sattapans: the lanna buddhist artmcmac.udru.ac.th/mcmac_files/vol6_1_03.pdf · 2020. 6. 26. ·...

ปท 6 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2563

65 สตตภณฑ: พทธศลปถนลานนา

สตตภณฑ: พทธศลปถนลานนา*

Sattapans: The Lanna Buddhist Art

ประทป พชทองหลาง / Prateep Peuchthonglang 1 ญาตาวมนทร พชทองหลาง / Yathaweemintr Peuchthonglang 2

Received: 14 กนยายน 2562

Revised: 12 ตลาคม 2562

Accepted: 1 พฤศจกายน 2562

1-2 กลมวชาสงคมศาสตรและมนษยศาสตร

คณะบรหารธรกจและศลปศาสตร มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา

[Department of Social Science and Humanities, Faculty of Business Administration and

Liberal Arts, Rajamangala University of Technology Lanna]

e-mail: [email protected]

* บทความนเปนสวนหนงของงานวจยเรอง “โครงการสบคนและจดเกบขอมล

สตตภณฑลานนา” ไดรบทนอดหนนการวจยจากส านกมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม.

[This article is a part of research on “An Investigation and Storage Project of

Sattapan Lanna” which received research grants from the Office of Cultural Heritage

Department, Department of Culture Promotion, Ministry of Culture]


66

*ปรบปรงเนอหาและขยายความเพมเตมจากบทความวจยเรอง “โครงการสบคน

และจดเกบขอมลสตตภณฑลานนา” ตพมพในวารสารมนษยศาสตรปรทรรศน ปท 39

ฉบบท 2 (กรกฎาคม - ธนวาคม) 2560.

[Modifying content and expanding edition from research article “An Investigation

and Storage Project of Sattapan Lanna”, published in the Journal of MANUTSAT PARITAT:

Journal of Humanities), Vol. 39, No.2 (July-December), 2017]



บทคดยอ

งานวจยนมวตถประสงคเพอศกษาและวเคราะหก าเนด คตความเชอ รปแบบ ลวดลาย พฒนาการ และอปสรรคของการอนรกษและฟนฟสตตภณฑลานนาในปจจบน เปนงานวจยเชงคณภาพ ใชการวเคราะหเอกสาร และเกบขอมลภาคสนาม ผ วจยท าการสบคนและจดเกบขอมลสตตภณฑ จ านวน 128 ชน ในจงหวดเชยงใหม เชยงราย พะเยา ล าปาง ล าพน แพร และนาน เครองมอทใชในการวจย คอ แบบส ารวจ และแบบสมภาษณ วเคราะหเนอหาแลวเขยนบรรยายเชงพรรณนา ผลการวจยพบวา สตตภณฑเปนงานพทธศลปของลานนาทงดงาม เปนเอกลกษณ ใชส าหรบปกเทยนโดยตงอยบรเวณหนาพระประธานในวหารของชาวลานนา สรางขนโดยแฝงสญลกษณทสะทอนใหเหนถงความสมพนธใกลชดระหวางจกรวาลกบโลก และคตธรรมทางพระพทธศาสนา เพอมงหมายเปนเครองสกการะทประณตถวายไวในพระพทธศาสนา รปแบบของสตตภณฑทคนพบในปจจบนม 5 รปแบบ ไดแก 1) รปแบบสามเหลยม 2) รปแบบวงโคง 3) รปแบบขนบนได 4) รปแบบหาเหลยม 5) รปแบบเสา ลวดลายทสรางขนเกดจากความเชอเรองมงคลของผสรางม 11 ชนด คอ 1) นาค 2) เหรา 3) ครฑ 4) ราห 5) กมภณฑและยกษ 6) รกขเทวดาและนางฟา 7) สตวหมพานต 8) ลายเครอเถาพรรณพฤกษา 9) สตวประจ าปเกด 10) ชางแกว มาแกว 11) ลายเมฆหรอลายเมฆไหล อปสรรคของการอนรกษและฟนฟสตตภณฑลานนาในปจจบนเกดจากสาเหต 4 ประการ ไดแก 1) สตตภณฑถกแทนทดวยโตะหมบชา 2) สตตภณฑเปนทตองการของนกสะสมของเกา 3) สตตภณฑทยงมอยขาดการดแลรกษาทเหมาะสม ท าใหผพงและช ารดเสยหาย 4) ชางฝมอทยงคงรกษา


68

เอกลกษณ ความประณตในการสรางสรรคมนอย และองคความรยงไมมผ สบทอดในวงกวาง ค าส าคญ: สตตภณฑ, พทธศลป, ลานนา Abstract

This qualitative research aims to study and analyze the origin, beliefs, design patterns, development, and obstacles of conservation and restoration of present Sattapans. To collect the data, documentary analysis and assembling 128 pieces of Sattapans from seven provinces in the North of Thailand like Chiang Mai, Chiang Rai, Phayao, Lampang, Lamphun, Phrae, and Nan were employed. Survey forms and interviewing through a questionnaire were used as research instruments. Data acquired were analyzed and revealed through descriptive analysis. The results showed that Sattapans are a beautiful unique Lanna Buddhist art work. They are a tribute with seven candle holders and usually located in front of principle Buddha images in Lanna temples. Creation of Sattapans are arisen as a latent symbol reflecting the close relationship between the universe and the world. Also, it shows Buddhist moralities as an elaborate devotional object dedicated to Buddhism. Results of Sattapans’ characteristics revealed that the present Sattapans are divided into five



shapes like triangle, semicircle, step, pentagon, and pillar. Besides, their created patterns were originated from creators’ belief in 11 auspicious stories which were Naga, Ehra, Garuda, Rahu, ogres, angels, Himmapan mythical creatures, floral tracery, zodiac signs, Himmapan mythical elephants and horses, and cloud tracery. Four obstacles affecting Sattapans on restoration and conservation in nowadays are: 1) Sattapans are replaced by altar tables, 2) Sattapans are a demand of antique collectors, 3) the remaining Sattapans in nowadays are so deficient in proper care that they become decayed and damaged, and 4) craftsmen creating unique Sattapans are rare, and knowledge of this creation is without successors. Keywords: Sattapans, Buddhist Art, Lanna


70

1. บทน า สตตภณฑ คอ งานพทธศลปถนลานนา ทมจดก าเนดจากวฒนธรรมและประเพณของทองถนอนเปนเสมอนสายใยทถกทอสายสมพนธระหวางพทธศาสนา ความเชอดงเดม และคนลานนาใหแนนแฟน เปนเกราะคมกนครอบครวและชมชน เปนเสมอนยาทดแลและหลอเลยงจตวญญาณของคนในลานนาอนเปนรากฐานของความเขมแขงส าหรบทองถนและสบสานเปนมรดกใหแกคนรนตอ ๆ ไป นอกจากนน นยส าคญทถกแฝงไวในสตตภณฑตงแตโบราณกาล คอ เปนอปกรณประกอบพธกรรมทสรางความรสกเทาเทยมกนของคนในชมชน ตางกมสทธเทาเทยมกนทจะไดจดเทยนบนสตตภณฑหนาพระประธาน โดยไมมความรสกวาเปนของทถกสงวนไวส าหรบใครคนใดคนหนงเหมอนโตะหมบชา1 (พระมหาบญชวย สรนธโร, 2548) สตตภณฑถอเปนงานพทธศลปทถกสรางไวเพอถวายแกวดในพระพทธศาสนา มชอเรยกแตกตางกนไปแตละพนท แตโดยรวมกใชในลกษณะเปนเชงเทยนเชนเดยวกน เชงเทยนในลกษณะเชนนทางภาคอสานกนยมดวยเชนเดยวกน แตเรยกวา “ฮาวไตเทยน” ซงหมายถง เชงเทยนเชนเดยวกบทางลานนา แตมกจะตงอยบนฐานอกชนหนง สวนทางภาคกลางเรยกวา “จงกลราวเทยน” ซงเปนเชงเทยนหลอดวยโลหะ เหนอขนไปจะมจาน เลก ๆ เพอเอาไวรองเทยน และจะตงประดบไวหนาเครองบชาหรอเครองตง เชน หนาฐานชกช หนาเจดย เปนตน สวนในภาคเหนอ ชมชนไทยวนหรอวด

1 ตงแตปพทธศกราช 2445 เปนตนมา อทธพลของการน าโตะหมบชาจากวฒนธรรมภาคกลางมาใช ท าใหสตตภณฑลานนาถกใชใหกลมกลนกบวฒนธรรมการใชโตะหมบชาของภาคกลางเชนกน โดยผมโอกาสจดเทยนบนสตตภณฑ คอ ประธานในพธเทานน



คนพนเมองเหนอ ในจงหวดเชยงใหม ล าพน ล าปาง พะเยา และเชยงราย เรยกวา “สตตภณฑ” ส าหรบจงหวดแพร นาน เรยกวา “บนไดแกว” นอกจากนนในจงหวดอน ๆ ในภาคเหนอทเปนวดไทลอ หรอชมชนไทลอบางแหงในจงหวดพะเยา และเชยงราย กจะเรยกวา “บนไดแกว” เชนกน ทงน งานพทธศลปดงกลาวเปนฝมอเชงชางดงเดมของลานนาบาง ดดแปลง ปรบแตง ลอกเลยนจากศลปะจากทอน ๆ บาง จนเกดเปน “พทธศลปถนลานนา” ทประณต งดงาม มคณคา หายากและเกอบจะสญหายไปจากดนแดนลานนาแลว การปฏรปคณะสงฆในลานนาโดยยดถอกฎระเบยบและขอปฏบตตามคณะสงฆสวนกลาง จากการออกพระราชบญญตลกษณะปกครองคณะสงฆ ในป พ.ศ. 2445 เพอใหการปกครองคณะสงฆเปนเอกภาพและแบบแผนเดยวกน โดยยกเลกจารตสงฆดงเดมของทองถน (สรสวด อองสกล, 2552) เมอคณะสงฆในลานนาตองปฏบตตาม ไดกอใหเกดการเปลยนแปลงหลายประการในการจดพนทใชสอยและวตถในวหารลานนา เชน มหองพระในบาน อญเชญพระพทธรปไปไวยงทท างาน น าเอาโตะหมบชาเขามาตงในวหารหนาพระประธานแทนทสตตภณฑ เปนตน โดยเฉพาะสตตภณฑ ซงเปนพทธศลปของลานนากถกเบยดขบไปจากวหาร องคความรตาง ๆ รวมถงความเขาใจเกยวกบสตตภณฑในลานนากเรมเลอนลางหายไป เมอไมร กไมเหนคณคา เมอไมไดใชประโยชน กถกโยกยายออกไป ในเรองนธเนศวร เจรญเมอง (2551) กลาววา ระหวางป 2490 - 2500 เปนตนมา สตตภณฑจ านวนมากไดถกน าออกขายตามรานคาของเกา มคนเขาไปขโมยสตตภณฑและน าไปขายใหรานคาของเกา โรงแรม และ รสอรท โตะหมบชาจากวฒนธรรมสวนกลางไดเขามาแทนทสตตภณฑในลานนา คนลานนาในปจจบนจงเหนสตตภณฑเปนของแปลกไป ไมเขาใจ ขาดความร ไมทราบนยส าคญทแฝงอย สตตภณฑของลานนาแตกตางจากโตะหมบชาของ


72

ภาคกลาง เพราะสตตภณฑเปนของทพทธศาสนกชนทกคนสามารถจดเทยนสกการะพระประธานในวหารทยอดใดกได สวนโตะหมบชานน ในบางสงคมทนยมชนชน มการเมองการปกครองเขาแทรกแซง ก าหนดใหผ ทสามารถจดธปเทยนทโตะหมบชาหนาพระประธานได จะตองเปนประธานในพธหรอผ ใหญของชมชนเทานน 2. ระเบยบวธวจย งานวจยนมวตถประสงคเพอศกษาและวเคราะหก าเนด คตความเชอ รปแบบ ลวดลาย พฒนาการ และอปสรรคของการอนรกษและฟนฟสตตภณฑลานนาในปจจบน เปนงานวจยเชงคณภาพ ใชการวเคราะหเอกสาร และเกบขอมลภาคสนาม ผ วจยท าการสบคนและจดเกบขอมลสตตภณฑ จ านวน 128 ชน ในจงหวดเชยงใหม เชยงราย พะเยา ล าปาง ล าพน แพร และนาน เครองมอทใชในการวจย คอ แบบส ารวจ และแบบสมภาษณ วเคราะหเนอหาแลวเขยนบรรยายเชงพรรณนา โครงการสบคนและจดเกบขอมลสตตภณฑลานนาน ไมไดเนนสตตภณฑทมอายเกาแกเทานน แตยงสบคนของใหมทถกสรางและน ากลบมาใช คณะผ เกบขอมลไมไดรวาวดใดม หรอวดใดไมมสตตภณฑ เปนการสมเกบขอมล เจอแลวกเกบ หรอเกบเพมเตมจากขอมลเดมทมอยแลว ท าใหพบ สตตภณฑเพยง 128 ชน จากวดทท าการส ารวจ 500 แหง นอกจากนน ผ รเรองสตตภณฑในทองถนกเหลออยไมมากนก ท าใหองคความรเชงลกพรองไปบาง อกสาเหตหนงทเปนขอจ ากดในการสบคนและจดเกบขอมล คอ สตตภณฑเปนของเกาและมมลคามาก บางวด บางชมชนไมใหความรวมมอในการเกบขอมล เพราะเหนวาการเปดเผยขอมลจะเปนลายแทงส าคญใหนกสะสมของเกาทราบ



หรอขโมยไดชองทางในการลกลอบขโมย การเกบขอมลจงถกตอตานจากคนในพนทอยบาง ถงกระนนกตาม ผลจากโครงการสบคนและจดเกบขอมลครงน สตตภณฑลานนาไดถกขนทะเบยนเปนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ในสาขางานชางฝมอดงเดม ประเภทงานศลปกรรมพนบาน โดยส านกมรดก ภมปญญาทางวฒนธรรม กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม ในป พ.ศ. 2555 บทความวจยน น าเสนอผลการศกษาและวเคราะหก าเนด คตความเชอ รปแบบ ลวดลาย พฒนาการ และอปสรรคของการอนรกษและฟนฟสตตภณฑลานนาในปจจบน พรอมกบขอมลหลกฐานสตตภณฑทยงคงมอยในลานนา 7 จงหวด ไดแก เชยงใหม เชยงราย พะเยา ล าปาง ล าพน แพร และนาน เพอใหมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาตทก าลงหมดลมหายใจไปกบกาลเวลา ไดฟนคนกลบมาสชมชน วด และประชาชนเพอประโยชนตอการฟนฟ อนรกษและสงวนรกษาสตตภณฑลานนาใหกลบมามชวตชวาอกครง 3. ก าเนดสตตภณฑ ผลการศกษาความหมายและก าเนดสตตภณฑของนกวชาการหลายทาน สามารถแบงขอบเขตความหมายของสตตภณฑได 3 ประเภท ดงน 3.1 ความหมายตามศพท-ภาษา

ค าวา “สตตภณฑ” มาจากค าภาษาบาล 2 ค า สตต แปลวา เจด จ านวนเจด และ ภณฑ แปลวา เครองใช สงของ ดงนน สตตภณฑ แปลความหมายตรงตววา “สงของเครองใชเจดประการ หรอสงของเครองใชจ านวนเจดอยาง” (พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระจนทบรนฤนาถ, 2537) สอดคลองกบอดม รงเรองศร


74

(2547) ทเขยนไวในพจนานกรมลานนา - ไทย ฉบบแมฟาหลวงวา สตตภณฑ (น.) เขา 7 ทว ลอมรอบเขาพระสเมร หรอเชงเทยนทท าเปนเจดยอด มกตงอยหนาพระประธานในวหาร สวนพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน (2542) ใหความหมายวา เปนชอของเชงเทยน ท าเปนแผงรปสามเหลยมหนาจวตดไมกลงเปนเชงเทยน 7 เชง กรอบมกท าเปนรปพญานาคเลอยลงมาคลายกรอบหนาบน

3.2 ความหมายตามหนาทการใชสอย

ในเรองน แนงนอย ปญจพรรค และคณะ (2538) กลาววาหมายถง เชงเทยนทถวายเปนพทธบชาใชส าหรบเปนทจดเทยนบชาองคพระประธานในพระวหารหรอพระอโบสถ หรอองคพระเจดย ตรงกบ มาณพ มานะแซม (2542) ทไดอธบายเพมเตมวา สตตภณฑในบรบททางวฒนธรรมลานนา หมายถง เชงเทยนทใชในการบชาพระประธานในวหาร ในประเดนน โชต กลยาณมตร (2521) ไดใหความหมายวา เปนเชงเทยนถวายบชาหนา พระประธานในวหารหรออโบสถทางภาคเหนอ แบบเชงเทยน เลยนแบบเขาสตตภณฑ 7 ลก หรอ เปนเครองตงส าหรบตงหรอรองเครองธป เทยน ดอกไม เพอสกการะพระรตนตรย คอ พระพทธ พระธรรม พระสงฆ สวนการท าหนาทของสตตภณฑ สทธศกด เสอแฝง (2539) ไดสนนษฐานวา สตตภณฑทท าหนาทเปนชงเทยนแตเดม คงไมมการจดประทป หรอจดเทยนตามเสาของสตตภณฑ โดยสงเกตจากสวนยอดของปลายเสาทลดหลนกนไป ซงคงจะใชถวายเปนพทธบชาแทนเขาบรสตตภณฑมากกวา จนภายหลงจงมการประยกตในการใชสอยเปนแทนเชงเทยน เชงประทปในเวลาตอมา



3.3 ความหมายตามชอทเรยก สตตภณฑถกเรยกแตกตางกนในหลายพนท โดยมความหมายและ

ลกษณะการท าหนาทใชสอยคลายกน ภาคอสาน เรยกวา “ฮาวไตเทยน” หมายถงเชงเทยนเชนเดยวกบลานนา แตมกจะตงอยบนฐานอกชนหนง สวนทางภาคกลางเรยกวา “จงกลราวเทยน” ซงเปนเชงเทยนหลอดวยโลหะ เหนอขนไปจะมจานเลก ๆ เพอเอาไวรองเทยน และจะตงประดบไวหนาเครองบชาหรอเครองตง เชน หนาฐานชกช หนาเจดย เปนตน สวนในภาคเหนอบางสวน เชน จงหวดนาน แพร พะเยาทเปนชาวไทลอ จะนยมเรยกวา “บนไดแกว” เพราะมลกษณะเปนขนบนได แตใชจดเทยนบชาเชนกน สรปไดวา “สตตภณฑ” หมายถง เชงเทยน ทเรยกตามบรบททางสงคมลานนา หรอเรยกตามรปแบบทปรากฏ กลาวคอ เหมอนกบสณฐานของจกรวาลในแนวตง ซงมระเบยบเชนเดยวกบภาพจตรกรรมเขาพระสเมร ซงทางลานนาเรยกวา สเนรทลอมรอบดวยเขาบรวารทง 7 ลอมรอบเปนวงกลมลดหลนกนลงมา ประกอบดวย ยคนธร อสนธร กรวก สทศน เนมนธร วนนตกะ และอสสกณณ เปนงานพทธศลปทชางหรอผสรางไดท าขนเพอถวายเปนพทธบชาไวใชส าหรบเปนทจดเทยนบชาองคพระประธานในพระวหารหรอพระอโบสถ หรอองค พระเจดยในวฒนธรรมลานนา 4. คตความเชอเกยวกบสตตภณฑ พทธศาสนกชนในลานนาสวนมากเชอกนวา หากน าสงทดทสดไปถวายเปนพทธบชา ยอมจะสงผลใหประสพโชคด มงมในอครทรพยศฤงคาร จงมการสรางสงสกการบชาอยางสดฝมอ ดเยยม จนเกดเปนพทธศลปลานนาสบตอกน


76

อยางมากมายตราบถงทกวนน ดงนน สงกอสรางภายในวดของชาวพทธลานนา เชน พระพทธรป โบสถ วหาร เจดย เปนตน จะถกสรางสรรคขนอยางอลงการดวยความเลอมใส ศรทธา และมนยความหมายทางพทธศาสนาแฝงอยในสงทสรางอยางแยบยลและกลมกลน สตตภณฑ คอ เครองสกการบชาทงดงามอยางหนงในลานนา (มณ พยอมยงค, 2535) ก าเนดสตตภณฑนน มาจากคต 2 ประการ ดงน 4.1 คตพราหมณเกยวกบจกรวาลวทยา อทธพลของคตความเชอเรองจกรวาลในลานนานน อาจจะไมไดรบความนยมมากเทากบทางภาคกลาง แตกมกจะพบการจ าลองจกรวาลในงานศลปกรรมอยเสมอ ๆ ไมวาจะเปนภาพจตรกรรม สมดภาพไตรภมฉบบลานนา ยอดประดบสนหลงคา พระบฏ รวมไปถงสตตภณฑ ซงถอไดวาเปนงานพทธศลปกรรมทไดรบอทธพลดานคตความเชอเรองจกรวาลวทยา แสดงออกอยางชดเจนและสอดคลองกบชอของภเขาทงเจดทวทเรยกวา “สตตภณฑหรอสตบรภณฑ” แนวคดเรองไตรภมในลานนามลกษณะเฉพาะ เนอหาสาระบางสวนมความแตกตางจากแนวคดทปรากฏในไตรภมพระรวงของพระยาลไท โดยเฉพาะแนวคดเกยวกบสณฐานจกรวาลทสมพนธกบแนวคดของสตตภณฑ ในคมภรไตรภมฉบบลานนานน แสดงใหเหนวาเขาสตตภณฑเปนแนวภเขาทลอมรอบเขาพระสเมร (สเนร) ซงเปนเขาแกนกลางของจกรวาล ซงมความสงยนขนในอากาศ 84,000 โยชน และจมลงในน า 84,000 โยชน บนยอดเขาพระสเมรจะมสวรรคหลายชน มภเขาสตตบรภณฑลอมรอบ ลกษณะเปนเขาทรงกลม วงแหวนมความสงลดหลนลงครงหนงจากความสงของภเขาพระสเมร แลวลดความสงลงครงหนงตอ ๆ กนจนครบ 7 ลก โดยระหวางเขาแตละลกนน มทะเลสทนดรเชอมอยจ านวนเทากน ความสงของภเขาแตละลกนน ไดแก เขายคนธร



สง 42,000 โยชน เขาอสนธร สง 21,000 โยชน เขากรวก สง 10,500 โยชน เขาสทสนะ สง 5,250 โยชน เขาเนมนธร สง 2,625 โยชน เขาวนนตกะ สง 1,312 โยชน และเขาอสกณณะ สง 656 โยชน พนจากทวเขาและมหาสมทรทงเจด เปนมหาสมทรขนาดใหญมทวปใหญเปนเกาะอย 4 เกาะ ประจ าอย 4 ทศ คอ ทศตะวนออกเปนปพพวเทหทวป ทศตะวนตกเปนอปรโคยานทวป ทศเหนอเปนอตตรกรทวป และทศใตเปนชมพทวปซงเปนดนแดนของมนษย (ภาพท 1-2)

(1) (2) ภาพท 1-2 เปรยบเทยบสตตภณฑกบภเขาทลอมรอบเขาพระสเมร

4.2 คตพทธเกยวกบหลกธรรมในพระพทธศาสนา การอธบายเชงพทธปรชญาทเกยวของกบเลข 7 เพราะสตตภณฑ มความหมายตรงตววาวตถสงของ 7 อยาง และหนาทของสตตภณฑกรองรบในฐานะเครองสกการบชาทางพระพทธศาสนาของคนลานนา เมอพจาณาหลกธรรมในพระพทธศาสนาทสมพนธกบ เลข 7 หรอหมวด 7 ทพระพรหมคณา


78

ภรณ (ประยทธ ปยตโต) (2559) ไดรวบรวมไวในพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม มจ านวน 16 หวขอ คอ 1) กลยาณมตตธรรม 2) โพชฌงค 3) ภรรยา 4) เมถนสงโยค 5) วญญาณฐต 6) วสทธ 7) สปปายะ 8) สปปรสธรรม 9) สมบตของอบาสก 10) องคคณของกลยาณมตร 11) อนสย 12) อรยบคคล 13) อปรหานยธรรม (ส าหรบบรรพชต) 14) อปรหานยธรรม (ส าหรบคฤหสถ) 15) อรยทรพย 16) อบาสกธรรม 7 ในหวขอธรรมขางตนนน หลกธรรมทถกอางเกยวกบสตตภณฑ คอ หลกโพชฌงค 7 ไดแก 1) สต ความระลกได ส านกพรอมอย ใจอยกนกบกต จตอยกบเรอง 2) ธมมวจยะ ความเฟนเลอกธรรม ความสอดสองสบคนธรรม 3) วรยะ ความเพยร 4) ปต ความอมใจในธรรม 5) ปสสทธ ความสงบกาย สงบใจ 6) สมาธ ความมใจตงมน จตแนวแนในอารมณ 7) อเบกขา ความมใจเปนกลางเพราะเหนความเปนจรง โพชฌงคเปนองคแหงความตรสร เรยกอกอยางวา “รตนสมโพฌงค” คอ แกว 7 ประการ ไดแก จกรแกว ชางแกว มาแกว มณแกว นางแกว ขนคลงแกว และขนพลแกว เกดขนเปนคบารมของพระเจาจกรพรรด ฉนใด แกว 7 ประการคอ สตแกว ธมมวจยะแกว วรยะแกว ปตแกว ปสสทธแกว สมาธแกว และอเบกขาแกว กเกดเปนคบารมของพระสมมาสมพทธเจา ฉนนน พระเจาจกรพรรดทรงใชแกว 7 ประการ เปนเครองรกษาพระองค และอ านวยความเกอกลความสขแกไพรฟาขาแผนดนของพระองค ฉนใด สมมาสมพทธเจากทรงใชรตนสมโพชฌงค 7 ประการน เปนเครองรกษาพระองค และอ านวยความเกอกลความสขแกเหลาเวไนยสตว ฉนนน ดงทมณ พยอมยงค (2535) และมานพ มานะแซม (2542) ไดเสนอไววา สตต-ภณฑถกสรางขนมาเพอเปนตวแทนของหลกธรรม ซงจะท าใหสถานทแหงนนครบองคแหงพระรตนตรย ไดแก พระพทธ คอ พระพทธรปประธานในโบสถหรอวหาร พระธรรม คอ สตตภณฑทวางอยดานหนาพระประธาน และพระสงฆ คอ



พระภกษสงฆทอยในศาสนพธ โดยในพทธศาสนาถอวาพระรตนตรยเปนสงทส าคญทสดทจะสามารถค าชและใหศาสนาด ารงอยได จะขาดองคใดองคหนงไมได หรออาจจะเปนการน าหลกธรรมทางศาสนาเขามาตความและพยายามอธบายลกษณะรวมกบศลปกรรมเพอใหเกดความเชอมโยงกนในภายหลงกเปนได การน าเอาสตตภณฑมาใชในฐานะเครองบชาจงเปนการแฝงแนวคดปรชญาเชงพทธ เพอใหผ คนในลานนาไดน าไปไตรตรองและปฏบต ตามหลกธรรมทเปนเครองตรสรของพระพทธเจาและเปนหลกธรรมทส าคญของพระพทธศาสนา ดงจารกอกษรธรรมลานนาทปรากฏทพนกเชงเทยนแบบสามเหลยมบรเวณตอนกลางดานลางมทงหมด 7 ยอด ปจจบนรกษาไวทวด พระธาตศรจอมทองวรวหาร ต าบลบานหลวง อ าเภอจอมทอง จงหวดเชยงใหม ในจารกนปรากฏการเรยกชอเชงเทยนนวา “สตตภณฑ” ซงเปนค าเรยกโดยทวไปของเชงเทยนทประดบดานหนาพระประธานของวดทางลานนาในปจจบน หลกฐานจากจารกบนสตตภณฑวดพระธาตศรจอมทองวรวหาร อ าเภอจอมทอง จงหวดเชยงใหมทคนพบและมอายรอยกวาป บนทกไววา “สท นน วต เม ทาน สตตภณฑาน โชตกสาสน มหาชน ธาต? ยาวปญจสหสส นพพานปจจโย โหต โน … สมณศรทธาพระครญาณรงส (อย) วดไชยชนะมงคล (บาน) ปากลวย ใตทาวงตาล นพบรเชยงใหม เปนเคาพรอม (ดวย) ศษยานศษยและศรทธาอฏฐทศ ชคน ไดสรางสตตภณฑมาถวายเปนทานไวโชตกธ? พระบรมธาตเจาจอมทอง ณ วน เดอน 10 ปฐมดบ ศกราช 1274 ตว ปเตาไจ วนนน แลนพพานปจจโย โหต โน นจจ … ค าแปลจารกสตตภณฑวดพระธาตศรจอมทองวรวหาร ความวา “ทานของขาพเจา คอ สตตภณฑ ใหดวยดแลวหนอเพอความรงเรองของศาสนา (และ) มหาชนธาตตราบ (ตอเทา) 5,000 (พระวรรษา) ขอให (ผลบญทสรางสตตภณฑ) เปนเครองน า (ขาพเจา)


80

ไปสนพพาน อยางแนนอน โดยมคณะศรทธา พระครญาณรงส วดปากลวย ต าบลทาวงตาล อ าเภอสารภ จงหวดเชยงใหม เปนประธานพรอมทงลกศษยและผศรทธาทกคน ไดสรางสตตภณฑมาถวายไวทวดพระธาตศรจอมทอง วนอาทตยท 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2455 ขอให (ผลบญทสรางสตตภณฑ) เปนเครองน า (ขาพเจา) ไปสนพพานอยางแนนอนตลอดไป (ฮนส เพนธ และคณะ, 2547)

นอกจากนนยงปรากฏจารกบรเวณฐานของสตตภณฑทพบในวด พระธาตหรภญชยวรมหาวหาร จงหวดล าพน ซงเปนรปครงวงกลมแกะสลกจากไม ตรงกลางเปนรปหนากาลคายนาคตอเนองเกยวพนกนไปทงแผน มทงสน 7 ยอด ปจจบนจดแสดงอยทพพธภณฑสถานแหงชาตหรภญไชย ซงปรากฏค าเรยกเชงเทยนนวา “สตตภณฑ” เชนเดยวกน จารกสตตภณฑวดพระธาตหรภญชยราชมหาวหาร “เมองไส มหามลศรทธา หมายม แมเจาเฮอนแกวเปนเกาพรอมดวยบตรา บตร จกคนกสรางยงสตตภณฑถวายพระเจาแกวเจา มหาจนะต เจา เมอเดอนวสาขเมง วน 7 ไต เมองไส พ.ศ. 2460” ค าแปลจารกสตตภณฑวดพระธาตหรภญไชย เจาแมรถแกวมารดาเจาจกรค าขจรศกดพรอมดวยบตร ธดาสรางสตตภณฑถวาย พระพทธรปประธานวดพระธาตหรภญไชย เพอเปนพทธบชาเมอวนเพญ เดอนวสาข จ.ศ. 1279 (พ.ศ. 2460) 5. รปแบบของสตตภณฑลานนา รปแบบของสตตภณฑในแตละทองถนมทงทเหมอนกนและแตกตางกนออกไปตามความเชอจนตนาการของผ สรางและชางผ รงสรรค และความสอดคลองกบการใชงานทเหมาะสมของแตละพนท แตละพธกรรม ผลการศกษาทผานมาของสรพล ด ารหกล (2540) พบวารปแบบของสตตภณฑในลานนาม 3



รปแบบ คอ สตตภณฑรปสามเหลยม รปวงโคงหรอครงวงกลม และแบบขนบนได แตผลการเกบขอมลของคณะผวจย (2555) ไดพบรปแบบเพมเตมอก 2 รปแบบ คอ รปแบบหาเหลยม และรปแบบเสา รวมเปน 5 รปแบบ ดงน (ประทป พชทองหลาง และญาตาวมนทร พชทองหลาง, 2560) 5.1 สตตภณฑรปสามเหลยม

ขนาดของสตตภณฑสวนใหญคอนขางใหญ เปนรปสามเหลยมมยอดเสา 7 เสาสงลดหลนกนลงมา ท าดวยไมแกะสลกเปนลวดลายตาง ๆ อยางหนาแนนเตมทงพนท สวนใหญเปนลวดลายพนธพฤกษา สวนกรอบดานนอกมกจะเปนลวดลายตวนาคทอดตวลงมา การตกแตงเปนการเขยนสและการประดบกระจก สตตภณฑในรปแบบน ถอวาเปนเอกลกษณและลกษณะเดนของชางเมองเชยงใหม ลกษณะทลดหลนกนเชนนหลายวฒนธรรม มกนยมน ามาใชเปนองคประกอบของสถาปตยกรรม อาจเพราะวาความสมดลกนของรปทรงทตรงกลางสงสดและลดหลนกนไปอก 3 ยอด เปนความงามทนาจะน ามาใชในงานศลปะไดงายและเปนสงทมความหมายแฝงอยแลว เปนรปแบบทพบมากทสด ดงตวอยางสตตภณฑของวดพระเจามงราย จงหวดเชยงใหม (3) วด พระแกว จงหวดเชยงราย (4) และวดเหมองงา จงหวดล าพน (5) (ภาพท 3-5)


82

(3) (4)

(5) ภาพท 3-5 สตตภณฑแบบสามเหลยม

5.2 สตตภณฑรปโคงหรอครงวงกลม

ลกษณะคลายสตตภณฑรปสามเหลยม แตสวนยอดจะมนเปนวงโคงคลายตวเตยงดเปนรปวงกลม มยอดเสา 7 ยอด กรอบดานขางไมนยมลวดลาย



ตวนาค แตจะตกแตงดวยตวนาคไวภายใน เปนลายนาคเกยวหรอนาคขดพนกนแนน หรอลายเครอเถาพรรณพฤกษา ราหอมจนทร เปนตน สตตภณฑในรปแบบนพบมากในจงหวดล าพนและล าปาง ดงตวอยางสตตภณฑของวดชางฆอง จงหวดล าพน (6) วดน าโจ จงหวดล าปาง (7) (ภาพท 6-7)

(6) (7) ภาพท 6-7 สตตภณฑแบบวงโคง

5.3 สตตภณฑแบบขนบนได

ลกษณะเปนแบบขนบนได หรอเรยกวาบนไดแกว ขนาดกวางประมาณหนงเมตร สตตภณฑแบบนมกจะไมมการแกะสลกมากนก แตจะตกแตงดวยการปดทองหรอทาสโดยใชกระดาษฉล พบไมมากนก โดยเปนฝมอของชางพนเมองชาวแพรและนาน สตตภณฑแบบขนบนไดทพบมกจะมยอดเสาประดบจ านวนไมแนนอนบางแหงจะม 7 ยอด บางแหงจะม 5 ยอด และบางแหงอาจจะมมากถง 9 ยอด สตตภณฑรปแบบขนบนไดอาจจะเปนฝมอของชาวไทลอ เนองจากพบเฉพาะวดทตงอยในชมชนชาวไทลอเทานน ชาวไทลอจะเรยกวา “บนไดแกว” เทานน แตคนภายนอกทไมใชไทลอจะเรยกรวมวา สตตภณฑ สตตภณฑกลม


84

ไทลอมลกษณะเฉพาะเชนเดยวกบกลมไทลอในทองถนอน ๆ คอ มลกษณะเปนแบบขนบนได มกจะไมมลวดลายประดบตกแตงมากนก มลกษณะทเรยบงายลกษณะเชนนถอวามเอกลกษณทแตกตางจากสตตภณฑของคนไทยวน (คนเมอง) เมอพจารณาถงชอทใชเรยกขานวตถไทยทานในพธกรรมทางศาสนาสงนของชาวไทลอวา “สตตภณฑ” ทแปลวา สงของทงเจด ภเขาทงเจด กดจะไมสอดคลองกบรปแบบทปรากฏ ทงน เพราะลกษณะดานรปทรงทเปนแบบขนบนไดและมเสาจ านวนไมแนนอน และลกษณะของเสาไมไดเรยงกนในรปทรงทบงบอกถงแนวภเขาสตบรภณฑทลอมรอบภเขาพระสเมร แตเมอพจารณาจากค าจารกอทศถวายทพนกดานหลงสตตภณฑของวดรองแง ต าบลวรนคร อ าเภอปว จงหวดนาน ซงจารกดวยอกษรไทลอผสมกบอกษรธรรมลานนา ปรากฏขอความทนาสนใจ คอ ชาวไทลอไมไดเรยกวตถไทยทานในพธกรรมทางศาสนาสงนวา “สตตภณฑ” ดงเชนทวไปทมกเรยกรวมกน หมายความถงเชงเทยนของลานนา แตกลบเรยกวา “บนไดแกว” ซงสอดคลองกบลกษณะและรปทรงมากกวาดงขอความจารกสตตภณฑวดรองแง (ดานซาย) ความวา (จลศกราช) ได 1241 ตว ป รวงไส ปฐมสทธา มต เสยรและตอรย แลสกโยมจตน แลสทธาปายนอกมหนานยะ แลนอยกายน แลพออนเกยง แลแสนปญา แลสทธาในบานรองแง จผ จคน ... แลลกเตาทงหลาย ทงมวลแล ค าแปลจารกสตตภณฑวด รองแง (ดานซาย) (จลศกราช) 1241 (พ.ศ. 2422) ปมะเสง ผ มจตศรทธาน าโดยพระเสยร (ไชยเสยร) และพระอรยะ รวมทงลกศษยทกคน คณะศรทธา ประกอบดวย ทดยะ ทดกายน พออนเกยง นายแสนปญญา และคณะศรทธาบานรองแงทกผทกคน ตลอดจนลกหลานทงหลาย (ภทรพนธ พนธ, 2551)

ค าอานจารกสตตภณฑวดดรองแง (ดานขวา) ปคคลสานสรางแปงจอไชยเสยรภกข แลพรอมกบญาตพนองจผ จคน สรางแปงบนไดแกวอนนกบ



สาสนา 5000 วสา ค าแปลจารกสตตภณฑวดรองแง (ดานขวา) ผ ทสราง (ชาง) มนามวา พระภกษไชยเสยร พรอมกบญาตพนองทกผทกคน ไดพรอมกนจดสรางบนไดแกวน เพอถวายไวในพระศาสนา จวบจน 5,000 ป จากขอความในค าจารกอทศถวายทพนกสตตภณฑวดรองแงน ปรากฏชอเรยกวา “บนไดแกว” อยางชดเจน จงถอไดวา เปนหลกฐานส าคญทแสดงใหเหนวา ชาวไทลอไมไดเรยกวา “สตตภณฑ” เชนเดยวกบกลมชาวไทยวน การเรยกวาสตตภณฑจงเปนเพยงกลมบคคลภายนอก ชาตพนธไทลอเรยกเทานน ทงนอาจเพราะตองการแสดงถงหนาท การใชงานเชนเดยวกบสตตภณฑของกลมไทยวน (ภทรพนธ พนธ, 2551) ดงตวอยางของสตตภณฑวดพระธาตชอแฮ จงหวดแพร (8) และวดรองแง จงหวดนาน (9) และวดตนแหลง จงหวดนาน (10) (ภาพท 8-10)

(8) (9) (10)

ภาพท 8-10 สตตภณฑแบบขนบนได

ในการสบคนและจดเกบขอมลภาคสนามในเขตภาคเหนอตอนบน 7 จงหวด จากวด 500 แหง จ านวน 128 ชน สวนมากจะมรปแบบแบงออกเปน 3 ประเภทดงทน าเสนอไวขางตน คอ รปแบบสามเลยม รปแบบวงโคงหรอครง


86

วงกลม และแบบขนบนไดตามล าดบ แตคณะผวจยไดคนพบสตตภณฑบางชนทมลกษณะไมตรงกบรปแบบขางตน จงน าเสนอรปแบบทคนพบเพมเตมอก 2 รปแบบ คอ รปแบบหาเหลยม และรปแบบเสา ดงน (ประทป พชทองหลาง และญาตาวมนทร พชทองหลาง, 2555, 2560) 5.4 สตตภณฑแบบหาเหลยม

เปนแบบหาเหลยม วางบนฐานคลายเรอพบทวดชยศรภม อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม ท าจากไมเนอแขง ไมปรากฏปทสรางชดเจน แตมมากอนป 2518 ไมปรากฏชางผสราง สตตภณฑชนนมขนาด กวาง 130 เซนตเมตร สง 110 เซนตเมตร ใชไมสกเปนวสดหลกในการสราง น ามาแกะสลกเปนรปตาง ๆ มเสา 5 เสา เปนลายพรรณพฤกษา วางบนเรอ สวนหวและหางของเรอมขางละ 1 เสา ตรงกลางเปนชอง สเหลยมผนผา 4 ชอง จตรส 2 ชอง และสามเหลยม 4 ชอง ตรงกลางเปนลายกนก และพรรณพฤกษา ส าหรบสวนฐานจะมลกษณะเปนไมรองพน นอกจากนนยงพบสตตภณฑ หาเหลยมทวดพระสงหวรมหาวหาร อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม ท าจากไมเนอแขง ลวดลายเปนหงส ไมปรากฏปทสรางและชางผสราง มขนาด กวาง 168 เซนตเมตร สง 168 เซนตเมตร ใชไมสกเปนวสดหลกในการสราง น ามาแกะสลกเปนรปตาง ๆ และท าตวโครงสราง โดยจะมแผงรปหาเหลยมปดทบโครงสรางไว เสาของสตตภณฑถกปดซอนอยทางดานหลงใหสวนปลายโผลพนขนมาดานหนา มการประดบตกแตงลวดลายดวยสทอง ลงรกปดทอง ตรงกลางเปนรปหงส 4 ตว ส าหรบสวนฐานจะมลกษณะคลายโตะยกพนสงและปดทอง ชนท 3 สตตภณฑวดนางเหลยว อ าเภอเกาะคา จงหวดล าปาง ท าจากไม ลวดลายเปนรปพรรณพฤกษา สรางเมอป 2467 ครบาอนตะยศเปนผสราง มขนาด กวาง 194 เซนตเมตร สง 194 เซนตเมตร ใชไมสก



เปนวสดหลกในการสราง ตวโครงสรางโดยจะมแผงรปหาเหลยมปดทบโครงสรางไว เสาของสตตภณฑอยตรงกลางเปนชนเดยวกบสตตภณฑ ดงตวอยางสตตภณฑหาเหลยมทพบทวดชยศรภม จงหวดเชยงใหม (11) วดพระสงหวรมหาวหาร จงหวดเชยงใหม (12) และวดนางเหลยว จงหวดล าปาง (13) (ภาพท 11-13) (11) (12) (13)

ภาพท 11-13 สตตภณฑแบบหาเหลยม 5.5 สตตภณฑแบบเสา

สตตภณฑแบบนจะมเสาทงหมด 7 เสาตงขนรองรบเทยนทใชจดเทยน ไมมแผงสามเหลยม หรอหาเหลยมปดดานหนา มลวดลายนอย เนนการใชงานเปนหลก เชน สตตภณฑวดผาลาด อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม ท าจากไม ลวดลายเปนรปเทวดา ไมปรากฏปทสรางและชางผ สราง มขนาด กวาง 134 เซนตเมตร สง 76 เซนตเมตร ใชไมสกเปนวสดหลกในการสราง น ามาแกะสลกเปนรปเทวดาบนหวเสา จ านวน 7 องค ยนอยในทาพนมมอ ใชเทคนคทาสทางวทยาศาสตร สแดง วางบนฐานไมทท าคลายรปเรอ นอกจากนนยงพบสตตภณฑ


88

แบบเสาทวดอนทราวาส จงหวดเชยงใหม ท าจากไม ลวดลายเปนรปนาค ไมมลวดลายใด ๆ ไมปรากฏปทสรางและชางผสราง มขนาด กวาง 90 เซนตเมตร สง 110 เซนตเมตร ใชไมสกเปนวสดหลกในการสรางเปนเสา ทาสแดง ส าหรบสวนฐานจะมลกษณะคลายโตะยกพนสงทาสแดง สวนสตตภณฑแบบเสาทวดวงทอง อ าเภอเมอง จงหวดล าพน ท าจากไม ไมมลวดลาย ไมปรากฏปทสรางและชางผสราง มขนาด กวาง 151 เซนตเมตร สง 140 เซนตเมตร ใชไมสกเปนวสดหลกในการสรางเปนเสา จ านวน 7 เสา สงลดหลนกนลงมา มการประดบตกแตงลวดลายดวยเทคนคทาสวทยาศาสตร คอ สพลาสตกสทอง ลงรกปดทอง ส าหรบสวนฐานจะมลกษณะคลายฐานรอง สองชน และปดทอง ปจจบนยงอยในสภาพคอนขางด ลวดลายยงชดเจน ปจจบนเกบไวในวหารของวด ใชจดธปเทยนบชาทวไป ตวอยาง สตตภณฑวดผาลาด จงหวดเชยงใหม (14) สตตภณฑวดอนทราวาส จงหวดเชยงใหม (15) และสตตภณฑวดวงทอง จงหวดล าพน (16) (ภาพท 14-16)

(14) (15) (16)

ภาพท 14-16 สตตภณฑแบบเสา



สรปไดวา ประเภทของสตตภณฑทคนพบในปจจบนมอยทงหมด 5 รปแบบ ไดแก 1) สตตภณฑรปสามเหลยม เปนเอกลกษณและลกษณะเดนทคนพบมากในจงหวดเชยงใหม 2) สตตภณฑรปวงโคง (ครงวงกลม) พบมากในจงหวดล าพนและล าปาง 3) สตตภณฑแบบขนบนได หรอเรยกวา บนไดแกว รปแบบนเปนงานศลปกรรมของชางฝมอของชาวไทลอในจงหวดแพรและนาน ปจจบนพบไดในวดของชาวไทลอ 4) สตตภณฑแบบหาเหลยม พบในจงหวดเชยงใหม 5) สตตภณฑแบบเสา พบในจงหวดเชยงใหม ล าพน และล าปาง 6. ลวดลายของสตตภณฑ ในการสรางงานพทธศลปในลานนา ชางผ รงสรรคมกจะท าตามแบบอยางทเนอหาบรรยายหรอปรากฏในคมภรทางพระพทธศาสนา พระไตรปฎก พทธประวต รวมถงเรองราวของพระพทธเจาเมอครงทเปนพระโพธสตวในอดตชาต ผนวกรวมกบความเชอดงเดมในทองถน อนเปนขอมลส าคญในการสรางงานพทธศลปทางดานจตรกรรม ประตมากรรม และสถาปตยกรรม ส าหรบลวดลายของสตตภณฑทคนพบ สวนมากจะมความเกยวของกบความเชอทเปนมงคลหรอมความเกยวของผ สรางและชางผ รงสรรค (ประทป พชทองหลาง และญาตาวมนทร พชทองหลาง, 2560) ผลจากการศกษาลวดลายของสตตภณฑ จ านวนทงหมด 128 ชน พบลวดลายทส าคญและพบจ านวนมาก จ านวน 11 ชนด ไดแก 1) นาค 2) เหรา 3) ครฑ 4) ราห 5) กมภณฑและยกษ 6) รกขเทวดาและนางฟา 7) สตว หมพานต 8) ลายเครอเถาพรรณพฤกษา 9) สตวประจ าปเกด 10) ชางแกว มาแกว 11) ลายเมฆหรอลายเมฆไหลตามล าดบ โดยมรายละเอยดดงน


90

6.1 พญานาค พญานาคจะถอเปนลวดลายทนยมประดบลงไปบนสตตภณฑซงจะม

ลลาแบบตาง ๆ หลากหลาย นาคมบทบาททางพระพทธศาสนา ด ารงชวตในธรรมะและเทดทนพระพทธศาสนาอยเสมอ ส าหรบการตกแตงลวดลายนาคในสตตภณฑ จะมลกษณะทนยม 4 แบบ คอ 1) นาคเปนกรอบขาง เปนลกษณะของนาคทอดตวลงมา โดยสวนหางอยดานบน สวนหวอยดานลางจะพบเฉพาะสตตภณฑรปทรงสามเหลยมและครงวงกลม โดยพญานาคจะขนานเปนกรอบดานขางทงสองของสตตภณฑ 2) นาคเปนฐาน เปนลกษณะทอดตวตามแนวนอนเปนฐานรองรบตวสตตภณฑแบบรปทรงสามเหลยม โดยมากม 2 ลกษณะ คอ เปนแบบนาคตวเดยวหรอนาคพนกน 2 ตว โดยแตละตวจะหนหนาไปดานขาง 3) นาคราวบนได จะพบในสตตภณฑแบบขนบนไดในสกลชางไทลอเมองแพร นาน และพะเยา โดยมนาคทอดตวลงมาขางละตวตามแนวราวบนไดของสตตภณฑ 4) นาคสวนลวดลาย สตตภณฑทรงสามเหลยมและครงวงกลมนน นาคจะปรากฏเปนลวดลายอยในตวสตตภณฑเตมไปหมด มลกษณะลวดลาย เชน ลวดลายนาคเกยว นาคขดกนแนนเหมอนเชอกถก สวนความเชอเกยวกบนาคนน คนลานนามความเชอวา นาคเปนสตวททรงพลง มหนาทใหลมใหฝนและเปนผก าหนดความอดมสมบรณ ดงนน การน านาคมาประดบสตต-ภณฑจงเปนการเสรมสรมงคลแกผสรางและเสรมศาสนสถานใหมนยยะถงการน าความอดมสมบรณมาใหแกตนเอง ชมชน และศาสนสถานนน ๆ ตวอยางดงสตตภณฑทวดสนดอนรอม จงหวดล าพน (17) และสตตภณฑวดหมนลาน จงหวดเชยงใหม (18) (ภาพท 17-18)



(17) (18)

ภาพท 17-18 สตตภณฑลวดลายพญานาค

6.2 เหรา เหรานเชอวาเปนสตวลกผสมระหวางนาคและมงกรของจน นยมท าเปน

ตวเหราแลว อาปากคายนาคออกมาอกท เหราจะปรากฏอยตามปานลม บนไดนาค ตวสตตภณฑ หรอสวนตกแตงอาคารอน ๆ เหตผลทเหราท าไมคายนาคออกจากปากนน อาจจะเปนเรองของวธการท าหรอการมองรปแบบของการผกลวดลายออกมาคอ เหรามกจะคายนาคใหโผลพนจากปากประมาณอกซงเปนชวงจงหวะทตวนาคจะโคงตวขนไปพอด จากรปแบบนอาจเปนการแกปญหาของชางในการทจะคดตกแตงลายขนมาเพราะชวงบรเวณทนาคหกมมโคงเศยรยกขนไปนนเปนลกษณะชวงรอยตอ ชางจงนาจะผกลวดลายใหเปนตวเหราขนมาคายนาคออกจากปากอกท หรอหากปลอยเปนตวนาคธรรมดาแลว รปทออกมากอาจจะเปนลวดลายทธรรมดาไมนาสนใจเทาทควร ส าหรบความเชอของชาวพมาและลานนาเชอวา มกร จะเปนตวแทนของความไมร หรอ อวชชา ทคายนาคออกมา เพอจะกาวเขาสวชา แตหากเรามองไปในแงมมของการเมองแลว


92

พญานาคอนเปนสตวทชาวลานนาใหความเคารพและสกการะนน ถกกลนไปโดยมกร ซงเปนสตวในความเชอของพมาราวกบวาเปนการสรางเพอขมกน เพราะเคยตกเปนเมองขนของพมา (อดม ปรชา, 2537) ดงตวอยางสตตภณฑวดดวงด จงหวดเชยงใหม (ภาพท 19)

ภาพท 19 สตตภณฑลวดลายเหรา

6.3 ครฑ ตามคตโบราณ เชอวาครฑเปนสตวกงเทพ เปนพญาแหงนกทเปน

พาหนะของพระนารายณ มรปเปนครงคนครงนกอนทรทไดรบพรใหเปนอมตะไมมอาวธใดท าลายลงได แมกระทงสายฟาของพระอนทรกไดแตเพยงท าใหขนของครฑหลดลวงลงมาเพยงเสนหนงเทานน ลวดลายของพญาครฑทปรากฏบน สตตภณฑนนจะมไมมาก หรอแทบจะไมมเลยเมอเทยบกบลายชนดอน ลายทปรากฏจะเปนการแกะไมเปนตวครฑธรรมดาซงไมไดจบนาคแตประการใด เปนครฑแบบกางปก นาจะมาจากครฑตราแผนดนทชางผสรางหยบยมแนวคดมาจากวฒนธรรมสยาม สวนความเชอของคนลานนานน เชอวา ครฑเปนสตวทมอานภาพและพละก าลงมหาศาล แขงแรง สามารถบนไดรวดเรว และมสตปญญาเฉยบแหลม เฉลยวฉลาด ออนนอมถอมตน และมสมมาคารวะนาสรรเสรญ ตวอยางสตตภณฑวดหนองเรอ จงหวดล าพน (ภาพท 20)



ภาพท 20 สตตภณฑลวดลายครฑ

6.4 ราห

มกจะเปนลายแกะทปรากฏอยสวนบนสดของของสตตภณฑและจะคายนาคหรอไมกเครอเถาพนธพฤกษาออกจากปาก หรอเรยกวาลายหนากาล คนลานนามความเชอเกยวกบราหเกยวกบดาวนพเคราะห และราหเปนสตวทกลนกนความชวราย ตวอยางดงสตตภณฑวดบานหลก จงหวดล าปาง (21) และสตตภณฑวดศรอวน จงหวดล าปาง (22) (ภาพท 21-22)

(21) (22)

ภาพท 21-22 สตตภณฑลวดลายราห


94

6.5 กมภณฑและยกษ กมภณฑจะเปนเทพชนต า ซงเปนบรวารของเทาวรฬผ ทเปนโลกบาล

ประจ าทศใต กมภณฑมนสยดราย และยงเปนเทพทคอยส ารวจพฤตกรรมหรอการกระท าของมนษย สวนยกษนนจะเปนกงเทพกงมนษย ยกษน จะมอ านาจเหนอมนษย และเหนอธรรมชาต อกทงยงมทงยกษทเปนประโยชนตอมนษยและเปนอนตรายตอมนษย ลวดลายยกษกมภณฑทปรากฏอยบนสตภณฑกมบางเชนกน แตสวนมากจะเปนลวดลายทปะปนกนกบลายอน ๆ เชน นาค ลายเครอเถา และดอกไมตาง ๆ ดงตวอยางสตตภณฑวดพระแกวดอนเตาสชาดาราม จงหวดล าปาง (23) และวดสวนดอก จงหวดล าพน (24) (ภาพท 23-24) (23) (24)

ภาพท 23-24 สตตภณฑลวดลายกมภณฑและยกษ 6.6 รกขเทวดาและนางฟา

เปนเทวดาทสงสถตอยตามตนไม หรอในสถานททมนษยเชอวาศกดสทธ รกขเทวดาทอทธฤทธซงสามารถใหไดทงคณและโทษแกเหลามนษย



ในทางพระพทธศาสนา รกขเทวดากมสวนชวยค าจนชวยเหลอพระพทธศาสนา ลวดลายของรกขเทวดาทปรากฏลงบนสตตภณฑมกจะเปนลายรกขเทวดาทอยทามกลางลายเครอเถาพนธพฤกษา ซงกมอยมากพอสมควร และการผกลวดลายมกจะปรากฏออกมาในรปของเทพพนม ดงตวอยางสตตภณฑวดศรสพรรณ จงหวดเชยงใหม (25) และสตตภณฑวดล าปางกลาง จงหวดล าปาง (26) (ภาพท 25-26)

(25) (26)

ภาพท 25-26 สตตภณฑลวดลายรกขเทวดา และนางฟา 6.7 สตวหมพานต

นกชนดนในไตรภมพระรวงไดกลาวไววา เปนนกขนาดใหญโตมาก มหวเปนชางหรอราชสหมงวง จากค าแปลทวานกหสดลงค คอ นกทมทหมาย คอ ชาง เหนจะตรงกบหสดนซงแปลวา นกชาง เปนจ าพวกเดยวกบนกรอก ซง นกรอกนสามารถเฉยวเอาชางไปไดคราวละหลาย ๆ ตว ในนทานอาหรบราตรเขาใจวา นกรอก นกหสดน นกหสดลงค กเปนนกตวเดยวกน เดมตงใจวาเปน


96

นกใหญ ซงสามารถกนชางได ทไทยท ารปนกน คอ ท าหวเปนราชสหมงวงมงานน คอ ตงใจจะท าหวเปนคชสหเพอใหมลกษณะเปนชางสมชอ นกหสดลงคจะปรากฏสวนมากบรเวณฐานของสตตภณฑโดยทแกะสลกขาทรองรบน าหนกเปนรปนกหสดลงคซงอาจแทนความหมายวานกหสดลงคทท าหนาทแทนปลาอานนททหนนอยใตเขาพระสเมรกได ดงตวอยางสตตภณฑวดพระสงหราชวรวหาร จงหวดเชยงใหม (27) และวดพวกแตม จงหวดเชยงใหม (28) (ภาพท 27-28) (27) (28)

ภาพท 27-28 สตตภณฑลวดลายสตวหมพานต 6.8 เครอเถาพรรณพฤกษา

เปนลวดลายทมปรากฏอยมากในสตตภณฑและจะถกลอมรอบไปดวยนาคเปนสวนมาก ลายเครอเถาพรรณพฤกษานอาจจะแทนความหมายของปาไมทขนอยบรเวณเขาพระสเมร หรอไมกทวปทงสทอยลอมรอบเขาพระสเมร หรออาจจะเปนตนไมทขนในสวรรคชนตาง ๆ กได ดอกไมทปรากฏออกมาเปน



ลวดลายของสตตภณฑทนยมมดงน 1) ลายดอกบว เปนสญลกษณทางพระพทธศาสนา หมายถง ความบรสทธ ความเจรญ 2) ลายดอกจอก (ลายกากอก) หมายถง ความมชอเสยง เกยรตยศ โชค ลาภ เงน ทอง 3) ลายดาวชงดวง (ลายดาวเดนฟา) หมายถง ความมอ านาจ วาสนา เกยรต ชอเสยง 4) ลายดอกจนทรแปดกลบ หมายถง ทศทงแปด ไดแก บรพา อาคเนย ทกษณ หรด ประจม พายพ อดร และอสาน 5) ลายประจ ายาม หมายถง ทาวจตโลกบาลทงส 6) ลายใบโพธ (ลายใบสะหล) หมายถง ความรมเยนเปนสข 7) ลายดอกแกว (ลายดอกพดตาน) หมายถง ทรพย แกว แหวน เงน ทอง 8) ลายสรอยดอกหมาก หมายถง ความเจรญรงเรอง อ านาจ วาสนา 9) ลายหมอบรณฆฏะ (ลายหมอดอก) หมายถง ความอดมสมบรณ (มาณพ มานะแซม, 2547) ดงตวอยางสตตภณฑวดพระแกว จงหวดเชยงราย (29) และสตตภณฑวดสงฆาราม จงหวดล าพน (30) (ภาพท 29-30)

(29) (30)

ภาพท 29-30 สตวภณฑลวดลายเครอเถาพรรณพฤกษา


98

6.9 สตวประจ าราศปเกด การท าลวดลายของสตวจ าพวกนลงไปบนสตตภณฑนนจะเปนไปตาม

ความตองการของชางหรอผ ท ตองการท าสตตภณฑขนมาเพอทจะอทศ กบตนเองภายภาคหนาหรอใหกบผ ทลวงลบไปแลว หรอเปนสตวประจ าปเกดของตนเอง สตวทจะพบไดกคอ ชาง มา กระตาย หน เสอ ลง เปนตน ดงตวอยางสตตภณฑวดสนดอนรอม จงหวดล าพน (31) และสตตภณฑวดพระสงห จงหวดเชยงราย (32) (ภาพท 31-32)

(31) (32)

ภาพท 31-32 สตตภณฑลวดลายสตวประจ าราศปเกด 6.10 ชางแกว มาแกว

เปนพาหนะของพระยาจกรพรรดราช ชางแกวเปนชางจ าพวกฉนททนต และอโบสถตระกลเปนชางสารสขาวงาม ตนและงวงจะแดงงามหะได มาแกวเปนมาจ าพวกวลาหกในตระกลสนธร มขนงามดงสเมฆหมอก กบเทาและ



หนาผากแดงดงน าครง และสามารถเหาะได ชางแกวมาแกวเกดขนมาเพราะ พระยาจกรพรรดราชนกคะนงเอา ลายชางแกว มาแกว หมายถง บญบารม ดงพระมหากษตรย ดงตวอยางสตตภณฑวดมงเมอง จงหวดเชยงราย (33) และสตตภณฑวดสวนดอก จงหวดเชยงใหม (34) (ภาพท 33-34)

(33) (34)

ภาพท 33-34 สตตภณฑลวดลายชางแกว มาแกว 6.11 ลายเมฆไหล

เปนลายไมแกะสลกเฉพาะลานนาทไดรบอทธพลจากจนมในการตกแตงปนปนบาง แตนอยมาก มความหมายคอ การอยเยนเปนสข ฝนฟาตกตองตามฤดกาลและความอดมสมบรณ ลายเมฆไหลในสมยกอนจะไมม ลายกนกปะปน แตในสมยหลง ๆ มการปะปนกบลวดลายอน ๆ แทบทกลาย ดงสตตภณฑวดแสนฝา จงหวดเชยงใหม (35) และสตตภณฑวดโลกโมฬ จงหวดเชยงใหม (36) (ภาพท 35-36)


100

(35) (36)

ภาพท 35-36 สตตภณฑลวดลายเมฆไหล 7. พฒนาการของสตตภณฑลานนา การศกษาพฒนาการของสตตภณฑลานนาตงแตยคดงเดม และพฒนาการเขากบการใชโตะหมบชาจากวฒนธรรมภาคกลาง อนเปนอทธพลจากพระราชบญญตการปกครองคณะสงฆ พทธศกราช 2455 ทมงหวงให คณะสงฆเปนเอกภาพและแบบแผนเดยวกน ท าใหเกดรองรอยพฒนาการของสตตภณฑลานนา ดงการศกษาของ มาณพ มาละแซม (2542) และประทป พชทองหลาง และญาตาวมนทร พชทองหลาง (2555, 2560) มรายละเอยดดงน 7.1 ผสรางสตตภณฑ เจาศรทธาหรอเจาภาพ เชน เจาอาวาส พระสงฆ ตระกลเจาทางเหนอ คฤหบด เปนตน เปนผออกความคดหรอการคดแบบรางแบบขนมา แลวน าไปใหชางฝมอทมความช านาญในการท าสตตภณฑอกท โดยทคนเหลานจะออกเงน



จางชางใหท าสตตภณฑขนมา หรอหากเปนเจาอาวาสวดทมคนนบถอมชอเสยง อาจจะวานใหชางทมความนบถอในตวทาน ท าขนมาโดยไมคดคาแรง โดยชางเปนเจาของความคดเองหรอรวมกนออกความคดกได

ผสรางสตตภณฑแบงเปน 2 ประเภทดงน (1) ชางฝมอรบจาง คอ ชางทมความช านาญและมฝมอในการท างานศลปกรรมตาง ๆ โดยชางเหลานจะมอาชพเกยวของกบทางนโดยเฉพาะ ในทนรวมไปถงเหลาพระสงฆทมฝมอในการศลปกรรมดวย เมอตวชางเองมความศรทธาในการทจะสรางสตตภณฑขนมาเพอจะท าบญหรอถวายทานใหวด ชางกจะเปนเจาของความคดในการออกแบบ รางแบบลวดลายขนมาตามทตนเองคดวาสวยและเหมาะสม เสรจแลวชางกจะสรางสตตภณฑนนขนมาดวยตวของชางเอง รวมไปถงการตกแตงตาง ๆ ลกษณะของสตตภณฑนมกจะมความงาม ประณต และถกสดสวนตามรปแบบดงเดม งานทออกมาจงดมคณคา สวยงาม และประณต (2) ไมใชชางฝมอ แตท าขนมาดวยความศรทธา อาจจะเปนเพยงชาวบานธรรมดาทพอจะมฝมอ หรอมความรในการเขาไม ตอไม เมอชาวบานเหลานมความศรทธาในการทจะสรางสตตภณฑขนมา อาจรวมเปนคณะศรทธา หรอครอบครว รวมเปนเจาภาพสรางขนมา ดงนน สตตภณฑทสรางขนมา จะมหลายรปแบบ สรางตามราศปเกด หรอความประทบใจจากสงทพวกเขาพบเหนในทอนแลวมาสอดแทรกเขาไป อาจจะเปนรปแบบ ลวดลายทแปลก ๆ การใชสสนมกจะตรงไปตรงมา ใชสจด ๆ และฝมอการท าอาจจะไมประณตงดงามเหมอนชางฝมอโดยตรง สวนมากรปแบบจะออกมาเรยบงาย


102

7.2 ผใชสตตภณฑ แตเดมนน สตตภณฑจะถกใชในการปกเทยนบชากอนทจะท าพธกรรมทางศาสนา ซงการจดเทยนบนสตตภณฑนอาจจะไปชวยเสรมความเชอทมอยเดมของคนในลานนา เชน ความเชอเรองเขาพระสเมร การไดไปจดเทยนบนเขาสตตบรภณฑนน จะท าใหแสงนนสองสวางไปยงทวปทงสทวปทอยลอมรอบเขาพระสเมร คอ อตตรกรทวป บรพวเทหทวป ชมพทวป และอมรโคยานทวป ท าใหทวปเหลานสวางไสวไปดวยพลงแสงแหงธรรมะในพระพทธศาสนา จนกลายเปนคานยมและความเชอของสงคม การจดเทยนแลวท าพธทางศาสนานทกคนจะอยในความสงบและท าจตใจใหวางสบาย โดยเฉพาะคนจดเทยนบนสตตภณฑจ าเปนจะตองใชสมาธในการจดเทยนใหสวางขนทงเจดดอก จากจดนอาจจะมผลทางการมองแกผคนหรอชาวบานทเขามาท าพธกรรม คอ แสงเทยนจากสตต-ภณฑเมอไปตองกบกระจกส หรอทองทตกแตงงานศลปกรรมในโบสถ วหาร รวมถงตวสตตภณฑเอง ท าใหเกดประกายระยบระยบ เปนสงทชวยสรางบรรยากาศใหเหมอนสวรรค หรอสถานทอนศกดสทธ ท าใหผคนทเขามาภายในโบสถ หรอวหารเกดความศรทธา และส ารวมตวเองใหมสมาธ มความสงบอยตลอดเวลา ดวยเหตน ในสมยกอนนนจงมประเพณการน าเอาสตตภณฑมาใชกนอยางแพรหลาย ซงในบางวดอาจจะมใชมากกวา 1 อน อาจจะมาจากการน ามาถวายทานของเหลาศรทธาของวดนน ๆ หรอเจาศรทธาถวายทานเพอทจะสงอานสงคผลบญไปสญาตพนองทลวงลบไปแลว หรอบางทจะถวายทานเพอเปนผลบญใหกบตวเองไปใชในภายภาคหนา ตงแตมการประกาศพระราชบญญตการปกครองคณะสงฆ พทธศกราช 2455 เปนตนมา อทธพลของการน าโตะหมบชาจากวฒนธรรมภาคกลางมาใช ท าใหสตตภณฑลานนาถกใชใหกลมกลนกบ



วฒนธรรมการใชโตะหมบชาของภาคกลางเชนกน โดยผ มโอกาสจดเทยนบน สตตภณฑ คอ ประธานในพธเทานน (นธพชร ใจเออ, 2554)

ในเรองน สนน ธรรมธ (2557: สมภาษณ) ไดอธบายวา “สตตภณฑ จะจดเฉพาะเมอวดมงานหรอวนพระ โดยใหประธานในพธเปนคนจด แตจะมราวอกอนหนงไวส าหรบจดเทยนวางดานหนาสตตภณฑหรอขางซายขวา ใครมากสามารถจดเทยนบชาได เมอกอนหนานนกจะจดเทยนและวางกบพนนนแหละ” สวนศรเลา เกษพรหม (2557: สมภาษณ) ไดอธบายเพมเตมวา “เมอกอนนกใหตวแทนอาจารยวดเปนผจด บางทจดเจด บางทจดสองกม แตถาเปนงานใหญ เชน ปอยหลวง งานบวช เปนตน เจาอาวาสจะเปนผจดทงเจดจด ไมใชใครอยากจดกจดได เขาไมนยมกน เพราะศรทธาชาวบานเขามเทยนนอยของเขาเอามาเอง กจะจดกนเอง เวลาจะรบศลฟงธรรมเสรจกจะแปะไวทฐานเสาวหารนนเอง ฉะนน ฐานเสาวหารเกา ๆ จะมขเทยนควนเทยนตดเตมไปหมด แตกไมใชทกคนจะท าเหมอนกนบางคนกเอาดอกไมไหวแทนกม บางคนบางกลมจดตอนรบศลกม บางคนจะจดตอนเทศธรรม ไมมระเบยบวาจะตองท าพรอมกน สมยโบราณจงมค าเมองวา “จ เจาะ แหมะ” “จ” แปลวา จดไฟจดเทยน “เจาะ” แปลวายกมอไหวจอทหนาผาก “แหมะ” แปลวาแปะตามฐานเสาวหาร บางวดบางแหง กเอาไปแปะทฐานพระหรอแทนแกวกมมาก เรยกวา “แปะ” ไมใช “ปก” เพราะเทยนเมอกอนนนเปนขผงออน ๆ ไมใชอยางเทยนปจจบน คนทเขาไปแปะทแทนแกวไดจะมแตผ ชายเทานน ผ หญงไมมสทธจงแปะทฐานเสาแทน ผ หญงจะนงบรเวณหลงทงนน”


104

7.3 ความนยมใชในปจจบน ปจจบนประเพณการใชสตตภณฑในพธกรรมส าคญและวนพระ ไดเรมจางหายไปเปนสวนมาก โดยเฉพาะวดในชนบท วดขนาดเลก หรอสรางขนใหม แทบจะไมมการใชสตตภณฑเลย สวนในวดใหญ ๆ วดในเมอง หรอวดทเกาแก อาจจะมการใชอยบาง ต าแหนงเดมทใชตงสตตภณฑ จะถกแทนดวยโตะหมบชา สวนสตตภณฑอาจจะถกเกบไวอยดานขาง ดานหลง หรอไมกอยมมใดมมหนงของวหาร บางวดจะเกบไวในหองเกบของ ใตศาลา โดยจะปลอยเกะกะไมดแลเอาใจใสปลอยใหฝ นจบ มอด ปลวก แมลงเขาไปท ารง หรอกดกนกลายเปนสงทไรคณคาและหมดหนาททมอยเดมไป ในบางวดอาจน ามาตงเพอเปนสงประดบโดยทไมไดท าหนาทเดม คอ ปกเทยนบชา จงท าใหคนในยคหลงหรอแมแตพระ สามเณรในวดเองกไมรจกวาสตตภณฑคออะไร ถกสรางขนมาใชเพออะไร ผ รเทาไมถงการณอาจจะท าในสงทไมควร เชน น าสวทยาศาสตรไประบายทบสทมอยเดม เชน สรก สชาด กระจกส เปนตน รวมไปถงการปดทองสมยใหมทบลงไป บางวดทมการอนรกษกจะเกบเปนของเกาเอาไว ซงกนบวาเปนสงทด แตวาสตตภณฑกไมไดรบการดแลเอาใจใสเทาทควร เมอความคดความเชอเกยวกบสตตภณฑภายในวดไดจางหายไป ท าใหของบางอยางกหมดหนาทใชสอยตามไป แลวมสงใหม ๆ เขามาแทนท เชน สตตภณฑกแทนดวยโตะหมบชา ตพระธรรมกจะเปนตแบบตดกระจกธรรมดา ขนแกวทงสามอาจจะมกะละมงมาใชแทน เปนตน (นธพชร ใจเออ, 2554) ปจจบนสตตภณฑไดกลายเปนของทโชวอยดานขางโตะหมบชา วดบางแหงไดถกน ากลบมาตงไว ทหนาพระประธานเชนเดม โดยน าวตถตาง ๆ เชน พระพทธรป กระถางธป บาตรขนาดเลก หรอคมภรใบลานเปนตน มาวางไวทชนของบนได หรอกระบะดานบนของสตตภณฑ



การจดวางเชนน ดเหมอนจะไมใชจดมงหมายของสตตภณฑทใชส าหรบเปน เชงเทยนเทานน 8. อปสรรคของการอนรกษและฟนฟสตตภณฑลานนาในปจจบน ผลการเกบขอจากเอกสาร การสมภาษณเชงลกแบบเจาะจง (Purposive Sampling) ไปทบคคลทไดรบการยอมรบวามความรดานศาสนพธ จารตประเพณลานนา และวธการ Snowball Sampling หรอการคนหาผ รแบบสบตอกนไปจนไดขอมลทเชอถอได จนเกดภาวะอมตวของขอมล (Saturation) สรปอปสรรคของการอนรกษและฟนฟสตตภณฑลานนาในปจจบนได 4 ประการคอ 1) การแทนทของโตะหมบชาจากวฒนธรรมสวนกลาง 2) ความนยมของนกสะสมของเกา 3) การดแลรกษาทไมเหมาะสม 4) ชางฝมอทสรางสรรค มจ านวนนอยและองคความรยงไมมผ สบทอด โดยมรายละเอยดดงน (ประทป พชทองหลาง และญาตาวมนทร พชทองหลาง, 2560) 8.1 การแทนทของโตะหมบชาจากวฒนธรรมสวนกลาง จดเรมตนของการเปลยนแปลงเกดขนในระหวางทลานนายงเปนประเทศราชระยะตนของสยาม (พ.ศ. 2317-2416) โดยเรมตนเปลยนแปลงการใชโตะหมบชาแทนการใชสตตภณฑ เรมชดเจนมากขนในชวงป พ.ศ. 2445 พระราชบญญตลกษณะปกครองคณะสงฆเพอใหเปนเอกภาพและแบบแผนเดยวกน ถอวาพระราชบญญตไดใชเปนกฎหมายทฝายสงฆตองปฏบตตาม (สรสวด อองสกล, 2552) โดยยกเลกจารตสงฆดงเดมของทองถนบางประการ คณะสงฆเมองเชยงใหมไดเรมรบเอาจารตวฒนธรรม น าหลกสตรนกธรรมจาก


106

คณะสงฆสวนกลางมาสอน ซงจะมการสอนเรองศาสนพธตาง ๆ เชน การจดโตะหมบชา หมหา เจด เกา เปนตน เจาอาวาสแตละวดทรบนโยบายมา กเรมเอาสตตภณฑออกไป เอาโตะหมบชามาแทนท เงอนไขภาวะวกฤตของสตตภณฑลานนาเรมเกดขน เมอความเขาใจเกยวกบธรรมาสน สตตภณฑ แตนสงฆ ขนดอกในลานนาหายไป เมอไมร กไมเหนคณคา เมอไมไดใชประโยชน กถกโยกยายออกไป สตตภณฑไมเพยงแตถกแทนทดวยโตะหมบชา หากสตตภณฑไดถกเคลอนยายออกจากทตงหนาพระประธานไปอยดานขาง ตอจากนน กถกน าไปตงพงขางผนงวหาร หรอน าไปไวหลงวหาร และนาน ๆ เขา จากขาง ๆ ผนงวหารหรอหลงวหารสตตภณฑกคอย ๆ ถกล าเลยงไปไวทหองเกบของหรอทศาลาวด หรอขางก าแพงวด 8.2 ความนยมของนกสะสมของเกา ตงแตทศวรรษท 2490 - 2500 เปนตนมา มคนสนใจ “ของเกา” มการสะสมและคาของเกามากขน เรมมกรรมการวด มรานรบซอและขายของเกา และแนวคด “พฒนาวดใหทนสมย” ดวยสงกอสรางและสถาปตยกรรมแบบสวนกลางตามระเบยบของมหาเถรสมาคม สตตภณฑจ านวนมากกไดถกน าออกขายตามรานคาของเกา สตตภณฑบางชน แผนราคาตงแต 2 - 3 หมนไปจนถง 1 - 2 แสนบาทขนอยกบสภาพ ความสวยงาม และความเกาแกของสตตภณฑแตละชน มทงของเกาทมอายหลายรอยปและมทงของใหมทท าเลยนแบบของเกา บางชนทมความสวยงาม เกา ทรงคณคา กถกสงออกไปขายยงตางประเทศใหแกพพธภณฑ หรอนกสะสมของเกา บางชนถกซอไปประดบโรงแรมหร รสอรท ท าเปนหวเตยงในโรงแรม บางแหงไดน าเอาสตตภณฑมาปรบปรงดวยการท า ทนงดานหนาเพอใหแขกโรงแรมไดนง โดยใชสตตภณฑเปนพนก (ธเนศวร



เจรญเมอง, 2551) สอดคลองกบพระครสรบญญากร (2557: สมภาษณ) กลาววา ความเชอของคนในปจจบนเกยวกบการใชสตตภณฑภายในวดนนไดจดจางหายไป คตตาง ๆ ทมอยในตวสตตภณฑกไดหายไปดวย สวนมากแลวคนจะซอไปเพอเปนของประดบตกแตงบาน และอาคารตาง ๆ มบางทจะพบวาจะมการน าสตตภณฑมาใชอยางผดหนาท เชน เอามาท าเปนพนกพงของเกาอ น ามาท าเปนหวเตยง ฯลฯ สงเหลานลวนแตเปนเพยงขอมลทพบในประเทศไทย ไมสามารถทราบไดเลยวาสตตภณฑทถกสงออกไปขายยงตางประเทศจะถกน าไปใชในลกษณะใดบาง 8.3 การดแลรกษาทไมเหมาะสม ในปจจบนนการใชสตตภณฑนนมอยนอยมากในเรองของพธกรรมการจดเทยนลงไปเพอมผลในทางคตความเชอและชวยสรางบรรยากาศในระหวางการประกอบพธกรรม พระครจรวฒนโสภณ (2557: สมภาษณ) กลาววา สตต-ภณฑเมอไมไดถกขายหรอจ าหนายออกไป บางวดทรคณคาของสตตภณฑกจะเกบไวในหองเกบของอยางด ปดประต ไมไดดแลดนก จนเกดมอดกดกน หยากไยปกคลม หรอไมกวางไวเปนของประดบตกแตงภายในวด คนทเขามาท าบญเมอพบเหนสตตภณฑกจะเหนเพยงวาเปนงานศลปกรรมทสวยงามเปนของเกาทมราคาและมลวดลายทแปลกด บางคนอาจนกอยากไดเพอน าไปประดบบารมของตนเอง เพราะยคนเปนยคการเกบสะสมของเกาไวในบาน ผ ทมฐานะเทานนทจะมของเกาไวในครอบครองของตนเอง จะเหนไดวาคตความเชอตาง ๆ ทมตอสตตภณฑไดเรมจางหายไป จงท าใหคนกลาทจะน าสตตภณฑมาประยกตใชกบสงตาง ๆ โดยไมหวนเกรงตอความเชออะไร การคนควาหาขอมลกจะมแตนกวชาการและผ ทสนใจเทานน ซงกยงมอยนอยมาก ดงนน จงไมเปน


108

การแปลกแตอยางใดทสตตภณฑและเครองใชภายในวดอน ๆ จะคอย ๆ เลอนหายไปจากวฒนธรรมและประเพณอนดงามของชาวลานนา 8.4 ชางฝมอทสรางสรรคมจ านวนนอยและองคความรยงไมมผสบทอด ผ ทจะออกความคดในการสรางสตตภณฑทอาจรวมไปถงการคดแบบรางแบบขนมา แลวน าไปใหชางฝมอทมความช านาญในการท าสตตภณฑขนมาอกท โดยผ ทเปนตนแบบความคดในการท าสตตภณฑนอาจอยในฐานะเจาภาพทมฐานะหรอมเกยรตอยในวงสงคม เชน เจาอาวาสวด พระสงฆ หรอตระกลเจาทางเหนอ โดยทคนเหลานจะออกเงนจางชางใหท าสตตภณฑขนมาโดยทตนเองเปนเจาของความคด หรอหากเปนเจาอาวาสวด ทมคนนบถอชอเสยง อาจจะวานใหชางทมความนบถอในตวทานนนท าขนมาโดยไมคดคาแรงกได พระครปลดสวฒนจรยคณ (2557: สมภาษณ) กวาววา ชางเปนเจาของความคด และผสรางสตตภณฑ ชางคอผ ทมฝมอในการสรางงานศลปกรรมแบบตาง ๆ ขนมา ชางฝมอรบจาง ชางทมความช านาญฝมอในการท างานศลปกรรมขนมา โดยทวไปแลว ชางเหลานจะมอาชพเกยวของกบทางนโดยเฉพาะในทนรวมไปถงเหลาพระสงฆทมฝมอในการศลปกรรมดวย จากหวขอนกคอวา เมอตวชางเองมความศรทธาในการทจะสรางสตตภณฑขนมาเพอจะท าบญหรอถวายทานใหวด ชางกจะเปนเจาของความคดในการออกแบบ รางแบบลวดลายขนมาตามทตนเองคดวาสวยและเหมาะสม เสรจแลวชางกจะสรางสตตภณฑนนขนมาดวยตวของชางเอง รวมไปถงการตกแตงตาง ๆ ลกษณะของสตตภณฑนมกจะ มความงามทประณต และสวนมากจะถกสดสวนตามหลกไวยากรณตาง ๆ งานทออกมาจงดมคณคาและมกจะถกเรยกวาท าขนมาโดยชางจรง ๆ หรอไมก



ชางหลวง เมอชางฝมอเหลอนอย องคความรบางอยางไมถกถายทอด หรอถายทอดเฉพาะบางกลม องคความรเกยวกบการสรางสรรคสตตภณฑลานนากเลอนหายไป 9. ขอเสนอแนะ โครงการสบคนและจดเกบขอมลสตตภณฑลานนาครงน ยงไมสามารถสบคนและรวบรวมขอมลสตตภณฑไดทกวด จากขอจ ากดดานเอกสาร แหลงขอมลในวด พนทอนกวางใหญ การสมภาษณผ รในทองถนทเหลออยไมมากนก การสบคนครงน ไมไดเนนสตตภณฑทมอายเกาแกเทานน แตยงสบคนของใหมทถกสรางและน ากลบมาใช คณะผ เกบขอมลไมไดรวาวดใดมหรอวดใดไมมสตตภณฑ เปนการสมเกบขอมล เจอแลวกเกบ หรอเกบเพมเตมจากขอมลเดมทมอยแลว ดงนน แหลงขอมลวด พนทอนกวางใหญ การสมภาษณผ รในทองถนทเหลออยไมมากนก ท าใหเกดความลาชามาก บางครงส ารวจ 20 วดในหนงวน ไมเจอสตตภณฑเลยกม บางครงนดสมภาษณ เจาอาวาสตดกจนมนตกม ท าใหองคความรบางอยางพรองไปบาง เนองจากสตตภณฑเปนของเกาและมมลคามาก บางวดบางชมชนไมใหความรวมมอในการเกบขอมล เพราะเหนวาการเปดเผยขอมลจะเปนลายแทงส าคญใหนกสะสมของเกา หรอขโมยไดชองทางในการลกลอบขโมยสตตภณฑ การเกบขอมลจงถกตอตานจากคนในพนทอยบาง นอกจากนน พระสงฆและชมชนผ เปนเจาของมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม ยงไมเขาใจค าวา “ขนทะเบยนเปนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต” ดพอ และเขาใจวาเมอขนทะเบยนแลว ทางราชการจะยดสตตภณฑทเปนของวดของชมชนไปเปนของทางราชการ วดและชมชนบางสวนจงไมไดให


110

ความรวมมอในการเกบขอมลมากนก อาจท าใหองคความรบางอยางพรองไปบาง คณะผด าเนนโครงการจงยนดทจะไดรบขอเสนอแนะ การวพากษ วจารณตอผลงานชนน เพอเปนประโยชนในการพฒนาและการศกษาเพอตอยอดขยายความรสสงคมตอไป 10. บทสรป สตตภณฑ เปนมรดกทางดานศลปกรรมของชางลานนาทถกแปลและกลนกรองออกมาเปนงานฝมอทสวยงามเตมไปดวยภมปญญาอนชาญฉลาด ผสมกลมกลนกบหลกปรชญาของพระพทธศาสนาและพราหมณใหเขากนไดอยางแยบยลและไมขดเขน สตตภณฑ หมายถง สงของเครองใช 7 ประการ หรอสงของเครองใชหนงในจ านวนเจดอยาง ในบรบททางวฒนธรรมลานนา สตตภณฑ หมายถง เครองสกการะทมทส าหรบปกเทยนอยเจดท ตงอยบรเวณหนาพระประธานในวหารหรอโบสถของชาวลานนา สตตภณฑเปนงานชางผมอดงเดมทงดงาม สรางขนเพอมงหมายเปนไทยธรรมทประณตถวายไวในพระพทธศาสนาผานหตถศลปเชงชางของชาวลานนา โดยมแนวคดและความเชอทส าคญ 2 ประการ คอ 1) แนวคดเกยวกบจกรวาลวทยา สรางขนโดยแฝงดวยสญลกษณทสะทอนใหเหนถงความสมพนธใกลชดระหวางจกรวาลกบโลก 2) แนวคดเกยวกบพระพทธศาสนา สรางขนโดยสอดแทรกหลกธรรมหรอหลกปฏบตทางพทธศาสนาทเกยวของกบเลข 7 ไดแก โพชฌงค วสทธ สปปรสธรรม เปนตน เพอใหชาวพทธลานนาน าไปเปนแนวปฏบตในชวต สตตภณฑทคนพบในปจจบนมอยทงหมด 5 รปแบบ ไดแก 1) รปแบบสามเหลยม เปนเอกลกษณและลกษณะเดนของจงหวดเชยงใหม 2) รปแบบวงโคง (ครงวงกลม) พบมากใน



จงหวดล าพนและล าปาง 3) รปแบบขนบนได หรอเรยกวา บนไดแกว รปแบบน เปนงานศลปกรรมของชางฝมอของชาวไทลอในจงหวดแพรและนาน 4) รปแบบหาเหลยม พบในจงหวดเชยงใหม 5) รปแบบเสา พบในจงหวดเชยงใหม ล าพนและล าปาง สวนอปสรรคของการอนรกษและฟนฟสตตภณฑลานนาในปจจบน มสาเหตส าคญ 4 ประการ ไดแก 1) บทบาทหนาทของสตตภณฑถกแทนทดวยกลมโตะหมบชา ซงแพรกระจายมาจากวฒนธรรมสวนกลาง 2) ความงามของงานศลปกรรมทปรากฏเปนสตตภณฑ เปนทตองการของนกสะสมของเกา รานขายงานศลปกรรมโบราณ หรอกลายเปนเครองตกแตงตามสถานทตาง ๆ เชน โรงแรม รสอรท เปนตน 3) สตตภณฑทยงมอยตามวดตาง ๆ ยงขาดการดแลรกษาทเหมาะสม ท าใหผพง และช ารดเสยหาย 4) ชางฝมอทยงคงรกษาเอกลกษณ ความประณตในการสรางสรรคสตตภณฑลานนา มจ านวนนอย และองคความรยงไมมผ สบทอดในวงกวาง ส าหรบขอเสนอแนะในการสงวนรกษาสตตภณฑลานนาใหกลบมามชวตชวาดงอดตนน จ าเปนอยางยงทวด ชมชน และคณะสงฆจะตองประสานความรวมมอในการกระตนเตอนจตวญญาณของความเปนลานนา เชน การน าสตตภณฑลานนากลบมาใช การสรางถวายวด การจดประกวด และสงเสรมใหมการสบทอดงานชางการสรางสตตภณฑใหแกคนรนหลง เปนตน


112

กตตกรรมประกาศ ขอขอบคณส านกมรดกภม ปญญาทางวฒนธรรม กรมสงเสรมวฒนธรรม ทสนบสนนงบประมาณในการด าเนนโครงการวจย มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลลานนา พระสงฆ ปราชญชาวบาน และชมชนทไดรวมสงวนรกษาสตตภณฑลานนาไวใหเปนมรดกทางวฒนธรรมของชาตจนถงทกวนน และไดเมตตาใหคณะผ ด าเนนโครงการวจยไดสมภาษณ จนไดขอมลทเปนประโยชนในการด าเนนโครงการวจยครงน



เอกสารอางอง โชต กลยาณมตร. (2521). ไตรภมในพระพทธศาสนากบสถาปตยกรรมไทย.

วารสารมหาวทยาลยศลปากร, 12(1), 64. ธเนศวร เจรญเมอง. (2551). การเดนทางของสตตภณฑ. สบคนเมอวนท 21

มกราคม 2555, จาก www.prachatai.com/05web/th/home/15397. นธพชร ใจเออ. (2554). การเปลยนแปลงการจดพนท ใชสอยและวตถใน

วหารลานนา เชยงใหม. วทยานพนธสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม.

แนงนอย ปญจพรรค และคณะ. (2538). เสนหงานไมแกะสลกลานนา. กรงเทพฯ: เรงรมย.

ประทป พชทองหลาง และญาตาวมนทร พชทองหลาง. (2555). โครงการสบคนและจดเกบขอมลสตตภณฑลานนา. รายงานการวจย. กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม.

ประทป พชทองหลาง และญาตาวมนทร พชทองหลาง. (2560). โครงการสบคนและจดเกบขอมลสตตภณฑลานนา. มนษยศาสตรปรทรรศน, 39(2), 94-110.

พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระจนทบรนฤนาถ. (2537). ปทานกรมบาล–ไทย– องกฤษ–สนสกฤต. (พมพครงท 4). กรงเทพฯ: โรงพมพมหามกฎราชวทยาลย.

พระมหาบญชวย สรนธโร. (2548). สตตภณฑ: ความเทาเทยม การเรยนรและความสนทรย. วฒนธรรมจงหวดเชยงใหม, 1(2548), 13-20.


114

พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต). (2559). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม. (พมพครงท 34). กรงเทพฯ: มลนธการศกษาเพอสนตภาพ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต).

ภทรพนธ พนธ. (2551). สตภณฑ: กรณศกษาเฉพาะกลมศลปะไทลอในเขตจงหวดนาน. การคนควาอสระศลปศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยศลปากร.

มณ พยอมยงค. (2535). เครองสกการะในลานนาไทย. เชยงใหม: ส.ทรพยการพมพ

มาณพ มานะแซม. (2542). สตตภณฑ. สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคเหนอ, 13(2542), 6758.

_______. (2547). คตเครองสตตภณฑสนาฏกรรมลานนา. รายงานการวจย. คณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม

ราชบณฑตยสถาน. (2546). พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542. กรงเทพฯ: นานมบคส.

สรสวด อองสกล. (2552). ประวตศาสตรลานนา. กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง. สทธศกด เสอแฝง. (2539). สตตภณฑในเขตอ าเภอเมอง จงหวดเมองใหม.

สารนพนธศลปะบณฑต คณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม. สรพล ด ารหกล. (2540). สตตภณฑ: งานศลปกรรมแหงความเชอ. ใน สรพล ด า

รหกล (บรรณาธการ), ศลปกรรมลานนากบคณคาทก าลงเปลยนไป: รวมบทความทางวชาการของคณะวจตรศลป. เชยงใหม: โรงพมพเซนต.

อดม ปรชา. (2537). สตวหมพานต. กรงเทพฯ: อกษราพพฒน.



อดม รงเรองศร. (2547). พจนานกรมลานนา-ไทย ฉบบแมฟาหลวง. เชยงใหม: มงเมอง.

ฮนส เพนส ศรเลา เกษพรหม และศราวธ ศรทา. (2547). ประชมจารกลานนา เลม 8: จารกในจงหวดเชยงใหม. เชยงใหม: สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม.

สมภาษณ พระครจรวฒนโสภณ. (20 เมษายน 2557). สมภาษณ. วดชางฆอง จงหวด

เชยงใหม. พระครสรบญญากร. (22 พฤษภาคม 2557). สมภาษณ. วดศรบญยน จงหวด

ล าพน. พระครสวฒนจรยคณ. (14 เมษายน 2557). สมภาษณ. วดศรโคมค า จงหวด

พะเยา. ศรเลา เกษพรหม. (1 มถนายน 2557). สมภาษณ. ครภมปญญาลานนา. สนน ธรรมธ. (5 มถนายน 2557). สมภาษณ. ส านกสงเสรมศลปวฒนธรรม

มหาวทยาลยเชยงใหม.


116

sattapans: the lanna buddhist artmcmac.udru.ac.th/mcmac_files/vol6_1_03.pdf · 2020. 6. 26. ·...

Documents