةدا كة ثةيوةستة بة دةروازةى ئةورؤثا و ئاسيا، ئةطةر بيت وقؤناغى رزطارى تيثةر ببيت و بطاتة بة قؤناغى دةسةآلتي رامياري ئةوا باشتر دياردةى ثيويستى بة خةباتى هيمنانة خؤى ثيشاندةدات و دةرفةتي ئةوة

هةية كة تويذينةوةيةكى باشتر لة سةردا بكريت.

باكوري كوردستان، شيوازيكى نويي خةباتي مةدةنيانة

Page 91: sarchawa 4

89 ذمارة )4( نيساني 2010

2( رؤذهةآلتى كوردستان: كؤن، كوردستانى ثيدةطوتريت كة كوردستان لة بةشة ئةم ئايينيةوة. هةلكةوتووتة ذير ضاوديرى و ضةثؤكى دةسةآلتيكى بةدواى شؤرشى طةالنى ئيران لة هةمبةرى ثاشايةتى، دةسةآلتيك لة وةآلتي ئيران هاتة دى، كة دةسةآلتيكى بةتةواوةتى ضاوةروان نةكراو بوو و ئةم هةرضةشنة جميشت و جؤالنةوةيةكي لة دةروةي بيرو راى خؤيدا، بة كافر لة قةلةمدةداو بة تيذى سةركوتي دةكرد، هةر بؤيةش كورد ناضار بوو، دةست ببات بؤ ضةك. ئاطرى شةر و شةر طؤرةثانى بة ببوو تةواوةتى بة رؤذهةآلت و داطيرسا روبةروبونةوةى توند لة نيوان دةسةآلت و كورددا. بةدواى ئةم دؤخةدا، كة هةنديك ئالوطؤر لةسةر ثانتايي رامياري رؤذهةآلتي هيزي هاتنةوةي هةموويان رووي لةسةر ئاراوةو هاتة ناوين باشووري لة كوردى هكومةتى دامةزرانى و عيراق بؤ ئةمريكا كوردستان و نةمانى هيز و تواناى دريذةدان بة خةباتي ضةكدارى اليكةوة لة كوردستان رؤذهةآلتي كوردييةكاني هيزة لةاليةن ديكةوة، اليةكى لة بةهيز و دريذخايةن ستراتيجى نةبوونى و

راوةستاني ئةم خةباتة بة شيوازيكي ئؤتؤماتيكي ليكةوتةوة.رؤذهةآلتي كوردى راميارييةكاني هيزة زؤربةى كة ئيستا رامياري زةميني لة دةدةن، مةدنى خةباتى لة دةم كوردستان كة بلين دةتوانين بؤضوونة بةم نابيندريت. رؤليكيان هيض ئيران دوور كةوتوونةتةوة لة مةيدانى رامياري و تا رادةيةكي زؤريش نيية ئارادا لة ئةوتوو خةباتيكي بؤيةش ببوونةتةوة. مارذينال تاكو هةستي ثيبكريت و لة ئةنجامدا ئةوة دةردةكةويت كة ئةم هيزانة نةطةيشتوونةتة قؤناغيك كة تواناي بةريوة بردني خةباتى

ببيت. هيمنانةيان 3( باشوورى كوردستان:

دةسةآلتيكي ئيستاكة كة كوردستان لة بةشة ئةو لةسةرداية، هةريمي نيوى و هةية دةولةتيي نيمضة كة شيوازيك هةر بة تيثةراندووة رزطاريي قؤناغى ضةندساليكة ماوةى دةسةآلتة ئةم ليدابنريت. نيوي ئاستي لة وةرطرتووة طرنطى ئةزموونى ثيكهاتووة خؤيدا كة دةتوانى مةشق و راهينانيكى باش بيت بؤ سةرجةم ثارضةكانى كوردستان. ئةمةش بة مةرجيك ضونكة بكاتةوة. نوي خؤى قؤناغدا بة قؤناغ كة بازدان بة سةر زهنييةتى ضةكدارى و دةرباز بوون بة خؤى تايبةت زةحمةتيى و زوورى قؤناغةدا لةم هةية.دةبى كاريكى ئاكادمي و سةردةميانة لة سةرى دةطةريتةوة وترا، كة شتانةش ئةو هةموو بكريت. سةر ئةو كةسايةتية كة بة هؤي بندةستى و نةبوونى بة شؤرشطيرانةكةي ئامانجى و كوردى دةولةتى ماناي طةيشتن بة دةولةت بووة، ئةو ورةو هيواى بة دةولةت بوونةي نةهيشتووة، بةر لة ئةوةيكة ببن بة دةسةآلت كة دةبواية سةرةتا فيري سياسةت ببوون و هةلومةرجى تازةيان رةضاو بكرداية، تاكو بتوانن بةرةو بطؤردرين ضةكدارييةوة بيري زهنييةتى لة تيا كاري رادةيةك تا هةرضةندة تازةوة، زهنييةتى

كراوة و دةتوانريت ئةو ئيدعاية بكريت كة لة بيرؤكةى ضةكداري ئارام و هيمن خةباتى بردنى بةريوة نوى قؤناغى دراوةو باز

دةستي ثيكردوة بةدوور لة توندوتيذى.كة ريكخراوانةى ئةو هاتووة ئةوة كاتى ئيستا من، برواى بة دامةزراون بة ثسثؤرى تةواو، ببن بة ناوبذيواني نيوان دةسةآلت و كؤمةلطا. دةبيت بؤ ئةوةيكة خةباتيك دوور لة توندوتيذى ثي بنيتة طؤرةثانى ئةم هةريمة، هةموو دامودةزطاييكى مةدةنى ضاو

ديكةى وةآلتاني يان ئةمريكييةكان ريكخراوة و خؤ بخشينيتة هؤكارى بووتة بةرهةمة ئةم هةيةو، بةرهةميان كة ئةورؤثى،

ئةوةيكة سةربةخؤيى خؤيان بثاريزن. ئةطةر ريكخراوةكانى هةريم، بؤ جاريكي ديكة رةوشتى خؤيان وةكو توندوتيذى لة دور خةباتى نةكةن، دةرباز بةرضاو لة دةزطايانة، ئةم كاتةى ئةو تا دي. نايةتة كة دةمينيت خةونيك خؤيان رؤلى ناتوانن بن، حيزبيك يان دةولةت مووضةخؤرى بطيرن. مةبةست لة دامةزراندنى ئةو هةموو ريكخراو و دامودةزطا مةدةنية، ئةمة بووة كة كؤمةلطا ببات بةرةو ئاسؤيةكى روون و خؤيان رؤلى بتوانن ئةمانة ئةطةر ئيستا. لة باشتر دوارؤذيكى طةل لة توندوتيذى كة ضةكدارى زمانى بطيرنةوة، باشى بة و نةرم زمانيكى بةرةو دةطؤردريت وردة وردة دينيت، خؤيدا ناسياوي زؤرترى دةبيت بة ديالوط و ريزلينان بة هةموو تاكى نيو كؤمةلطا. كاتى ئةم ديالوطة بةرقةرار بيت، ئيتر زمانى رق و

نامينيت. توندوتيذى 4( رؤذئاواى كوردستان:

ئةم خةلكى هاتووة. بةعسى رذيميكى طرفتارى بةشةش ئةم نةتةوةي لة كوردستان بةشداري هةموو شؤرشةكانى ثارضةية كورد بوونة لة هةر ضوار ثارضةي كوردستان و رؤلى طرنطيان هةبووة و تا كاتي ئيستاش هةيانة. بةآلم تا ئيستاكةش خةباتى ناخى لة بووةو كوردستان ديكةى ثارضةكانى بؤ خةلكة ئةم شؤرشدا جيطايان طرتووة. بة هؤى ئةوةيكة ئةم ثارضةية رؤلى خةباتيكى خؤيدا نيو لة ديكة، ثارضةكانى بؤ طيراوة لؤجستيكى ضةكدارى نةهاتووتة ئاراوة، بةآلم بةردةوام ريكخستنى شاراوة يان ئاشكرايان ثيكهيناوة و بةمجؤرةو بة هيمنى داواى مافةكاني بةردةوام و سوريا بةعسي دةسةآلتى لة كردووة خؤيانيان

كةوتوونةتة بةر هيرش و ئةشكةنجة و كوشتنى ئةم دةسةآلتة و هةرضةندة خؤيانيان راطرتووة لة بةكارهيناني توندو تيذي.

بةداخةوة روبةروي رةقى و هشكييةكي توند ببوونةتةوة. ئةم بةشة ضاوةروانى ثارضةكانى ديكةي كوردستان دةكات تا ئةطةر هاتو رزطار بوون، ببن يارمةتيدةريان بؤ رزطار بوونةوة لةذير

دةسةآلتي بةعس وشوظيني سوريا. * * *

ضؤن زهنييةتى لة خةباتي ضةكدارييةوة بطؤردرين بؤ زهنييةتي خةباتي مةدةنىى

Page 92: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 902010

د.ياسين سةردةشتى

قازي محةمةد لةو سي ريطةيةى لة بةردةميدا بوو سةربةخؤيي

كوردستاني هةلبذارد

دةرثةراندني ئةحمةد تؤفيق ثالني حزبي تودة و دكتؤر قاسملو بوو

لةكؤمارى باس كة دةكةينةوة بابةتةكةمان دةروازةى ثرسيارة بةم تةعامولى سةردةمةو ئةو كةشوهةواى ئيوة مةهابادة، و كوردستان و كوردستان ئةودةمى تويذةكانى و سةركردةكان لةنيوان سياسى

مةهاباد ضؤن راظة دةكةيت؟و جيهانى دووةمى جةنطى هةلطيرساندنى كة ئاشكراية شا رةزا ديكتاتؤرى دةسةالتى روخاندنى و ئيران داطيركردنى و هةلوةشاندنةوةى ئةرتةش و دةزطا سةركوتكةرةكانى ديكةى هةروةها و لةئيران نويى هةلومةرجيكى ثةهلةوى، رذيمى رؤذهةالتى كوردستاندا هيناية ئارا كة زةمينةى بؤ كاروضاالكى شارى و موكريان لةناوضةى بةتايبةتى كرد، تةخت سياسى و شورةويى راستةوخؤى دةسةالتى هؤيةى بةو كة مةهاباددا لةطةل سنوريشى هاتوضؤى هةروةها لينةبو، بةريتانييةكانى باش هاندةريكى ئةمةش ئاوةالبوو، كوردستاندا باشورى حيزبى وةك: كورديى ريكخراويكى ضةند دامةزراندنى بؤ بوو »ذ.ك« كورد ذيانةوةى كؤمةلةى ثاشتر و كوردستان ئازاديى

مافة و ئازاديى بةديهينانى ئامانجيان كة و فاشيزم دذايةتى و نةتةوةييةكان سةردةمى نالةبارةكانى ئاسةوارة هةموو ثةهلةوى رةزا رةطةزثةرستى ديكتاتؤرى

بوو.بةو لةئيران كورد طةلى ضةشنة بةم رزطارى نةتةوةيى لةناوبردنى لة طؤرانة سود هةوليدا ثيداهاتةوةو ئاهيكى بوو، لةو دةرفةتة وةربطريت كة هاتؤتة كايةوة جةنط هاتنى كؤتاي لةثاش بةهيوابوو و هاوثةيمانان فاشيزم، لةطؤرنانى و سةبارةت خؤيان بةلينانةى ئةو زؤردارى نةهيشتنى و طةالن بةئازادى ريطرتن و سةردةستةكان نةتةوة ميليتاريستة رذيمة لةسةرهةلدانةوةى هارو درندةكان جيبةجى بكةن و لةجيهان سيستميكى بؤ مؤديليك ناوضةكة و بناغةى لةسةر كة كايةوة بيتة سياسى و دةسةالت دابةشكردنى و ديموكراتى رةطى و دامةزرابيت سياسى بةشداريى و كؤمةاليةتى و نةتةوةيى ضةوسانةوةى سايةشدا لةو و بكات ريشةكيش ئابورى طةلى كورد بةئازادى و مافة رةواكانى خؤى خؤى مةرزوبومى و خاك لةسةر و بطات بةشيوةيةكى ئازاد و سةربةست بذى و جاريكى ديكة دوضارى لةسةردةمى كة نةبيتةوة رةطةزى ثاكتاوى و رةشةكوذى

رةزاثةهلةويدا بة بةربالوى ئةنجامدرا.ملمالنيى توندى دةسثيكردنى و جةنط هاتنى كؤتاي ثاش بةريتانياو و لةاليةك شورةويى بةتايبةتى زلهيزةكان نيوان خؤى كاريطةرى ملمالنيية ئةو ديكةوة لةاليةكى ئةمةريكاش دةيانويست ئةمريكاية و بةريتانيا هةرضى هةبوو. ئيران لةسةر سةركوتكةر رؤذئاواطةرايى و ديكتاتؤرى سيستمى هةمان بؤ خؤيان ثيطةيةكى بكةنة ئيران و سةرثى بخةنةوة لةتاراندا لةوالشةوة شورةويى. يةكيتى بةرذةوةندييةكانى دذايةتى حكومةتى سةر فشارخستنة لةثيناو مانؤر كةوتبوة شورةويى باوةشى بةرةو بداتةوةو لةبةرذةوةندييةكانى ئاوريك تا تاران رؤذئاوا مل نةنيت. لةم بوارةشدا شورةويى هةولى قؤستنةوةى مةسةلةى طرنطترينيان كة دةدا ئيرانى الوازييةكانى خالة

Page 93: sarchawa 4

91 ذمارة )4( نيسانى 2010

ضونكة لةئيران. بوو نةتةوايةتى و ضينايةتى سةختى سيستمى دةسةالتدارانى ئيران و حكومةتة يةك لةدوا يةكةكانى سالةكانى قؤرخكةرةكان باالدةستة ضينة بة ثاش جةنطيش سةر و جةنط ستةمى كيشةى ضارةسةرى بؤ بةرنامةيةكيان هيض و بوون نةتةوايةتى طةالنى بندةستى ئيران و هةروةها بيدادى ئابورى و

كؤمةاليةتى و ضينايةتى نةبوو.سياسى ريبةرايةتى روداوانة ئةم بةرةوثيشضونى لةميانةى ثاشتر و ديموكرات فيرقةى شورةويى، بةثالثشتى ئازةر طةلى دامةزراند، ئازةربايجانيان ديموكراتى خودموختارى حكومةتى كة كوردستان رؤذهةالتى باكورى هةريمى كة لةوكاتةشدا بؤ سةقز و سةردةشت ئاراسةوة لة ناوضةى موكريانة و »هةر طؤرانكاريية بةهؤى مةهابادة، ناوةندةكةى دةطريتةوة« سةرلةنوى لةسؤنطةى و رةزاشا سةردةمى كارطيرييةكانى ئيران، ئوستانةكانى بةريوةبةرايةتى شيوةى دارشتنةوةى ئازةربايجانى دةطوترا ثيى و ئازةربايجان سةر خرابووة

خؤرئاوا. لةكوردستانى كورد سياسى ريبةرانى هةلومةرجةدا لةم موكريان، لةسةرو هةموشيانةوة ثيشةواى هةميشة زيندوو قازى بندةستى بضنة يةكةم: بوون، ريطةدا سى لةبةردةم موحةمةد لةحكومةتةكةى بةشيك ببنة و ديموكرات فيرقةى ريبةرانى ئازةربايجان ميللى ئةنجومةنى لة كورسييةك بةضةند و تةبريز ئازةرى ريبةرايةتى دةستى بازيضةى ببنة و بن رازى بوةستن طؤرانكاريانة ئةو شورةويخوا. دووةم: هةولبدةن دذى هةيئةتى و تازةكار شاى رةزا محةمةد تةختى قوربانى ببنة و سييةم: لةئيران. رؤذئاوا بةرذةوةندييةكانى و تاران حاكمةى هةولى و بطرن خؤياندا كوردبونى و سةربةخؤيى لةسةر ثى بةدةستةوةطرتنى دةسةالتى ميللى لةو بةشةى كوردستاندا بدةن كيشةى ضارةسةركردنى ذيربارى بهيننة ناوةندى حكومةتى و

نةتةوايةتى و ديموكراتيزةكردنى ئيران.و دامةزراند يان كوردستان« ديموكراتى »حيزبى هةربؤية دروشمى »ديموكراتى بؤ ئيران و خودموختارى بؤ كوردستان«يان لة كورد طةلى سياسى ريبةرانى ليرةشةوة بةرزكردةوة، مةهاباد ريطةى سيهةميان هةلبذارد و لة 2ى ريبةندانى 1324ى ديموكراتى ميللى »جمهوريةتى دامةزراندنى جارى هةتاويدا سياسى سةركردايةتى كة بريارةى ئةو دا، كوردستان«يان ئازةرى و تةنانةت شورةوييةكانيش ئاواتيان بؤ دةخواست و لة

ناخةوة حةزيان ثيدةكرد.ئةزمونى دووةمين كوردستان جمهوريةتى راستيدا لة هاوضةرخ ميذووى لة كوردة طةل نةتةوايةتى حوكمرانيةتى ويةكةمين ئةزمونة لة رؤذهةالتى كوردستان كةلة ماوةى تةمةنى

كةمتر لة ساليكدا دةسكةوتى بيوينةى بؤ كورد هينايةدى. تيكراى ميذوونوسة رةسةنةكان بةضاويكى جيا لة بةطشتى نةتةوايةتييةكةى دةسةالتة دةرواننة ئازةربايجان حكومةتةكةى كورد لة مةهاباد، دةسةالتة كوردييةكة دةسةالتيكى ميللىليبرال بةرقةرار تيدا ئايينى و ئازادى سياسى باش تارادةيةكى بوو، بة هةستى مةهاباددا دةسةالتةكةى سايةى لة خةلكى بوو، لةو هينديك بةشيوةيةك دةكرد، وينة كةم ئارامييةكى و هيمنى رووةوة زيدةرؤييان كردووةو نوسيويانة »طورط و مةر ثيكةوة

ئاوى خواردؤتةوة«. سايةى لة سياسى و مةزهةبى و نةتةوةيى ستةمى فةرمانرةوايةتى كوردى هةلطيرا، سةركوتى سياسى و دةمكوت هةمووكةس ثينةدةكرا، هةستى جمهوريةتةكة نةيارانى كردنى لة كةسيك تةنها سالةدا ئةو لةماوةى كةضى ضةكداربوون

مةهاباد كوذراوة كةئةويش سةركردايةتى كورد ليى بةرثرسيار بوارة لة جمهوريةت سودمةندانةى كارة ئةو هةموو نيية، ثرشنطدارى رووى ئةنجاميدان خةلكةكة ذيانى جياوازةكانى لة كوردستانن ديموكراتى حيزبى دةسةالتداريتى قؤناغةى ئةو

مةهاباد و دةوروبةرى.محةمةد قازى كة لةبيربضيت ئةوةمان نابيت ترةوة لةاليةكى نويى مؤديليكى كوردستان، يان جمهوريةت سةرؤكى سةركردايةتى سياسى كورد بوو، ئةو نةك وةك شيخ عوبةيدوالى خاوةن و تةريقةتى شيخيكى ثيران سةعيدى شيخ و نةهرى و عةشيرةت سةرؤك سمكؤش وةك نة بوو، موريد خانةقاو خاوةنى دةستة ضةكدارى خيلةكى بوو. لةراستيدا قازى محةمةد ناوبانطى و كؤمةاليةتى ثلةوثايةى و زانايى و ليهاتويى بةهؤى بضيتة كة رةخسا بؤ هةلةى ئةو بنةمالةكةى تيكؤشةرانةى

بةرزترين لوتكةى دةسةالتداريتى. ئةم رؤذهةالت لةكوردستانى جارة يةكةمين هةربؤية سةرؤكة و ئاغا و خان و مةيدان بيتة سةركردايةتيية نؤرمة خيلةكييةكانى وةك حةمةرةشيدخانى بانةو عومةرخانى شكاك و تةنانةت مةال مستةفا بارزانيش سةرى بؤ دانةوينن و بةطةورةى

خؤيانى ثةسةند بكةن. ديارة كةسانيكى وةك قةرةنى ئاغاى مامش و مام عةزيزى كورى دةسةالتداريتى نوييةى فؤرمة ئةو ديبوكرى ئةسعةد ئةمير و كورديان بؤ قوت نةدةضو، ئةوان ثييان وابوو ئةو فؤرمة نوييةو بةهؤى كؤمةاليةتى ثايةى ثلةو ثةرةطرتنى و سياسى ضاالكى ثيشةوا بة ئيرةييان هةر نةك بةوةش شورةوييةكانة، ثالثشتى لة بةلكو دةكرد، كتوثرى و خيرا دةركةوتنى و محةمةد قازى بةردةوامبونى وابوو ثييان دةسلةمانةوةو دةسةالتةكةشى و كؤمةاليةتى ثايةى ثلةو بةزيانى ئايندةدا لة دةسةالتة ئةو

سوليماني موعيني 1968-1935

Page 94: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 922010

بةرذةوةندييةكانيان دةشكيتةوة. هةربؤية بةشيك لةو سةرخيالنة مةال وةك مةزهةبى كةسيكى ضةند و لةبازرطانان هينديك و سةركردايةتيية لةو ثشتطيرى نةبون ئامادة مةنطوريش خةليلى

نويية و سةركردايةتييةكةى بكةن.كاتى بةشيوةيةكى ناضاربوون لةوانةشى هينديك تةنانةت ثشتى ثيشةواو دةسةالتةكةى بطرن، لةبنةوة بةهؤى ثةيوةندييان خؤيان ثاشةكشةى هيلى ئةمريكييةكانةوة ئينطليزو و بةتاران مسؤطةر كردبو، ئةوةش ناتةباييةكى قولى لة ريزةكانى طةلى كورد و دووروييةكى الى هينديك لةريبةرايةتى حيزبى و سةركردةيى ثيكهينا بوو، ناتةواوييةكى وا كة لةطةل تيكراى فاكتةرة هةريمى و نيودةولةتى ونيوخؤييةكانى ديكةدا، بناغةى كؤمارى مةهاباديان بنكولكردو دواجار ثيشةواى بينةواى كورديان ناضاركرد لةثيناو ثاراستنى خةلكى مةهاباد و ريطرتن لةويرانكردنى شارةكة بةثةلة دةستةودامينى برواو شاهةنشاييةوة ئةرتةشى بةثيرى خؤى كة بيت ضوار لةشكرى فةرماندةى هومايؤنى« »سةرتيث نةيةليت خيلةكانى دذ بةكؤمار بضنة نيو مةهاباد و لةشكر خؤى ئةو هةنطاوة بنيت. ئةوةبوو لة سةرماوةرزى 1325دا دواى ثينج سال ئةرتةش طةرايةوة شارى مةهاباد و كؤمارة كوردييةكةش كؤنةثةرستى باالدةستى و زلهيزةكان ملمالنيى بةقوربانى بوو

ئيرانى و ناتةبايى نيوخؤ.بةسةر ئالوطؤريك ض ترى هاورييانى و ثيشةوا شةهيدبونى دواى ريبةرايةتى هات؟ رؤذهةالت لة كوردى بزافى و كورد كؤمةلطاى حيزبى ديموكرات ضؤن توانى جيطاى كةسيتى كاريزماتيكى ثيشةوا ثر

بكةنةوة؟ ئيران لةشكرى طةرانةوةى و كوردستان كؤمارى روخاندنى و ديموكراتى جوالنةوةى لة مةزنى طورزيكى مةهاباد بؤ طةالنى نةتةوةيى تيكؤشانى و خةبات و لةئيران ئازاديخوازى بندةست، بةتايبةتى كورد لةوالتدا وةشاند و زةمينةى طةرانةوةى دةستيثيكردةوة، سياسى سةركوتى و ناوةند ديكتاتؤريةتى سياسى ريبةرايةتى ويزةى كةوتنة تاران دةسةالتدارانى ديموكراتى حيزبى سةركردايةتى بةرضاوى بةشيكى و كورد دادطاى و سيدارة شوين لةضةندين و هةلواسى كوردستانيان سةرثيييان دامةزراند، كةوتنة طرتن و راوةدونانى ئازاديخوازانى

كورد و زيندانييةكانيان لى ثر كردن.

ليدةكرا ئةوةيان طومانى دوورخستةوةكة ئةوانةيان هةموو سةربازى رذيميكى و بوبن محةمةد قازى و كؤمار اليةنطرى

سةركوتكةريان لة مةهاباد دامةزراند.توشى كوردى جوالنةوةى لةناكاوة مةنفيية طؤرانة ئةم هةلوةشا، بةتةواوةتى ديموكرات حيزبى كرد، مةزن قةيرانيكى ئةوانةشى لةكوشتن و طرتن و دورخستنةوة رزطاريان ببو، يان لةضاالكى وازيان و دانيشتون خؤيان لةمالى ياخود هةالتبون سياسى و نةتةوةيى هينابوو، ثاشماوةى نةسلى يةكةمى حيزبى ديموكرات طةشتبونة ئةو بروايةى كة لة سايةى ئةو هةلومةرجة ناتوانريت كؤماردا روخاندنى ثاش نيودةولةتييةى و نيوخؤيى

كار بؤ تيكؤشانى سياسى و نةتةوايةتى بكريت. لةاليةكى ترةوة ئةو فةزاى سةركوت و توندوتيذيةى دةسةالتى كورد طةنجانى و الوان بؤ خولقاندى، لةكوردستان ناوةندى و ببون ثةروةردة ئازاديدا لةسةردةمى ئةوانةى نةدةضو، قوت دةكردن بيزارى ئةرتةش شؤظينيستةكانى فةرماندة رةفتارى طوم لةبةرضاو كورديان سةركردةكانى هةلواسينى ديمةنى و نةبوون ملكةضكردن ئامادةى دةستةية ئةم هةربؤية دةبوو، ئةوةى بؤ وةربطرن دةرفةتيك هةر لة سود ئامادةبوون و نؤكةرو و ناوةندى رةطةزثةرستى دةسةالتى دذى سةرلةنوى دةستثيبكةنةوةو نهينى سياسى تيكؤشانى ضلكاوخؤرةكانى، حيزبى ديموكرات زيندو بكةنةوة، الوة زيندوكةرةوةكانى حيزبى عةزيزى ئيسحاقى، عةبدوال سولتانيان، »رةحيم ديموكرات:

يوسفى، عوبةيدوالى ئةيوبيان« بوون. جموجول كةوتنةوة كؤمار روخاندنى ثاش ساليك ئةمانة لة يةكيك بةالم راطةياندةوة، حيزبيان دامةزراندنةوةى و كةموكورتييةكانى ئةم قؤناغة نةبونى سةركردايةتييةكى تؤكمةو ئةو بؤشايية بوو كة لةبةينضونى ريبةرانى »نةسلى«ية كةمى حيزب ئةندامانى قةيرانة لةم بؤ رزطاربون دروستى كردبوو، هةربؤية ريبةرايةتى نوى بريارياندا ثةنا بؤ حيزبى تودةى ئيران بةرن، ئةو حيزبى تودةيةى كة لةسةرةتادا ئاورى لةو ريبةرايةتيية نةدايةوة، نةوتى ثةرةطرتنى جوالنةوةى خؤماليكردنى لةطةل ثاشتر بةالم و لةكوردستان ئاور هةر نةك برياريدا تودةش حيزبى ئيران، حيزبة ديموكراتةكةى بداتةوةو هاوكارييان بكات، بةلكو هةوليدا و لةرووى سياسى و بكاتة شانةيةكى خؤيى ديموكرات حيزبى تيكؤشانى و ماندوبون و بدات طرى بةخؤيةوة تةشكيالتييةوة دذ هةلويستة و ناجيطير سياسةتة راذةى بخاتة كورد الوانى

بةيةكةكانى خؤى لة تاران.بووة و طةياند ديموكرات بةحيزبى مةزنى زيانيكى ئةوةش تةسليمكردنى و كورد نةتةوايةتى خواستى ثاشةكشةى هؤى ئاالى نةتةوايةتى بةذمارةيةك كؤلكة ماركسيستى و شؤفينيستى راستةقينة رةهةندة لة هؤ زؤر لةبةر ئةوانةى لةتاران، فارس ئةوةش نةدةطةيشتن. كورد كيشةى ميذوييةكانى و سياسى كورد ديموكراتى الوةكانى ريبةرة تا رةخساند زةمينةيةكى ئةويش ضةث بةرةو دووربكةونةوةو نةتةوايةتى لةتيكؤشانى

بةشيوازة تودةيية شورةويخوازةكةى ملبنين. كارةكةى ئيوة لةسةر »ئةحمةد تؤفيق« كاريكى شاز و جيطاى ريزة بؤ ميذووى كورد، بةراى ئيوة »ئةحمةد تؤفيق« لةبزافى كوردى رؤذهةالت خاوةن ض ثيطةيةكة؟ رؤلى ئةم كةسايةتيية لةضركةساتةكانى روخاندنى

كؤمار ضؤن هةلدةسةنطينيت؟ تؤفيق ئةحمةد تيكؤشانى و لةذيان تابةقولى بؤخؤشم من وينةيةكى نةيارةكانيدا، نوسراوى كاريطةرى لةذير نةمكؤليوة، شيواوم لةو كةسايةتيية وةرطرتبو، تةواو وةك ئاغايةكى دلرةقى سةرخوانى حازرخؤرى دلسؤزو بةكةسانى دذ و خؤثةرست

عةبدوالى ئيسحاقى »ئةحمةد تؤفيق« ثيشمةرطةي كوردستان

Page 95: sarchawa 4

93 ذمارة )4( نيسانى 2010

جيطةى ئةوةش ثيشضاو، دةهاتة مستةفام مةال رازاوةى ميذوونوس جار هينديك دةطونجيت ضونكة نيية. سةرسورمان بةهؤى سةرضاوةى ناراست و زانيارى هةلبةستراوةوة بةهةلةدا ليكؤلينةوةم لة ذيان و خةباتى بضيت، بةالم ثاش ئةوةى وردتر ئةو كةسايةتيية كرد، ناراستى هينديك لةو سةرضاوانةو نةزةرى

ثيشوى خؤشم بؤ دةركةوت.عةبدوالى كة دةيسةلمينن ميذووييةكان بةلطة بةهةرحال، ئيسحاقى »ئةحمةد تؤفيق« كورديكى نةتةوةثةروةرى ئازاديخواز و مرؤظيكى تيكؤشةرى دلسؤز و راستطؤ و دلثاك و دةسثاك و خةمخؤرى طةلةكةى بووة، هةموو ذيانى لةثيناوى نةتةوةكةى و ئازادى كورد و دذى دوذمنانى طةلةكةى و ناثاكان بةختكردووة، تةنانةت ثاش طرتن و ئةشكةنجةدانيشى لةاليةن بةعسيية فاشستة خؤى تيكؤشانى و رابردوو لة مويةك هيندةى عةرةبةكانةوة،

ثةشيمانى دةرنةبرى و سةربةرزانة روبةروى مةرط بووةوة.طومناوى قارةمانى ثيشمةرطةيةكى »ئةحمةدتؤفيق« لةراستيدا زيندوكردنةوةى بؤ سةرلةنوى زؤريدا هةوليكى نةتةوةكةيةتى، تيكؤشا زؤر رادةيةكى تا ثاشتر ديموكراتى كوردستان، حيزبى بؤ ئةوةى ثشتيوان بؤ ئةو حيزبة ثةيدا بكات و لةذير بالى حيزبى بينيتةدةر و بيرى كوردستانى شؤرشطيرانة لةناوحيزبدا تودةى بةريتةثيش، نةك هةرئةوة، بةلكو ئةحمةد تؤفيق يةك لةو رابةرة لةهيزة بةرةيةكى دامةزراندنى خولياى كة كوردة كةموينانةى سياسى و ريكخراوةكانى سةراسةرى كوردستانى لةسةردا بوو

و كارى بؤ دةكرد. ئةحمةد تؤفيق لةو الوانة بوو كة لةسايةىضاالكيية سياسييةكانى كؤمةلةى »ذ.ك« و ثاشتر كؤمارى ميللى كوردستاندا ثةروةردة كة بوو بةسةرةوة براطةورةى كاريطةرى سةيد محةمةدى ببو، بوو. روخاندنى كؤمار ئةفسةر ديموكراتدا ثيشمةرطةى لةهيزى و لةسيدارةدانى ريبةرانى و طرتن و زيندانيكردنى براطةورةكةى بةدذى ئةستورى رقيكى و كرد ئةحمةددا لةدلى قولى برينيكى كوردستان داطيركةرةوةى و كوردكوذ شاهةنشاهى رذيمى روخاندنى بةسةر ساليك لة كةمتر هةربؤية دروستكرد. لةال كؤماردا تيثةرى بوو كة لةطةل ضةند الويكى خوينطةرمدا حيزبى ميتنطةكانى و خؤثيشاندان تةواوى لة ذياندةوةو ديموكراتيان سةردةمى ثةرةطرتنى بزافى ميللى ديموكراتيكى بةرةى نيشتيمانى فاشيزمةكان دةربارضيية و شاهةنشاهى رذيمى دذى ئيرانيدا

جةماوةريان ئاراستة كرد و هاتنة مةيدان.»ئةحمةد بة دذ كريم حسامى كاك و قاسملو دكتؤر دذايةتييةكانى تؤفيق« بةراى ئيوة ئةنجامى رةنطدانةوةى دوو ئايدؤلؤذى ضةث و راست ض بارزانى مةالمستةفا و ثارتى اليةنةكان؟ دةسةالتخوازى يان بوو

رؤليكيان لةم ناوةندةدا هةبوو؟ طومانى تيدا نيية كة كةسايةتى ئةحمةد تؤفيق لةنوسين و ليدوانة بةدناوكردنيش جار هينديك و شيواندن توشى جياوازةكاندا باش كة كةسانيكةوةن لةاليةن نوسينانة لةو هينديك بؤتةوة، ئاطادارى هةلسوران و تيكؤشانى ئةو كةسايةتيية نةبوون، هينديك حيزبيانةن كاديرة لةو بةشيك و سياسى نةيارانى لةوانةش نةتةوايةتى بزافى نيو ناكؤكييةكانى ثةيدابوونى ثاش كة ئةحمةد دةرثةراندنى بؤ قؤليان عيراق بندةستى كوردستانى راثؤرتةكانى ليهةلمالى، ديموكرات حيزبى لةريبةرايةتى تؤفيق بةدناوكردنى بةناهةق لة بةدناوة دةزطا ئةو رؤلى ساواكيش ئةحمةد تؤفيق دا دةردةخةن، جطةلةوةى كة شيوعييةكانى عيراق

و تودييةكانى ئيرانيش لةو بوارةدا رؤلى خؤيان هةبووة.هاورى و تؤفيق ئةحمةد نيوان ناكؤكييةكانى بة سةبارةت حيزبييةكانى وةك عةبدولرةحمانى قاسملؤ و كةريمى حيسامى و ئةوانةى دواى بةستنى كؤنفرانسى سييةمى حيزب ريبةرايةتييان ئةو راستة هةبوون، جؤر جؤراو هؤكارى دةست طرتة

كةسايةتييانة هةريةكةيان تايبةتمةندى خؤيان هةبووة و شيوازى رةوتى بةالم بووة، جياواز لةيةكترى كاركردنيان بيركردنةوةو ديموكراتى حيزبى نالةبارةى هةلومةرجة ئةو و روداوةكان و ناكؤكى بؤ طؤرى جياوازيانةى و تايبةتمةندى ئةو تيكةوت روداوى لةدواى ناكؤكيانة ئةو سةرةتاى توند. ناتةباييةكى موسةددةق دكتؤر حكومةتةكةى روخاندنى و 1332 طةالويذى و رؤلى مةنفى حيزبى تودة دةستثيدةكات. ثاش طرتنى ئةندامانى ريبةرايةتى حيزبى تودة و دانثيدانانةكانيان بةخةتابارى و كارى حيزبى سةركردايةتى كؤميتةى شورةويى، بؤ سيخورييان حيزبى لةطةل خؤى ثةيوةندى برياريدا كوردستان ديموكراتى

تودة ببضريت و سةربةخؤ كارى خؤى بكات. هةر لةو ماوةيةدا ئةحمةد تؤفيق سةردانى باشورى كوردستان شيوعييةكان و ثارتى نيوان ملمالنيى طةرمةى لةوى دةكات، بوو، ريبةرايةتى شيوعييةكانى عيراق لةو دةمةدا لةدةست ضةند نةتةويي و كؤنةثةرست بةحيزبيكى ثارتييان كة بوو عةرةبيكدا لةقةلةمدةدا. ديارة ئةو مةسةلةية كاريطةرى فيكريى خؤى لةسةر عةبدوالى ئيسحاقى هةبوو كة هةرلةوى ناوى »ئةحمةد تؤفيق«ى

وةك ناوى حيزبى بؤخؤى دانابوو.رذيمى روخاندنى و عيراق طةالويذى 14ى شؤرشى ثاش قاسم، بةريبةرايةتى عيراق كؤمارى دامةزراندنى و ثاشايةتى بينى بةخؤيةوة لةناكاوى طؤرانيكى لةعيراق سياسى فةزاى كوردى نةتةوايةتى شةثؤلى ثةرةسةندنى طرنطترينيان كة ثاشتر و كورد طةلى بةمافةكانى نوى حكومةتى داننانى ثاش ضاالكيية دةسثيكردنى و بارزانى مستةفاى مةال طةرانةوةى سياسييةكانى ثارتى ديموكراتى كوردستان و ريكخراوى »كاذيك« مستةفا مةال بة ئةحمةد بةردةوامى ثةيوةندى و نزيكى بوو. فيكرى لةسةر خؤيان شوينى تر هيندةى كاذيك ئةندامانى و بةضاويكى بكاتةوةو بير كوردستانيانة وايانليكرد داناو ئةحمةد كة خؤبةماركسيزانانةى و كؤمؤنيست ئةو نةروانيتة دؤستانة نةتةوايةتييان بةشةرمةزارى ناودةبرد و كيشةى طةلى كورديان

ثى مةسةلةيةك نةبوو. هةر لةو ماوةيةدا بوو كة عةبدولرةحمان قاسملو بريارى حيزبى دةشكينيت و ثةيوةندى بةحيزبى تودة دةطريتةوة، لةسةردانيكيدا ثاش دةطيرين، سمايل بةناوى ئامؤزايةكى لةطةل تاران بؤ لةكوردستان تازة كة ساواك دةزطاى بؤماوةيةك، بةربونيان سةر بؤ سةرتاسةرى هيرشيكى و ليدان بؤ كار دادةمةزريت

حيزبى ديموكراتى كوردستان دةكات.

ئةحمةد تؤفيق لةو الوانة بوو كة لةسايةىضاالكيية

سياسييةكانى كؤمةلةى »ذ.ك« و ثاشتر كؤمارى

ميللى كوردستاندا ثةروةردة ببو، كاريطةرى سةيد

محةمةدى براطةورةى بةسةرةوة بوو كة لةهيزى

ثيشمةرطةى ديموكراتدا ئةفسةر بوو. روخاندنى كؤمار

و لةسيدارةدانى ريبةرانى و طرتن و زيندانيكردنى

براطةورةكةى برينيكى قولى لةدلى ئةحمةددا كرد و

رقيكى ئةستورى بةدذى رذيمى شاهةنشاهى كوردكوذ و

داطيركةرةوةى كوردستان لةال دروستكرد.

Page 96: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 942010

ثيش ئةوةى ثةالمارةكة دةستثيبكات سمايلى قاسملو كة ناوى »حوسين«ى لةخؤى نابوو، لةطوندى »نيزةرؤ«ى بانة دةكةويتةوة داوى ساواكةوة، ناوبراو بةهؤى هاندانى تودةييةكانى زيندانةوة كة ئامؤزاى عةبدولرةحمانى لة تورةبوونى بةهؤى يان بيت بةجينةهيناوة، بةلينةكةى داوةو دةرةوةى ناردنة بةلينى ثيشتر هةرضى هةيةو نيية لةسةر تةشكيالتى حيزبى ديموكرات دةيداتة ثةالمارةكةيان زانياريانة ئةو وةرطرتنى ثاش ئةوانيش ساواك، دةكةن ئامادة طورزيك بؤ خؤيان تاكو دوادةخةن ماوةيةك لةخةزةلوةرى ئةوةشيان بكات، ريشةكيش لةبنةوة حيزب كة قرانى« »حيزبى ناوى سالة ئةو هةربؤية دى، بؤهاتة 1338دا

ضووة سةر.بؤ كورد ثةنابةرانى شاالوى ساواك، ثةالمارةكةى ثاش ئةو يةكةمى خةمخؤرى دةستيثيكرد، كوردستان باشورى تؤفيق« بوو كة دةبواية جيطاو ريطةو لةوى »ئةحمةد ثةنابةرانة نان و حةوانةوةيان بؤ دابين بكات، هةلومةرجيكى وا كة دؤخةكةى سةركردةيى كؤميتةى ئةندامانى كردبوو. ئالؤز نالةبارو تةواو حيزب لةباشورى كوردستان تةنيا »ئةحمةد تؤفيق«يان مابوةوة. لةطةل ئةوروثا، ضوبوة ثيشتر كة قاسملو عةبدولرةحمانى تودةييةكان بةغداد، هاتنة تودة حيزبى لةريبةرانى ذمارةيةك زيندو بؤ كار و وةرطرن هةلومةرجةكة لة سود دةيانويست كردنةوةى تةشكيالتةكانى خؤيان لةئيران بكةن، لةو رووةشةوة دةيانويست سود لةو تودةييخوايانةى كورد بكةن بؤ كشانةوةى حيزبى ديموكراتى كوردستان بؤ ذير ركيفى حيزبى تودة. بؤ ئةم مةبةستةش دةرثةراندنى ئةحمةد تؤفيق و بيكاريطةركردنى لةناو عةبدولرةحمانى بوو، تودة حيزبى ثيالنيكى حيزبدا ئةندامانى قاسملؤ و كةريمى حيسامى دةبواية جيبةجيكةرى ئةو ثيالنة بن، ئةوان لة بةغداوة بيريان لةدةركردنى بةياننامةيةك كردةوة كة كةسيكى تؤفيق وةك ئةحمةد ديموكراتةوة بةناوى حيزبى تييدا بة ثةيوةندى تةنيا ملمالنيية ئةم بناسينن، لةحيزب دةركراو و ديموكرات حيزبى كارى مةيدانى ضونكة نةبوو، ئيرانةوة لةويش كوردستان. باشورى و عيراق ثةريبونةوة ئةندامةكانى توندوتيذيدا لةوثةرى سياسييةكان جياوازة هيزة ملمالنيى ثارتى بنكولكردنى هةولى لةبنةوة عيراق شيوعييةكانى بوو. ريطة تةشكيالتييةوة لةرووى دةيانويست دةداو ديموكراتيان نةتةوايةتى بالى بارزانى و لةثةرةسةندنى بطرن. مةال مستةفاى

شيوعييةكان، مانؤرى رووبةروبونةوةى بؤ كةوتنةخؤ ثارتى قرتاند بالى هةمزةيان ثيكردو ثارتييةوة دةستيان لةنيو لةثيشدا مستةفا مةال ثاشتر ثارتى، سكرتيرى كراية ئةحمةد ئيبرايم و بة دذ ثيالنيك بة تؤفيق ئةحمةد بة دذ تودةييةكانى ثالنةكةى كورد و كوردايةتى داية قةلةم. ضونكة بؤخؤى ئوميديكى طةورةى ئةحمةد كوردانةى دلسؤزى و بزؤز و ضاالك بةريبةرايةتى تؤفيق بوو و نةيدةخواست جلةوى ئةو حيزبة بكةويتةوة دةستى تودة، هةربؤية مةال مستةفا راستةوخؤ بةقازانجى ئةحمةد تؤفيق نةك هةلوةشاندةوةو تودةى حيزبى ثيالنةكةى و مةيدان هاتة بةلكو كرد، و حيسامى قاسملؤ لة راستةوخؤى هةرةشةى هةر بؤخؤى هةستا ضووة بةغدا و سةرةتا قاسملؤ و ثاشتر حيسامى

لةعيراق وةدةرنا. زؤرجار هةولدراوة بةدةر لةثةرةسةندنى هةلومةرجة ميذووييةكة نيو ناكؤكييةكانى هةروةها و هةلسوران و ئاكار جياوازى هينديك ليكبدريتةوة، كوردستان ديموكراتى حيزبى ريبةرايةتى بى وردبوونةوة يةكسةر تؤمةتى بةرضاوتةنطى و راسترةوى و بةستراوةييان خستؤتة ئةستؤى ئةحمةد تؤفيق و عةبدولرةحمانى

قاسملؤشيان بة سةربةخؤخواز و ضةثيكى نموونةيى داناوة.ناكرى، لةسةر قةزاوةتى بةئاسانى هيندة مةسةلةكة لةراستيدا ديموكرات حيزبى نالةبارةى ضةشنة بةو لةهةلومةرجيكى نةبوونى ئاوارةيةو ئةو هةموو بةبوونى لةباشورى كوردستان، فةزايةكى سالم، سةربةخؤيى حيزبى كاريكى سةخت بوو، هةرضى هاوسةنطةرى و هةماهةنطى و دؤستايةتى بوو تؤفيق ئةحمةد باشورى نةتةوةيييةكانى ريكخراوة و مستةفا مةال لةطةل كوردستانى وةك ثارتى و كاذيك ثى بةجى نةبوو، لةبةرامبةردا هاوسةنطةرييان و هاوكارى هاوبيرانيان، حيسامى و قاسملؤ بوو. ثىراست رادمنيشدا و كةيانورى و كامبةخش لةطةل بؤ شؤرشطيرانة ضةكدارانةى بةخةباتى برواى تؤفيق ئةحمةد سةربةخؤيى كوردستان و روخاندنى رذيمى شاهةنشاهى هةبوو، بةرذةوةندييةكانى بة ببةستريتةوة خةباتة ئةو نةبوو مةرجيش رؤذئاوا سةرمايةدارةكانى دةولةتة بة دذ و شورةويى يةكيتى

بيت. قازى كةسايةتى كاريطةرى لةذير ثيشتر كة تؤفيق ئةحمةد ثيشمةرطانةو كارى ثةرةسةندنى بةهؤى ثاشتر بوو، محةمةددا بةشدايكردنى حيزبى ديموكرات لةسةنطةرى كوردايةتى شؤرشى ئةيلولدا، ئةحمةد زياتر كةوتبوة ذير كاريطةرى كةسايةتى سمايل

ئةحمةد تؤفيق كة ثيشتر لةذير كاريطةرى

كةسايةتى قازى محةمةددا بوو، ثاشتر بةهؤى

ثةرةسةندنى كارى ثيشمةرطانةو بةشدايكردنى

حيزبى ديموكرات لةسةنطةرى كوردايةتى

شؤرشى ئةيلولدا، ئةحمةد زياتر كةوتبوة ذير

كاريطةرى كةسايةتى سمايل خانى سمكؤ و مةال

مستةفا و ريبةرة جةنطاوةرةكانى كورد

Page 97: sarchawa 4

95 ذمارة )4( نيسانى 2010

خانى سمكؤ و مةال مستةفا و ريبةرة جةنطاوةرةكانى كورد.و نيية كةموكورتى بى تؤفيق ئةحمةد كةسايةتى لةراستيدا ليطرتنن، رةخنة شايةنى حيزبييةكانيشى و سياسى بؤضونى وةك دةطونجيت حيزبةكةيدا نةيارانى لةطةل هةلسورانى ريكخراوة و حيزب حيزبييةكانى ريبةرة زؤربةى يان تةواو رةخنة ناوضةكة و رؤذهةالت بندةستى طةالنى سياسييةكانى هةموو ثةسةندكردنى بؤ ثاساو نابيتة ئةوة بةالم هةلبطريت، ئةو هةوالنةى بؤ بةدناوكردنى ئةو كةسايةتيية لةاليةن نةيارانى ديموكراتى حيزبى ريبةرايةتى لةوة جطة دراوة، سياسييةوة ميذوويى وردو خويندنةوةيةكى هةر نةك تؤفيق ئةحمةد ثاش لةسةردةمى حيزبةكةيان ذيانى قؤناغةى ئةو بؤ زانستيانةى ئةحمةد تؤفيق دا نيية، بةلكو بى ثاساويكى شياو ئةو قؤناغةيان

كة نزيكةى دةيةيةكة لةميذووى حيزبةكةيان سريوةتةوة.كة تيداية ثرشنطدارى الثةرةى قؤناغة ئةو لةكاتيكدا لةشؤرشى رؤذهةالتة كوردى بةشدارى درةوشاوةترينيان نةتةوةيى طيانى بوذاندنةوةى و كوردستان باشورى نةتةوةيى داطيركراوةكانى بةشة لةنيوان نةتةوةيية هةماهةنطى و

كوردستاندا. ويراى ئةوةش هيشتا مةسةلةى تةسليمبوون بةو ليكدانةوةيةى »ئةحمةد تؤفيق«ى بة راست و »قاسملؤ«ى بة ضةث لةقةلةمداوة تةواو ضةسثاو نييةو مةسةلةيةكى ريذةيية، ضونكة هةر ئةوكاتةى تؤفيق«يان »ئةحمةد كاذيك ريبةرايةتى ئةندامانى لة بةشيك بةضةث ئةزانى، كةيانورى و بةشيك لة ريبةرايةتى حيزبى تودة، ديارة دةكرد. نيوزةد منحرف« و »ناسيؤناليست بة قاسملؤيان حيزبة سياسييةكان ريبةرايةتى نيو ملمالنييةكى و ناكؤكى هيض ناكؤكةكان اليةنة دةستةو دةسةالتخوازيى خواستى بوونى بى طوتاريكى سياسى ض دةسةالتخوازيية ئةو بةالم ناضيت، بةريوة لةثيناو ض ئامانجيكدا هةلثةى دةسةالتيتى و فكرى دةطريتة خؤو ئةوةيان دةسةالت، بة طةيشتن بؤ بةر دةطريتة ئامرازيك ض و

جيطةى بايةخة.هةتاويدا، ضلةكانى دةيةى يةكةمى لةنيوةى هةر ئاشكراية ديموكرات حيزبى ريبةرايةتى نيو ناكؤكييةكانى دووجار ناتةبايى و جيابونةوةو دابرانيان ليكةوتؤتةوة: يةكةميان بةناوى ،1362 ثوشثةرى لةكؤتايى كوردستان« رزطارى »كؤمةلةى ديموكراتى حيزبى ساخكةرةوةى »كؤميتةى بةناوى دووةميش

كوردستان« لة خةرمانانى 1362دا. ئةم جيابونةوةو دابرانانة لة هةلومةرجيكى ميذووييدا قةوما كة سكرتيرةكةى و سياسى مةكتةبى نيوان ناكؤكييةكانى كة سةرؤكى بارزانى مستةفا مةال طةل لة بوو ئةحمةد ئيبراهيم مةال الوازكردنى بؤ سياسى مةكتةبى بوو، لةطةرمةيدا ثارتى مستةفا رؤليان لةم جيابونةوةو دابرانانةدا هةبوو، مةال مستةفاش بةهةموو توانايةوة ثشتى ئةحمةدى دةطرت دذ بةنةيارة شةخسى و سياسى و حيزبييةكانى. بةثيى بةلطةيةكى ساواك، مةال مستةفا ثاش شةرة بةناوبانطةكةى ثيرس و ئةو قارةمانيةتييةى ئةحمةد كردبوو، سةرسام بارزانييةكانى و نواندبوى شةرةدا لةو ئيسحاقيم عةبدوالى وةك كةسيكى ضةند »ئةطةر طوتويةتى: بةدةست كوردستان بؤ سةربةخؤيى توانيبوم ئيستا تا هةباية

بهينم«. شايةنى باسة لة تيكراى ئةو ناكؤكى و جيابونةوةو دابرانانةى ريبةرايةتى لةسةردةمى كوردستان ديموكراتى حيزبى نيو ئةحمةد تؤفيق دا، ويراى ضةكداربونى اليةن و دةستة ناكؤكةكان، كةضى طوللة لة تفةنطى هيض دةستةيةكةوة ئاراستةى ئةوى ديكة و رامان شايستةى ئةوةش تيثةرى، خوينرشتن بى نةكراو

بايةخدانة و ثيويستة ئيستيكى لةسةر بكريت. دواى لةناوضونى ئةحمةد تؤفيق سياسةتى حيزبى ديموكرات رووى كردة ض ئاقاريكى نويوة؟ جياوازى لةطةل سةردةمى ثيشوو ضؤن و ضى بوو؟

ثاشان جوالنةوةكانى 1967 كة ضةكدارانة بوو ضؤن هةلدةسةنطينيت؟ دةستةبةندييانةى و دابران ئةو مةنفييةكانى ئاكامة لة يةكيك و دةرةكى دةستيوةردانى زيادبوونى ديموكرات حيزبى نيو و هةماهةنطى لةدةستدانى و سياسيى سةربةخؤيى الوازى يةكطرتويى ريزةكانى تةشكيالتى حيزب و كةمبونةوةى ثرسيذى بالة ثةيوةندييةكانى هاوكيشةى طؤرانى ثاش بوو. سياسيى و كوردستان لةباشورى نةتةوةيى جوالنةوةى جياوازةكانى بةرةوثيشةوةضونى خيرا و دامةزراندن بؤ زةمينةخؤشبون لةباشور كوردستان شؤرشى سةركردايةتى ثةيوةندييةكانى بةرذيمى شاهةنشاهى و ئاوةالبونى دةستى ساواك و سيخورانى حيزبى ريبةرايةتى ليدانى بؤ ساواك ثيالنةكانى لةناوضةكة،

ديموكرات و ئيفليج كردنى بةخةستى دةستى ثيكرد. بؤ 1365 بةهارى لة تؤفيقى ئةحمةد بارزانى مستةفا مةال »سةديقى ئةوة ثاش دورخستةوة، توركيا عيراق- سنورةكانى ثيشمةرطةكانى كادرو سةر بؤ فشار شوينةونكراو ئةنجيرى« ثيكرد. دةستى شؤرش دةسةالتى ذير ناوضةى لة ديموكرات ئةحمةد ريبةرايةتى قؤناغى كردارى بةشيوةيةكى ليرةشةوة تؤفيق كؤتايى ديت و قؤناغيكى نوى دةستثيدةكات كة فرة ئالؤز

و نالةبارة.مابونةوة كة ديموكرات حيزبى ريبةرايةتييةى لةو بةشيك داواى ئامادةنةبون ثيكهيناو كةسييان »21« سةركردايةتييةكى دوور و بكةن جيبةجى كوردستان شؤرشى سةركردايةتى تيشكى لةذير ئةمانة بةلكو دابنيشن، ئيران سنورةكانى لة شؤرشطيرةكانى ضةكداريية جوالنةوة و »ماويزم« ريبازى بطةرينةوة بريارياندا سييةمدا جيهانى والتانى ثةرةطرتوى ناوضة كوردنشينةكانى رؤذهةالتى كوردستان و جوالنةوةيةكى دةزطا لة توند طورزيكى ليدانى مةبةستى بة ضةكدارانة ئيمثرياليزمى نؤكةرى شاهةنشاهى رذيمى سةركوتكةرةكانى ئةوةى بؤ برةخسينريت هةلومةرج و بوةشينن ئةمريكايى كوردستان بكريتة ثيطةيةكى شؤرشطيرانة بؤ خةباتى ضةكدارى شارةكان طةمارؤدانى و ئيرانى ماوييةكانى هيزة هةموو لةطوندةكانةوة بةثشتبةستن بةهيزى جوتيارانى شؤرشطير و تا

روخانى رذيمى ثةهلةوى نةوةستن.حيزبى شؤرشطيرى »كؤميتةى نا خؤى ناوى دةستةية ئةم »تيشك«ةوة بةناوى بالوكراوةيةكيان و ديموكراتى كوردستان« لدا قؤ سى بةسةر ثيشمةرطةييان سةد هيزيكى بالوكردةوةو

دابةشكردو رةوانةى كوردستانى بندةستى ئيرانيان كردنةوة. شايةنى باسة، ثاش ثةرتبونى جوالنةوةى كوردستانى عيراق بؤ باسكى جةاللى ثالدانةوةى و »مةاليى« و »جةاللى« باسكى دوو لة بارةطاكانيان بنكةو دامةزراندنى عيراقةوةو بةحكومةتى »بةكرةجؤ«ى نزيك شارى سليمانى، ئةم باسكة هةوليكى زؤريدا ثاشماوةكانى حيزبى ديموكرات بةالى ئةم جوالنةوةدا رابكيشيت تا كردبوو دةرةوة ئيرانييةكانى ماويية بة ثةيوةنديشى و كارئاسانييان بؤ بكةن بينة عيراق و لةويوة رةوانةى كوردستان

و ئيرانيان بكةنةوة. لةراستيدا بةلينى هاوكارى حكومةتى عيراقيشيان لةم رووةوة كة بوو ئةوة مةبةستى عيراقة حكومةتى هةرضى وةرطرتبو، بةكارتى يارى دةتوانيت شاهةنشا وةك ئةويش بيسةلمينيت »جةاللى«شة باسكى هةرضى بشلةذينيت، ئيران و بكات كورد شؤرشى جةبهةى ثشتى سةر كاربكةنة بوون خوازيار

Page 98: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 962010

كوردستان و سةركردايةتى مةال مستةفا بارزانى الواز و بيكاريطةر لةم سةروبةندةدا بوو »د.رادمنش«ى سكرتيرى حيزبى بكةن، هةر تودةو عةبدولرةحمانى قاسملؤ و كةريمى حيسامى خؤيان طةياندة بةغداد و دواى ئةوةى لةطةل ذمارةيةك لةئةندامانى سةركردايةتى كؤميتةى شؤرشطيرى حيزبى ديموكرات دانيشتن، زانيارى ورديان هةولياندا و وةرطرت ئاراستةى جوالنةوةكةيان و مةبةست لةمةر بةمةبةستى سةرنةطرتنى هاوكاريى و هةماهةنطى ئةو جوالنةوةية بوون، ئيرانييةكان ماويية كة تودة حيزبى ئينقالبى سازمانى و و هةلرشت جوالنةوةكة ريبةرانى بؤ زةوةنديان زؤرو بةلينيكى طفتانةى لةو يةك هيض بيئةوةى هيشتياننةوة ضاوةرييدا لةخانةى

خؤيان بيننة دى. سةرانى لةاليةن زانياريانة ئةو دةكريت ئةوة ضاوةريى بطرة طةيشتبيتةوة ناراستةوخؤ و راستةوخؤ بةشيوةيةكى تودةوة دةزطا بؤ جوالنةوةيةى ئةو لةباربردنى ئةوةش ساواك، دةزطاى ئاكامةكةشى ئاسانكرد. شاهةنشاهى رذيمى سةركوتكةرةكانى ثيشمةرطةكانى كؤميتةى كادرو لةقارةمانترين ثؤليك بةتيداضونى شؤرشطيرى حيزبى ديموكرات كؤتايى هات. لةراستيدا ريبةرايةتى ئةو كؤميتةية كةوتنة هةمان ئةو هةلةيةوة كة جيظاراى شؤرشطير لة ثؤليظيا تييكةوت، ئةويش نةرةخساندنى زةمينةى شؤرش و نةبونى كؤمؤنيستةكانى و شورةويى دذايةتى جوتياران، ضينى ثالثشتى سةر بة دةولةتة لةهةمبةر ثةرةطرتنى نفوزى ماوييةكان، نةخويندنةى وردى هيزى دوذمن و تواناى سةركوتكارى رذيمى شاهةنشاهى و مةنفييةى هةلويستة ئةو ويراى كةوتن. ئيحساسات بةدواى زياتر طرتيانة جوالنةوة لةو كوردستان شؤرشى سةركردايةتى كة و جةاللى باسكى بةثيالنى جوالنةوةكةيان ئةوان ضونكة بةر، بةبةرذةوةندييةكانى خؤيان لةبةرذةوةندى حكومةتى عيراق و دذ

دةزانى. شةوباش خةليل و موعينى سولةيمانى وةك ئةوانةشى هةربؤية سمايلى وةك: و ئيران نةضوبونةوة كة تةلةب حةق هاشمى و بةدةستى هتد، ئاوارة... مةال و موعينى عةبدوالى و شةريفزادة سةركردايةتييةوة ئةو لةاليةن نةكوذرابوون، جاش و ذاندرام

لةنيوبران.هيض كةئيران سةلماندى 1347-1346 ساالنى جوالنةوةى ئيديعايان دةسةالتدارانى كة نيية ئارامة دورطة ئةو كاتيك دامودةزطاى روبةرووبونةوةى ئةطةرى كة سةلماندى دةكرد، بةردى ئةوةش و نيية مةحال كاريكى شاهةنشاهى سةركوتكةرى جياوازةكانى لةناوضة ديكة ضةكدارييةكانى جوالنةوة بؤ بناغةى جطة رةخساند، ضريكةكانةوة لةاليةن ثاشتر لةقؤناغيكى و ئيران و سيمبول بوونة موعينى ئاوارةو و شةريفزادة ناوةكانى لةوةى

لةشيعر و دةقة ئةدةبييةكاندا رةنطياندايةوة.طةالنى شؤرشى سةردةمى تا سييةم كؤنطرةى لةدواى ض رةسمى ميذووى ض توشى رؤذهةالت كوردستانى سياسى كةشوهةواى ئيوة بةراى ئيران،

بؤشاييةك ئةبيتةوةو ضؤن هةلدةسةنطينن؟ روخاندنى تاكو لةعيراق ثاشايةتى رذيمى لةدواى هؤيةى ئةو بيست ماوةى بؤ واتة »1358-1338« لةئيران ثاشايةتى رذيمى سال، ريبةرايةتى حيزبى ديموكراتى كوردستان مةيدانى كاركردنى توندى بة والتة ئةو روداوةكانى هةربؤية عيراق، بؤ طواسترايةوة ئةو كاروضاالكييةكانى رةوتى ثةرةسةندنى لةسةر كاريطةرى دواى قؤناغةى ئةم دةتوانريت رووةشةوة لةم هةبوو، حيزبة يةكةميان بةش: دوو بكريتة 1347-1346 جوالنةوةكةى شكستى لةكوردستانى هةلطيرساندنةوةى شةر بؤ ئةو جوالنةوةية لةدواى عيراق، واتة »1337-1353«، ئةوى ديكةيان لةدواى ريككةوتننامةى ئةلجةزائيرةوة تا سةركةوتنى شؤرشى طةالنى ئيران، واتة »1353-

.»1358شؤرشطير كؤميتةى ماوييةكةى جوالنةوة شكستى لةراستيدا لةنيوضونى بة دا، ديموكرات حيزبى لةثةيكةرى مةزنى طورزيكى و مرؤيى تواناى ثيشمةرطةكانى، و لةكادير مةزن بةشيكى توشى مابونةوة ئةوانةى خوارو هاتة ثلة دوا تا تةشكيالتى »حيزب و بوون كةموينة سةرطةردانييةكى و ثةرشوبالوى طؤرى بارودؤخةكةى رادةيةك تا ئةوةى بوو. ديكة قرانيك«ى و كوردستان شؤرشى نيوان 1348ى ئادارى ريككةوتننامةى حكومةتى عيراق و داننان بةخودموختارى كوردستانى عيراق بوو لةاليةن دةسةالتدارانى حيزبى بةعس لةبةغداد، ضونكة بةراطةياندنى دى هاتة ئاوةال تارادةيةك هةلومةرجيكى ريككةوتننامةية ئةو حيسامى و قاسملؤ وةك تودةييةكانى كوردة ئةندامة تييدا كة ثةرشوبالوةكانى لةكاديرة بةشيك توانييان و بةغدا طةرانةوة لةدةورى سيراجييةوة حةمةدةمينى لةريطةى ماوييةكة جوالنةوة فيكرى ئاراستة بةو و خؤيان بةريبةرايةتى كؤبكةنةوةو خؤيان ديموكرتى حيزبى توانييان هينابويان خؤيان لةطةل سياسييةى و و شاهةنشاهى رذيمى روخاندنى ريكبخةنةوةو كوردستان دؤستايةتى و ئيران كوردستانى بؤ خودموختارى بةديهينانى دروشم وةك ئيمثرياليزميان دذايةتى و سؤسياليست والتانى تؤفيقيان ئةحمةد دةركردنى بريارى قؤناغةدا لةم هةر هةلطرت، ناوبراو بةكوشتنى بالوكردةوةو »كوردستان«دا لةرؤذنامةى بةتةواوى بةعس، رذيمى جةالدةكانى بةدةستى دواتر مانط ضةند كؤتايى بة ملمالنى و ناكؤكيية كؤنةكةى دوو قوتبة سةرةكييةكةى بؤ هةماهةنط و يةكدةست كؤميتةيةكى و هات ديموكرات حيزبى تؤفيق ئةحمةد اليةنطرانى سةردةمى ئاراو هاتة نوى ريبةرايةتى

لةو حيزبةدا ثيضرايةوة. سةردةمى ديموكراتى حيزبى ثيشمةرطةكانى لة بةشيك بطرة لةاليةن ئةمرؤيانة حيزبى هاورييانى بةبةرضاوى تؤفيق ئةحمةد كةسيك ئةوةى بى دةكرانةوة ئيران رادةستى بةعسةوة رذيمى خؤيانيان يان بدةن بؤ هةوليكيان نويية ريبةرايةتيية لةو هةبيت

تيبطةيةنن.كة كوردستان ديموكراتى حيزبى نويى ريبةرايةتى بةهةرحال ثاش كؤنفرانسى سييةم ثاشكؤى »ئيران«يان بؤ ناوى حيزبةكةيان د.قاسملؤ فراوانةى تارادةيةك ثةيوةنديية ئةو بةهؤى طيرايةوة، بةاليةن و هيزة سياسيية ضةثةكانةوة هةيبوو توانييان بناغةيةك بؤ ثةيوةندييةكى باش بؤ حيزبةكةيان بيننة ئاراو هةولياندا لةنيوخؤى كوردستانى ئيرانيشدا تةشكيالتى حيزبى ببوذيننةوةو لةو رووةوة ضةند ئةنداميكيشيان لة سنة و بانة لةاليةن هيزة سةركوتكةرةكانى ئةم بةالم كران، تيرباران دواوةو خرانة شاهةنشاهى دةولةتى ريككةوتننامةى بةهؤى نةخاياند زؤرى بؤثيشةوةضونة و هةول ئةلجةزائيرةوة ئاستةنطيكى طةورةى هاتة ثيش، ضونكة بةعسييةكان ثيهيناو كؤتايى لةعيراق ديموكراتيان حيزبى كاروضاالكى ئازاديى جؤرة تةنانةت و داخستن بةروودا ئيران«يان - »عيراق سنورى ئةو ريبةرايةتى ئةندامانى هاتوضؤى سةر خستة سانسؤريكيان ثاشةكشةيةكى ئةمةش دةرةوة. بةدنياى ثةيوةندييان و حيزبة

ئاشكراى بؤ حيزب لةطةل خؤيدا هينا. لةكاتيكدا هةلومةرجى ئيران و نارةزايةتييةكانى طةالنى ستةمديدةى شاهةنشاهى درةكةى و شؤظينيست رذيمة بة دذ والتة ئةو بوو ثةرةسةندندا لة ضاوةرواننةكراو بةخيراييةكى ثةهلةوى بةرةو شؤرشيكى بةرفراوانى ئاشكرا ملى دةنا. شايةنى باسة هةر لة دووةمين ئةو قؤناغةى باسكرا، ناكؤكى كةوتة نيوان ريبةرايةتى لة د.قاسملؤ تودةوة، حيزبى ريبةرايةتى و ديموكرات حيزبى ئةوروثاى ذيانى و تودة حيزبى لةنيو دريذ ئةزمونيكى ئةنجامى

Page 99: sarchawa 4

97 ذمارة )4( نيسانى 2010

ئابورى و تيؤريى قولبونةوةى و رؤذهةالت كةوتبووة دروستبوو، لةال ئايدؤلؤذى و سياسى طؤرانيكى خؤى، رةخنة لةشيوة ذيانى سياسى و ئابورى والتانى سةر بةشورةويى حيزبى هةلسورانى و سياسى لةشيوةكارى طازندةى رةخنةو و سؤسيال-ديموكراتى بةرةو زياتر ئةو دةستثيكردبوو، تودة »كةيانورى« كة توندرةو بالى كة تودةش حيزبى دةرؤيى، رابةرةكةى ميانرةو كة بةبالى توانيبوى شوين ريبةرايةتى دةكرد، »د.رادمنش« بوو ليذبكات و خؤى بسةثينيت، لةقاسملؤ و هاوبيرانى كةوتبونة تةقة و بةسةختى بةربةرةكانييان دةكرد، تا دوايةكةى بة ناتةبايى و دوركةوتنةى د.قاسملؤ لةريبةرايةتى كةيانورى و حيزبى ئيران طةالنى شؤرشى دواى ناتةباييةى ئةو ثيهات، كؤتايى تودة

بةئاقاريكى توندوتيذدا تيثةرى. دووةمين ليكترازان لةنيو ريزةكانى »ح.د.ك« لةكؤنطرةى ضوار ديتة ئاراوة،

هؤكارةكانى ئةمة ضؤن دةستنيشان دةكةن؟ روخاندنى و ئيران طةالنى شؤرشى سةركةوتنى ديارة وةك رذيمى ثاشايةتى ثةهلةوى لةكؤتايى 1357دا، هةلومةرجى ئيران و ئازاديخوازى ريكخراوةيى جوالنةوةى بةوةى طؤرى، كوردستانى كة بوذايةوة بةرادةيةك كوردستاندا ثارضةيةى لةو نةتةوةيى و نةتةوايةتييةكانى مافة وةديهينانى بؤ نويى قؤناغيكى سةرةتاى

طةلى كورد هيناية كايةوة. ريبةرايةتى و كاديرةكانى حيزبى ديموكرات لةعيراق و ئةوروثاوة خؤيان طةياندةوة كوردستانى ئيران و ثاش سى و دوو سال ذيانى بينييةوة اليةنطرانياندا و كةس و دؤست لةنيو خؤيان ئاوارةيى و ئيران بؤ ديموكراتى بؤ خؤى خةباتى ئاشكرا بةشيوةيةكى و

خودموختارى بؤ كوردستان راطةياند.لة ريبةرايةتييةكةى و تودة حيزبى سةروبةندةشدا لةو هةر ئةوروثاى خؤرهةالتةوة طةرانةوة ئيران و سةرلةنوى ضاالكى ئةوةدا لةهةولى و دةستثيكردةوة ريكخراوةييان و سياسى و طةشةكردن« ناسةرمايةدارى »ريطاى تيزى لةسايةى بوون تاكتيكى »كؤكردنةوةى تةواوى هيزة ديموكرات و بة بةثشتبةستن تيشكى لةبةر و ئيمام خومةينى«يةوة لةثشتى ثيشكةوتوخوازةكان دروشمى بةبةرزكردنةوةى سؤسياليستى، بلؤكى بةرذةوةندى و ثايةى سياسى فراوانكردنى شؤرش« قولكردنةوةو »ضةسثاندن، نفوزى كؤمةاليةتى لةدةستضوى ضةند سالةيان قةرةبوو بكةنةوة.

سةربةخؤ ريكخراويكى لةكوردستان نةدا هةولى تودة حيزبى شيوازة هةمان ريبةرايةتييةكةى و حيزبة ئةو بةلكو دابمةزريت، حيزبى راكيشانةوةى لةسةر طرةويان و طرتبووةبةر كؤنةكةيان ضةترى ذير بؤ دةكرد ريبةرايةتييةكةى و كوردستان ديموكراتى لةطةل مامةلة سةربةخؤ ريكخراويكى وةك ئامادةنةبون و تودة حيزبى ديموكرات بكةن. لةم قؤناغةشدا فراوانبونةوةى جةماوةرى ريبةرايةتى و كةيانورى ريبةرى، د.قاسملؤى و ديموكرات حيزبى

بيتاقةتكردبوو. تودةى بيكاريطةركردنى و دةرثةراندن بؤ هةولةكانيان كاتيك هةربؤية بؤ ثيالنطيران كةوتنة هةربؤية نةبوو، سةركةوتوو د.قاسملؤ وك كةسانيكةوة لةريطاى ديموكرات حيزبى كةرتكردنى بريقةدارةكانى دروشمة بة كة هاوةالنيةوة« و بلوريان »غةنى هاوبيرانى و قاسملؤ طةر وابوو ثييان و هةلخةلةتابون تودة جةماوةرةكةى و دةست بطرنة حيزب جلةوى و بكةن بيكاريطةر دةكةن مسؤطةر بؤخؤيان دةسةالت كؤبكةنةوة، خؤيان لةدةورى ضارةسةركردنى ريطاى نةخشةيةكى دةكةنة »خودطةردانيش« و ستةمى نةتةوايةتىو ثيكةوة هةلكردن لةطةل بالى توندرةوى ئايينى

دةسةالتبةدةست لة تاران. ديارة ثيالنى حيزبى تودة بؤ جيابونةوةى »تاقمى حةوت نةفةرة« بةناوى »حيزبى ديموكراتى كوردستان- ثةيرةوى كؤنطرةى ضوار« تةبةرى ئيحسان و كةيانورى د.قاسملؤ، ديموكراتةكةى حيزبى لة ئةو هاتةدى. بؤيان طةالويذةوة عةلى لةريطةى ناوةو ثيدا دانيان تاقمةى لةئةنجامى ثوضةلبونةوةى خةونةكانيان و خؤشخةيالييان و بكةن بيكاريطةر د.قاسملؤ حيزبةكةى نةيانتوانى تودة، بةحيزبى ناوو بةلكو بةدةستنةهينا، جةماوةرييان شةرعيةتيكى هةر نةك لةبةرضاوى خةلكةكة سوك لةدةستداو ناوبانطى سياسى خؤشيان ئامادةنةبوون تارانيش دةسةالتدارانى ثاشتر ئةوانةى بوون،

رايانطرن و كةوتنة بةر طورزى ثاسدارانى ئينقالب. ئيوة وةك ميذوونوسيك ثاش ئةم دابرانانة كة لةناو حيزبى ديموكراتدا بؤضى دذدازيانة و دذايةتى ئةم ئةمرؤ تاكو لةسةرةتا هةر روويانداوة،

دةطةرينيتةوة؟ نيو جيابونةوةكانى و ثةرتبون بة سةبارةت راشكاوانة طةر بليين كة كؤمةليك حيزبى ديموكراتى كوردستان بدويين، دةتوانين ئةو ويراى ثةرتبونانةوةن. ئةو لةثشت بابةتى و خؤيى هؤكارى

بةشيك لة ثيشمةرطةكانى حيزبى

ديموكراتى سةردةمى ئةحمةد

تؤفيق بةبةرضاوى هاورييانى حيزبى

ئةمرؤيانة لةاليةن رذيمى بةعسةوة

رادةستى ئيران دةكرانةوة

بى ئةوةى كةسيك هةبيت لةو

ريبةرايةتيية نويية هةوليكيان بؤ

بدةن يان خؤيانيان تيبطةيةنن.

Page 100: sarchawa 4

ذمارة )4(نيساني 982010

راستييةى كة ئةو دياردةية تةنيا ثةيوةندى بةحيزبى ديموكراتةوة و ئيرانى سياسيية حيزبة ريكخراوو سةرجةم بةلكو نيية، ناوضةكة لةوالتانى سياسيشيان دةسةالتى بةوانةى كوردييةكان، طرتؤتةدةست لةميذووى خؤياندا كةم و زؤر لةطةل ئةو دياردةيةدا توشى جار ضةندين وةربطرين هةركاميكيان و بونةتةوة رووبةرو بةتايبةتى ليجيابؤتةوة، جياوازيان تاقمى دةستةو و بون ثةرتبون ئةو ريكخراوو حيزبانةى لةرووى ستراكضةرى بونيادى و سروشتى

ذيانييةوة هاوشيوةى حيزبى ديموكرات بوون. سةرةتا ثيويستة درك بةو راستيية بكةين كة حيزبى ديموكرات وةك حيزبيكى نةتةوةيى ديموكراتخواز و ئازاديخواز لةماوةى تةمةنى لةهةلومةرجيكى سالى شةست لة زياتر خؤيدا، لة63سالةى زياتر نهينى بةشيوةيةكى و نائازاد فةزايةكى لةسايةى ناسروشتىو دريذةى بةتيكؤشانى داوة، ريبةرايةتى ئةو حيزبة زياتر لة شةست سالة لةدةرةوةى مةيدانى هةلقوالوو راستةقينةى خؤيدا بةشيوةيةكى و يةكةم كؤنطرةى تةنيا كؤنطرة 14 لةكؤى دةطوزةرينى. ئاوارة ضوارةمى لةو مةيدانة هةلقوالوةى خؤيدا ئازادانة بةستووة، هةربؤية لةو رةوتة ذيانة ناسروشتى و نائاسايية ثرئاستةنط و تةنطوضةلةمة و ثيالنطيرييةى رووبةروى بؤتةوة، دياردةى ثةرتبوون و ثةيدابونى

دذوارى لةنيو ئةو حيزبةدا شايةنى روودانة.لةثيناوى ملمالنى و جياواز بيرى و ناكؤكى دياردةى بوونى ريكخراوة و حيزب تيكراى لةنيو خؤضةسثينى و دةسةالت ئةو بةالم ئاسايية، مةسةلةيةكى كؤمةاليةتييةكان و سياسى بؤ طونجاوى و دروست ميكانيزميكى طةر ملمالنيية ناكؤكى نةدؤزريتةوة و لةفةزايةكى ئازادو تةواو ديموكراتدا طةنطةشةى لةبارةوة نةكريت و بةئاراستةو ئاقاريكىئةرينىو عةقالنيدا دور زؤر نةكات، تةى خؤى ريطاى دةستيوةردان و لةخؤثةرستى ئاسايية شتى زؤر الوةكى ئةو ملمالنييانة بؤ ناتةباى و دووبةرةكى و هةروةها دوذمنايةتييةكى توند و لةئاشتى نةهاتوو بطؤريت كة تةنانةت سةنطةرلةيةكتر طرتنيش و ثةرتبون و دذوارى غةيرى

ريطايةكى ديكةى لةبةردةمدا نةمينيتةوة. نةبونى ئةو ميكانيزمة وادةكات ثاش كؤنطرةكان ريبةرايةتييةك بينة سةركار كة نةلةاليةن هةموو ئةندامان و كادرانى حيزبةكةوة جيطاى قبولكردنةو نة ئةو ريبةرايةتييةش بةيةك ضاو دةروانيتة خوارةوةى خؤى، بةلكو ثاداشتى اليةنطرانى رةهاى خؤى دةكات طومانى كة دةتؤرينيت كةسانيكيش و دةكاتةوة نزيكيان و دةنطى لةكؤنطرةدا كة ليدةكات جيابيرى ياخود اليةنطرنةبوون بيئاطا لةريطا دةطونجيت يان ليطرتووة رةخنةى يان ثينةداوة ديارة وةرطرتبيتةوة، بةساردى سالويكى يان كةوتبيت ثيشى تؤران و دلرةنجان بؤ طؤشةطيرى و ثاشتر وازهينان يان دابران

و جيابونةوة مل دةنيت.ضونكة نةبووة، ديموكراتدا لةحيزبى ميكانيزمة ئةو لةراستيدا كؤمؤنيستييةكان حيزبة كةهاوشيوةى حيزب ستراكضةرى هةم كة ديموكراتيك« »سةنتراليزمي ئةسلى بة كاركردن هةم بووةو بووة، الواز زؤر ديموكراتييةكى و توند ئيجطار مةركةزيةتيكى ئةو ذيانى نائازادى و ناسالم فةزاى نهينى خةباتى هةروةها ئةستةم بةوشيوةى ميكانيزميكى هاتنةكايةى ئةطةرى حيزبة

كردووة.لةقؤناغى بيركردنةوة شيوازى و سياسى هزرى رةوتى ديارة ئايديا و بؤضون بةكاريطةرى ديموكراتدا حيزبى ذيانى ئاسايية هاتووة، بةسةردا طؤرانى ناوضةكة باوى سياسييةكانى ناكؤك دةستةبةندى و بال ئايديانةدا ئةو كاريطةرى لةسايةى ئةو بؤخؤضةسثاندن حيزب دةسةالتخوازةكانى ياخود بيتةئارا، ريبةرايةتى ثلةى نةيانطةيةنيتة طةر و بطرنةخؤ ئايديانة هزرو

ئةوا ثةرتبونى خؤيان راطةيةنن. وةك دةزانين حيزبى ديموكرات وةك حيزبيكى نةتةوةيى و ليبرال روخاندنى ثاش دامةزرا، قازييةوة ثيشةوا لةاليةن مةدةنى و كؤمار ئةم حيزبة بووة شانةيةكى حيزبى تودة و تودةييانةو ضةث حيزب دا تؤفيق ئةحمةد ريبةرايةتى لةسايةى ثاشتر دةرؤيى،

لةخؤى تودةييةكانى وةرطةراو شؤرشطير نةتةوايةتى بةرةو دابراند، ثاش ئةوة بةرةو »ماويزم« و دواتر ضةثى ديموكرات و

ثاشتر سؤسيال ديموكرات. ساتةوةختانةدا لةو دذوارييةكان و ثةرتبون بةشيكى هةربؤية ثةرتبونانة ئةو كةمجار ئةطةرضى بووة، لةبارتر رودانيان ئةطةرى ئايدياو رةوتة بةو زيندوو و ضاالك سةبارةت ئاكامى مشتومريكى

سياسييانة هاتونةتة ئارا، بةالم بيكاريطةريش نةبوون.يةكيكة ناوضةكة سياسييةكانى ريكخراوة و حيزب كاريطةرى لةسةر شوينى مةنفى بةشيوةيةكى سةرةكيانةى فاكتةرة لةو حيزبة ئةو داناوة، ديموكرات حيزبى جيابونةوةكانى و دذوارى وةك ريكخراويكى كوردى ئيرانى تارادةيةكى زؤر لةذير كاريطةرى بووة، كوردييةكاندا و ئيرانى سياسيية ريكخراوة لة هينديك سياسى نةيتوانيوة سةربةخؤيى زؤرجار كة ئةوتؤ بةرادةيةكى ئةم خةباتيشى ئاوارةيى و نهينى هةلومةرجى بثاريزيت، خؤى يةكيكة تودة حيزبى بؤنموونة زيدةتركردووة، دةستيوةردانةى نةك جياوازةكاندا لةقؤناغة مةنفيانة زؤر ئيرانيانةى حيزبة لةو ديموكراتدا لةنيوحيزبى ثةرتبونى و دووبةرةكى زةمينةى هةر زةقكردؤتةوة، حيزبدا لةنيو دزيويشى بةلكو خؤشكردووة،

موجاهيدينى خةلقى ئيران بةهةمان شيوة.كوردستانى سياسييةكانى ريكخراوة هيزو جطةلةوةى ئةمةو عيراق لةو رووةوة بيكاريطةر نةبوون، بؤنموونة ثشتطيرى مةال ثشتطيرى تودةييةكان، دةركردنى و تؤفيق ئةحمةد لة مستةفا لةجيابونةوةى جةاللى باسكى دواتر و سياسى مةكتةبى »كؤمةلةى رزطارى« و »كؤميتةى شؤرشطيرى حيزبى ديموكرات«. لةبةرامبةر نةفةرة« حةوت »تاقمى و ثارتى دؤستايةتى دواتر هاوثةيمانى يةكيتى نيشتيمانى و ريبةرايةتى د.قاسملؤدا، تةنانةت كوردستانى سياسييةكانى هيزة دواييةشدا بةم ثةرتبونةى لةو

باشور بيكاريطةر نةبوون.و ثةرتبون هاندةرى شاراوانةى فاكتةرة لةو ديكة يةكيكى دذوارييةكانى نيو حيزبى ديموكرات بوون، بريتيية لة رؤلى دةزطا سيخورييةكانى دةولةتى ئيران لةهةردوو سةردةمى ثةهلةوى و فةرمانرةوايةى دوو سيستمة ئةو ئاشكراية ئيسالميدا، كؤمارى ناساندووةو خؤيان دوذمنى وةك ديموكراتيان حيزبى ئيران بؤ بةر طرتؤتة ريطايةكيان هةموو ، والت دةرةوةى لةناوةوةو

الوازكردن و لةناوبردنى ئةو دوذمنةيانو ئةندام وتيرؤرى لةكوشتن جطة شيوازانة لةو يةكيك نيو ناكؤكييةكانى ثشكؤى باوةشينكردنى سةركردةكانيان، ثةرتبونةكانيةتى و دذوارى و دووبةرةكى هاندانى و حيزب رذيمدا لةئاستى نةتوانيت و بخوات خؤى لةنيوخؤيدا حيزب تا لةدلى نائوميدى ليبرةويتةوةو جةماوةرةكةشى سةربةرزبكاتةوةو اليةنطرانيدا بضينيت. ديارة ئةحمةد تؤفيق يةك لةوانة بوو كة زؤربةى

جار داخى خؤى لةو دةستيوةردانانةى ساواك دةربريوة.مةسةلةى ضةند دةتوانريت هؤكارة سةرةكييانة لةم جطة ديارة لةكات و ساتى جياوازدا يان زؤر ثيبدريت كة كةم ئاماذةيان ديكة ملمالنيى وةك: خؤشكردووة، دذوارييانة ئةو بؤ زةمينةيان نةسلةكان، قةيرانى ريبةرايةتى ليزان و كارا، بؤشايى فيكرى، تةنانةت هةريمطةرايى و شارضيتيش، بةالم ئةمانة بةثلةى كةم بايةختر دين

لةو فاكتةرانةى لةثيشةوة قسةيان لةبارةوة كراوة.و دذوارى ئةم هؤكارى دياريكردنى بؤ ثيويستة ئيمة بةراى دياريكراوى ذيانى حيزبدا بةشيوةيةكى قؤناغيكى لةهةر دذايةتيانة سياسى، ميذوويى، كؤلينةوةيةكى لةريطةى و سةربةخؤ بةوة ئاماذة و رونبكريتةوة بةوردى شيكارييةوة سؤسيؤلؤذى بةشى باسكران فاكتةرانةى لةو كام قؤناغةدا لةو كة بدريت شيريان لةو ناكؤكيانة بةردةكةويت، ثاشتر بةشيوةيةكى طشتطير

تيكراى قؤناغةكان ئةنجامطيرييان لةبارةوة بكريت. )8،9،10( ذمارة لة »رؤذةف« طؤظارى لة فارسي زماني بة هاوكات بابةتة ئةم

بآلوكراوةتةوة.***

Page 101: sarchawa 4

ئارام شيخ موحةمةد

هيزي نةرم زاراوةيةكي نويي سياسيية لة اليةن »جؤزيف ناى«يةوة خرايةروو. جؤزيف ناى مامؤستاى زانستى سياسيية لة زانكؤى هارظارد و ثيشتريش سةرؤكي ئةنجومةني هةوالطري نيشتماني ئةمريكاو

ياريدةدةرى وةزيرى بةرطري بووة لة سةردةمي بيل كلنتؤن. جؤزيف ناى زاراوةى »هيزي زبر يان رةق«ى داناوة بؤ هيزي سةربازي و ئابورى و ثيى واية ئةو هيزة بة تةنها بةس نية بؤ هيشتنةوةى باآلدةستى و هةذمونى ئةمريكا. بؤية داواى بةكارهيناني »هيزي نةرم«ى ئةو

وآلتة دةكات بؤ راكيشاني سةرنجي طةالن و وآلتاني ديكة بؤ الى سياسةت و ثرؤطرام و ئامانجةكانى ئةمريكا. جؤزيف ناى ثيي واية بةكارهيناني هيزي زبر دةبيتة هؤى ناشرينكردن و ناوزراندني واليةتة يةكطرتوةكاني

ئةمريكا لةسةر ئاستى دونيا وينةيةيك ضلكنى اليةني ئابورى و سياسيي و تةنانةت كلتوري ئةمريكا دةخاتةروو.

بؤية ئةمريكا طةر دةيةويت بة زلهيزي بمينيتةوة دةبيت لة ثال هيزة زبرو رةقةكةيدا هيزة نةرمةكةى بةكار بهينيت. بةالى جؤرزيف نايةوة نةريت و بةها سياسي و ثيشكةوتن و طةشة ئابوريةكاني ئةمريكا بونةتة

خةوني هةموو طةالني وآلتاني ديكة و دةيانةويت بة هةر شيوةيةك بووة ثيى بطةن، بةآلم زؤر بةكارهيناني سياسةتي »طيزةر و كوتةك« بوةتة مايةى ترساندني طةالني دونيا و زراندني ناوناوبانيطي ئةمريكا. بؤية كاتي

ئةوة هاتوة كةلك لة هيزي نةرم وةرطريت بؤ راكيشاني سةرنجي دونيا بؤ الى خؤى بة شيوةيةك ناضاربووني تيدا نةبيت.

لة ثيناسةيةكي كورتدا ناى بةم شيوةية باس لة هيزي نةرم دةكات ) بريتية لة هيزي قةناعةت ثيهينان، وا لةواني ديكة بكةيت ئةوةى تؤ دةتةويت ئةوانيش بيانةويت، بة بي ئةوةى هيض هيزيكى سةربازي يان

ئابورى بةكار بهينيت(. بةراى »ناى« هيز بة تةنها بريتى نية لة فةرمان دةركردن و ناضاركردني بةرامبةر بؤ جيبةجيكردني ئةوةى تؤ دةتةويت، بؤ نمونة ئةطةر فرمانت بة كةسيكدا بازيك بدات و ئةويش فةرمانةكةى تؤى

جيبةجيكرد و بازةكةى دا ئايا ئةوة تاقيكردنةوةية بؤ هيزي تؤ؟ مةرج نية! ضونكة لةوانةية ئةو كةسة خؤى حةزي لة بازدان بيت. بؤية دةبيت ثيش تاقيكردنةوةى بزانيت ئةواني ديكة ضييان دةويت و ضؤن بيردةكةنةوة

و هةلويستيان سةبارةت بة فةرمان و بريارةكةى تؤ ضيية. طةر ئةوةت زاني ئةو كاتة لةوانةية ثيويست بة فةرمان دةركردن و بةفيرؤداني هيز و خةرجي نةكات، بؤية »هيز« بريتية لة طةيشتن بة ئامانج، مةرج نيية بؤ طةيشتن بة ئامانج ترس و تؤقاندن يان ثارةو ثول بةكار بهينيت، ئةوانةى اليةنطري بن الدن دةكةن نة لةبةر

ترسةو نة لةبةر ثارةية، بةلكو باوةريان بة رةوايةتي ئامانجةكانيةتي. ئةمريكا دةتوانيت لة ريطةى ثيشانداني ئامانجةكاني كة بريتية لة كلتوري ئازادي و ديموكراسي و مافي مرؤظ زياتر قةناعةت بة بةرامبةرةكاني بكات لةوةى هيزي زبر بةكار بهينيت. هيزي نةرم لة خؤشةويستى دةضيت نة

دةثيوريت و نة دةسةثينريت و نة دةبينريت، بةآلم ئةوة طرنطيةكةى نةفي ناكات.بة بؤضوني جوزيف ناى ئةطةر وآلتيك تواني شةرعيةتيك بؤ بةكارهيناني هيزةكةى بدؤزيتةوة، بة دلنياييةوة

بةرطريةكي كةمترى توش دةبيت. ئةطةر كلتور و ئايدؤلؤذيايةكي سةرنج راكيش و جواني هةبيت حةتمةن كةسانيك هةن حةز بة ثةيرةوي كردني دةكةن. ئةو ثيى واية بؤ طؤران لة هةر كؤمةلطايةكدا لة ثيشدا دةبيت زةمينةى طؤرينى ئايدؤلؤذي و كلتورى بؤ خؤش كةيت. بةها ديموكراسيةكان و ئازادي فةرد و ثيشكةوتنى خيراو بةرزي ئاستى زانست و هونةر و خؤشطوزةراني و كرانةوة هةموو ئةوانة بةشيكن لة كلتورى طةلى

ئةمريكا و دةكريت لة ريطةيانةوة ثةيوةندي دروست بكريت لة طةل جيهاني دةرةوة.بةراى ناى هيزي نةرمي ئةمريكا تةنها لة هيزي كلتورةكةيدا نية، ئةمريكا بةهؤى ثةيرةوكردن لة

ديموكراتيةتيكى جيطير لة ناو خؤ و طويطرتن لة بؤضونى ئةواني ديكة لة ناوةند و دامو دةزطا جيهانيةكان و يارمةتيداني ئاشتى و ثالثشتى لة مافةكاني مرؤظ لةسةر ئاستى جيهان ضةند ثيطةيةكي بةهيزي هيزي نةرمي

ئةمريكان و دةكريت لة ريطةيانةوة ثشتيواني بؤ خؤى راكيشيت.بةالى نايةوة مةرج نيية هةموو هيزة نةرمةكةى ئةمريكا لة ضنطي حكومةتى ئةو وآلتةدا بيت، بةلكو كؤمةليك

ريكخراو و طروثى وةك ريكخراوى مافي مرؤظ و ثشتيواني لة خةباتي طةالني ضةوساوةو ئاشتى و ئازادي... هةن دةتوانن بةشداريةكي باش بكةن بكةن دةرخستنى هيزي نةرمي ئةمريكا.

هيزي نةرم ضيية؟

طىةنره

فة

Page 102: sarchawa 4