sava ahilej - † Бигорски манастирarhimandrit savva ahilej 'sv. georgij"...

Sava Ahilej

GO VIDOV BLAGODATNIOT OGAN

Bigorski manastir

Sv. Jovan Krstitel

2008

So blagoslov na Negovoto Visokopreosve[tenstvo

Mitropolit Debarsko-ki~evski i Plao[ko-

stru[ki G-din Timotej

Izdava:

Bigorski manastir 'Sv. Jovan Krstitel"

Urednik:

Arhimandrit Partenij (Fidanovski)

Priredila:

Monahiwa Varvara (Ristova)

Prevod od angliski jazik:

Monahiwa Varvara i monahiwa Anastasija

Naslov na originalot:

üI saw the Holy Lightû

Athens, 2001

Korici i tehni~ko ureduvawe:

Traj~e Damjanoski

Lektura:

Boban Mitevski

Sponzorira i pe~ati: Herakli Komerc

GO VIDOV BLAGODATNIOT OGAN

VOVED Mnogu raboti se kaàni i napi[ani za blago-datniot ogan. Sepak, kolku i da se znae za nego, blago-datniot ogan i ponatamu ostanuva edna golema zagatka. Ovaa tainstvena svetlina se izleva, neobjasnivo i sa-ma od sebe, od presvetiot i ìvotvoren grob na na[iot voskresnat Spasitel - Hristos, sekoja godina na Velika sabota. Proletta 1952 godina, po milosta Bo`ja, bev udostoen prvpat da se poklonam na svetite mesta vo Erusalim. No, pred s#, sakav da prisustvuvam na tor-èstvenite slu`bi od Strasnata sedmica1 i da go vi-dam blagodatniot ogan. Ottoga[ pominaa mnogu godini. Blagodatniot ogan i nepovtorlivata slu`ba od toj den, ostanaa za-sekoga[ vo mojata du[a kako edna golema tajna. Nikoj

1 Poslednata nedela od Veligdenskiot post (zab. na preved.)

ne moè[e da mi go objasni blagodatniot ogan i da mi odgovori na mnogubrojnite pra[awa [to ne mi bea jasni. {to e blagodatniot ogan? Od kade doa\a? {to se slu~uva za vreme na ceremonijata, sekoja Velika sa-bota, koga treba da se pojavi taa ~udna svetlina, koja vo eden moment od svojot blesok se razgoruva vo pla-men? Koj go prima i go razdava blagodatniot ogan na prisutnite? Vakvite pra[awa, i mnogu drugi, ostanu-vaa bez odgovor vo mojata glava. Vo 1980 godina, za vreme na Svetlata sedmica2, po ~etvrti pat dopatuvav vo Svetata Zemja so grupa poklonici. Imavme sre]a da gi posetime nezaborav-nite mesta, kade poneposredno i posilno se ~uvstvuva Bo`joto prisustvo. Edno utro, koga nema[e mnogu poklonici, pred vlezot na Svetiot grob na[ata grupa go zapozna sve-tiot otec Mitrofan. Vo ovoj svet ~ovek nie vidovme eden mnogu mil i snishodliv, suv starec. Negovoto is-posni~ko lice, ednostavno, zra~e[e. Negovata blaga nasmevka be[e kako angelska. Toj be[e so sreden rast. Sne`no-belata kosa svedo~e[e za trudot i podvizite na ovoj poboèn star monah. Veren na svojata dol-`nost, kako vreden ~uvar na Svetiot grob, toj sluè[e so golema revnost, so silna vera i so golema oddadenost vo slu`ba na Boga. Samo nekolku minuti po na[eto zapoznavawe, otec Mitrofan po~na da ni raskaùva za neverojat-nite momenti od svojot teòk ìvot. Toj podrobno gi opi[uva[e makite i stradawata [to gi podnel za da stigne do Svetata Zemja. Skru[eno spomna i za ~esta 2 Prvata nedela po Veligdenskiot post (zab. na preved.)

[to ja ima kako ~uvar na Svetiot grob. I toj, isto ka-ko i nie, bil dlaboko izma~uvan od pra[awata za bla-godatniot ogan. Kako kruna na ova detalno raskaùvawe be[e negovata prikazna za toa kako najposle mu bilo do-pu[teno da go vidi so svoi o~i pojavuvaweto na blago-datniot ogan - tajnata na vekovite, ona [to sekoj po-boèn hristijanin bi sakal da go doìvee. Tokmu ovie detalni istoriski nastani, nie se potrudivme, po milosta Bo`ja, da vi gi pretstavivme vo ovaa kniga, tokmu kako [to bea raskaàni od otec Mitrofan. Po molitvite na na[ite verni ~itateli, na[iot Gospod da gi pomiluva ve]e upokoeniot sta-rec, avtorot i preveduva~ite. Bo`jata milost i Nego-viot blagoslov neka bidat nad site ~itateli na ovaa mala kniga i nad onie [to patuvaat za Svetata Zemja.

Arhimandrit Savva Ahilej 'Sv. Georgij" - Karea

Sveta Gora, Grcija

1. PRVITE GODINI OD MOJOT @IVOT Miltijadis Papajoanu bilo krstenoto ime na ovoj 86-godi[en monah, za kogo e napi[ana ovaa kniga. Be[e svet, prostodu[en, skromen i tivok, kako [to i mu dolikuva na sekoj veren Hristov sledbenik. Toj be[e vistinski primer za site i izobiluva[e so go-lema dobrina. Celi 57 godini, dewe i no]e, toj pomin-al na noze, kako vreden ~uvar na Svetiot grob. Za[to, tokmu ovde, na ova sveto mesto, e srceto na Pravosla-vieto i ottuka neprestajno se izleva qubov i blago-dat. Na denot na svoeto zamona[uvawe (bil zamo-na[en od erusalimskiot patrijarh Damjan I), Milti-jadis Papajoanu go dobil mona[koto ime Mitrofan. Sredbata so ovoj svet starec pobuduva[e bezrezervna doverba kaj posetitelite i vernicite. So svoite bi-stri i sjajni o~i ja smiruva[e du[ata na sekoj sogo-vornik. Negovoto mlade[ko lice zra~e[e, i pokraj godinite, kako ozareno od svetlinata i od nebesnata blagodat na svetata okolina. Prisustvoto na ovoj ~ovek napravi sekoj negov zbor da dopre do na[eto srce i nie bezrezervno go prifativme za vistina toa [to izleguva[e od negova-ta usta.

2. SREDBATA SO SVETIOT STAREC Be[e utro koga najdovme vreme za po~inka, za da gi oìveeme vo svoite srca i misli, svetite stradawa na na[iot Spasitel Hristos - krstot, pogrebenieto i Negovoto voskresenie. Svetiot starec, stoej]i na vle-zot od Svetiot grob, gi o~ekuva[e prvite poklonici. U[te koga n# vide oddaleku, toj vedna[ znae[e deka sme pravoslavni hristijani od Grcija. Lu\e od cel svet doa\aat za da se poklonat na Hristoviot grob i ne e lesno da prepoznae[ od kade se, no otec Mitrofan bez problemi prepozna deka sme negovi zemjaci. Toj ~eka[e da mu pristapime i koga n# pozdravi po~na da ni zboruva: 'Vie doa\ate od Grcija, neli? Na[ata slobodna hristijanska zemja. Dobredojdovte. Patuva-weto da vi e za blagoslov, deca moi. Da dade Gospod sekoja godina da doa\ate na ova najsveto mesto za pok-lonenie." Nie se zablagodarivme i mu zemavme blagoslov. Ovoj svet ~ovek kako da n# poznava[e so godini. Ved-na[ po~na da razgovara so nas i poleka, topliot i srde~en razgovor se pretvori vo prikaz na ìvotot na ovoj star isposnik. Toj po~na da ni raskaùva za neve-rojatnite ne[ta [to gi preìveal, po milosta na voskresnatiot Hristos. Slu[avme so golem interes i odvaj ~ekavme da go ~ueme krajot na prikaznata. Dodeka slu[avme, zdi-vot ni zastanuva[e od neverojatnite nastani [to ni gi raskaùva[e. Od vreme na vreme, o~ite ]e ni se na-polnea so solzi, a na momenti ni pominuvaa i mornici od trogatelnite opisi na isku[enijata [to gi pretr-

pel. êsto go prekinuvavme, sakaj]i da doznaeme pove]e. '{to se slu~i toga[, sveti o~e?" A toj, obzemen od ~uvstvata, kako da se vrati vo tie nastani, povtorno gi preìvuva[e svoite nevoli i stradawa. So ve[to odbrani zborovi, n# prenese vo svoeto detstvo i po kratko mol~ewe, so ednostavnost i milost, po~na da ni ja raskaùva svojata ìvotna pri-kazna.

'Vo 1921 godina imav to~no 21 godina. Moeto semejstvo poteknuva[e od seloto Pulanyaki, [to se nao\a[e vo ubavata i poznata oblast na Pont vo Mala Azija, nare~ena Kerasunta. Se se]avam deka koga bev mom~e, turskite muslimani primenuvaa golemo nasil-stvo nad pravoslavnite hristijani, pri [to nevide-niot kole` na neza[titenoto naselenie be[e sekojd-nevna gletka. Nemilosrdno bea ubivani èni, deca i stari lu\e. Ostanatite, za da se spasat, begaa i se krieja od mesto vo mesto. Iljadnici semejstva od na[iot kraj bea masakrirani i se pribroija kon sobo-rot na svetite ma~enici. U[te iljada lu\e bea zatvo-reni i podloèni na nezamislivi izma~uvawa. Niv-nite ìvoti brzo zgasnuvaa pod pritisokot na ovie uàsni isku[enija, àlosti i nesre]i. Taka i tie primija nebesna nagrada za svoite stradawa. Onie pak, [to preìveaja se soo~ija so u[te po-stra[ni maki i nevoli. Po tragi~noto apsewe, tie treba[e da go pretrpat i transportot do dale~niot Kurdistan. I jas bev me\u preìveanite. Moite rodi-teli i moite bra]a ne se spasija. Tie bea ubieni i pos-tradaa za svojata vera i za qubovta kon svojata tatko-vina. Ne bev so niv da im pomognam, nitu da gi slu[nam nivnite posledni zborovi. Se ~uvstvuvav ka-

ko da sum vo pekolot. Bez hrana i voda, so postojana bolka i so strav vo svoeto srce, samo Eden Gospod znae kako go izdràv, ne samo jas, tuku i site drugi, stra[noto i iscrpuva~ko, dvomese~no patuvawe od Kerasunta pa s# do Kurdistan. Za seto toa vreme bevme surovo izma~uvani i progonuvani. Koga stignavme do kone~noto odredi[te, onie [to preìveaja bea po-malku od tie [to po~inaa po pat. Nas preìveanite, pak, n# o~ekuvaa novi bedi i isku[enija. Nema[e ni hrana, ni voda. Telesniot od-mor be[e zabranet. Po krajno iscrpuva~koto patu-vawe, bevme podloèni na nepodnosliva i neizdr`liva prinudna rabota vo kamenolomot, kako [to bea prinuduvani i hristijanite od prvite vekovi. Kr[eweto kamewa ni ja odzede i onaa sila [to ni be[e ostanala. Ostaveni na gnevot i surovosta na ne-vernicite, nie bevme kako ìvi mrtovci [to odvaj se dviàt. Ne prinuduvaa da sitnime kamewa i sred let-na èga i sred suv stud i mraz. Zatvorenicite umiraa, pritisnati od o~ajnite uslovi. Moèv da zdivnam, koga dobiv naredba da go de-lam me\u zatvorenicite ona malku leb [to im sledu-va[e. Toj leb se prave[e vo mnogu primitivni i val-kani uslovi, od testo vo koe ima[e zameseno i sekakov vid na odvratni materii i koe se pe~e[e vo edna pocrneta i mnogu valkana furna. I pokraj site ovie stra[ni maki, dlaboko vo du[ata silno gi ~uvstvuvav Bo`jata milost i qubov. Mu blagodarev na Boga [to mi go za~uva ìvotot, bi-dej]i podocna toa se pokaà kako golem blagoslov za mene. Ova go velam zatoa [to vo taa dale~na oblast na Deberkir, kade [to bev zatvorenik, kako [to bev

slu[nal od nekoj, vo blizina ima[e mala pot~ineta zaednica na gr~ki pravoslavni hristijani. Posle mno-gu molbi kone~no mi be[e dozvoleno da ja posetam. Tamu pronajdov mala crkvi~ka i selski sve[tenik. Vo tie nekolku ~asa sloboda [to gi imav, uspeav da se is-povedam i da ja primam Svetata pri~est. Bev obzemen od takva radost, [to i pokraj site isku[enija i opas-nosti, se ~uvstvuvav kako da sum vo rajot. Me obleva[e nekakva vozvi[ena, tainstvena blagodat, i bev kako potopen vo more na duhovno blaènstvo."

3. MOETO @IVOTNO VETUVAWE Svetiot starec zamolkna nekolku sekundi. Koga ja podigna glavata, liceto mu be[e obleano so solzi.

'{to se slu~i potoa? Ve molime, kaète ni!" Po edna dlaboka vozdi[ka, otec Mitrofan pov-torno prodolì: 'Koga ja napu[tiv crkvata toj den, obvitkan vo nevidlivoto prisustvo na Boèstvenata blagodat, gi podignav svoite o~i kon neboto i rekov: Boè moj, po-mogni mi da gi preìveam isku[enijata od moite po-robuva~i i da Ti sluàm tamu, vo Svetata Zemja, koja Si ja osvetil so Svoeto prisustvo i kade[to ~ekorele Tvoite sveti noze. Pomogni mi da Ti stanam sluga, da im sluàm na svetite podvi`nici [to gi ~uvaat i gi za[tituvaat Tvoite sveti mesta. {tom se oslobodam od ovoj varvarski i ne~ove~en zatvor, sakam da ti

sluàm Boè, skromno i tamu kade [to ]e bidam ko-risen. Pomogni mi da stignam tamu kade [to e Tvojata blagodat. Pomogni mi i ]e ja ispolnuvam duri i naj-dolnata zada~a, a i s# ona [to ]e mi bide dovereno.’ '{tom gi izgovoriv ovie zborovi", prodolì otec Mitrofan, 'vedna[ po~uvstvuvav golemo olesnu-vawe. Kako da me pogali po liceto nekoja nevidliva raka. Teìnata [to me pritiska[e od pretrpenoto vo zatvorot me napu[ti, i mi se ~ine[e kako da leb-dam nad zemjata. Moite izmoreni o~i se napolnija so solzi, pa od mislite i ~uvstvata [to me obzemaa, ne gledav ni kade odam. Vo umot gledav drug svet, duhoven i svet, veli~estven i blagodaten. Ve]e ne gi gledav ni-tu svoeto ropstvo, ni bolkata, nitu gladot, nitu ne-spieweto, nitu drugite stradawa i maki. Ja gledav sa-mo Svetata Zemja, kade [to Gospod se rodi i be[e raspnat. Sepak, sred ovaa blagodatna sostojba na mis-ti~no i nevidlivo prisustvo na Duhot, vo mene se po-javi eden drug ~uden i zlokoben svet. Toj se podigna so svojata zastra[uva~ka pojava, seej]i go semeto na o~a-jot. Se obiduva[e, uporno i odmazdoqubivo, da $ gi prese~e kriljata na du[ata. Kako da saka[e da me vra-ti nazad i da me zadrì dolu, vo zemjata na nepravdata. Pred moite o~i se podigna seni[teto na vojnata, is-polneto so site svoi opasnosti, so divite i ne~ove~ki koleì, so nepredvidlivata idnina i so utre[ninata koja ima mnogu neodgovoreni pra[awa. Te[ka i ~udna borba se vode[e vo mene. Sta[nata i uàsna realnost se obiduva[e da gi zadu[i i ubie onie boèstveni ~uvstva, [to ja raduvaa i voznesuvaa mojata du[a."

4. STARATA GATA^KA Potonat vo ovie misli, svetiot starec celosno se predade na te[kite i potresni spomeni [to mu na-viraa. Sepak, toj ~uvstvuva[e, barem taka mislevme, nekakvo smireno i skru[eno, no radosno olesnuvawe poradi faktot deka najposle javno go ispoveda ova ne-komu. Detalno ni go raskaùva[e svojot ìvot i ni otkriva[e s# [to pretrpel vo tekot na toj buren ì-vot. Ova potsetuvawe jasno pokaà kolku tie te[-kotii i tie gor~livi spomeni ostavile beleg na nego-vata li~nost. Po kratko vreme, toj povtorno ja podigna svoja-ta glava, pogledna vo nas i prodolì: 'Vra]aj]i se od crkvata, isku[uvan od borbata so moite ~uvstva, oddaleku vidov edna èna, [to na-likuva[e na seni[te i koja drè[e ne[to vo svojata raka... Be[e toa nekakvo par~e platno. Taa go drè[e podignato, za da bide zabele`livo za lu\eto [to ]e se najdat vo nejzinata blizina, i mavta[e so nego vo voz-duhot, na levo pa na desno. Dodeka mavta[e, izviku-va[e ne[to na turski, no bidej]i be[e daleku od me-ne, ne moèv da ja razberam [to veli. Koga $ se dobliìv, po~nav poleka da gi raspo-znavam crtite na nejzinoto lice. Ima[e crn i stra-[en lik. Usnite $ bea crveni i nate~eni, a zabite retki i poòlteni. Nejzinite o~i bea kako zaàreni jaglewa i celata nejzina grozomorna pojava potsetu-va[e na pekolnata bezdna. Toa, vsu[nost, be[e demon vo ènsko telo. So svoeto glasno vikawe, taa gi istaknuva[e svoite zlob-

ni sposobnosti. 'Gata~ka, gata~ka. Ja pretskaùvam idninata. Ja pretskaùvam idninata". Poradi nemir-nite dvièwa na nejzinoto telo, se slu[a[e zvukot na yvon~eto, [to taa go drè[e vo levata raka. {tom razbrav deka moè da ja predvidi idnina-ta, vedna[ padnav vo isku[enie da ja pra[am i da si gi re[am nedoumicite [to me ma~ea. Vo glavata imav samo edno pra[awe. Koga ]e zavr[at ovaa vojna i ovoj kole`? Sakav samo da znam koga... Ni[to drugo. Ova mi be[e mo`nost da ja rasvetlam neizvesnata i temna idnina na mojot ìvot. > pristapiv so strav, no re[en da gi razjasnam site neizvesnosti. Stra[nata gata~ka be[e ìvo prividenie, so sposobnost da gleda vo idninata. Demonot [to ja be[e opsednal, gi priv-lekuva[e qubopitnite minuva~i koi, isto kako i jas, o~ajno baraa re[enie za svoite ìvotni problemi. Po~uvstvuvav deka nekakava ~udna sila me tur-ka vo pravec na ova zastra[uva~ko su[testvo. îni[ nekoja nevidliva raka me turka kon nea, za da me dob-liì. Napraviv nekolku ~ekori napred. U[te samo malku me dele[e od nea. So rastreperen glas ja pra[av: 'Koga ]e zavr[i ovaa vojna? Koga? Odgovori mi, i ]e ti dadam kolku [to ]e pobara[".’ Od moeto te[ko i bolno pra[awe, divoto lice na ve[terkata po~na da se trese i gr~i. Mra~niot svet na zloto ja frli vo gnev. O~ite $ se okokorija, kako da ]e $ izletaa, a liceto $ se vcrvi silno. Po~na da izgo-vara ~udni i neobi~ni zborovi, za nekakvi nastani i slu~ki. Samo lo[iot duh [to be[e vo nea, znae[e za [to zboruva taa. Naedna[, taa prodolì na turski: '{to ubav mladi~ si ti! Mnogu ubav! Liceto ti bleska", potoa

krikna silno i po~na da mi zboruva na lo[ gr~ki ja-zik: 'Si se pri~estil. Ti si psalt".’ Ne~istiot duh ne moè[e da mi se pribliì, bidej]i gi bev primil Teloto i Krvta Hristovi i bi-dej]i postojano peev psalmi vo slava na Boga. Da, pee-weto psalmi be[e lek za mojata izma~ena du[a. Toa mi go izgonuva[e o~ajot i me krepe[e vo ~asovite na te[ki stradawa. Poradi ova, vo moite misli se pojavija nekoi pra[awa: {to zaedni~ko imaat svetlinata i mrakot? {to zaedni~ko moè da ima me\u Bog i zloto? Nenadejno, ve[terkata mi se nafrli so zastra-[uva~ki krici. Sepak, demonot ne moè[e da ja pod-nese blagodatta [to me opkruùva[e, poradi svetata Pri~est [to ja bev primil pred malku. Gospod me ~uva[e. Otstapiv nekolku ~ekori, trudej]i se da se od-dale~am od nejziniot nepodnoslivo smrdliv zdiv. Is-pla[en, bev spremen da izbegam, no morav da ja pra-[am ne[to. 'Od kade go znae[ seto ova?"’ Moeto pla[livo pra[awe se izgubi pokraj nej-zinoto mrmorewe, stenkawe i ~krtawe so zabi, kako malo kam~e [to is~eznuva vo penlivite branovi. Se se]avam samo deka taa se svrte kon mene i nevolno mi odgovori so naluten glas: 'Ne ti e mestoto ovde. Za-mini. Daleku... Zamini. Daleku... Golemiot te o~ekuva... Nikoga[ ne ostavaj go peeweto... Nikoga[... Nikoga[..."’ So ova uporno 'nikoga[", nejzinite zborovi zamrea, kako glasot na davenik vo bura. So svojot zlo-ben pogled, taa ve]e gleda[e drugi svetovi. Na nejzi-

nata iskrivena usta se pojavi pena i taa silno se trese[e. Bev kako zamajan. Onie nejzini zborovi posto-jano odeknuvaa vo moite u[i: 'Ne ti e mestoto ovde. Zamini. Daleku... Zamini. Daleku... Golemiot te o~e-kuva... Nikoga[ ne ostavaj go peeweto... Nikoga[... Nikoga[..." ’ 'Boè", - si velev vo sebe, '[to ja natera da mi gi otkrie ovie zborovi? Pomogni mi, Boè". Tolku bev voznemiren pri vra]aweto vo kampot, [to ne se-tiv koga stignav. Tamu ve]e bea sobrani site hristi-janski zatvorenici. êkorej]i nesigurno, stignav do furnata. Mojata sekojdnevna rabota po~na. So bolka vo du[ata im go razdeluvav lebot na moite drugari vo zatvorot.

5. NEOBI^NOTO BEGSTVO

'Od toj den", - prodolì svetiot otec - 'me ob-zede nekakva ~udna strast. Sakav da izbegam, da go na-pu[tam toa mesto, da ìveam slobodno. No nekakvi zastra[uva~ki pret~uvstva uporno se obiduvaa da me obeshrabrat vo re[enosta za begstvo. Kako bi moèl da uspeam so takov plan? Pred s#, bev vo najopasnata mo`na situacija, na pusta i nepoznata teritorija. Du-ri i da uspeam da pobegnam, kade bi odel? Od ona mal-ku znaewe [to go imav po geografija, zaklu~iv deka po Kurdistan bi trebalo da dojdam do granicata na Siri-ja, pa potoa sledi Liban i, nekako nejasno, uspeav da si ja pretstavam i Palestina, tamu nekade vo dale~inata.

Sepak, mojata najgolema te[kotija be[e ne[to drugo. Kade da najdam paso[? Nekade po pat bi moèl da bi-dam uapsen. {to ]e pravam toga[? Sepak, si mislev: sega sum begalec i voen zarobenik. I da me uapsat, pak ]e bidam istoto - begalec i zarobenik. Si velev, po-dobro da bidam zaroben na nekoe drugo mesto, otkolku da ostanam ovde, vo racete na Turcite. Ako me uapsat, ]e bidam iskren i ]e im ja kaàm vistinata. }e im raskaàm za mojot ìvot, za bolkata i za moite stra-dawa. Gospod ]e gi prosvetli tie [to ]e se pojavat pred mene. }e im ja kaàm mojata namera, ]e im ja ot-krijam svojata èlba i vetuvaweto na mojot ìvot. Gospod ]e im pokaè deka sum nevin i po Bo`ja pro-misla, tie ]e mi pomognat. Gospod, samo Gospod. Obzemen od izme[ani ~uvstva na radost, strav i nestrplivost, vo umot si napraviv plan za begstvo. So golema pedantnost i celosna pretpazlivost, prigo-tviv ranec so ]ebe, malku leb i voda. Izgrevot na son-ceto treba[e da mi pokaè vo koj pravec da se upatam. Taka, edna no], koga bev siguren deka site spijat, jas se prekrstiv, se pomoliv i se izmolknav vo mrakot, upa-tuvaj]i se kon izlezot od kampot. Moeto begstvo be[e uspe[no.

Nikoj, duri ni moite vozqubeni drugari zatvo-renici, nemaa nikakva pretstava za mojot plan.

Sega, koga izbegav od kampot, po~nav da se pod-gotvuvam za iljadnici nepredvideni okolnosti [to me o~ekuvaa. Bev svesen deka treba da minuvam preku planini i dolini i da se krijam koga ]e zabeleàm lu\e.

}e mora da patuvam dewe i no]e, bez prestan. Si vetiv deka, samo toga[ koga moeto izmoreno i izma-~eno telo ]e bide celosno iscrpeno, ]e legnuvam da

odmoram, za da si ja vratam silata, a potoa vedna[ ]e prodolàm ponatamu. Prvite ~asovi bea navistina stra[ni. Tr~av ka-ko elen gonet od lovxiski ku~iwa. Se pla[ev deka mo-èbi, bezbo`nite ~uvari ve]e go otkrile moeto beg-stvo i naredile potraga po mene. Celata taa no] be[e edno nezaboravno i stra[no iskustvo za mene. Mi se pri~inuva[e deka slu[am glasovi, krikovi, mrmore-wa i sekakvi drugi zvuci okolu mene. Me progonuva[e mislata deka vojnicite se ovde, sakaat da me fatat i da me pogubat. Vo mislite gi vidov moite porobuva~i, obzemeni od gnev po otkrivaweto na moeto begstvo. Potoa se vidov sebesi kako tr~am, pani~no begam za da ne bidam faten. Na krajot se vidov okovan vo lanci i vraten vo zatvorot, kade me ~eka[e samo pogubuvawe.

Izgrejsonceto, koe so svojata topla nasmevka go navestuva[e denot, me zatekna blizu granicata na Si-rija. Od silna radost ne go ni ~uvstvuvav umorot. Toa [to bev mlad, be[e golema prednost. Imav 23 godini, koga se osmeliv da rizikuvam begstvo vo najte[kite i najopasni okolnosti. Ne me zagriùvaa ni opasnosta, ni bolkata, nitu umorot. I pokraj site onie pretrpe-ni isku[enija, s# u[te bev mnogu silen i izdr`liv. Moèv da gi podnesam gladot i èdta i ne im podle-gnav na surovite uslovi [to morav da gi istrpam.

Koga gi prezedov site merki na pretpazlivost, vnimatelno vlegov vo Sirija. Uspeav da ja minam gra-nicata, bez da bidam viden od nekogo. Pogolemiot del od patot go pominav mnogu brzo, odej]i samo po pla-ninski pateki. Naedna[, otkriv deka se do-bliùvam do naseleno mesto. Toa be[e gradot Halepi.

Sednav na kratko za da se odmoram i da se po-vratam od te[kite isku[enija na moeto begstvo. Od

edno pogodno mesto vo planinite, go gledav gradot ka-ko na dlanka pred mene.

Koga malku ja povrativ silata, poleka se upa-tiv kon gradot i odev bavno, ~ekaj]i soceto da zajde, za da ne se izloùvam na qubopitni pogledi. Smireno se dvièv po ulicite, ostavaj]i taka vpe~atok na slu~aen minuva~. Ne pokaùvav ni strav, ni qubopitstvo. Do-deka odev, kasnav malku leb i napolniv voda od prvata ~e[ma [to ja vidov. Poleka po~nav da se naso~uvam kon izlezot od gradot. Naskoro, bev na pat kon posa-kuvanata cel - kon Erusalim.

Se iska~uvav po planini, sledej]i mali pateki, kade i da vrvea tie. Gazev preku reki. Moeto patuvawe trae[e i trae[e - dewe i no]e, bez prestan. Kako [to se dobliùvav do celta, ~ekorite s# pove]e mi se za-brzuvaa. Nema[e strav vo mene i nikakva malodu[-nost ne moè[e da me odvrati od moite nameri. Ne ~uvstvuvav osamenost. Nekakov nevidliv pridru`nik kako da me vode[e po patot. Koj moè[e da pomisli deka nekoga[ vo ìvotot ]e se najdam vo tolku ~udni i uàsni okolnosti. Najposle, uspeav da minam bezbedno pokraj grani~arite so divja~ki izgled. Poodev u[te malku i odedna[ pred mene se pojavi edna golema i veli~estvena zgrada. Nekolku minuti gledav tapo vo nea, s# dodeka ne sfativ deka toa e bolnica.

Sega se po~uvstvuvav bezbedno, bidej]i nema[e opasnost da bidam ispra[uvan. Toa mi dade ~uvstvo na sigurnost. Re[iv da gi iskoristam ti[inata i izoli-ranosta i da odmoram. Nozete mi bea te[ki i gi dvièv so mnogu golem napor. Go izvadiv svoeto edin-stveno ]ebe i go ra[iriv na zemjata. Bidej]i bev umo-ren od dolgoto odewe, zaspav vedna[ i spiev, i samiot ne znam kolku dolgo. Edinstvenoto ne[to [to sega ne

moèv da go zanemaram, be[e mojata neopisliva zamo-renost i iscrpenosta. No mojot plan ostanuva[e ist i mojata cel nepromeneta.

Po dolgo vreme, najposle se razbudiv od mo[ne dlabokiot son, koj mnogu me odmori. Minav niz gradot i stignav do negovoto bu~no pristani[te. I [to vi-dov? Nasekade lu\e, brodovi po dokovite, dvièwe, zvuci. Go vidov gr~koto zname na nekoj od brodovite, a slu[nav i zboruvawe na gr~ki. Grcija ima[e ispra-teno brodovi vo Bejrut, za da gi sobere svoite progo-neti gra\ani, koi na nekoj ~uden na~in uspeale da iz-begaat od genocidot vo Turcija.

Na[ata majka tatkovina gi prenesuva[e ovie preìveani lu\e do nivnata slobodna rodna zemja, na sigurno. Nejasno, slu[nav vo sebe nekakov povikuva~-ki, sugestiven glas, kako mi veli: 'Eve ti mo`nost. Nemoj da ja ispu[ti[. Sega, koga ima[ [ansa, zamini za Grcija. Nema da ti treba paso[. {to ]e ti e Sveta-ta Zemja? Zaboravi go vetuvaweto [to go dade. Neka ovoj moment bide presvrtnica vo tvojot ìvotot".’

Mnogu se borev so ova isku[enie: da prodolàm spored planot ili da zaminam za Grcija? Da ja is-polnam svojata promisla, da go odràm zavetot ili da go zaboravam svoeto vetuvawe na Boga?

'Ne, ne", - si povtoruvav. ']e go prodolàm pa-tuvaweto i nema da me zaprat ni makite, ni te[-kotiite".’

Taka, povtorno trgnav po svojot pat, no sega ne go ~uvstvuvav dvièweto i bev ramnodu[nost kon za-morot. Izmoliv malku hrana, barem ona neophod-noto, kolku za da go smiram gladot. Potoa, povtorno uspeav nekako da se orientiram kon vistinskiot pravec, kon Svetata Zemja.

Trpelivo ~ekorev, hrabro podnesuvaj]i go na-porot i hrabrej]i se so sekoja misla za mojata cel. Najgolem problem mi be[e toa [to nemav paso[. Ka-ko i da e, do toj moment nikoj ne mi be[e pobaral ni-kakov dokument. Onaa nevidliva raka me za[ti-tuva[e postojano. Prodolìv so patuvaweto u[te eden cel den. Pred zori, pred mene se najde Sidon, gra-dot [to ve]e go navestuva[e krajot na moeto patu-vawe. Do ovoj krajbreèn grad stignav po mnogu deno-vi naporno pe[a~ewe. Minav preku mnogu planini, dolini, reki, [umi i pe[teri. Legnuvav kade [to ]e stignev, za da se odmoram i da si ja povratam silata.

Koga go minav Sidon, dojdov do sledniot golem grad Tir, isto taka na krajbre`jeto. Kako [to se pri-bliùvav, vo mislite se potsetiv na ìvotot na Hris-tos na zemjata i na mestata [to na[iot Gospod gi po-setuval zaedno so svoite u~enici. Sidon i Tir toga[ bile idolopokloni~ki gradovi. Tuka, vo blizina na ovie dva grada ìveela ènata Hananejka, koja bila idolopokloni~ka. Taa oti[la kaj milostiviot U~itel i so solzi go zamolila da ja izle~i nejzinata ]erka, vo koja imalo bes. Po kratok razgovor, Gospod ja objavil vistinata za taa èna, koga $ rekol: 'O, èno, golema e tvojata vera! Neka ti bide kako [to saka[" (Matej 15, 21- 28).

6. NEOÊKUVANA SREDBA Se]avaweto na ovoj ubav evangelski nastan mi go rastera zamorot, za[to naedna[ se po~uvstvuvav osveèn i so dovolno sili za da prodolàm. Po edna brza molitva, si rekov: 'U[te samo malku napor i kraj. U[te malku hrabrost i najposle ]e se ispolni moeto vetuvawe".’ Taka radosen, prodolìv po svojot pat i nasko-ro vlegov vo Tir, kade, povtorno prosej]i, dobiv mal-ku hrana. Po kratok odmor prodolìv ponatamu, po-stojano vnimavaj]i da ne bidam otkrien i vraten na-zad. Otkako go odminav gradot, povtorno se upativ kon planinite, bidej]i treba[e da izbegnuvam pati[-ta i naseleni mesta. Makata i umorot kako da mi is-~eznuvaa, koga ]e peev i se molev so sekoj ~ekor: 'Koga bi trgnal i po dolinata na smrtna senka, nema da se ispla[am od zloto, za[to Ti si so mene".’ Naedna[, koga svrtev po patekata, nenadejno na-letav na eden selanec. Be[e docna da se krijam. Ne mo-èv ni da se vratam nazad, za da ja izbegnam sredbata. Nevidlivata raka me soo~i so ovoj tu\inec. Sredbata so nego be[e tolku nenadejna [to, bez da znam, zasta-nav kako zdrven. Go poglednav vo o~i, so ispla[en izraz na liceto. Vo sebe imav silen nagon da pobeg-nam, da se svrtam i da tr~am nekade, kade bilo. Sepak, ne[to me zadrà i me natera da ne se obiduvam da go izbegnam ovoj ~ovek. Toj go zabeleà mojot nemir. Zastana i me gle-da[e bez zbor. Dvajcata stoevme tamu, ~ekaj]i koj prv ]e ja otvori ustata da prozbori. Sakav da progovoram,

no [to moèv da mu kaàm? Na koj jazik da mu se obra-tam, duri i za obi~en pozdrav? Ako me pra[a ne[to, [to bi mu odgovoril? Po begstvoto, ova be[e eden od najte[kite migovi za mene. Koga malku se pribrav, go pozdraviv na turski. Vo me\uvreme se trudev da ja za-dràm prisebnosta. Sosema zbunet i vo nedoumica ka-ko da reagiram, naedna[ slu[nav kako selanecot mi otpozdravi, isto taka na turski. Me obzede strav, a istovremeno i radost. So ed-no nejasno ~uvstvo na olesnuvawe, padnav pred nego-vite noze. Po~nav da gi celivam negovite noze i da molam: 'Te molam, ne me izdavaj, nemoj da me preda-de[". Mu povtoruvav odnovo i odnovo... 'Koj si ti?" - pra[a selanecot. 'Jas sum begalec od Turcija. Turcite gi ubija moite roditeli, moite bra]a i site rodnini. Samo mene me po[tedija. Bev faten so mnogu drugi i zatvo-ren, ~ekaj]i da bidam poguben. Na ~udesen na~in izbe-gav od kampot, za da se spasam. Bi sakal da stignam do Svetata Zemja, do Erusalim. Toa e moeto odredi[-te".’ Koga selanecot go slu[na moeto molewe i doz-na za isku[enijata vo mojot ìvot, toj po~na da pla~e. So zadaven glas, lipaj]i, mi go raskaà svojot ìvot. Jas sum Ermenec. @iveev kako tebe i bev svedok na najsurovoto kolewe [to sovremeniot svet nekoga[ go videl. I jas, isto taka, pretrpev mnogu od Turcite. Seto ona [to mi go kaà, mi e ve]e dobro poznato. Ne pla[i se. }e ti pomognam kolku [to ]e moàm.’ Mojata sre]a be[e neopisliva po ova priznanie i razgovorot so selanecot. Zamorot [to mi se sobira-[e ve]e so denovi, celosno is~ezna. Imav mo`nost da razgovaram na jazikot [to go znaev. Milosrdniot Bog

me vode[e da go zapoznaam ovoj qubezen ~ovek. Sega site somneì i nedoumici [to gi imav, ]e bidat raz-re[eni. Sega, najposle, jasno i so sigurnost ]e doz-naam vo koj pravec treba da odam, na kakvi opasnosti moàm da naidam, i kolkavo rastojanie me deli od moeto odredi[te. Mu kaàv na mojot ermenski prija-tel za moite planovi i èlbi. Toj mi re~e bez dvoumewe: 'Da ne naide[e na mene, sigurno ]e naleta[e na grani~nata straà. Tvo-jot kraj ]e be[e tragi~en, bidej]i ovie ~uvari se pod-gotveni da pukaat na lice mesto, bez istragi i ispra-[uvawa. Sekoe lice [to im e somnitelno, vedna[ go eliminiraat".’ Go krenav pogledot kon neboto i mu zablagoda-riv na Boga: 'Gospodi, Ti me vode[e s# do sega. Te mo-lam, bidi so mene do kraj. Ja baram Tvojata za[tita. Te molam, ~uvaj me sekoga[ i upatuvaj me po vistins-kiot pat".’ Toga[ stariot ermenski selanec ja podigna svo-jata raka, pokaà kon edna mnogu visoka planina i re~e: '}e se iska~i[ dotamu, sinko. Potoa ]e sleze[ od drugata strana, za da dojde[ do Elma. Toa e selo vo koe ìveat katolici i Kurdi. Gledaj da ne naide[ na policijata. Gospod so tebe".’ Mu zablagodariv. Poglednav kon dale~nata, vi-soka i strmna planina i trgnav ponatamu. Mnogu ~a-sovi pominaa, ~asovi na naporno ~ekorewe, so cel da stignam i da se iska~am na planinata. Selanecot mi kaà kako da gi izbegnam grani~nite straì. Dolu, pod planinata, ima[e edna beskrajna dolina i tamu nekade vo dale~inata, go prepoznav seloto Elma. Mo-rav da minam niz nego, ako sakav da stignam do gradot Akra, blizu Haifa.

Odev tri dena i tri no]i. Iska~uvaweto i spu-[taweto niz planinata napolno gi uni[ti moite ~ev-li. Bez nikakva za[tita gazev na trwe, ostri kamewa i treski. Sepak, ni[to ne moè[e da me spre~i da tr~am. Moite izma~eni stapala bea tolku cvrsti, [to mi se ~ine[e deka ne tr~am, tuku prosto letam. Maki-te i te[kotiite prosto is~eznuvaa, koga ]e pomislev deka se pribliùvam kon moeto odredi[te. Vo ubaviot grad Akra bi trebalo da ima gr~ka zaednica. Ermenskiot selanec me uveri vo toa. Pre-stojot tamu ]e bide prijatna promena za mene. Sigurno ]e sretnam lu\e so koi bi moèl da razgovaram i da im kaàm za moite problemi. Ova ]e mi gi vrati silata i hrabrosta. So vakvi misli, site te[kotii vo mojot ìvot kako da is~eznuvaa. Posle golemiot napor i neprestanoto patuvawe od tri dena i tri no]i, dojdov do Akra. Bev siguren de-ka e toj grad, za[to slu[nav od daleku biewe na crkovno yvono. O~ite mi se napolnija so solzi.

7. POLICISKA PATROLA NA PATOT

U[te ne bev ni celosno pribran od vozbudata, koga zabeleàv policiska patrola sproti edna pusta ulica. Ni ~ovek, ni ìvotno nema[e vo blizina. Opasnosta vo koja se najdov be[e golema. Krvta mi zamrzna. Kolenata po~naa da mi se tresat. Bev na-polno zbunet i ne znaev [to da pravam. Uspeav nekako da soberam hrabrost i da ne mu se prepu[tam na paralizira~kiot strav, [to ve]e po~na da me obzema.

ûvstvuvav kako nevidlivata raka mi dava sila. Po-toa, malku po malku se smiriv i si ja povrativ priseb-nosta. Dvièj]i se prirodno, otstapiv malku nanazad i nabrzina pro[epotiv niz molitva: 'Za[titi me Boè, za[titi me vo ovaa opasna situacija". Potoa za~ekoriv smireno i tivko, so prirodni i spontani dvièwa. So torbata [to ja imav na ramo i so rabo-tite [to gi drèv, nalikuvav na ov~ar. Odev i vnima-vav da ne napravam nitu edno somnitelno dvièwe. Vaka ~ekorej]i, ja pominav patrolata. U[te samo ne-kolku ~ekori i opasnosta ve]e be[e zad mene. Ovaa neplanirana promena na pravecot me od-nese kon drugo selo, malo i so nekolku ku]i. Toa se nao\a[e nekade na periferijata na Akra. Ne sakav da minam niz seloto. Zabeleàv edno napu[teno mesto i se upativ kon nego. Po patot naidov na pe[tera, koja, o~igledno, im sluè[e na ov~arite kako zasolni[te. Re[iv tuka da preno]am. Koga se stemni, sekoe dvièwe zamre i nema[e nikakov zvuk [to bi pokaàl deka vo blizina ima lu-\e ili ìvotni. Tolku bev premoren, [to ne mi tre-ba[e dolgo vreme za da zaspijam. Ne znam kolku dolgo sum spiel, no koga gi otvoriv o~ite, ve]e be[e zora. Sonceto me pozdravuva[e, izgrevaj]i. Mojot prvi~en plan be[e izmenet. Bidej]i nema[e da odam vo Akra, moja cel sega be[e Haifa. êkorev okolu tri ~asa preku planini so strm-ni padini, odej]i po zapu[teni pat~iwa i tesni pla-ninski pateki. Mi be[e mnogu te[ko. Terenot be[e mnogu naporen za dvièwe, no uspeav nekako da go mi-nam. Najposle, vo dale~inata go zdogledav gradot Hai-fa. Ve]e bev vo Palestina!"

8. PRVITE GR^KI BUKVI Tuka otec Mitrofan vozdivna dlaboko. Nego-viot glas zamre. Solzi potekoa od negovite o~i i se strkalaa niz suvite i bledi obrazi. Nesvesno, site nie [to vnimatelno slu[avme i bevme poneseni od nego-vite ~uvstva, vo toj moment stanavme u~esnici vo ne-govoto stradawe. Negovite ~uvstva n# obzedoa i nas, a negovite solzi predizvikaa solzi i vo na[ite o~i. Srcata ni se stegnaa od bolka. Nestrplivi da ~ueme [to se slu~ilo ponatamu, go zamolivme da prodolì. 'Mojata radost", - prodolì otec Mitrofan, -'be[e ogromna. Golema be[e i mojata blagodarnost kon Boga. Poradi s# [to mi dade, jas bev spremen da se `rtvuvam i sebesi za Negovata qubov. Morav da go is-polnam svoeto vetuvawe, da Mu sluàm so site svoi sili. So Bo`ja pomo[, s# pomina dobro i ve]e po~na da me ogreva svetlinata na mojot dolgo posakuvan son. U[te samo nekolku dena, si povtoruvav, u[te nekolku dena i ]e stignam do mestoto po koe tolku kopneev. Ta-ka, povtoruvaj]i si gi ovie zborovi vo sebe, pobrzav da stignam do gradot. Prvite ku]i [to gi zdogledav, mi bea kako dobredojde. Moreto, so svoite mirni bra-novi, tivko i poleka go najavuva[e moeto triumfalno doa\awe. Mi se ~ine[e deka s# me pre~ekuva so nas-mevka. Koga ovie lu\e bi znaele deka samo pred nepoln mesec za vlakno izbegnav pogubuvawe. Izbegav toga[, kako ìvotno goneto od lovci, za da se spasam od kr-voèdnite nevernici. No sega bev tuka i cvrsto veru-vav deka po pat ]e sretnam nekoj, so kogo najposle ]e

moàm da razgovaram na svojot jazik. Kako [to brzav ponatamu, sekakvi se]avawa, misli i soni[ta mi mi-nuvaa niz umot. Odedna[, tamu, vo Haifa, pred mene se pojavi edna ubava i impresivna zgrada. So svojata uba-va i vpe~atliva arhitektura, kako da be[e sleana so zemjata, moreto i neboto. Kako [to se dobliùvav do zgradata, s# pove]e $ se voshituvav. Po nekolku miga, zdogledav mermerna plo~a so zlatni bukvi. Oddaleku vidov deka natpisot be[e na tri jazici: gr~ki, arapski i angliski. Uspeav da pro~itam: 'Hotel Erusalim - Svetiot grob". Samo imeto 'Svetiot grob" be[e dovolno da me strese. Stu-dena pot mi go oblea teloto. Solzi mi potekoa od o~ite i go navla`nija moeto izmoreno lice. Me opfa-ti vrtoglavica i naedna[ s# pred mene stana crno. Se onesvestiv. Ne znam kolku dolgo sum bil vo nesvest. Koga se osvestiv, stanav i povtorno gi zdogledav gr~-kite bukvi od natpisot. Otkako se uveriv deka se vis-tinski, a ne plod na mojata fantazija, po~nav so gole-ma blagodarnost kon Boga da se poklonuvam i da pra-vam metanii. Ova mora da sum go povtoril barem 40 pati i potoa se ispraviv. Napraviv nekolku ~ekori napred, baraj]i go vle-zot vo hotelot. Toga[ slu[nav razgovor na gr~ki. Gr~-ki zborovi... gr~ki jazik... son ili jave? Mojata radost be[e tolku golema, [to celata zamorenost, site te[-kotii i stradawa mi is~eznaa od umot. Kade otide mojata iscrpenost? Kade se moite kr-vavi noze? Kade mi is~eznaa gladot i èdta? Kade se stravot i neprespienite no]i? S# se izgubi. Napraviv nekolku ~ekori. Mojata iskinata i ostarena zatvorska obleka, moite raspar~eni ~evli i krvavite noze, s# svedo~e[e za moite pretrpeni isku[enija. Prviot

~ovek na koj naidov, go pozdraviv na gr~ki jazik. Ovie prvi zborovi, izgovoreni na mojot maj~in jazik, mi bea kako mevlem za u[ite. 'Od kade doa\a[, mladi~u?" - me pra[a gospo-dinot. 'Od mnogu daleku", mu odgovoriv i o~ite mi se napolnija so solzi. Ovoj ~ovek be[e upravnikot na ho-telot. Toj be[e prviot na koj naidov i ne moèv ni da pretpostavam, toga[, kolku vlijatelna funkcija ima. 'Kaì mi, od kade doa\a[?" - pra[a toj povtor-no, so seriozen i avtoriteten glas.

'Od Turcija", odgovoriv, 'od krvoprolevawata vo Mala Azija, kade bev zaroben od Turcite i frlen vo zatvor. Treba[e da bidam poguben, no napraviv eden o~ajni~ki obid za begstvo i uspeav. Po napornoto i stra[no talkawe, najposle stignav do ova mesto, kade, po dolgo vreme, gi slu[am prvite zborovi na gr~ki jazik. Pe[a~am ve]e so meseci i sakam da pro-dolàm, za da stignam do Svetata Zemja. Dadov edno mnogu golemo i va`no vetuvawe i moram da go ispol-nam".

Mojot nov prijatel be[e silno trognat. Kako [to prodolùva[e na[iot razgovor, toj s# pove]e me zapoznava[e. Po nekolku minuti, ve]e ne mu bev tu\ na toj gospodin. Po~naa da mi prio\aat i drugi Grci, asistenti i slu`benici od toj hotel. Nivniot interes za mene se zgolemuva[e. Za kratko vreme, ve]e bev op-kruèn so mnogu lu\e, koi neprestano pra[uvaa za da doznaat ne[to za nastanite vo Mala Azija, i toa od ustata na nekoj [to bil tamu i gi preìveal site tie tragi~ni nastani. Vestite za surovoto izma~uvawe na gr~koto naselenie vo Turcija, ne samo [to bavno doa-\aa do niv, tuku ~esto bea i izvrtuvani. Nikoj ne mo-

è[e so sigurnost da zboruva za tragi~nite okolnos-ti i za brutalnosta na zlostorstvata, nitu, pak, za ko-leweto na nevini èni i deca, vsu[nost na celoto gr~ko naselenie tamu, koe be[e potpolno bespomo[-no, bez oru`je i bez poddr[ka od strana.

Ma~eni[tvoto na prvite hristijani i na onie od sega[niot vek, im se poznati samo na mal broj lu\e. Podatocite za ovie tragedii se ~uvaat vo pozadina i se zanemareni od ~isto politi~ki pri~ini. Nasil-stvoto, stravot i uàsot pretrpeni od pravoslavnite vo XX vek, ne samo [to gi dostignaa, tuku i gi nadmi-naa onie [to bea pretrpeni za vreme na Osmanliskoto ropstvo, od 1453 do 1821 godina.

'Be[e 28 oktomvri 1923 godina", - prodolì otec Mitrofan, 'den [to nikoga[ nema da go zabo-ravam, denot koga pristignav vo moeto prvo mesto na sloboda. Site moi sogra\ani po~naa da mi pokaùvaat vnimanie, grià i golema qubov. Tie mi donesoa nova obleka i novi ~evli za moite bolni i raneti stapala. Kapeweto so topla voda, pak, me is~isti i osveì. Moite novi prijateli mi postavija i bogata trpeza so vkusno zgotveni jadewa, a najposle, dobiv i ~ista pos-tela za da go odmoram svoeto izma~eno telo, na koe o~ajno mu treba[e son za da zazdravi.

Kakvo more od qubov! Ni den denes, po tolku go-dini, u[te ne moàm da go zaboravam toj tolku srde-~en pre~ek!"

Otec Mitrofan pogledna nagore i re~e: 'Taa no], vo svoite molitvi go molev Gospoda da im podari Carstvo nebesno na tie milosrdni i blagorodni lu\e, koi se grièa za mene so tolku qubov." Po edna krat-ka pauza, toj prodolì: - 'Na zajdisonce, bieweto na

kambanite od crkvata posvetena na svetiot prorok Ilija go ozna~i po~etokot na ve~ernata slu`ba. I crkvata i hotelot bea pod nadle`nost na bratstvoto na Svetiot grob, ~ija obvrska be[e da $ sluì na pra-voslavnata zaednica na duhoven i bogoslu`ben plan, kako i za mnogu drugi potrebi.

Naskoro pristignaa parohijanite od pravoslav-nata zaednica i po~na ve~ernata slu`ba. Jas srame`-livo se dobliìv do pevnicata i po~nav da peam so ti-vok glas. Koga psaltot me slu[na, me zamoli da pro-dolàm. Jas mu zablagodariv i go ispolniv negovoto barawe, menuvaj]i se so nego na pevnica. Po slu`bata mi pristapija mnogu lu\e, za da se zapoznaat so mene i da me pra[aat za opasnostite niz koi minav. Doznav deka duri i episkop Geladij pobaral da me vidi.

Episkopot be[e vistinski asket, so dar da pro-yira vo srcata na lu\eto. Toj moè[e to~no da go pro-ceni sekoj ~ovek [to ]e go vide[e. Toj dobro go pro-ceni moeto prisustvo. Vedna[ ja prepozna kaj mene golemata revnost [to ja imav za Boga, i pokraj toa [to bev mnogu mlad. Saka[e da razgovara so mene za rabotite [to gi be[e slu[nal.

Ispla[en, i so golema po~it kon crkovniot klir, koga doznav deka episkopot saka da me vidi, po~-nav da se dvoumam. Mnogu razli~ni misli mi minuvaa niz glavata. 'Kako da se soo~am so episkopot", se pra-[uvav sebesi. 'I [to saka episkopot od mene? Mo-èbi Gospod go prosvetlil i saka da mi pomogne da ja ostvaram svojata golema èlba da sluàm vo Svetata zemja".’

Obzemen od silna vozbuda i od sram, trgnav so nastojnikot. Toga[ prvpat vlegov vo priemnata soba na nekoj vladika. Vratata od ovaa golema, avtoritetna

i ubava priemna soba se otvori. Na yidovite, vo ukras-ni ramki, bea staveni portretite na site porane[ni patrijarsi. Zad rabotnata masa na episkopot stoeja ikoni na Spasitelot i Presvetata Vladi~ica na[a, Bogorodica. Podot be[e prekrien so skromni tepisi. Stolovite, ukraseni so rasko[na vizantiska rezba, bea simetri~no postaveni vo golemoto pretsobje. At-mosferata [to vladee[e vo sobata, predizvikuva[e ~uvstvo na stravopo~it kaj posetitelite.

Episkopot me povika: 'Dojdi, sinko. Koj si ti? Tvojot glas e tolku ubav i melodi~en, kako glasot na slavejot, koga go slavi Boga vo tivkite letni no]i. Doznav deka si begalec, deka ima[ pretrpeno mnogu isku[enija i bev trognat koga slu[nav za tvoite ma-ki. Bi sakal da ostane[ ovde. Sekoga[ ]e ja ima[ mo-jata tatkovska gri`a i mojata beskrajna qubov. }e mi bide[ desna raka".’

Vo toj mig ne znaev kako da gi prifatam ovie tolku neo~ekuvani zborovi. Napraviv nekolku ~ekori napred i koga mu pristapiv, se pokloniv do zemja so po~it, se podignav i mu zedov blagoslov.

'Sinko, nema potreba od tolkava poniznost". Jas mu odgovoriv: 'Ova ne e ne[to impulsivno. Toa mi e ostanato od moite pobo`ni roditeli, koi u[te od ranoto detstvo me nau~ija da gi po~ituvam episkopite i sve[tenincite na na[ata Sveta Crkva". ’

Dodeka me slu[a[e, episkopot mol~e[e. Se gleda[e deka be[e mnogu zadlabo~en vo svoite misli. Potoa, naedna[, toj go krena pogledot, me pogledna i re~e: 'Sinko, mnogu mi se dopa\a tvojot karakter i go cenam toa [to tvoite roditeli go vgradile vo tvojata du[a. Navistina bi sakal da ostane[ so mene. Ovde ]e

ti bide mnogu ubavo. }e Mu pee[ i ]e Mu sluì[ na Boga, Kogo tolku mnogu Go saka[". ’

Ne moèv da poveruvam deka go slu[am toa. Be-[e tolku neverojatno, [to mislev deka u[ite me la-àt. Mene, nepismen mlad ~ovek, bez visoko obra-zovanie i bez nikakvo iskustvo, episkopot mi nudi takvo ne[to. {to saka ovoj episkop od mene, zo[to tolku mnogu mi vetuva? Bez razmisluvawe ja otvoriv ustata i so dol`na po~it mu rekov: 'Va[e visoko-preosve[tenstvo, mnogu sum Vi blagodaren i mnogu sum trognat od Va[ata roditelska grià i qubov. Jas, sepak, treba da go ispolnam vetuvaweto na mojot ìvot. A vetuvaweto e toa da stignam do Svetata Zem-ja. Pominav niz 'ogan i voda", vo opasnosti i nezamis-livi stradawa, vo glad i èd. Nenaspan, ~ekorev dolgo i bez prestan. No Gospod mi dade sila da pretrpam s#. Vistinsko ~udo e kako Gospod me donese ovde. Vo mno-gu psalmi se opi[ani isku[enijata niz koi minav. I sega, kako da ne go ispolnam svoeto vetuvawe? S# [to posakav od Gospoda, Gospod mi dade. I kako sega da se otkaàm od vetuvaweto [to go dadov vo Negovoto Sveto ime? Vi blagodaram mnogu, no mojata re[enost ostanuva cvrsta. Bi sakal da ja ispolnam svojata za-da~a, pa makar i da e poslednoto ne[to [to ]e go na-pravam."

Obzemen od ~uvstva poradi vakvata cvrstina na mojot karakter i poradi mojata re[enost, episkopot ne saka[e pove]e da me ubeduva. Na[ata sredba, kolku i da be[e kratka, mu dade mo`nost da sogleda mnogu raboti. Toj vedna[ gi razbra moite nameri i brzo do-nese odluka. Me pogledna tatkovski i mi re~e: 'Sinko, se voshituvam na tvojata re[enost i na tvoite blagorodni nameri. Mnogu ja cenam i tvojata princi-

pielnost. Ne bi sakal da bidam pre~ka vo ostva-ruvaweto na tvojata cel. Znam deka kade i da Mu sluì[ na Hrista, bilo ovde, ili vo Negovite sveti mesta, ]e go pravi[ toa so istata predanost i revnost i dobro ]e $ posluì[ na Patrijar[ijata. }e ti po-mognam da ja ispolni[ tvojata ìvotna cel.’

9. ERUSALIM - GRADOT NA @IVIOT BOG

'Episkopot go zavr[i razgovorot so ovie zbo-

rovi i pove]e ne spomna ni[to vo vrska so svojot predlog. Toj ne saka[e pove]e da me ubeduva da osta-nam vo metohot vo Haifa. Po na[iot razgovor, mene mi preostanuva[e samo da po~nam so podgotovkite za moeto zaminuvawe. Be[e prvi noemvri 1923 godina koga zapo~na vtoriot del od mojot ìvot, bogato is-polnet so blagodatta Bo`ja. Patuvaweto so voz kon Svetiot Grad mi be[e prijatno, no bez nekoi posebno interesni slu~ki, ednostavno uìvav vo sonceto, nestrplivo o~ekuvaj]i go mojot nov ìvot. Najposle, po nekolku ~asa, jas i mojot vodi~ pristignavme vo najsvetiot grad - Erusalim.

Iskreno, ne znam dali bi moèl da vi gi prene-sam vpe~atocite od toj prv den. Site moi misli i stremeì najposle stanaa neverojatna realnost.

Toga[ po~uvstvuvav deka sekoj pasus od Svetoto Pismo za ìvotot na Hrista, po~na da oìvuva vo me-ne i posilno da se vreùva vo mojot um. Mi be[e te[-ko da poveruvam deka bev tolku blisku do ispol-nuvaweto na site moi èlbi i soni[ta. Srceto mi

be[e prepolno so radost, znaej]i deka, najposle, moeto vetuvawe ]e bide ispolneto.

Vlegovme vo zatvoreniot del od gradot, kaj ka-pijata na car David, kade nekoga[ se nao\ala negovata carska palata. Tamu ne pre~eka eden pravoslaven sve[tenik koj[to go zboruva[e arapskiot jazik. Tes-nite uli~ki bea nameneti samo za pe[aci. Za da se stigne do Patrijar[ijata, treba[e da se prope[a~i niz bezbroj ugornini i udolnini, po naporni kameni ulici.

Be[e re~isi 2 ~asot popladne, koga kambanite na Hramot na Voskresenieto po~naa silno da bijat, pri [to zvukot se prenesuva[e niz celiot grad. Kako [to kasetata go snima zvukot za da go zapazi za navek, taka i jas, vo mislite s# u[te go slu[am harmoni-~noto biewe na ovie torèstveni kambani, [to toga[ mi predizvikaa mnogu silna radost so svojot sve~en i vozvi[en zvuk. I sekoga[ koga ]e gi slu[nam, se pot-setuvam na moite prvi denovi vo Erusalim".

10. MOETO PRVO POKLONENIE Otec Mitrofan zamolkna nakratko i ja navedna glavata. Potoa gi podigna svoite race, koi mu bea pre-krsteni na gradite, i so niv si gi pokri o~ite. Ostana vaka nekoe vreme, a potoa prodolì: 'Po bieweto na kambanite, zabeleàv dvièwe kaj celiot personal vo Patrijar[ijata. Ima[e kopje-nosci vo specijalni uniformi i prislu`nici. Po niv

odea isku[enici, oble~eni vo svoite crni mona[ki rasa, so skufii na glavite. I koga povtorno se slu[na bieweto na kambanite, 18 episkopi i sve[tenici po~naa poleka da se dviàt, vo sve~ena povorka, kon vlezot vo Hramot na Voskresenieto. Gletkata me ostavi bez zborovi. So po~it i vos-hit go sledev ona [to nalikuva[e na hor od nebeski angeli i arhangeli, sobrani zaedno vo postojani sla-voslovija za Boga. Celiot crkoven klir be[e nareden vo edna angelska litija, ovde na zemjata, koja go naves-tuva[e po~etokot na ve~ernata slu`ba. Bez da zabeleàm kako i jas samiot se najdov vnatre vo hramot na Voskresenieto. Nestrplivo se vrtev nalevo i nadesno, za da vidam kade se nao\a Hristoviot grob. Do mene stoe[e mnogu po~ituvaniot monah, otec Artemij. 'Otec", pra[av, 'kade e Hristoviot grob"?’ 'Eve ovde, sinko", mi odgovori i so desnata ra-ka pokaà kon edna mo[ne mala, no visoka struktura vo vid na kapela, napravena so veli~estvenost i uba-vina. Na vlezot od kapelata zabeleàv lu\e, koi so golema pobo`nost vleguvaa vnatre za da se poklonat. Nad vlezot vo Svetiot grob bea postaveni kandila, [to bea zapaleni i gorea so ~isto maslinovo maslo. Gi izbrojav. Ima[e 34 kandila. Koga otec Artemij za-beleà kako gledam vo niv mi objasni: 'Ovde, sinko, lu\eto se od razli~ni govorni po-dra~ja i so razli~na nacionalnost i site imaat svoj na~in na sfa]awe na hristijanstvoto. Site imaat svoi prava ovde i site se stremat da ja prezemat od pravo-slavnite nadle`nosta nad svetite mesta. Od site ovie zlatni kandila [to gorat, 14 pripa\aat na pra-

voslavnite, 13 se na Ermencite, a 7 na rimokato-licite". Toga[ otec Artemij mi dade znak so rakata da prodolàm napred. Jas trgnav i se dobliìv do kapelata so golema stravopo~it i pobo`nost. Kolenata mi se tresea. Se navednav i vlegov vnatre vo prvoto, nadvore[no sve-tili[te na Svetiot grob. Pred mene, na vrvot na mal mermeren stolb vo vid na masa, stoe[e par~e kamen vo staklena kutija. Qubezno go zamoliv monahot [to stoe[e tamu da mi kaè [to e toa. Toj mi odgovori: 'Ova e del od kamenot [to angelot go trgnal od Gro-bot. Samo u[te ovoj del e so~uvan. Ostanatoto, par~e po par~e bilo zemano od carevi i princovi, vladeteli i obi~ni mirjani. Ovoj mal del [to ostana, se ~uva so godini kako relikvija. Sega se koristi kako prestol, i na nego se sluì za vreme na Boèstvenata liturgi-ja".’ Go krenav pogledot za da ja razgledam vnimatel-no svetata okolina. Zabeleàv pove]e zlatni zapale-ni kandila, koi visea, naredeni edno do drugo. I bi-dej]i stoev tamu, zagledan vo niv, monahot prodolì: 'Gi gleda[ li ovie kandila ovde? Od niv pet im pri-pa\aat na pravoslavnite i morame da gi palime sekoj den. Drugite pet se na katolicite, ~etiri se na Er-mencite, a ona edno, [to visi samo, im pripa\a na egi-petskite Kopti".’ Otkako ubavo go razgledav prviot del od kape-lata, prodolìv so voshit kon vlezot na vnatre[noto svetili[te, kade [to se nao\a[e grobot na Hristos. Vtoriot vlez be[e mo[ne mal, vo sporedba so prviot. Poradi malata visina na vlezot, be[e re~isi nevozmo`no da se vleze ispraven. Zatoa lu\eto moraa ubavo da se navednat, za da vlezat vnatre.

U[te na vlezot, pogledot mi zastana na eden natpis, na koj pi[uva[e: 'Zo[to go barate ìviot me-\u mrtvite, Toj voskresna..."’ Ova se zborovite [to angelot im gi upatil na ènite mironosici, utroto na Voskresenie. îni[ deka istiot angel se pojavi sega pred mene, za da mi go pokaè mestoto, na koe [to u~enicite go pogrebale Hrista. Prodolìv so navednata glava i odedna[ se najdov pred Svetiot grob. Treperej]i, padnav na kole-na i se pribliìv da se poklonam. Ne moèv da gi zadràm solzite [to pa\aa na Hristoviot grob. 'Ova", si rekov, 'e kraj na edno dolgo i izma~u-va~ko pate[estvie. Eve me najposle tuka, i toa ne na son, tuku na jave". Koleni~ev dolgo vreme, dodeka sol-zite predizvikani od ogromna blagodarnost slobodno te~ea, za da Mu zablagodarat na Onoj, Koj me donese ovde. Otkako se pokloniv, so navednata glava otsta-piv i izlegov so ogromna stravopo~it. Na izlezot od Grobot go vidov otec Artemij, kako me ~eka. Vo toj moment gorev od èlba da go vidam mestoto nare~eno Golgota, kade [to Hristos be[e raspnat. Ve]e be[e vreme za ve~ernata slu`ba vo najsvetiot hram na Vo-skresenieto Hristovo. Golem broj na vernici bea so-brani za da prisustvuvaat na ve~ernata. Otec Artemij me nabquduva[e i koga go vide moeto netrpenie, me zede za raka i me odnese do mestoto na Raspetieto. Naedna[, se najdov pred mnogu visoki i strmni skali. Bez nikakov napor se iska~iv po niv. Koga stig-nav gore, pred sebe go zdogledav Hrista Raspnatiot. Dodeka go gledav Negovoto sveto lice, navaleno na de-sno, pogledot mi padna na oàlostenoto lice na Nego-vata Presveta Majka i na liceto na sveti Jovan.

Gletkata me potrese do dnoto na du[ata i srceto, taka [to o~ite povtorno mi se napolnija so solzi. Tolku silno bev trognat, [to mi se ~ine[e de-ka sekoj mig ]e se onesvestam. Prosto ne mi se veru-va[e deka sum ovde, na mestoto kade be[e `rtvuvano Jagneto - Sinot Bo`ji. Stoev i gi ~uvstvuvav seta bolka i taga na Presveta Bogorodica i na qubeniot u~enik. Ovde najdobro ja razbrav Boèstvenata `rtva za spasenie na ~ove~kiot rod. So napor se sozedov od silnite ~uvstva, [to bea nasobrani vo mene, i se dobliìv za da se pomolam na kolena. Nekakvo blagouhanie kako da izleguva[e od Krstot. ôvek treba da e posebno ~uvstvitelen i sve-sen za svetosta na ova mesto, za da moè da go po~uv-stvuva blagiot i neèn miris, koj e izraz na slavata Bo`ja. Zastanati ovde, pred ovaa vozvi[ena scena na Raspetieto, poklonicite kako da se voznesuvaa kon ne-besniot svet. Koga ja izraziv svojata celosna predadenost Ne-mu, i skru[eno go opsipav so blagodarnost Onoj, Koj be[e raspnat zaradi mene, se oddale~iv od mestoto so golema po~it i najdlaboka poniznost. Ve~ernata bogo-slu`ba samo [to be[e po~nala i se slu[a[e peeweto na prviot psalm. Pristapiv do pevnicata i po~nav da gi pridruùvam psaltite so tivok glas. Ne moàm da zaboravam so kolku ~uvstva gi peev psalmite na na[a-ta Sveta Crkva taa prva ve~er. 'Gospodi povikav kon Tebe..." (psalm 141). Taa ve~erna slu`ba s# u[te ìvee vo mojata du-[a i jas ~esto se navra]am na nea vo svoite misli. Po ve~ernata site zaminaa i jas ostanav re~isi sam, za da uìvam vo ubavinata i svetosta na s# [to se nao\a[e vo crkvata. Po izvesno vreme, koga se spremav

da zaminam, mi pristapi eden star isposnik, koj nali-kuva[e na svetiite od ikonite. Toa be[e edna krepka figura, edno isu[eno kako skelet telo, zavitkano vo mona[ko raso. Negovoto prisustvo pobudi najdlaboka po~it kaj mene. Pove]e be[e senka, otkolku ~ovek. Toa be[e otec Gerasim, rizni~arot na Svetiot grob. Toj gi ~uva[e svetiwite i site sveti predmeti, [to se za~uvale vo Erusalimskata Patrijar[ija s# do dene[en den, i toa od najraznovidni sveti ode`di, pa do sveti vizantiski sadovi za crkovna upotreba. Mes-toto i slu`bata na rizni~arot vo Svetiot grob se mnogu zna~ajni i baraat ogromno ~uvstvo na odgovor-nost vo ~uvaweto na site ovie relikvii. Otec Gerasim po~na da razgovara so mene. Toj me pra[a od kade sum i kakvi se moite planovi za ponatamu. Nakratko mu ka-àv za moeto poteklo i mu go raskaàv svojot ìvot. Potoa mu go otkriv svojot son i kopne`. Mu kaàv za vetuvaweto [to go dadov, da sluàm vo Svetiot grob, kako eden od ~uvarite. Koga zavr[i na[iot razgovor, napraviv tri me-tanii pred svetiot starec. Potoa mu zedov blagoslov i dodadov: 'Svet o~e, bi sakal da ve zamolam ne[to. }e sakate li, ve molam, da me ispovedate?"’ Otec Gerasim qubezno se soglasi i istiot toj den ja dadov svojata prva ispoved vo Svetata Zemja. Od toj moment po~uvstvuvav vo sebe mir i golema sigur-nost, bidej]i imav duhoven otec, nebesen dar, Bo`ji blagoslov. Otec Gerasim me prifati so mnogu qubov i gri-à. Svetata tajna ispoved sozdade me\u nas silna i sve-ta duhovna vrska. Koga zavr[i mojata epitimija, otec Gerasim me pra[a: 'Bi sakal li da ostane[ so mene, sinko?"’

‘Od s# srce, sveti o~e", odgovoriv. '}e vi slu-àm kade i da mi odredite, kade bilo vo Svetata Zem-ja. Zaradi qubovta kon Hrista, jas pominav tolku pat i pretrpev tolku isku[enija". ’ Po ovaa moja molba otec Gerasim me zede za is-ku[enik. Jas mu bev poslu[en i gi ispolnuvav site ne-govi naredbi. Nekakva nezamisliva vnatre[na ti[ina me ispolni celiot i me obzede ~uvstvo na neizmerna radost. Ne pametam nekoga[ da go bev naàlil svojot duhoven otec. Sekoga[ se trudev da mu pravam pos-lu[anie i da ja izvr[uvam sekoja zada~a, [to ]e mi ja dade[e za moe duhovno napreduvawe. Ottoga[ pominaa [est meseci. Ne znaev za ni-[to i nikogo nadvor od Hramot na Voskresenieto, ni dali voop[to ima nekakov grad, bidej]i nikoga[ ne posakav da go vidam i da znam za nego. Ne me interesi-ra[e kako izgleda ostatokot od Erusalim. Ne bev ni qubopiten da ja istraùvam okolinata. Samo edno ne[to mi be[e va`no, moeto poslu[anie kon stare-cot. Vnimanieto mi be[e naso~eno edinstveno kon no]nite bdenija, postot i molitvata. Samo tie me okupiraa. Samo za niv se grièv. I sekako, peeweto na Boga, koe be[e su[tinata na mojot duhoven ìvot."

11. NOVOTO POSLU{ANIE

Otec Mitrofan prodolì: 'Za seto toa vreme, dodeka bev isku[enik, bev staven na teòk i strog ti-pik. Eden den bev izvesten deka treba da pojdam do Pa-trija[ijata. Mi be[e kaàno deka me ~eka specijalno izvestuvawe. Patrijarhot Damjan I ve]e bil dobro za-

poznaen so celiot moj ìvot i moeto odnesuvawe. Zo[to posakal da me vidi? Mnogu nedoumici mi se vrtea niz glavata i se pra[uvav so [to ]e me iznenadi patrijarhot. Da ne saka da me otpu[ti? Moèbi ne[to sum zgre[il, a ne znam za toa. Dali negovoto izvestuvawe ]e bide vo moja korist ili pak na moja [teta? So vakvi misli se podgotvuvav za najlo[oto. Vo Patrija[ijata otidov so pridru`ba. Vedna[ me vovedoa kaj patrijarhot, koj sede[e zad svojata ra-botna masa. 'Sinko", mi re~e koga me vide, 'tvoeto povedenie vo Patrija[ijata, tvojata poslu[nost, kako i celiot tvoj ìvot mi se dobro poznati. Od denes te nazna~uvam za ~uvar na Svetiot grob. Ispolnuvaj gi svoite novi dol`nosti revnosno i so potpolna posve-tenost. Sluì mu na Svetiot grob so vera i samo-po`rtvuvanost, a Gospod, Koj gleda s#, da te nagradi za toa vo Carstvoto nebesno. So blagoslovot Bo`ji i po moite molitvi, napreduvaj vo doblesta. Gospod da e so tebe sinko".’ Otkako napraviv metanija, mu zemav blagoslov na svetiot otec, mu se zablagodariv so vidliva trogna-tost i si zaminav. Vedna[ im se prepu[tiv na solzite, koi celosno me obzemaa. Najposle mojot son ]e se ost-vari. Koj bi poveruval deka jas, so tolku malku obra-zovanie i so ograni~eni sposobnosti, nekoga[ bi moèl da bidam udostoen so tolku goema i sveta dol-`nost. Kako se re[i patrijarhot da me odbere mene? Samo Bog znae. Jas Nemu Mu go dadov svoeto vetuvawe i sega Toj me udostoi da go ispolnam. Slava Ti Boè, slava Ti! Me preplavi ~uvstvo na radost i za~udenost, do-deka si povtoruvav: 'Jas - ~uvar na grobot Hristov" Kolku za~uduva~ko be[e toa da se bide ovde, i toa so

takva dol`nost! Toa e ne[to na [to bi mi podzavide-le site, za[to ima mnogumina [to sonuvaat za ova. No samo onie [to gi povikal Bog, se udostojuvaat za vak-vo ne[to. Jas samiot pak, se ~uvstvuvav nedostoen i zatoa seto ova go smetav za vistinsko ~udo". Istorijatot na ovaa dol`nost ima svoi koreni u[te od vremeto koga Hristos be[e pogreban i koga bea postaveni ~uvari 'za da ne otidat u~enicite Nego-vi no]e i da go ukradat, pa da mu re~at na narodot: Vo-skresna od mrtvite! (Mt. 27,64)" Samo na pravoslavnite im e dadena ovaa privi-legija - ovoj tolku blagoroden i vozvi[en poziv. Spo-red toa, nepravoslavnite nemaat pravo da go ~uvaat grobot Hristov." Otec Mitrofan prodol`i da raska`uva: 'Od toj moment koga mi be[e dadena taa najgolema i naj-privilegirana dol`nost, sekoj den mu blagodarev na Boga i se trudev, so sekakva po`rtvuvanost, da bidam dosleden vo svoite poslu[anija. Kako ~uvar na grobot Hristov, treba[e da vnimavam da nema nekoe ne-po~ituvawe ili neo~ekuvano skvernavewe. Golem broj vernici, no i nepravoslavni hristijani, doa\aa od site mesta na svetot, za da se poklonat na Svetiot grob. Tie doa\aa bez nekoj da gi tera, prinuduva, ili ubeduva, pa\aa na kolena za da se poklonat. Potoa ]e zapalea edna ili pove]e sve]i, kako izraz na nivnata qubov i vernost kon voskresnatiot Hristos Spasitel. Milioni sve]i se palat vo tekot na godinata. Nitu eden drug hram na zemjata ne privlekuva tolku mnogu poklonici. Toa e edno neprestano poklonenie pred @ivotvorniot grob, Golgotata i mestoto na Ro`-destvoto Hristovo. Nevernicite se pra[uvaat, [to e

toa [to privlekuva tolku mnogu lu\e da koleni~at i da se molat pred eden prazen grob. 'Velik si Ti Gospodi i ~udni se Tvoite dela", re~e otec Mitrofan i se prekrsti. Vo svojata dolgo-godi[na slu`ba bil svedok na mnogu ~uda i na brojni vozdi[ki, solzi i molitvi na mnogu vernici. Toj pro-dolì: 'ûvarot na Grobot e, isto taka, odgovoren za ceremonijata na blagodatniot ogan, koj se podava na lu\eto kako boèstven i nebesen blagoslov, sekoja go-dina na Velika sabota. Ovoj blagoslov im se dava i na nepravoslavnite koi ja prifa]aat avtenti~nosta na verata. Ima i takvi, koi od neznaewe ili od neverie, ja negiraat avtenti~nosta na Pravoslavieto. Kako re-zultat na ova, sega ima iljadnici [izmi i eresi niz svetot.

12. MOJOT NOV STAREC (Duhoven otec)

Od momentot koga bev nazna~en za ~uvar, bev staven na poslu[anie kaj drug duhoven otec, otec Ana-tolij, star isposnik i ~uvar na Grobot, koj treba[e da bide odgovoren za mene, kako moj starec. Ja slu[av se-koja negova zapoved. Toj be[e strog i ne dozvoluva[e kompromisi so ni[to [to se protive[e na negovata sovest i dol`nost. Ne trpe[e protivewe i ne gi pri-fa]a[e somne`livite, so nivnite nepotrebni pra-[awa. Koga ]e dade[e nekakva naredba, bara[e taa da bide izvr[ena so poslu[nost i smirenie, dvete naj-va`ni osobini [to go karakteriziraat vistinskiot monah.

Imaj]i go ova na um, po~nav smireno i bez zbor da izvr[uvam s# [to ]e mi kaè[e. Ne sakav so ni[to da se istaknuvam i se trudev da ja vr[am slu`bata [to e mo`no poskrieno i poskru[eno. Celosno predaden na Boga, se u~ev na pokornost i samoponiùvawe. Tie mi stanaa kako vtora priroda. Naskoro bev potstri-èn za monah i dobiv raso. Serioznosta na ovoj ~in u[te pove]e ja vreà vo mene va`nosta na mojata nova dol`nost i novata misija i uloga [to ja imav. Za vreme na mona[eweto, patrijarhot Damjan I mi go promeni imeto od Miltija-dis vo Mitrofan i bev potstrièn za monah. Imeto go dobiv spored edna navistina izvonredna li~nost od Vselenskata patrijar[ija vo Konstanti-nopol." Eden mig otec Mitrofan ni stavi do znaewe de-ka saka da ja prekine prikaznata. Toj se pla[e[e deka, moèbi, gi zamoril svoite slu[ateli, no nie nestrplivo o~ekuvavme da ja slu[neme celata negova ìvotna prikazna. I najva`no od s#, sakavme da ni kaè kako uspeal da go vidi blagodatniot ogan. Toj prodolì so raskaùvawe i site nie povtorno sta-navme negovi slu[ateli, koi so vera i doverba go primaa sekoj negov zbor. So golemo netrpenie sakavme da ~ueme za ~udo-to na blagodatniot ogan, koe se slu~uva sekoja Velika sabota. Fenomenot na boèstvenata svetlina vo zatvo-reniot prostor na neprikosnoveniot grob, gi ispol-nuva[e na[ite umovi so ~udewe i voshit, i moèbi, so tro[ka somnevawe. Kako bi moèl ovoj ogan da vivne bez ~ove~ka intervencija?

Da ne e toa prividenie ili, moèbi, tuka e so-kriena nekakva izmama. Moèbi postojat tajni, koi im se poznati samo na nekolkumina. Moèbi nie nad-vore[nite sme izmameni. Site ovie pra[awa, i mnogu drugi, kruèa vo na[ite glavi, poradi na[ite somneì. Niz vekovite, lu\e od site veri barale objasnu-vawe za misti~noto, baraj]i dosledni odgovori. Za nas ova be[e golema [ansa. Kopneevme da doznaeme, a otec Mitrofan ve]e ja ima[e zdobieno na[ata doverba. Pa toj bil ~uvar na Svetiot grob celi 57 godini. Ne smeevme da dozvolime da propu[time edna vakva pri-lika. Go zamolivme da prodolì da ni kaùva s# [to znae, s# [to videl.

13. BLAGODATNIOT OGAN: ÛDO {TO TRAE SO

VEKOVI Otec Mitrofan ja vide na[ata èlba i na[ata upornost. Toj be[e trognat od na[ata zainte-resiranost. Vide kolku vnimatelno go slu[ame. Dode-ka razmisluva[e dali da prodolì ili da zapre, oded-na[ go poseti nebesna blagodat i negovoto lice zas-vetli. Negovite bistri o~i stanaa bleskavi ogledala. Toj n# pogledna so ogromna qubov i prodolì: 'Blagodatniot ogan", ni re~e toj, 'ne e odreden. Nikoj ne moè da go ograni~i ili smesti nekade. Toj e bez-grani~en i neprestaen. Vo minatoto, kolku [to se se]avam, mnogumina pi[uvale za bla-godatniot ogan. Hrizostom Papadopulos go spomnuva vo svojata kniga:

'Istorija na Erusalimskata crkva." Na istata ovaa tema i T. P. Temelis napi[al kniga so naslov: 'Ceremonijata na blagodatniot ogan", po povod stogo-di[ninata od najsvetiot Hram na Vos-kresenieto. Ako dobro se se]avam, i Adamantios Koraes napi[a kniga so naslov 'Razgovor za bla-godatniot ogan vo Erusalim." Prekrasno i vredno za po~it e pismoto na Nikifor Teotokis upateno do Mihail Lariseon, koj mnogu se interesiral za blagodatniot ogan. Vo Kodek-sot od 1457 godina postoi zna~ajna, no neobjavena di-sertacija, za 'Svetlinata vo Grobot" od Neofit Kav-sokalivit. Ima i mnogu drugi sli~ni dela, no vo mo-mentov ne moàm da se setam na niv." Nie iskreno se voshituvavme na negovata memo-rija i znaeweto za blagodatniot ogan, no toj go preki-na na[eto voshituvawe, koga ni re~e: '@alam [to ne moàm da razgovaram so vas za blagodatniot ogan od istoriska ili nau~na gledna to~ka. Sepak, ]e vi go kaàm ona [to od li~no iskustvo sum go nau~il site ovie godini. Detalno ]e vi opi[am s# [to vidov so svoi sopstveni o~i. Mojata vera vo Boga be[e i e neo-grani~ena. Toj me izdigna do visinite na boèstvena-ta blagodat. Toj ja popolni onaa ogromna praznina vo moeto srce, polna so somneì, misli i nedoumici za ognot. Kolku mnogu lu\e, duri i den denes, ~uvstvuvaat takva praznina vo sebe, [to postojano gi ma~i. Na tainstven na~in i jas bev udostoen da go vi-dam na kratko blagodatniot ogan. Toga[ is~ezna onaa ogromna praznina, [to me pritiska[e. Ne ostana ni traga od somneòt [to mi gi obzema[e mislite. Bla-godatta na taa svetlina mi dopu[ti da doìveam ne[to, [to retko koj imal mo`nost da go doìvee.

Vo 1925 godina, koga po~nav da sluàm kako ~u-var na Hristoviot grob, bev opsednat so pra[aweto: {to e blagodatniot ogan? Vo toa vreme nabliùva[e Veligden. Dotoga[, site prethodni godini, jas bev da-leku od Svetiot grob. Bev nabquduva~, kako ostana-tite lu\e. Bev samo poklonik me\u iljadnici poklo-nici. No sega rabotite zna~itelno se promenija. Ne bev ve]e zainteresiran gleda~, tuku veren u~esnik. Jas bev odgovoren za s# [to se slu~uva[e, spored tipikot za ceremonijata na blagodatniot ogan. Otec Anatolij, mojot strog duhoven otec, ne prifa]a[e nikakva ne-poslu[nost kon negovite naredbi, nitu dozvoluva[e da se pojavi nekakvo dvoumewe ili somne`. Koga, naj-posle, se pribliì Strasnata sedmica, toj mi kaà so strog ton: 'Slu[aj i obrati vnimanie [to treba da podgotvi[ za utroto na Velika sabota. Vo devet ~asot ]e zeme[ pet kilogrami ~ist vosok od p~ela, koj pre-thodno bil osvetuvan na ~etirieset Bo-èstveni li-turgii. Toj e namenet da se koristi isklu~ivo za ce-remonijata na blagodatniot ogan. }e go zagree[ voso-kot vo poseben sad, koj e podgotven za ovaa cel. Omek-natiot vosok ]e bide iskoristen za da se zape~ati vle-zot vo Grobot, s# do vremeto na vleguvaweto na patri-jarhot. Vo 10 ~asot ]e slu[ne[ ritmi~ko udirawe. Po-sebno odbrani ~uvari, vo veli~estveni tradicionalni uniformi, so svoite dolgi drveni stapovi go ras~is-tuvaat patot niz tolpata od lu\e. Na ist na~in, povor-kata so patrijarhot i negovata pridru`ba od crkov-niot klir, se upatuva kon Hramot na Vos-kresenieto. Site stojat voshiteni pred ubavinata i sjajot na ovaa ceremonijalna litija kon hramot Bo`ji. Nie, pravos-

lavnite, smetame deka e dostojno da go slavime na[iot Gospod Isus Hristos so najubavoto i naj-rasko[noto. Na kratko otec Anatolij zamolkna, a potoa prodolì: 'Otec Mitrofan gledam deka potpolno te zanese ona [to ti go kaùvam. Vreme e da prestanam. Podocna ]e ti kaàm i drugi raboti, no sega mora[ da me uveri[ deka si podgotven da ja prezeme[ celata od-govornost za s# vo Svetiot grob. Ova e prvpat, po tol-ku godini, da ne u~estvuvam vo slu`bata za ovaa cere-monija. }e treba da ja zavr[i[ tvojata obvrska so naj-golema grià i vnimanie. Sprotivno na ova, ako ne us-pee[, i ti i jas, koj ti ja doveriv ovaa slu`ba, ]e mora da ja napu[time Patrijar[ijata. Zatoa vnimavaj do-bro, otec Mitrofan". Jas go uveriv deka ]e obrnam vnimanie na sekoja bukva, na sekoja sitnica. Koga se uveri vo vistinitos-ta na moite zborovi, toj prodolì: 'Potoa patrijar-hot ]e vleze vo svetiot Hram na Vos-kresenieto. Po nego ]e odat voda~ite na drugite dogmi: Ermencite, katolicite, Abisincite, Koptite i Sirijcite, koi, naredeni vo redica, mu prio\aat na patrijar[iskiot prestol, za da zemat blagoslov od patrijarhot. Po~ituvaj]i go ovoj vospostaven red, tie se zdobivaat so pravo da go primat blagodatniot ogan od racete na patrijarhot. Ovoj zna~aen nastan pret-stavuva ofici-jalno priznanie, deka samo pravoslavnite celosno ja poseduvaat vistinata i apostolskoto predanie. Er-mencite edna[ posakale da go dobijat pravoto da bi-dat edinstveni [to ]e moàt da vlezat vo sveti-li[teto na Grobot, za vreme na ceremonijata za bla-godatniot ogan". Koga ja slu[nav ovaa [okantna informacija, pra[av so golem nemir: 'Svet o~e, kako bi moèle tie

da im go zemat na pravoslavnite ona iskonsko pravo, [to im pripa\a naslednici na Hrista i Negovite apostoli?"’ Toj vaka mi odgovori: 'Ne, eve [to se slu~ilo. Koga vo 1517 godina Arapite go osvoile Erusalim, Er-mencite re[ile da go iskoristat nivnoto prisustvo. Tie mu pristapile na muslimanskiot upravnik i daru-vaj]i go so mnogu zlato, pobarale da im se dade pravo-to da go primat blagodatniot ogan. Ova go pobarale i im bilo dozvoleno. Tie isto taka, go zamolile, na pra-voslavnite da im bide zabranet vlez vo Svetiot grob za vreme na sve~eniot obred. S# do toga[, takvo ne[to bilo ne~ueno i bez presedan. Ovaa neo~ekuvana otstapka predizvikala ne-zamisliva taga i bolka kaj site pravoslavni vernici. Osamnalo utroto na Velika sabota i najsvetiot Hram na Voskresenieto bil zatvoren za pravoslavnite. Du-ri i na patrijarhot i klirot ne im bilo dozvoleno da vlezat. So niv bilo sobrano i celo mno[tvo na pra-voslavni poklonici, dojdeni od cel svet. Toj den im-alo mnogu taèwe i pla~ewe. Site vernici so solzi mu se molele na Boga da ja zapre taa ne~uena nepravda. Tie bile mnogu naàleni od takvata, neo~ekuvana postapka na Ermencite protiv pravoslavnite. To~no nad dvorot od hramot na Voskresenieto, na vrvot od minareto, sedel arapskiot emir. Toj go odbral ova naj-visoko mesto, za da moè da go vidi sekoe dvièwe. Bil obzemen od edna golema nedoumica: [to ]e se slu~i? Zaradi ova, toj go sledel sekoe dvièwe so ce-losno vnimanie. Celo vreme patrijarhot koleni~el pred vlezot vo najsvetiot hram. Vo svojata raka toj drèl snop~e od trieset i tri sve]i i se molel. Solzi se slevale

niz negovoto lice, dodeka mu se molel na Boga: 'Gos-podi, Ti Koj ne trpi[ nepravda, slu[ni gi molitvite na Tvoite verni ~eda. Dozvoli da se javi Tvojata slava preku Tvoeto ~udo. Ne gi li[uvaj Tvoite ~eda od Tvo-jot blagodaten ogan".’ Otec Anatolij me gleda[e vnimatelno i re~e: 'Ti sigurno ve]e si go videl stolbot na levata strana od vlezot vo crkvata. Sigurno ima[ zabeleàno deka ima pocrneta vertikalna puknatina na del od stolbot. Takov e pove]e od 400 godini". 'Go zabeleàv toa, o~e", rekov, 'i u[te ne[to drugo". Napolno zbunet, se navednav za da go vidam od-blizu i po~uvstvuvav kako od ovoj kamen stolb se [iri neèn miris, ist kako onoj [to postojano se ~uvstvuva na Golgota, na mestoto kade [to bil krstot.’ ‘Na taa Velika sabota, vo 1517 godina, blago-datniot ogan ne go posetil Svetiot grob, kade [to bile vlezeni Ermencite i go o~ekuvale. Namesto toa, pred zaprepastenite pogledi na klirot i pokloni-cite, blagodatniot ogan so silen blesok go udril stolbot, davaj]i zvuk na silen vetar. Istiot moment kameniot stolb se raspuknal i pocrnel vo dolniot del. Molitvite na patrijarhot i negovite lu\e bile usli[ani. Mnogu nevernici pra[uvaat dali blagodatniot ogan moè da ispu[ta ~ad i da go pocrnuva ona do [to ]e se dopre. Ne zaboravaj deka blagodatniot ogan ne gi izgubil svojstvata na obi~niot ogan, a sekoj ogan ispu-[ta ~ad. Toga[, zo[to se narekuva blagodaten ogan?’ Zatoa [to se pojavuva vo Svetiot grob sam od se-be i bez ~ove~ka intervencija. Ovoj ogan ni se dava preku blagodatta na Svetiot Duh i najprvo se pojavuva

kako bleskava svetlina, a potoa kako ognen jazik, isto kako [to im se be[e javil na apostolite, na denot na Svetata Pedesetnica. Sekoja godina, vo odredenoto vreme, koga ognot treba da se pojavi vo Svetiot grob, pred patrijarhot se pojavuva bel oblak. Koga ]e se pojavi silen lumi-niscenten blesok, toga[ toj so silna vera i skru[enost gi podiga sve]ite [to gi dr`i. Nenadejno, na ~udesen na~in i neobjasnivo, sve]ite se palat. Sega, dali mo`e[ da zamisli[ [to se slu~uva toga[ vo dvorot na crkvata? Site vernici, klirot, poseti-telite, site izbuvnuvaat so silni yvonlivi glasovi i slavoslovewa. Kambanite na crkvata po~nuvaat ra-dosno da bijat. Celata priroda, s# naokolu, nebesata i celata zemja, site upatuvaat pesni na slavoslovija i blagodarnost kon Boga Vistinskiot. Re~isi e nevoz-mo`no da se opi[e radosta i sre]ata od toj den. Toga[ se slu~il eden ~in na samopo`rtvuva-nost, [to ostana zapi[an vo istorijata. Islamskiot emir, koj od minareto vnimatelno nabquduval s# [to se slu~uva, stanal revnosen svedok na pravoslavieto. Vedna[ [tom go videl ~udoto, toj izvikal glasno: 'Golema e verata na hristijanite! Jas sega veru-vam vo voskresnatiot Hristos. Go po~ituvam i slavam kako vistinski Bog!"’ Istiot mig, toj skoknal od minareto kon praz-niot prostor vo dvorot na crkvata. I gledaj ~udo! Ni[to ne mu se slu~ilo. Toj voop[to ne bil povreden od padot. Muslimanite bile posrameni. Koga go slu[nale negovoto ispovedawe i ja videle hrabrosta na emirot, tie vtr~ale vo dvorot, go zgrabile i go ob-ezglavile na samoto mesto. Go smetale za predavnik na islamskata vera. Muhamed ne saka predavnici vo

svoite redovi. Hristijanite go zele so golema qubov i grià teloto na ma~enikot, koj se krstil vo svojata sopstvena krv. Go pogrebale kako veren sin na pravos-lavieto i ma~enik Hristov. Negovite sveti mo[ti se ~uvaat vo manastirot na Panagija (Presveta Bogoro-dica )".’ 'A Ermencite, o~e? {to se slu~ilo so niv?" 'Po vakvoto razo~aruvawe, Ermencite izlegle od Crkvata i is~eznale. Pominalo dolgo vreme, dode-ka povtorno da se pojavat vo Svetata Zemja. Nikoga[ pove]e ne se ni obidele da gi ottrgnat pravoslavnite od Svetiot grob. Sega, koga slu[na ne[to [to ne si go znael do-sega, slu[aj i obrni vnimanie [to treba da napravi[ vo tvojata slu`ba, kako ~uvar na Grobot. Mora[ uspe[no da ja zavr[i[ ovaa tvoja zada~a. Po liturgijata vo Hramot na Voskresenieto, na Velika sabota, patrijarhot gi blagoslovuva vo-da~ite na drugite veri. Potoa, toj prodolùva kon vlezot vo Svetiot grob. Tamu, nasekade naokolu, se sednati visoki dràvni, gra\anski ili voeni slu`benici od na[ata okolina i od celiot svet. Od 10 ~asot nautro, na Velika sabota, do 11 ~a-sot, Grobot detalno se prebaruva, da nema slu~ajno ne-kakvi instrumenti ili napravi za palewe. Nad ovaa najgolema svetiwa na Pravoslavieto visat 43 zlatni kandila, koi gorat dewe i no]e, bez prestan. 13 od niv se na pravoslavnite, 13 na katolicite, 13 na Ermenci-te i 4 na Koptite - monofiziti. Site ovie kandila pravat zlatna zavesa. Tie se kako svetlonosni nebesni ~inovi, visnati nad Hristoviot grob. Vnatre, vo Sve-tiot grob, vo posledniot ~as vleguvaat samo ovlasteni pretstavnici na monofizitite (Ermencite i Kop-

tite) i katolicite, zaedno so pravoslavnite, so cel da gi izgasat onie 43 kandila. Se prezemaat merki vo nieden moment, ni po gre[ka, nitu namerno, da ne os-tane zapaleno nekoe kandilo, ili, pak, da se pojavi ne[to somnitelno. Po prvoto celosno i temelno pre-baruvawe sledi i vtoro, pa i treto, za da se osiguraat deka nitu nekoe lice, ni bilo [to drugo zabraneto e sokrieno nekade vo Grobot. Duri toga[ komisijata izleguva nadvor. Vo toa vreme, to~no vo 11 ~asot, po~nuvaat pod-gotovkite za zape~atuvawe na Grobot. Osveteniot i omeknat vosok sega ]e bide iskoristen, za da se zacvrstat dvete beli lenti, prekrsteni vo forma na bukvata H vrz vratata na Svetiot grob. Otkako voso-kot ]e se stavi na ~etirite kraevi na lentite, pri [to na mestoto kade [to se vkrstuvaat lentite se sta-va najmnogu vosok, so ostatokot na vosokot se zape~atuva celata vrata. Potoa, sekoe mesto se zape~atuva so slu`beniot pe~at na Patrijar[ijata. Ovie postapki n# potsetuvaat na o~ajni~kite na-pori na evrejskite voda~i, koi sakale da go zape~atat grobot na @ivotodavecot. Tie se potrudile da gi pre-zemat site raspoloìvi merki za ~uvawe na pogrebe-niot Hristos. Zatoa oti[le kaj rimskiot prokurator na Erusalim - Pontij Pilat, so cel da dobijat zakons-ka dozvola. 'Gospodare", mu se obratile fariseite na Pilata, 'se setivme deka Onoj izmamnik, u[te dodeka be[e ìv, re~e: Po tri dena ]e voskresnam..." Rims-kiot upravitel odgovoril: 'Imate straà; odete i na-pravete kako [to znaete". 'Tie otidoa i so straà go osiguraa Grobot, i kamenot go zape~atija". (Mat 27, 63-66)’

Po zape~atuvaweto na Grobot, se pravi veli-~estvena i dostoinstvena litija, koja tripati kruì okolu Svetiot grob. Na ~elo odat patrijar[iskite barjaci, potoa sledat klisarite, nosej]i sve]i, krsto-vi i ripidi. Po niv odi patrijarhot, pridruùvan od sve[tenici vo zlatni ode`di. Sekade naokolu se slu[aat vizantiski crkovni pesni so vozvi[eni me-lodii. Vernicite, [to ja gledaat ovaa sve~ena povor-ka, se ~uvstvuvaat kako na nebo. Ili poto~no, nebesata sleguvaat na zemjata i sekoj poklonik, barem za mig, stanuva ìtel na Carstvoto nebesno. Po tretiot krug, patrijarhot zastanuva na vle-zot od svetiot i ìvotvoren grob. Tuka, pred site poklonici i pretstavnici, nekolku vnimatelni ~uvari u[te edna[ detalno go pretresuvaat patrijar-hot. Mora da se otstrani sekakov somne` deka postoi ne[to [to moè da zapali ogan vo Svetiot grob. To~no vo 12 ~asot napladne, na Velika sabota, se se~at lentite od vlezot, a vratata se otpe~atuva i otvora. Vodi smetka", mi re~e otec Anatolij, 'da ne zabora-vi[ da go zeme[ specijalnoto zlatno kandilo i vni-matelno da go postavi[ nezapaleno na mermernata plo~a od @ivotvorniot grob." Vo toj moment, na smirenoto lice na otec Mi-trofan se pojavi nekakov ~uden izraz. Bojata na gla-sot odedna[ mu se smeni. Toj povtorno go preìvuva[e celiot razgovor so negoviot starec. So dvièwa [to go otslikuvaa n emirot vo negovata du[a, toj prodolì: '{tom go slu[nav zborot 'kandilo", cel oblak na somneì se pojavi vo moite misli. 'Kandilo!", si rekov, '[to bara kandilo vo Svetiot grob, koga blago-datniot ogan se spu[ta od neboto? Vo o~ite mi se gle-

da[e ova dvoumewe i vnatre[nata borba so somneòt. Kako molwa po liceto mi pomina izraz na iznenade-nost. Ova barawe be[e napolno neo~ekuvano za mene. Otec Anatolij go vide moeto dvoumewe, no voop[to ne obrna vnimanie i prodolì: 'Potoa, na Grobot ]e go stavi[ Svetiot molitvenik, koj [to se ~uva vo riznicata na Svetiot grob. }e stavi[ debela sve]a to~no na onaa stranica, na koja se nao\aat molitvite za blagodatniot ogan".’ Koga go slu[nav vtoroto poslu[anie i zboro-vite 'debela sve]a" i onaa malku vera [to ja imav is-~ezna. Crn oblak na neverie se nadvisna nad mojata du-[a. 'Sve]a?", pra[av so za~udenost i somne`. 'Zo-[to e potrebna sve]a?"’ U[te ne go ni zavr[iv svojot izvik na dvoume-we, koga odekna, kako grom od vedro nebo, strogiot i seriozen glas na mojot starec: 'Kade ti e verata? Kade ti e poslu[anieto? Naj-golemata doblest na monahot? Kade ti e pobo`-nosta? Zar gi izgubi? Go slu[na zborot 'sve]a" i celiot se ispolni so neverie. |avolot se bore[e so tebe i te pobedi. Toj ti vnese vo umot pomisli na nepobo`nost i nepo~ituvawe. Zar ne znae[ deka na[eto pravosla-vie se drì na verata, i deka samo so vera hristija-nite gi istrpuvaat site isku[enija i nesre]i? Bidi buden i vnimavaj da ne ja izgubi[ du[ata. Bidi vnima-telen, otec Mitrofan, bidi vnimatelen! Ne igraj si so Bo`jite raboti. Bidi mi poslu[en i pravi so vera i razumnost s# [to ]e ti kaàm. Nemoj da ja izneve-ri[ na[ata ~ista vera". Potoa toj luto stana od stolot: 'Sega, ima[ li nekoe pra[awe?"’

'Ne", mu odgovoriv, napraviv metanija i mu ze-mav blagoslov. 'Odi i Gospod neka e so tebe. Pravi s# po red i kako [to treba".’

14 .VELIGDEN BEZ RADOST

'Se se]avam", prodolì otec Mitrofan, 'deka po mojot razgovor so otec Anatolij me obzede ogromna praznina. Postojano me izma~uva[e mislata za 'kan-diloto" i 'sve]ata" vo Svetiot grob. Se borev so ovie dve ne[ta. Vo mene se vode[e stra[na i navidum bes-kone~na vojna, kako koga dva xina bi se borele za pre-vlast. Ovaa borba na verata so neverieto, na vistina-ta so somneòt, na opiplivite nastani vo edna mra~na igra, od edna strana, so svetot na verata, od druga strana, me dovede do sostojba na bolna vozn emirenost. Tuka bea nesakanite gosti (demonite), a tie ne go pod-nesuvaat ona drugoto. Verata vo mene be[e cvrsta ka-ko granit, no somneòt po~na da ja nagrizuva, da gi uni[tuva nejzinite osnovi i so upornost da ja ru[i. Verata vo Boga e ìva, poradi ne[tata [to sme gi vi-dele, ili ne sme gi videle, no sekoga[ veruvame vo niv. Kako [to veli apostol Pavle: 'Verata e ìva pretstava za ona, na koe se nadevame, dokaùvawe na ona, [to ne se gleda". (Evr. 11, 1) Somneòt, pak, se obiduva so svoeto prisustvo da go naru[i, iskorne i uni[ti seto ona [to e sveto i boèstveno, [to, po blagodatta Bo`ja, se sozdalo vo du[ata na ~ovekot.

So vakvi nastani i so spomeni za dramati~nite okolnosti vo mojot ìvot, zapo~na Strasnata sedmica. Se slu[na prvata seriozna stihira, so koja Crkvata gi povikuva[e vistinskite vernici. So svoeto dlabo-ko zna~ewe, ja pottiknuva[e sekoja du[a da u~estvuva vo stradawata na Spasitelot: 'Denes, veli~estvenite stradawa go osvetluvaat svetot kako svetlina na spa-senieto". Vo me\uvreme poklonicite po~naa masovno da pristignuvaat, za da gi vidat i spodelat stradawa-ta, pa podocna da se raduvaat na Voskresenieto Hris-tovo. Jas, pak, vo toj period se prepu[tiv na svoite dol`nosti. Kako [to minuvaa denovite i se na-bliùva[e Veliki petok, a potoa i Velika sabota, jas stradav, obzemen od golem uàs. Se pra[uvav: ]e moàm li uspe[no da go zavr[am seto ona, [to mojot starec go o~ekuva od mene? Nemav iskustvo i hrabros-ta me be[e napu[tila. Po re~isi dva meseci strog post, prosleden so postojani i odgovorni dol`nosti, mi se ~ine[e deka sekoj mig ]e potkleknam. Sepak, mislata za mojot zavet da sluàm me odrùva[e vo ìvot. Koga dojde Velika sabota, jas gi pregledav svoi-te obvrski. Vosokot za zape~atuvawe ve]e be[e gotov za podgotovka, kako [to mi be[e zapovedano od mojot starec. Nabaviv beli lenti, [to ]e se koristat pri zape~atuvawe na Grobot. Najposle, go podgotviv sve-toto kandilo i staviv golema, debela sve]a na potreb-nata strana od Svetiot molitvenik. Za seto toa vreme, bev vo sostojba na krajna iscrpenost. Slabosta vo nozete i obilnoto potewe bea rezultat na mojot go-lem strav i nervoza, poradi neizvesnosta na krajniot ishod.

I pokraj s#, prodolìv vredno da gi vr[am za-da~ite. Te[kotiite od itnite obvrski me pritiskaa bezmilosno. Mi se ~ine[e deka s# se svrtilo protiv mene i mi se zakanuva. Dali ]e izdràm dokraj ili ]e me napu[ti silata? Obzemen od mislata za uspeh ili neuspeh, po~nav da gi ìveam i poslednite ~asovi od najva`niot del na mojata misija. So Bo`ja pomo[ (bi-dej]i nemav pove]e sili da prodolàm), se nadevav de-ka s#, do posledna sitnica, ]e bide spremno. Koga Sve-tiot grob be[e proveren za posleden pat i s# be[e vnimatelno uredeno, gi zavr[iv i poslednite pod-gotovki. Go postaviv svetoto kandilo vo svoeto speci-jalno zlatno postolje i knigata za molitvi so debela-ta sve]a na potrebnata stranica. Potoa zaminav. Svetiot grob be[e zape~aten. Za posleden pat gi proveriv site raboti i go zazedov svoeto mesto kaj vlezot. Po tretiot krug na sve~enata litija, to~no vo 12 ~asot napladne, vosokot za zape~atuvawe i lentite bea trgnati od vratata i Grobot be[e otvoren. Patri-jarhot vleze prv. Nego go slede[e eden ermenski sve[tenik, koj kako ~uvar treba[e da vnimava na se-koe dvièwe na patrijarhot i da ~eka vo prvata, nad-vore[na prostorija od Grobot. Patrijarhot prodolì kon vnatre[noto svetili[te. Po, kako [to se ~ine[e, eden podolg vremenski interval, naedna[ se pojavi blagodatniot ogan, bols-nuvaj]i kako molwa niz prostorot, i se dviè[e seka-vi~no vo site pravci, vo najsvetiot Hram na Voskre-senieto. Kako [to svetlinata proletuva[e tamu-vamu i se dopira[e do fitilot na kandilata i sve]ite, tie se palea na natpriroden i ~uden na~in. Site se raduvaa. Site lica bleskaa od otsjajot na blagodatniot ogan. Samo jas se davev vo moreto na

bolni somneì. Se borev so svojata vera i so neverie-to. Radosta na voskresenieto i na blago-datniot ogan ja nema[e vo mojata du[a. Se prinudiv da istisnam barem edna gor~liva nasmevka. Postojano si zboruvav so sebe i povtoruvav: 'O, lu\e, prosti i neuki. Da znaevte deka vnatre vo Svetiot grob ima kandilo i sve]a, dali ]e se raduvavte tolku?’ Toga[, na vlezot vo prvata prostorija se pojavi patrijarhot, so snop~iwa sve]i zapaleni od blagodat-niot ogan. Katoli~kiot i ermenskiot pretstavnik mu pristapija i gi dobija svoite sve]i, za da go predadat blagodatniot ogan na svoite vernici. Koga pravoslav-niot pretstavnik go primi svoeto snop~e so sve]i, toj na ramo na vernicite be[e nosen niz Hramot na Vo-skresenieto, kade [to site ~ekaa da gi zapalat svoite tenki voso~ni sve]i od blagodatniot ogan. Za seto toa vreme se slu[a[e peeweto na veligdenskiot tropar za pobedata na @ivotot nad smrtta - Hristos Voskresna! Navistina Voskresna! Radosta na lu\eto be[e ogromna. So nebesno li-kuvawe, crkovnite kambani go objavija na site strani vo svetot doa\aweto na blagodatniot ogan. Razigrano-to biewe na kambanite ja objavuva[e ednata i edinstvena vistina na pravoslavnata vera - pobedata na @ivotot (Hristos) nad smrtta (zloto). Iako bev opkruèn so radost, jas prodolìv da tonam vo svoite mra~ni pomisli za avtenti~nosta na blagodatniot ogan. Somneì ja izma~uvaa mojata du[a. 'Ve uveruvam", re~e otec Mitrofan, 'deka toa be[e navistina eden Veligden bez radost za mene naj-nesre]niot. Bev tolku nesre]en, [to posakav voop[to da ne go bev doìveal.

Sepak, kako male~ka iskra se pojavi ne[to [to mi ovozmoì prijatno ~uvstvo na zadovolstvo. Bidej-]i bev odgovoren za podgotovkite okolu blagodatniot ogan, jas treba[e prv da vlezam vo vnatre[noto sveti-li[te na Grobot, za da gi soberam nepotrebnite rabo-ti. Treba[e da gi stavam vo soodvetnite mesta za niv-no ~uvawe, za da ne predizvikaat soblazna kaj onie od druga veroispoved, ili kaj slabite po vera i kaj onie koi se obzemeni od somneì ili zavist. Na moe golemo iznenaduvawe, ne[to gi promeni moite mra~ni, zbrkani ~uvstva. Toa go izbrka demonot na somnevawe-to, koj se krie[e vo mojata glava. Kandiloto be[e za-paleno, a sve]ata, [to mi predizvika najmnogu somne`, si stoe[e na ona isto mesto, kade [to ja osta-viv. Se pra[uvav sebesi: 'Zo[to sve]ata ne e ni doprena? Zo[to ne be[e zapalena? Zo[to e potrebna taa? Koja e nejzinata namena i zo[to mojot starec mi dade poslu[anie da ja stavam me\u stranicite na Sve-tiot molitvenik?’ U[te edna nedoumica se nadovrza na onaa prva-ta. Taa pridonese da mi se utvrdi i onaa malku sre]a [to ja ~uvstvuvav. Toa be[e mislata za ermen-skiot sve[tenik, koj treba[e vnimatelno da go sledi sekoe dvièwe na patrijarhot. Zarem toj prethodno nema[e da zabeleì nekakvo ne~esno delo? Eden strog glas ja opomena mojata nemirna du[a i povtoruva[e so strogost: 'Onie [to veruvaat, ne se somnevaat. Tie [to poveruvale, ne go ispituvaat ona [to e sveto i osveteno. Niv ne moàat da gi pokole-baat ni 'sve]ite", ni koe bilo drugo neosnovano som-nenie.

ûdata se ne[to nadrazumno i ne moàt da pod-leàt na ispituvawa, pa zatoa i ne treba da se somne-vame vo niv. Nema mesto za ~ove~ko rasuduvawe kaj ~udata. Tie se nad prirodnite zakoni. Tie se od nebo-to. Tie se boèstveni poseti. {to e nevozmo`no za Boga, otec Mitrofan? {to e nevozmo`no? Nevoz-mo`noto za ~ovekot, vozmo`no e za Boga. Taka objavi Sinot Bo`ji, Samiot Hristos".’ Toga[ se pojavi vtor glas, dovolno mo]en da ja prese~e malata vera [to se pojavi kaj mene: 'S# e la-ga..." Negovoto odeknuvawe zvu~e[e uàsno vo nepris-tapnite delovi na mojata du[a. 'S# e izmama... Ne[to ~udno se slu~uva tamu i ti, sega za sega, ne znae[ [to e toa. {to bara 'sve]a" vo Svetiot grob, ako ima ~udo? Ili, [to misli[, za [to sluì kandiloto tamu?" Taa 'sve]a"... toa 'kandilo"... - si velev postojano. Moram da otkrijam i po sekoja cena da doznaam, zo[to e po-trebna sve]ata i za [to sluì kandiloto vnatre, vo grobot na Hristos. Sepak, prviot glas se vrati posi-len od porano: 'Zar ne ja vide 'sve]ata" so svoi sopstveni o~i, otec Mitrofan? Dali moè da bide zapalena, a da ne ostane ni najmala traga od jaglen na fitilot? Zo[to se somneva[ i se polni[ so neverie? Ili, moèbi, sa-ka[ da gi obvini[ patrijarhot, sve[tenicite na Sve-tiot grob i pretstavnicite, deka se izmamnici? Kako e mo`no toa, koga tolku strogo i temelno se prebaruva Svetiot grob? A [to so ermenskiot sve-[tenik, koj e osobeno vnimatelen i detalen pri pre-baruvaweto na kakvi bilo predmeti, so koi moè da se predizvika ogan, kako zapalka, kibrit ili drug pred-met [to frla iskri. Samiot patrijarh e podloèn na detalno ispituvawe, od glava do petici. Sekoe kon~e i

nabor od negovata ode`da e predmet na detalno preba-ruvawe, a isto taka, i negovite ~evli. Site ovie merki na pretpazlivost se prezemaat od strana na nepravos-lavni, so cel da se potvrdi verodostojnosta na ~udoto. Sepak, se veli deka ima i nekoja druga skriena pri-~ina za takvo detalno prebaruvawe. Vo slu~aj da se otkrie nekakva izmama, toa bi im dalo povod na dru-gite, da go diskreditiraat apsolutniot avtoritet na pravoslavnite, kako edinstveni vistinski naslednici na Hrista i Negovoto u~ewe. Vo takov slu~aj, drugite bi imale osnova da gi prinudat pravoslavnite da se otka`at od svojata avtoritetna pozicija, kako ~uvari na mestata povrzani so `ivotot na na[iot Gospod, ovde na zemjata".

15. NAJSMELIOT PLAN VO MOJOT @IVOT 'Sega me obzede eden nov, mnogu uporen i silen kopne`. Morav da doznaam, morav da vidam [to se slu-~uva vo zatvorenata Hristova grobnica. Me obzede si-len strme` da vidam so svoi o~i, i toa najneposredno, od prva raka. Kako vtor neveren Toma, morav da vidam samiot, za da doznaam [to ja predizvikuva pojavata na blagodatniot ogan." Ovie posledni zborovi na otec Mitrofan go zgolemija na[eto bolno is~ekuvawe, da doznaeme ka-kvi bea negovite nameri. Negovata razni[ana vera i negovite mnogu seriozni nedoumici po~naa da gi zase-gaat i na[ite religiozni ubeduvawa. Toj mora[e da

ni kaè pove]e, za[to i samite bevme vo dilema - dali da veruvame ili ne. Ni treba[e ne[to [to ]e ni ja povrati verata. Otec Mitrofan ja vide na[ata bolka i zabe-leà kolku bevme razo~arani. 'Nemojte da o~ajuvate. Samo slu[ajte i slavete Go Boga. Imajte na um deka bev mnogu mlad. Imav samo 25 godini koga se slu-~uva[e seto ova. Mojata vera vo Boga, kolku i da be[e raskole-bana od pra[aweto za blagodatniot ogan, sepak, otse-koga[ be[e cvrsta. I pokraj somneìte, imav silna vera vo Nego. Vo dlabo~inata na mojata du[a vla-dee[e mir. Se ~ine[e deka nebesnata blagodat post-ojano lebdi nad mene. No mojata strast da vidam so svoi o~i [to se slu~uva vo zatvoreniot grob, voop[to ne slabee[e. Toa be[e ne[to, [to jas iskreno kop-neev da go vidam. Znaev deka e mnogu te[ko i re~isi nevozmo`no za ~ovekot, osven ako, poradi nekoi neo~ekuvani okolnosti, ne mi se dopu[ti da go vidam toa ~udo. Gospod gi vide moite misli i moeto stradawe. Toj sfati kolku be[e uporen mojot kopne`. Poradi ova, Toj mi gi dopu[ti tie neo~ekuvani okolnosti. Toj dopu[ti da se slu~at nekoi raboti, za da mi ja utvrdi verata. Toj sozdade uslovi da go vidam ~udesniot feno-men, za potoa da gi objavuvam Negovite ~uda. Toga[ ne-koi ~udni misli po~naa da se ra\aat vo mojata glava. Bidej]i jas, kako ~uvar, sum odgovoren za Sveti-ot grob, moàm da baram specijalna dozvola da osta-nam vnatre vo Grobot. Sepak, toa bi bilo nevozmo`no i neostvarlivo. Pravilata bea mnogu strogi. Spored toa be[e glupavo duri i da se osmelam da pra[am. Koj i da ja ~ue[e mojata apsurdna èlba, vedna[ ]e me

izbrka[e. Zna~i, mi ostanuva samo da se skrijam vo Svetiot grob. Toa navidum izgleda[e sosema nevoz-mo`no, bidej]i nema[e nikade mesto, duri nitu agol vo koj bi moèl da se skrijam, za da go izbegnam detal-noto prebaruvawe na komisijata od sve[tenici. Druga ogromna pre~ka bi bilo moeto otsustvo od mestoto kade [to treba[e da bidam. Kako bi moèl da bidam na drugo mesto vo tolku vaèn moment? Duri i da najdam nekoj neo~ekuvan na~in da se skrijam vo ì-votvorniot Grob, moeto otsustvo ]e ja pokaè mojata neodgovornost kako ~uvar. Kratko vreme pred blago-datniot ogan, jas sum posledniot koj izleguva od Gro-bot, a potoa, jas sum prviot koj vleguva za da go izvede patrijarhot nadvor. Dewe i no]e se izma~uvav so ovie raboti. Moi-te misli ostanuvaa sekoga[ isti, postojani, cvrsti i nepromenlivi, i nema[e nikakvi znaci na otkaùva-we od moja strana. Moram da vidam so svoi o~i. Moram da doznaam [to se slu~uva vnatre, vo zatvoreniot Grob. Moram... moram... Site ovie 'moram" ostanuvaa neispolneti. Ne postoe[e na~in da gi smiram ili da gi ottrgnam od se-be. Samo Ediniot Bog, Koj odnapred znae s#, znae[e za ovoj moj silen kopne`. Iako mojata èlba be[e nerealna i be[e nevoz-mo`no da se ostvari, jas sepak veruvav. Postojano pov-toruvav: 'Gospod nema da dozvoli da stradam poradi svoeto neznaewe. Toj ]e gi re[i moite nedoumici i ]e mi dopu[ti odblizu da go vidam blagodatniot ogan.’

16. NEOÊKUVANIOT NASTAN

'Denovite minuvaa i ne moèv da pravam ni[to drugo, osven da tonam vo me~taewa za mojata èlba. Dodeka go ~uvav Svetiot grob, veren na moite dol-`nosti, srceto mi strada[e poradi somneìte vo vrska so blagodatniot ogan. Koga i da videv izgasnati sve]i od poklonici, ]e se setev na debelata sve]a od Svetiot molitvenik. Navistina bev opsednat od ova i mnogu se izma~uvav." Otec Mitrofan zapre. Toj mol~e[e nekolku mi-nuti. Odedna[, negovite o~i se ispolnija so radost i toj ìvna od naplivot na sila. Liceto mu zra~e[e od blagodat. {iroka nasmevka mu se pojavi na liceto. 'Slu[ajte", ni re~e, '[to napravi milostiviot Bog za mene. Eden den, eden neo~ekuvan nastan go izmeni ce-liot moj ìvot. Vo malata kupola na Svetiot grob vi-sea 43 kandila. Toj den se slu~i ne[to stra[no. Po Svojata golema milost, Gospod dopu[ti da se skine jaèto [to go drè[e edniot od ~etirite reda zlatni kandila. Kakva nevolja! Site bea [okirani. Nastana ogromno bezredie i celosna zbrka. Kako i da e, so pa\aweto na kandilata se popol-ni edna praznina vo mojata du[a. Taa neo~eku-vana ne-prilika mi dade re[enie za mojata maka. Najhrabriot plan vo mojot ìvot najposle moè[e da se ostvari. Ona neprestano 'moram", najposle ]e se ispolni. Koga uspeav da najdam ne[to na [to moèv da se ka~am, se obidov da go trgnam skinatoto jaè. I [to otkriv? Pod kupolata, vo leviot agol, ima[e edna ma-

la i nezabele`liva vdlabnatina vo yidot. Be[e tolku mala, [to vo nea odvaj moè[e da vleze ~ovek. Mojata prva misla be[e deka ako uspeam da se skrijam vo ovoj tesen prostor, site moi somneì ]e bidat razre[eni. Nikoj ne znae[e za ovaa vdlabnatina. Taa ]e mi ovoz-moì povolna polo`ba, za da moàm dobro da vidam s# [to ]e se slu~uva so blagodatniot ogan. Vo taa prilika, koga ja otkriv vdlabnatinata, za-beleàv i ne[to drugo, [to be[e mo[ne zna~ajno. Koga se zagledav vnimatelno vo neprobojnoto 'nebo", [to go pravea onie 43 kandila, vidov deka celiot pro-stor nad Svetiot grob e pokrien so debel sloj na crni sa\i. Ova crnilo se formiralo od postojanoto gorewe na kandilata i na bezbrojnite sve]i, [to kako skro-mna `rtva gi palea na grobot Hristov. Ova pri-donelo da se sozdade debel sloj na jaglen vo malata ku-pola, [to se pokaà kako prekrasna osnova za mojot plan. Toj plan, pak, ]e mi dade mo`nost da si ja re[am nedoumicata - ili celosno da si ja vratam verata, ili, vo najlo[ slu~aj... Po ova neo~ekuvano otkritie, mu pristapiv na mojot starec, otec Anatolij. Objasnuvaj]i mu za debe-liot sloj na sa\i, nataloèn vo kupolata, izraziv èlba da go otstranam ova nasobrano crnilo. Mu re-kov deka e prosto nevozmo`no da se opi[e, kolku mno-gu pra[ina i sa\i ja pokrivaat kupolata i deka celata ovaa neprifatliva sostojba e nezabele`liva poradi kandilata. 'Ova e stra[no i opasno", dodadov jas, 'bidej]i postoi mo`nost del od sa\ite da se otka~i i da padne na Grobot. I sega, ako ova se slu~i koga nema Boèstvena liturgija, toga[ vo red, no [to ako se slu~i za vreme na liturgijata?" Dodadov i u[te ne-kolku argumenti, s# so cel da uspeam so svojot plan.

Sepak, koga i da spomnev za ~isteweto na kupolata, starecot re[itelno me odbiva[e. 'Nikoga[ takvo ne[to", izgovori toj so strog glas. 'Nikoga[ takva ednostrana postapka. Onie od drugite veri - katolicite, Ermencite i Koptite, ]e pokrenat neo~ekuvani pra[awa. Tie ]e baraat pove]e prava i nekoi neprifatlivi otstapki, [to mo`e da predizvika nepredvidlivi posledici".’ Po ova odbivawe na mojot starec, koj be[e glav-niot odgovoren, jas, negoviot poslu[nik, se pokoriv. Se pokloniv, zemav blagoslov i si zaminav. Zaminav, no ne so namera da otstapam od svojot plan, tuku da se vratam so pogolema upornost. Mojata vtora molba za istata rabota go ima[e za rezultat is-toto, cvrsto i nepromenlivo odbivawe. Prvata faza od mojot plan be[e da gi otstranam sa\ite vo celiot sokrien del na Svetiot grob. Vtoriot del od planot be[e da iznajdam na~in da se skrijam vnatre, vo Sveti-ot grob. Sakav da bidam siguren, da vidam so svoi o~i [to se slu~uva vo vrska so ~udoto za blagodatniot ogan. Da zboruvam za vistinata i da ja objavuvam, ili da se vbrojam vo onie [to ne veruvaat i koi tvrdat de-ka s# e izmama, podigruvawe, la`na prikazna i mnogu drugi ne[ta.

17. POSLEDNIOT ÊKOR KON OSTVARUVAWE-TO NA MOJOT PLAN

Po mnogu denovi, ispolneti so molbi kon mojot starec, otec Anatolij povtorno me odbi so svoite vo-obi~aeni izgovori. Najposle, najdov drug na~in da us-peam vo svojot plan. Be[e toa o~ajni~ki obid, mnogu smel i opasen, no mnogu efikasen. Ne zaboravajte de-ka Boèstvenata liturgija se sluì sekoj den na Sve-tiot grob. Svetite sadovi (putirot, diskosot, pokrov-cite i drugite predmeti), se stavaat na mermernata plo~a koja [to go pokriva Grobot. Spored toa, Sve-tiot grob se koristi kako ~esna trpeza - prestol, kako oltar za svetite darovi. Za vreme na liturgijata, je-rarhot ili sve[tenikot [to sluì, celo vreme e na kolena. Ova se pokaà kako povolna mo`nost. Skri[um podgotviv edno par~e platnena pokrivka so golemina na Grobot. Potoa postaviv specijalni klin~iwa, na koi treba[e da se zaka~i ovaa specijal-na pokrivka, na koja ima[e za[ieno mali kuki. Na kraj, zedov malku sa\i od kupolata i gi rasprskav po stranite od kandilata, taka [to ]e moè da padnat dolu i pri najmalo dvièwe. Ovie sa\i treba[e da pa\aat na sve[tenikot, za vreme na podgotovkata za Boèstvena liturgija. Planot be[e smislen taka [to ]e go natera mo-jot starec da se soglasi deka e apsolutno neophodno da se otstrani ovaa crna pra[ina. Sega, toj najposle ]e bide ubeden i ]e mi dozvoli da ja is~istam kupolata nad Svetiot grob. Vo me\uvreme, ]e si go pripremam

svoeto skri[no mesto vo vdlabnatinata na yidot, za da moàm da go vidam ~udoto na Blagodatniot ogan. Eden den, koga s# be[e podgotveno, pravoslav-niot sve[tenik vleze da sluì Boèstvena liturgija. Koga ja zapo~na proskomidijata, po Bo`ja milost, mo-jot plan po~na da se ostvaruva. So najmaloto dvièwe na kandilata, se istrese crna pra[ina, koja padna na mermernata plo~a. Sve[tenikot po~na da negoduva i da go obvinuva, kogo drug, ako ne mene. Toj saka[e da ja prefrli vinata na mene i ja izrazi svojata navrede-nost, velej]i deka jas sum vinoven za takvata nezgoda. So smirenie i ramnodu[nost, jas ja prifativ celata odgovornost. Ne kaàv nitu zbor. Vedna[ pri-stapiv kako ni[to da ne znam i poglednav da vidam [to se slu~ilo. Koga mi gi pokaà sa\ite [to pa\aa od kandilata na Svetiot grob, vo prviot moment jas reagirav so nedoverba. Potoa ja izvadiv pokrivkata i ja postaviv na klin~iwata, taka [to ]e stoi pod kan-dilata, za da go spre~uva ponatamo[noto pa\awe na sa\ite vrz oltarot. Tivko zboruvav, velej]i: 'Vie ste vinovni, site vie do eden, bidej]i ne mi dozvolivte da go is~istam crniot prav. Vo me\uvreme zavr[i liturgijata na pravoslavnite i dojde ermenskiot sve[tenik da ja sluì svojata liturgija. Jas, vo me\uvreme, ja trgnav pokrivkata. Sega od ~etirieset i trite kandila slo-bodno moèa da pa\aat sa\i na oltarot. I toga[ pov-torno se slu~i istoto. Kako nekoja nevidliva raka da gi zani[a kandilata i po~na postojano da pa\a crn prav. Poradi ovaa sostojba, ermenskiot sve[tenik be-[e prinuden da zamine. Toj voop[to ne moè[e da sluì. Katolicite minaa niz istite isku[enija. Vo me\uvreme, za ovie nastani se ras~u nasekade. Koga

sve[tenicite od drugite veri se ubedija deka e nevoz-mo`no da se sluì Boèstvena liturgija, site si za-minaa. Sledniot den ve]e ima[e jasno formulirani re[enija. Site tie, pravoslavnite, Ermencite, kato-licite i Koptite, re[ija deka Svetiot grob mora da se is~isti. Mojata radost be[e neizmerna. Planot ve]e be[e vo tek i negovoto ostvaruvawe be[e sigur-no. Mojot starec me povika i re~e: 'Be[e vo pravo. Sepak, ne mi be[e lesno da prezemam inicijativa za ~istewe na kupolata. Ti znae[ deka i drugite veri imaat prava i privilegii ovde. Ne be[e lesno samite da doneseme vakvo re[enie. Sega, koga site se ubedeni deka e potrebno da se is~isti prostorot, odi i zavr[i ja taa rabota".’ Jas napraviv metanija, mu zablagodariv, zedov blagoslov i si zaminav. Kolku bev radosen! Vo najmala raka, bev presre]en. Uspehot na mojot plan be[e neverojaten. Bez nikakvo odlagawe ja zapo~nav mojata te[ka za-da~a. Sa\ite bea nataloèni vo debeli sloevi, kako vo star, nikoga[ neis~isten oxak. Celata kupola na Grobot se gube[e vo ovaa ne~istotija, [to be[e crna kako katran. Ova be[e razbirlivo, so ogled na toa de-ka pove]e od 150 godini raka ne se doprela tamu i ni-koj ne se ni obidel da go otstrani ovoj katran. So nat~ove~ki trud i bez ni~ija pomo[, te[kata rabota [to ja zavr[iv, dovede do edno neo~ekuvano iznenadu-vawe za mene. Od dlabo~inata na tie sa\i, pod crnata pra[ina, se pojavi prekrasna vizantiska ikona - mo-zaik, retko umetni~ko delo, koe go pretstavuva[e vo-skresnatiot Hristos so dva nebesni angeli vo sne`no beli obleki, sednati pokraj Grobot. So niv bea i ènite mironosici, Marija Magdalena, Marija Jako-

vova i Salomija, kako i Presvetata Majka na na[iot Gospod. Vo pozadinata na ova unikatno delo se gledaa bezbroj angeli. Na~inot na koj[to bea naredeni kam~iwata od sekoja boja i nijansa, pretstavuva[e ed-na mo[ne potresna scena, od koja prosto zastanuva[e zdivot. Sepak, ona [to be[e najpotresno, be[e samoto toa [to ova sveto, umetni~ko delo, be[e po-staveno tokmu na mestoto, kade [to ovie boèstveni nastani navistina se slu~ile. Koga ja zavr[iv mojata te[ka rabota, Grobot be[e povtorno otvoren za posetiteli. Sekoj [to ]e vleze[e vo Grobot zastanuva[e, obzemen so stravopo-~it i radost. îstotata na prostorot vo kupolata i bleskaviot mozaik na Voskresenieto, go ispolnuvaa sekoj posetitel so voshit i zanes. Istovremeno, site mi prio\aa i mi ~estitaa. Mojot starec, otec Anatolij, be[e osobeno za-dovolen poradi mojata sposobnost da go is~istam Gro-bot od tolkavoto koli~estvo sa\i. Toj ne ni pretpos-tavuva[e [to planiram vo bliska idnina, za denot na Voskresenieto, koj nabliùva[e. Toj ne znae[e deka dodeka go ~istev Grobot, jas si napraviv detalen plan, [to treba[e samo da se realizira. Za toa vreme, voodu[evenite posetiteli mu go izrazile svoeto ogromno zadovolstvo na patrijarhot. Toj pobaral da me vidi i me nagradi so medal na Pa-trijar[ijata, vo znak na priznanie za moite na-pori. Ova be[e eden navistina redok gest, bidej]i ova vers-ko obele`je, na koe[to bea pretstaveni svetite Kons-tantin i Elena, se dodeluva[e samo vo posebni prili-ki. Ova odlikuvawe za 1926 godina mnogu me razveseli. Toa mi ja zacvrsti silata za te[kite dol`nosti [to me o~ekuvaa.

Pominuvaa denovi i nedeli, mesecite letaa i najposle, proletta 1926, nastapi Veligdenskiot post. Mojot plan, kolku i da be[e nepromislen i opasen, treba[e da se realizira po sekoja cena, so potpolna pretpazlivost i tainstvenost. No postoe[e edna og-romna pre~ka - moeto otsustvo. Kako bi moèl da ot-sustvuvam na Velika sabota? Koj bi gi napravil site podgotovki za ceremonijata? Normalno, tuka be[e mo-jot starec, otec Anatolij. Sepak, od denot koga ja pre-zedov dol`nosta kako ~uvar na Grobot, toj se povle~e i prezede dol`nosti na drugo mesto, od koi ne moè[e tolku lesno da zamine. Kako bi moèl da gi napu[ti svoite dol`nosti i da gi prezeme moite? 'No", si velev vo sebe, 'vo slu~aj na ne[to ne-predvidlivo, na primer ako se razbolam tie denovi, ako ne moàm da se dviàm i ja napu[tam bolnicata ili ]elijata, ako ne sum vo mo`nost da prisustvuvam za denot na spu[taweto na blagodatniot ogan, poradi nekoja neodlo`na pri~ina, [to bi pravel toj toga[? Zar ne bi se ponudil samiot da go popolni moeto mes-to i da gi prezeme moite dol`nosti?" Vakvite najraznovidni misli, doa\aj]i edna po druga, me ma~ea stra[no. Planot mora[e da bide is-polnet. Vdlabnatinata vo kupolata od Grobot ve]e be[e podgotvena i moè[e da me za[titi i sokrie od pogledite na drugite. Mi preostanuva[e u[te da naj-dam opravdana pri~ina za moeto otsustvo na Velika sabota. Starecot mora[e da bide zapoznaen. No mi be[e potrebno navistina seriozno opravduvawe. Ne-kolku misli mi se vrtea vo glavata. Razgledav mnogu neverojatni okolnosti, [to mi izgledaa nekako opravdani, i najposle mu pristapiv na mojot starec so strav i golema nesigurnost.

'Svet o~e, mu rekov, mi pristigna pismo od Gr-cija, vo koe me izvestuvaat deka za vreme na Strasnata sedmica ]e me poseti eden moj rodnina, koj e polkov-nik. Toj ]e prestojuva kaj mene nekolku dena i ]e za-mine na Velika sabota. Ovoj rodnina me stavi vo mno-gu nezgodna situacija so svojata molba. Me zamoli da mu pomognam pri zaminuvaweto, bidej]i ne go znae ni jazikot, nitu pak, go poznava gradot. Vi vetuvam deka ]e se potrudam da dojdam za ceremonijata na blagodat-niot ogan, barem pri krajot. Sepak, ]e bidam otsuten na Velika sabota, od utroto, pa s# do pladneto. Dali ]e mi blagoslovite, sveti o~e?"’ Koga go slu[na moeto barawe, toj skokna od sto-lot i so nevidena strogost mi re~e: 'Ti sekoga[ gi ba-ra[ najte[kite i najneprikladnite ne[ta! Na denot na Velika sabota nie bukvalno se davime vo zada~i i obvrski, a ti bara[ da bide[ otsuten!? Edinstvenoto ne[to [to baram od tebe e da ne mi go spomne[ u[te edna[ ova!"’ Negovite zborovi bea strogi. Negoviot glas po-ka`uva[e deka ne prifa]a nikakva ponatamo[na dis-kusija. Po ova odbivawe, si zaminav. Sepak, sledniot den povtorno mu pristapiv so golema nesigurnost. Vo tekot na razgovorot, [to se vrte[e okolu razni temi, jas ja povtoriv svojata molba. Odgovorot be[e re[itelno odbivawe. No, jas ne se otka`av i sekoj den go povtoruvav istoto barawe, s# do krajot na Velikiot post. Toga[ po~nav da gi prosleduvam svoite molbi so solzi, a svoite solzi so usrdni molitvi. Mu se molev na Boga da go prosvetli mojot starec, da mi blagoslo-vi da bidam otsuten. So svojata upornost i so neprestajnite molitvi, izvojuvav pobeda. Neo~ekuvano, namesto da me odbie,

otec Anatolij mi re~e: 'Dali vetuva[ deka ]e bide[ tuka za vreme na blagodatniot ogan?’ 'Da", mu odgovoriv bez dvoumewe, bidej]i bev napolno siguren vo ova. 'Toga[, odi so mojot blagoslov! Gospod da e so tebe!"’ {to bi moèl da dodadam na kaànoto od mojot starec? Moèbi moite ~uvstva? Mojata sre]a? Voz-budata? Stravot [to me obzede? {to? Po ova re[e-nie, moè[e da zapo~ne ostvaruvaweto na mojot plan. Tokmu vo ovie denovi, po~etokot na Strasnata sedmica, ogromno mnozinstvo na vernici po~na da pri-stignuva vo Svetiot grad. Iako vo mojot zabrzan um s# be[e ve]e podgotveno, nemirot vo moeto srce raste-[e, a trepereweto na celoto moe telo stana ve]e ne-podnoslivo. Poslednata faza od planot s# u[te osta-nuva[e nere[ena. Kako i so pomo[ na [to bi se iska~il vo vdlabnatinata, bez da bidam zabeleàn od nekogo? Normalno, bi trebalo da koristam nekakva skala. Sepak, kako bi moèl da ja trgnam skalata ot-posle? Be[e nevozmo`no da se iska~am, a istovre-meno i da ja trgnam skalata. Ova bi bilo mo`no, samo ako nekoj drug ja zeme skalata, otkako se iska~am vo moeto zasolni[te. Sepak, koj i da e toj, ]e mu bide jas-no deka sum ostanal vo Svetiot grob. Toj ]e znae deka nekoj e sokrien vo toj prostor, a toa e strogo zabrane-to. Posledicite ]e bidat stra[ni. Namerno ili ne-namerno, toj ]e kaè kade se nao\am. Ovaa informaci-ja vedna[ ]e dojde do odgovornite. Toa ]e predizvika nesogledivi posledici. Pravoslavieto ]e bide posra-meno vo o~ite na drugite veri. Vakvoto licemerie ]e ja uni[ti verata kaj lu\eto. Ako propadne s#, do kra-

jot na ìvotot ]e me progonuvaat nedoumici i som-neì vo vrska so blagodatniot ogan i mojata vera.

18. NEOÊKUVANO RE{ENIE NA MOJATA DI-LEMA

Poradi site ovie misli, bev vo isku[enie da go ostavam celiot plan, bidej]i be[e golem rizikot [to moè da go uni[ti ishodot. Vo najte[kite momenti na o~aj, mi padna na um edno re[enie. Mi tekna na eden dobar, qubezen i prostodu[en ~ovek. Toj nikoga[ ne bi moèl da go prozre mojot plan, a u[te pomalku, da si pretpostavi za ovoj tolku smel i ve[t ~ekor vo mo-jot ìvot. Zatoa re[iv da mu pristapam. Toj ~ovek be[e vratarot na Svetiot hram na Vos-kresenieto, koj sekoj den, nautro, so skala ja otvara[e mnogu visokata vrata na svetiot hram, a nave~er ja za-tvora[e. Toa be[e otec Nikandor, veren na svojata dol`nost, koj be[e po~ituvan i cenet od site. Toj se odlikuva[e so nevidena poslu[nost i be[e primer za skromnost i smirenie. Ovoj prostodu[en monah be[e mnogu sakan od site, sekoga[ spremen da pomogne i ni-koga[ ne odbiva[e da posluì nekomu. Mu pri-stapiv i mirno, so prividna ramnodu[nost, mu rekov: 'Otec Nikandar, bi sakal da te zamolam za edna usluga. Nekade na polno], po slu`bata na Veliki pe-tok, ]e treba da mi pomogne[ so tvojata skala, bidej]i treba da gi proveram kandilata vo Svetiot grob. }e

saka[ li, te molam? Isto taka, treba da gi proveram i kandilata na vlezot nad Svetiot kamen. Bidej]i sum odgovoren, bi sakal da spre~am bilo kakov propust za vreme na ceremonijata na blagodatniot ogan. Imam ~uvstvo deka ne[to ne e kako [to treba i sakam da se ka~am gore i da gi proveram site kandila. Zatoa, ne e potrebno da me ~eka[ dodeka da zavr[am. Moè[ da ja zeme[ skalata i da si odi[. Koga ]e proveram s#, les-no ]e moàm da slezam dolu. Znam kako, ne griì se." Znaev deka so vnimatelen skok, lesno bi moèl da slezam od kupolata. Vo momentot koga ]e se pojavi dolgoo~ekuvaniot blagodaten ogan, ]e ima mnogu rado-sni izvici i mete`. Lu\eto ]e bidat obzemeni so vos-hit i likuvawe koga ]e ja zdogledaat svetlinata. Ni-koj nema da me zabeleì i bez nikakov problem, lesno ]e moàm da si go zazemam svoeto mesto vo ceremoni-jata. Ako s# pomine dobro, ]e ja ispolnam svojata mi-sija bez nikakvi pre~ki i bez da se doznae za mojata drskost. Otec Nikandor se soglasi da go ispolni moe-to barawe, ne somnevaj]i se ni najmalku vo ona [to treba[e da go napravam.

19. GO VIDOV BLAGODATNIOT OGAN Be[e to~no dvanaeset i trieset po polno], na Veliki petok sproti Velika sabota, vo 1926 godina. Edinstvenoto ne[to [to mi treba[e, be[e edna xep-na lamba i mal sad za voda, kolku da moàm da ja ugas-

nam èdta vo dolgite ~asovi zatvorni[tvo vo skrie-nata vdlabnatina. Bev siguren deka mojot plan ]e bide krunisan so uspeh. Mojata po~etna samouverenost postepeno po~na da preminuva vo pla[livost, no, se-pak, re[enosta nadvladea. Koga s# be[e podgotveno, go povikav otec Ni-kandor, koj vedna[ ja donese skalata. Ja pricvrstiv, se iska~iv po nea gore i mu rekov: 'Zemi ja skalata so tebe. Koga ]e zavr[am ]e slezam dolu". Taka i se slu-~i. Ne bi moèl, nitu, pak, imam sila da vi gi opi[am ~uvstvata i psihi~kata sostojba vo koja se najdov. â-sovite [to gi preìveav vo ovaa nezaboravna slu~ka, ~asovi na uàs i stravopo~it, ne bi moèle da se opi-[at so zborovi. Najprvo me oblea studena pot, od glava do peti-ci. Celoto telo mi se rastreperi i po~nav da se tre-sam. Se ~uvstvuvav kako nekoj [to go ~eka pogubuvawe. Potoa po~uvstvuvav uàsno golem strav, kakov [to nemav po~uvstvuvano dotoga[. I den denes, ne moàm da najdam pri~ina za takviot pani~en strav. Ne moàm da objasnam. Moeto ~uvstvo na bespo-mo[nost i zbune-tost bea ne[to nevideno. Istovremeno, vo mene odek-nuva[e silen, zakanuva~ki glas na opomena, koj u[te pove]e me zbunuva[e: 'Koj drug se osmelil da napravi vakvo ne[to, vo dosega[nite vekovi na hristijanstvo-to? Kako moè[e da se re[i[ na ne[to tolku smelo? Ako po nekoj slu~aj, bide[ faten, [to ]e pravi[? Ka-kvo objasnuvawe ]e dade[? Kakvo opravduvawe ]e se osmeli[ da izusti[? Kakvo, otec Mitrofan?" I pokraj ovie uàsni misli, [to me prepla[i-ja, mojata upornost ne popu[ta[e. Morav da gi razre-[am somneìte. Zo[to da ìveam sekoj den so nedou-mici i somneì? Za moja li~na satisfakcija, jas mo-

rav da doznaam [to se slu~uva vo Grobot, bilo toa da e ~udo ili izmama. Mi be[e potrebno da znam, za da moàm ostatokot od ìvotot da go minam vo mir i do-verba. Sepak, ovaa sostojba ne trae[e dolgo, bidej]i nabrgu potoa, mojata cvrsta re[enost splasna i me ob-zede silno pokajanie. Po~nav da se kaam za s# [to sto-riv do toj moment. ûvstvuvav deka nekoj mo]en glas mi veli: 'Sleguvaj dolu, vedna[! Zo[to se zapletka vo takva neprilika? S# u[te ima[ vreme. Ete za nekolku minuti ]e zapo~ne Boèstvenata liturgija na pravo-slavnite. Taa ]e zavr[i vo 4 ~asot, nautro. Vedna[ potoa ]e dojdat Ermencite i nivnata slu`ba ]e trae isto tolku dolgo. Celo vreme ]e mora[ da bide[ ti-vok, miren i pribran. }e moè[ li da izdrì[? I ako ne moè[, [to toga[? Po Ermencite sledat katolicite. Nema da sme-e[ ni da mrdne[, nitu da predizvika[ nekakov zvuk, s# do [est ~asot i petnaeset minuti nautro, koga i ka-tolicite ]e ja zavr[at svojata misa. {to ako ne[to ti go nadrazni grloto i te natera da se zaka[la[? I [to toga[? Pa? Te[ko tebe i u[te tripati pote[-ko... {to ]e se slu~i so tebe, otec Mitrofan?’ Po~nav da se osuduvam sebesi, poradi svojata iz-brzana i nepromislena postapka. Postojano si prefr-lav i si velev: 'Cel svet veruva. Koj si ti da ne veru-va[? Pomisli kakvi posledici ]e ima, ako bide[ ot-krien. Vo kolku stra[na i te[ka polo`ba ]e se naj-de[ toga[!"’ Dodeka me grize[e sovesta poradi ovie misli, o~ite mi bea kako zalepeni za ~asovnikot. Minutite mi se ~inea dolgi kako denovi, a ~asovite kako godini. Strelkata na ~asovnikot, kako za inaet na moeto ne-trpenie, stoe[e na istoto mesto i ne se mrda[e. Naj-

posle, vo to~no 2 ~asot po polno], sproti Velika sa-bota, pravoslavniot sve[tenik vleze vo Svetiot grob, za da ja zapo~ne Boèstvenata liturgija. Po sluèweto na pravoslavnite, to~no vo 4 ~asot nautro, dojde ermenskiot sve[tenik i vedna[ ja po~na svojata liturgija. Nepodnosliviot zamor poradi zgr~enosta na teloto, nadopolnet so dolgotrajnata budnost, se odra-zi na mojot sluh. Sekoj zvuk odeknuva[e nasekade niz moeto rastrepereno telo. Preteraniot napor i is-to[tenosta od prethodnite denovi, zaedno so silniot umor i monotonijata, mi predizvikaa nezamisliva vrtoglavica. Najposle, zavr[i slu`bata na Ermen-cite i dojdoa katolicite. Za da ostanam buden, sledev i nabquduvav vnimatelno s# [to se slu~uva[e vo te-kot na site liturgii. Gi vidov beskvasnite lep~iwa za pri~est, tenki trkalezni par~iwa, [to katolicite gi koristat kako telo Hristovo, namesto lebot [to nie, pravoslavnite go koristime. Zadr-ùvaj]i go zdivot, sedev trpelivo. Nemav potreba da ka[lam, bidej]i bev napolno zdrav, no ustata mi be[e suva od stravot i silnata vozbuda. Samo od vreme na vreme zemav malku voda, za da ja navla`nam i oladam ustata. Vo [est ~asot i petnaeset minuti, vo utrinski-te ~asovi na Velika sabota, si zamina i posledniot od katolicite i Svetiot grob mu be[e prepu[ten na mo-jot starec, otec Anatolij. Zamislete kolkav [ok ]e be[e toa za nego, da znae[e deka sum samo na metar od nego. Navistina, [to ]e se slu~e[e? Kakva stra[na reakcija ]e be[e toa, koga ]e doznae[e deka site moi molbi i solzi bea edna stra[na i uàsna laga, na koja bev prinuden za da ja smiram sopstvenata skepti~nost!

Podgotovkite, koi vo normalni uslovi ]e tre-ba[e jas da gi vr[am, zapo~naa vedna[. Otec Anatolij gi izgasi, edno po edno, site 43 kandila nad Svetiot grob. Potoa otide do vlezot vo Grobot, kade [to be[e Svetiot kamen. Tamu se zafati so podgotvuvawe na vo-sokot za zape~atuvawe. Ne smee[e da se zadocni so ovie podgotovki, bidej]i vo 11 ~asot treba[e da po~ne prebaruvaweto na Grobot, poradi mo`ni napravi za palewe. Vedna[ potoa, vratata na Grobot ]e bide zape~atena. To~no vo 12 ~asot napladne, Svetiot grob ]e bide otvoren. Sekoja Velika sabota, ovie procedu-ri se izvr[uvaa vnimatelno i do najsiten detaq. Jas bev zapoznaen so site ovie raboti. Vo 11 ~asot, koga Grobot be[e zape~aten, vnatre stana napolno temno. Ja zapaliv xebnata lamba [to ja nosev i go vidov sve-toto kandilo, staveno na Grobot. Go gledav, ~ekaj]i nekoja nevidliva raka da go zapali. Pokraj nego go vi-dov Svetiot molitvenik zatvoren, so debelata sve]a me\u odredenite stranici, za da moè lesno da se naj-dat posebnite molitvi. Ja izgasiv lambata. Mojata vozbuda go dostigna svojot vrv. Mu se molev na Hrista: 'Gospodi, Ti znae[ zo[to se re[iv na ova. S# se slu~i poradi somneìte na eden ~ovek, raskoleban i slab vo verata. Se upodobiv na Tvojot izbran i vozquben u~enik Toma. Toj ne sakal da poveruva, toga[ koga drugite u~enici go uveruvale vo Tvoeto voskresenie. Namesto toa, toj posakal da vidi so svoi o~i, da ja sta-vi rakata vo Tvoite rani i toga[ da poveruva. Jas sum mnogu poslab od Tvojot neveren Toma i baram da vidam so svoi o~i [to se slu~uva so blagodatniot ogan. Ve-rata, takva kakva e, mi ja znae[. I mojata qubov ne mu e nepoznata na Tvoeto seznaewe. Gospodi, Boè moj, udostoj me da vidam [to ]e se slu~i, za da moè mojata

vera da go izbrka neverieto. Osven toa, duri i Tvoite u~enici pobarale da gi uveri[, iako bile svedoci na brojni ~uda: Zasili ja vo nas verata... (Luka 17, 5), rekle tie".’ Koga ja zavr[iv svojata molitva, povtorno ja zapaliv lambata, za da go vidam Svetiot grob. Svetli-nata padna to~no na sve]ata. 'Ah, taa sve]a", si rekov. {to bara taa sve]a, tuka? Vo toj moment go prekinav svojot monolog, bidej]i zabeleàv deka se otvora vra-tata na Svetiot grob. So eden brz pogled vidov deka e to~no 12 ~asot napladne. Po~na da me obzema silna vozbuda i srceto po~na da mi ~uka tolku zabrzano, [to mi se ~ine[e deka ]e mi izleta od gradite. Po~uvstvuvav deka ne[to silno me pritiska. Bev na rabot od opasnosta da se onesvestam. Se obidov so seta sila da ja povratam kontrolata i da go spre~am trese-weto na teloto. Zvukot na ~ekori [to go slu[nav vo prvata prostorija, kaj Svetiot kamen, me prepla[i. Eden mig, ja zabeleàv siluetata na patrijarhot, koj se be[e navednal za da vleze vo @ivotvorniot grob. Bev vozbuden do krajni granici, no, sepak, bev tolku dlaboko potonat vo beskrajna ti[ina, [to odvaj moèv da si go slu[nam di[eweto. Naedna[ se slu[na zvuk na tivko svirkawe. Kako duvkawe na tiv-ko vetre. Vo istiot mig, edna nezaboravna svetlina, edna bledo sina svetlina go ispolni celiot Grob. Taa nebesno-sina svetlina se vrte[e i vrte[e, tokmu kako silen vior, koj so svojata sila gi korne i najvisokite drvja, gi zema i gi odvlekuva so sebe. N emirnata sina svetlina kru-è[e so ogromna brzina, a potoa po~na da usporuva. Vo taa svetlina jasno go gledav patrijar-hot. Kapki pot se slevaa po negovoto lice. Kako [to koleni~e[e, toj go stavi prstot vo otvorot kade [to

be[e 'sve]ata." Vo me\uvreme toj stavi na Grobot ~etiri snop-~iwa, sekoe so 33 sve]i. Koga tainstvena-ta svetlina se pretvori vo smireno, postojano sjaewe, patrijarhot ja otvori stranicata so sve]ata i po~na da gi ~ita molitvite. Toga[, do nekade mirnata, sina svetlina, po-~na povtorno n emirno da se dviì. Toa be[e eden nezamisliv i neopisliv vior, posilen od prviot. Ode-dna[ po~na da preminuva vo silna, na-polno bela svetlina, kako na Preobraènieto Hris-tovo (Mat. 17, 2). Postepeno, napolno belata svetlina po~na da dobiva forma na disk, bleskav kako sonceto, i zastana nepo-dvi`no, to~no nad glavata od patrijar-hot. Vidov deka patrijarhot gi zede vo racete snop~iwata so sve]i. Toj gi podigna i ~eka[e. Go o~ekuva[e doa\aweto na nezadrìvata Bo`ja svetli-na. Koga poleka gi podigna racete, vo visina na glava-ta, vo istiot mig, kako dopreni do vàreno ogni[te, svetoto kandilo i ~eti-rite snop~iwa sve]i odedna[ se zapalija. Istiot moment, toj bleskav disk is~ezna od pred mene. O~ite mi se napolnija so solzi. Mornici mi po-minuvaa po grbot, a celoto moe telo gore[e. Kako da me obvitkaa neskrotlivi plameni jazici od nekakvo skri[no ogni[te. Celiot bev voden od potta, a umot, srceto i du[ata mi bea kako paralizirani, poradi ne-besnoto otkrovenie na Blagodatniot ogan. Patrijarhot zamina dlaboko trognat i celiot po-tonat vo blaènstvo. Od po~it sprema svetili[teto na Grobot, toj nisko ja navedna glavata i za~ekori na-nazad, kon prostorijata na Svetiot kamen. Vo svoi-te race gi drè[e snop~iwata so sve]i, zapaleni od plamenot na boèstvenata Svetlina. Tie bea znak na blagodatta, vo seta nejzina slava.

Dojde momentot koga treba[e prvoto snop~e so zapaleni sve]i da mu bide predadeno na pravoslavniot pretstavnik. Od golema radost, toj be[e nosen na ramo od vernicite, niz celiot Hram na Voskresenieto. Od negovata raka, ognot im se predava[e na site lu\e, koi brzaa da gi zapalat svoite voso~ni sve]i od blagodat-niot ogan.

Potoa ermenskiot, katoli~kiot i pretstavni-kot na Koptite, isto taka gi dobija svoite snop~iwa so sve]i i go razdelija blagodatniot ogan na svoite sledbenici. Kambanite na svetiot hram na Voskrese-nieto po~naa da bijat veselo, dodeka site lu\e, voshi-teni i so golema radost, so silna àr peeja slavoslo-vija i pesni na blagodarnost kon voskresnatiot Hris-tos. Ovie torèstveni kambani, kako nebesni trubi ja objavija na vernicite vesta za voskresenieto, deka Gospod navistina voskresna!’ Toj period na silno likuvawe i vozbudata na vo-odu[eveniot i voshiten narod, sozdade povolna pri-lika za mene. Bez da gubam vreme, frliv eden brz pogled i od vdlabnatinata skoknav dolu, vo sveti-li[teto na Svetiot grob. Vedna[ gi zedov svetoto kandilo i Molitvenikot za koi bev odgovoren, kako i debelata sve]a [to sluè[e samo kako marker za stranicata, kade [to bea molitvite. Po nekolku miga, zastanav pred mojot starec, otec Anatolij. Zaprepas-ten od mojata neo~ekuvana pojava, toj me pra[a: 'Kako dojde ovde, otec Mitrofan?"’ 'Zar ne me vidovte, star~e? Bev vedna[ do vas. Tuka, pokraj vas. Vi vetiv deka ]e se vratam navreme i eve me!"’

Sega, prijateli moi, obidete se da se stavite na moe mesto, i ako moète da ja razberete silinata na ~uvstvata, koi mi ja proniùvaa du[ata, toga[ dozvo-lete mi da vi gi sporedam dvata Veligdena, onoj od 1925 i onoj od 1926 godina. Kolku [to ~uvstvuvav taga prethodniot Veligden, isto tolkava, i mnogu pogole-ma, be[e radosta ovoj Veligden. Kolku [to be[e raz-ni[ana mojata vera prethodnata Velika sabota, tolku poognena i pocvrsta be[e na ovoj Veligden. Kade i da svrtev so pogledot, vo koj pravec i da poglednev, vna-tre i nadvor od Hramot na Voskresenieto, sekade ja gledav pred sebe nebesnata sina svetlina. Ja gledav nemirna i treperliva, so neverojatna brzina. Sekade go slu[av nejzinoto tivko, no prodorno svirewe i ~uvstvuvav kako me dopira nejziniot neèn i sve` zdiv. Nejzinata Boèstvena blagodat me osenu-va[e. Me poseti blagodatta na Svetiot Duh, iako se ~uvstvuvav tolku nedostoen. Kako celiot da bev prenesen odedna[ vo gorna-ta odaja na Sion, tamu kade [to u~enicite bile sobra-ni i go o~ekuvale odozgora darot na Svetiot Duh. Me obzede stravopo~it [to ja ispolni mojata du[a so neiska`liva radost, i postojano me drè[e sosredoto~en na boèstveniot nastan. Vo svoite mis-li povtorno go doìvuvav ova nebesno videnie. Post-ojano go gledav n emirnoto prisustvo na tainstvenata i nadzemna, sina svetlina, koja go ispolni Svetiot grob so svojot edinstven blesok, osvetluvaj]i s# nao-kolu. Go vidov i nejzinoto preminuvawe vo bel sjaj, [to vo vid na bleskav disk, svete[e kako letno sonce. Povtorno se navrativ na nastanot vo gornata oda-ja, kaj u~enicite. Ja po~uvstvuvav beskrajnata ti[ina

i nivnoto is~ekuvawe. Odedna[ slu[naa: '[um od ne-boto, kako silen vetar" (Dela 2, 2). Da, gornata odaja e mestoto kade [to se spu[til Svetiot Duh. Za mene, Svetiot grob ja pretstavuva[e taa gorna odaja. Tamu sleze vo vid na ogneni jazici, a ovde - kako blagodaten ogan. Tamu blagodatta sleze na u~enicite, a ovde na beskrajnoto mnozinstvo vernici. Pomina dolgo vreme. Jas ne moèv, nitu, pak, sa-kav da go ottrgnam od umot nebesnoto videnie. ûde-snata radost ne ja napu[ta[e mojata du[a. Postojano povtoruvav: 'Slava Ti Boè!" Od vreme na vreme, koga ]e pomislev na Bo`joto dolgotrpenie, so sram i àle-we si prefrlav poradi svoite somneì i poradi upor-nosta da vidam, za da poveruvam. Tokmu poradi Svojata beskrajna qubov, Gospod mi go dopu[ti toa [to go sa-kav i go ispolni kopneòt na mojata du[a. I drugi go vidoa blagodatniot ogan na toj bla-gosloven den - Velika sabota, no ne na ist na~in. Se-koj, spored svojata vera, se udostojuva so vakvo vide-nie. Nekoi go gledaat blagodatniot ogan kako bolskot na svetlina, sli~no na molwa. Drugi, pak, go gledaat Svetiot grob opkruèn so plamen. Treti gledaat samo edno malo svetlo, kako sjajna yvezda. Ima, isto taka, i nevernici, koi na Velika sa-bota vleguvaat vo hramot na Voskresenieto i baraat da go vidat blagodatniot ogan. Ovie naivni lu\e ne sfa]aat deka s# se dolì na verata. Bidej]i ne veru-vaat, tie pogre[no razbiraat i zboruvaat poni-ùva~ki za s# [to se slu~uva. Ova pokaùva kolku se prazni nivnite du[i. Edinstveno [to sakaat da pra-vat e da sporat so onie [to veruvaat."

20. GRIZEWE NA SOVEST I ISPOVED 'ôvek bi pomislil", prodolì otec Mitro-fan, 'deka taa radost i vozvi[enite ~uvstva ]e me sledat sekoga[. Si mislev deka ìvotot ]e si prodol-ì kako i dosega, bez da moram da mu spomenam nekomu [to napraviv i [to vidov. Sepak, po samo nekolku de-na, radosta mi ja zameni ~uvstvo na àlewe i nepres-tano pokajanie. Najposle, me obzede silna melanholija koja kako da se bore[e da ja izgasi mojata golema du-hovna radost. Malku po malku, ovie sprotivni ~uvstva po~naa da budat vo mene grizewe na sovesta, tolku silno, [to ne moèv da gi ottrgnam od sebe i da najdam barem nekakov mir. '{to storiv", si velev postojano. 'Zo[to bev tolku nepromislen? Kako moèv da se osmelam da na-pravam ne[to tolku strogo zabraneto i da se sokrijam vo svetili[teto na Svetiot grob. A site onie lagi [to gi iskoristiv? Laèv, samo za da uspeam vo svojot plan! Zarem ne e toa u[te eden stra[en grev?" 'Da, stra[en grev!", odeknuva[e nekoj ~uden glas vo moeto bitie. 'I, [to da pravam sega?"’ 'Mora[ da se ispoveda[!", odgovori glasot. 'Mora[ da pojde[ na ispoved, i toa kaj samiot patri-jarh!"’ Jas vedna[ donesov cvrsta odluka. Sepak, stra-vot [to me obzede, mi ja namali re[itelnosta. So vak‐vite ~uvstva na vnatre[na duhovna borba, radosta na-polno me napu[ti. Solzite neprestajno mi te~ea i jas pla~ev celo vreme. êtirieset dena se borev da gi po-

bedam stravot i uàsot [to me izma~uvaa. Sekoj den prio\av do vratata na patrijarhot, podgotven da ~uk‐nam. Znaev deka moram da napravam ~ekor kon moeto pokajanie, no stravot i silnoto biewe na srceto seko-ga[ me vra]aa nazad. Ovoj moj strav be[e tolku mo]en i nepopustliv, [to me spre~uva[e da ja ispolnam mo-jata odluka. Moite bra]a monasi me zabeleàa. Tie bea mno-gu zagrièni. Ta`niot izraz na moeto lice i postoja-nite solzi me izdavaa. Site sakaa da doznaat [to mi e. Mi pristapuvaa so cel da ja otkrijat pri~inata za mo-jata taga. Koga doznaa deka ne[to seriozno e vo pra[awe, tie me posovetuvaa da se ispovedam. Im re-kov deka moram da odam kaj patrijarhot. Tie mi pre-dloìja najdobar ispovednik, no jas bev cvrsto re[en da se ispovedam kaj svetiot patrijarh. Ne pomina dolgo vreme i patrijarhot dozna za mojata te[ka sostojba. Koga dozna od drugi deka sakam da go posetam, toj vedna[ naredi da me izvestat deka ]e me primi. Sega mi preostanuva[e samo re[i-telnosta i hrabrosta da me ukrepat za sredbata. Treba[e da mu se stavi kraj na moeto dolgotraj-no izma~uvawe. Poradi ova, bez odloùvawe trgnav da go posetam patrijarhot. Poleka i so dvoumewe se dob-liìv do priemnata soba na patri-jarhot. Me obzede uàs. Ne znaev [to me ~eka. Srceto po~na zasileno da mi bie. Kolenata mi se tresea. Najposle, ja krenav ra-kata da ~uknam na vratata i srame`livo, da ne kaàm prestra[eno, vlegov vnatre. Do toj moment, stremeòt da izbegam se povle~e i jas po~uvstvuvav deka najposle ]e moàm da ja ispolnam dol`nosta, [to mi ja nalaga[e sovesta. Vedna[, [tom se najdov pred

svetiot patrijarh, padnav na kolena i po~nav da pla~am tolku silno, [to ne moèv da prozboram ni zbor. 'Dojdi vamu, ~edo", go slu[nav patrijarhot kako mi zboruva. 'Zo[to pla~e[ taka silno? Da ne si ubil nekogo? Dojdi ovde. Ispovedta i iskrenoto pokajanie ]e izbri[at s#. Hristos be[e raspnat za da moè se-koj, praveden i nepraveden, da se pokae za svoite gre-vovi i da vleze vo Negovoto carstvo. Ispovedta e go-lema tajna...’ Koga gi slu[nav ovie ute[ni zborovi, deka so ispovedta i iskrenoto pokajanie se prostuva s#, jas se ohrabriv. Teìnata [to mi ja pritiska[e du[ata, is-~ezna kako odnesena so raka i naskoro moèv da pro-govoram. '}e be[e iljada pati podobro da ubiev ~ovek, svet star~e, otkolku da go napravam toa [to go napra-viv".’ {tom gi slu[na patrijarhot ovie zborovi, toj pra[a za~udeno i zagrièno: '{to e toga[ toa, ~edo moe, [to si go napravil i zo[to me drì[ vo tolkava neizvesnost? {to e toa? Ispovedaj se za da si olesni[ na sovesta, i da si ja oslobodi[ du[ata od bolkata [to te pritiska".’ 'Svet o~e, jas napraviv plan za ne[to mnogu opasno i zabraneto. Site dela [to gi napraviv i site lagi [to gi kaàv za da uspeam, bea uàsni. So nedeli i denovi bev vo agonija i ìveev vo strav. Koga uspeav da nadminam mnogu pre~ki, se sokriv vo Svetiot grob. Nikoj, apsolutno nikoj, ne znae[e za ova".’ Koga ja slu[na mojata ispoved, patrijarhot tol-ku se zaprepasti, [to bojata na liceto mu se smeni, a negovite o~i pokaùvaa uàsno nespokojstvo. Toj sta-

na od stolot i so krenati race i prepla[en glas izvi-ka: 'Kako si moèl da se osmeli[ na takvo ne[to, ~e-do?"’ So rastreperen glas mu odgovoriv: 'Za da go smiram svoeto somnevawe i da go ottrgnam neverieto od mojata du[a, svet o~e. Morav samiot da se uveram vo vistinitosta na blagodatniot ogan. Sakav so svoi o~i da go vidam spontanoto pojavuvawe na boèstvenata svetlina." Iako bev so ispla[en izraz na liceto, sepak ra-skaùvav mirno i se nadevav deka mojot odgovor ]e bide dovolno ubedliv. Nema[e nikakvi znaci na o~aj od moja strana. Svetiot starec, sozemaj]i se od ova neo~ekuva-no i [okantno otkritie, naskoro se smiri. Toj go do-bliì stolot i povtorno sedna. Ima[e nekakva analogija vo seto ova. Kako [to burnoto more budi strav i o~aj kaj onie [to plovat, taka se ~uvstvuvav i jas koga se soo~iv so svetiot sta-rec. Sepak, kako [to po burata vodite se mirni, takov be[e i patrijarhot, koga si ja vrati prisebnosta. So ne`na tatkovska qubov, no i so golema zbunetost, toj me pra[a: 'Kako uspea da se sokrie[ vo Svetiot grob, koga tamu voop[to nema mesto? Kade bi moèl da se smesti[?"’ 'Svet o~e, uspeav kriej]i se vo edna vdlabnati-na na yidot, [to ja otkriv. Dali se se]avate kolku zbr-ka se sozdade i kakva maka ima[e so potrebata za ne-odlo`no ~istewe na kupolata od Svetiot grob? Jas ja prezedov ovaa neverojatno te[ka zada~a. Koga se za-fativ da ja zavr[am rabotata, otkriv mal prostor vo agolot pod kupolata. So malku napor, slab ~ovek mo-è[e da se sokrie tamu. Leèj]i na edna strana i sil-

no napregaj]i se da ne padnam, ostanav taka sokrien od ve~erta na Veliki petok. Imav so sebe malku voda i mala xebna lamba, koja povremeno ja koristev. Sakav da doznam za [to be[e potrebna sve]ata, koja stoe[e me\u stranicite na Svetiot molitvenik. Edno vreme, bez da setam, dodeka se tresev od strav, nesakaj]i go stisnav kop~eto na xebnata lamba i naedna[ celiot grob se osvetli. Siguren sum deka zabeleàvte? Sigurno zabeleàvte".’ 'Da, ~edo moe, da. Go vidov toa i mnogu se pre-pla[iv. Vsu[nost, jas ve]e go spomenav ova i na sos-tanokot na Svetiot Sinod".’ 'Poradi ovoj incident, svet starecu, i poradi site drugi raboti [to gi napraviv, jas, ednostavno, morav da se ispovedam. Ne moèv pove]e da go podne-sam grizeweto na sovesta".’ 'I [to vide potoa, ~edo moe?", me pra[a sve-tiot vladika. 'Svet star~e, go vidov blagodatniot ogan. Mu opi[av detalno s# [to vidov". Patrijarhot postojano se krste[e i go slave[e Boga. So solzi vo o~ite, toj mi re~e: 'Jas ne vidov apsolutno ni[to, ~edo. Ona [to ]e ti go doveram sega, ne smee[ da go kaè[ nikomu, s# duri sum ìv. Koga, po milosta Bo`ja, ]e se udostojam da go primam blagodatniot ogan od Grobot na voskresnatiot Hristos, mi se slu~uva slednoto: Ako sovesta mi e mirna i ni[to ne mi gi obzema mislite, toga[ nema ni[to [to bi moèlo da go zaseni mojot mir i mojata silna vera vo Boga, toga[ me obzema neiska`liva ra-dost. {tom ]e vlezam vo Grobot, ]e pro~itam nekolku reda od Molitvenikot. Potoa ]e gi podignam snop-

~iwata so sve]i, prizivaj]i go blagodatniot ogan, i po milosta Bo`ja, kandiloto i sve]ite ]e se zapalat. No ako go nemam spokojstvoto na du[ata i ne sum soodvetno podgotven i predaden na Boga, ja nema taa neverojatna radost. Vo toj slu~aj, koga ]e se naved-nam da vlezam vo Svetiot grob, go gledam kandiloto ve]e zapaleno i od nego gi palam sve]ite. Odi sega so mojot blagoslov, dete moe, Gospod da te udostoi, sekoga[ pred sebe da go gleda[ blagodat-niot ogan".’ Zavr[uvaj]i ja svojata ispoved, go primiv nego-viot blagoslov. So golema skru[enost ja celivav sve-tata raka na patrijarhot i zaminav. Ottoga[ mirot i spokojstvoto ne me napu[tija pove]e. Od toj den, so silna vera i predadenost gi prodol`iv svoite obvr-ski. Sekoj den Go slavev i Mu blagodarev na Boga".

21. VTOROTO I NEPOTREBNO POVTORUVAWE NA MOJATA POSTAPKA

'Pomina dolgo vreme, godinite vrvea, edna po druga. Posle mojata ispoved, slikata na blagodatniot ogan ostana nepromeneta vo srceto i du[ata. Nikoj ne ja znae[e ovaa moja tajna, osven svetiot patrijarh. No ka`anoto pri svetata tajna ispoved ne smee da se ot-kriva nikomu, pa zatoa nema[e nikakva opasnost deka nekoga[ ]e bide otkriena.

Slednata, 1927 godina, mojot starec, otec Ana-tolij, po~na da pokaùva znaci na umor i seriozni znaci na starost. Sepak, toj si go zadrà svojot mudar, neèn i spokoen na~in na odnesuvawe. Negovoto smi-renie proizleguva[e od ~uvstvoto na skru[enost vo site negovi napori i `rtvi vo slava Bo`ja i za pra-voslavnata vera. Onaa malku sila [to ja ima[e, po~na postepeno da go napu[ta i po nekolku dena, toj si zamina kaj svo-jot Gospod, Koj na sekogo mu dava spored negovite dela. @ivotot prodolì kako i obi~no. Sekoj den gi izvr[uvav svoite poslu[anija so radost, voshit i go-lema revnost. Sekoj Veligden se ispolnuvav so slavata i blagodatta na Voskresenieto. Sepak, ne bev napolno zadovolen. Kako da mi nedostasuva[e blagoslovot na blagodatniot ogan, onaka kako [to go doìveav, kako boèstven dar na Velika sabota vo 1926 godina. Sekoja godina, koga ]e pristigne[e toj den, jas go preìvuvav toj tainstven fenomen, kako [to go vidov toga[. Kop-neev da go vidam u[te edna[, da vidam barem eden mal zrak od onaa svetlina, [to se pojavi pred mene vo taa prilika. Edinstvenoto ne[to [to moèv da go vidam sega, be[e ona istoto [to go gledaa site: razdeluva-weto na blagodatniot ogan na iljadnicite poklonici od strana na pretstavnicite. Mi nedostasuva[e ona neposredno doìvuvawe, vo zabranetoto svetili[te na Svetiot grob. Moram da priznaam deka mnogu slu~ki, sepak, mi predizvikaa radost, osobeno momentot koga pravo-slavniot jerarh so blagodatniot ogan be[e nosen na ramo od vernicite niz celiot Hram na Voskresenieto. Koga site si gi zapalija sve]ite, mladite Ara-pi-hristijani od Vitleem ja nadopolnija op[tata ve-

selba so eden obi~aj, koj se prenesuva od generacija na generacija. Eve [to napravija tie: Nekolku mladi~i od grupata zastanaa na ramo, eden vrz drug i napravija piramida. Po niv odea veseli tolpi narod i peeja, pridruùvani od posebno svirkawe, izvikuvaj]i gi slednive stihovi: EVE JA SVETLINATA! EVE JA VISTINATA! EVE GO VE^NIOT @IVOT! Site prodolìja so golem zanes da peat blago-darstveni himni za blagodatniot ogan. Ovie drevni stihovi se odràle s# do dene[en den. Vo ova more od radost, na krajot od sekoj stih se slu[a[e refrenot: Hristos e na[! Toj se rodi vo na[eto selo Vitleem. Ovie slu~ki i okolnite zvucite oìveaja tro-gatelni spomeni vo mene. Pojavata na blagodatniot ogan me potseti na ona [to go napraviv i [to go vidov vo 1926 godina, koga bev sokrien vo vdlabnatinata nad Svetiot grob. Tolpata raspeani lu\e i odeknuvaweto na kam-banite niz celata zemja, gi razbudija najsilnite vna-tre[ni ~uvstva vo mene. Pred s#, ne moèv da presta-nam da Mu blagodaram na Boga - Slava Ti Boè, Slava Ti Boè za seta blagodat, so koja tolku dare`livo me udostoi. ôvek bi pomislil deka ]e bidam blagodaren i zadovolen, no po pet godini, jas kopneev u[te edna[, od neposredna blizina, da go vidam blagodatniot ogan. Celokupnata dol`nost za nadzor nad ceremoni-jata za blagodatniot ogan be[e moja odgovornost. Re-[iv da go sprovedam istiot plan i vo 1931 godina se

sokriv povtorno vo vdlabnatinata, da go vidam u[te edna[ doa\aweto na blagodatniot ogan. S# be[e zavr[eno vo celosna tajnost i so apso-luten uspeh. Koga dojde toj svet moment i koga patri-jarhot vleze vo Svetiot grob, poradi nekakva pri~ina jas privremeno go izgubiv vidot. Koga mi se vrati vi-dot, pobrzav da go prodolàm vnimatelnoto nabqudu-vawe, no go vidov svetoto kandilo ve]e zapaleno i sve-]ite celi vo plamen, vo racete na patrijarhot. Si rekov: 'Bara[ premnogu, otec Mitrofan. Gos-pod ne saka da Go isku[uvame so svoite èlbi, kapri-ci i somneì. Toj ti dopu[ti i pove]e otkolku [to zasluùva[, koga bara[e da se oslobodi[ od svoeto neverie. Koga somneòt se vkoreni vo tvojata du[a, Toj ne te napu[ti. Ti dokaà deka e blizu i deka bdee nad tebe. Ako kopnee[ povtorno da ja doìvee[ taa blagodat, trudi se i bori se da go pridobie[ Negovoto carstvo. Tamu, so svojata vera ]e ja vidi[ nebesnata blagodat na ognot. Izbranite vo Carstvoto nebesno ]e Go gledaat Gospoda, lice v lice. Tamu kade [to verata vladee, site ]e go gledaat Izvorot na blagodatnata svetlina. Vo ovoj svet nie mora da veruvame deka preku verata ìveeme, otec Mitrofan, preku verata se dvi-ìme i preku verata postoime. Zatoa prestani so ovie opasni i nepotrebni isku[enija".’

22. U{TE EDEN SVEDOK ZA BLAGODATNIOT OGAN

Otec Mitrofan prodolì: '@iveev so ovie mi-sli i sogleduvawa, s# do ovoj moment, koga vi zboru-vam. Bev nedostoen, no, sepak, Bo`jata milost i dolgo-trpenie me udostoija za najvozvi[enoto doìvuvawe na zemjata. Ova doìvuvawe go zaklu~iv vo srceto i nikomu ne raskaùvav za toa. Svetata ispoved ja zape-~ati mojata tajna i jas ja ~uvav od 1926 do 1938 godina, koga patrijarhot Damjan se upokoi vo Gospoda. Toga[ se po~uvstvuvav sloboden da kaàm nekomu. Ne bev ob-vrzan ve]e da mol~am, bidej]i svetiot starec mi re~e: 'Ona [to ]e ti go kaàm sega, ne smee[ da go kaè[ nikomu, s# dodeka sum ìv".’ Toga[ zapo~na u[te edna stranica vo mojot ì-vot. Koga i da mi se dade[e mo`nost, koga i da mislev deka ]e gi zacvrstam vo verata moite slu[ateli, go ra-skaùvav toa [to Gospod mi dopu[ti da go vidam. Sekoj den mi prio\aa lu\e so istata somni~a-vost i nesigurnost kako i mojata. S# [to e navidum skrieno ili te[ko da se objasni, sozdava nedoumici i kopne` za duhovna potvrda. Svetite tajni na Crkvata se povrzani so Boèstvenoto i vo kraen slu~aj, preku silna vera, vodat kon edinstvo so Boga. Smirenieto i pobo`nosta vedna[ ja privlekuvaat blagodatta Bo`ja, koja prosvetluva i gi rasteruva mra~nite oblaci na neverieto. Sepak, ima i onakvi kako neveren Toma, koi 'moraat da vidat, za da poveruvaat." 'Se pojavi u[te eden takov slu~aj"- prodolì otec Mitrofan. 'Ima[e eden abisinski monah, koj

ìvee[e vo Svetata Zemja. Ne moàm da se setam na imeto, no negoviot lik i figura ]e ostanat zasekoga[ vo mojot um. Trieset godini toj bil izma~uvan od taj-nata na blagodatniot ogan. Toj dlaboko kopneel da vi-di, [to se slu~uva za vreme na slu`bata na Velika sa-bota. Postojano go molel i prekolnuval Boga. Smis-luval smeli planovi, no tie sekoga[ propa\ale. Ne e lesno da se pomine nezabeleàn, pokraj budnite o~i na ~uvarite i na onie [to se odgovorni za Grobot. Za-toa, toj se pomiril so ovaa svoja neispolneta èlba, so svoi o~i da go vidi ~udoto. Vo 1960 godina, episkop Atinagora, kako pove-renik na patrijarhot, treba[e da ~inona~alstvuva so ceremonijata za blagodatniot ogan. Po Bo`jo dopu-[tawe, ne se znae kako, abisinskiot monah iskoristil nekoja zabuna i vlegol, bez da bide zabeleàn, i osta-nal nepodvièn vo malata prostorija kaj Svetiot ka-men. Poradi temnata koà bil nezabele`liv za drugi-te i lesno se vklopil vo temnata okolina. Ve]e sled-niot moment, Grobot be[e zape~aten i toj ostana zat-voren vnatre. Se svitkal vo eden agol i bil mnogu ti-vok. Nitu eden ~len na komisijata ne go zabeleà ne-govoto prisustvo. Koga pravoslavniot pretstavnik go primi snop~eto so sve]i, patrijarhot se podgotvuv[e da im gi predade snop~iwata so sve]i na katoli~kiot i ermenskiot pretstavnik. Duri toga[ natrapnikot be[e otkrien. Neviden be[e gnevot kaj ovie pretstavnici. Tie se upla[ija deka ]e im bidat odzemeni privile-giite. Po~naa silno da go udiraat abisin-skiot monah, no toj ostana miren za seto vreme dodeka go napa\aa. Toj be[e vistinski ma~enik, koj, iako krvare[e i

trpe[e silni bolki, ostana nekolebliv vo svojot ~uden mir. 'Udirajte me", vele[e, 'kolku [to sakate! Obe-sete me! Ubijte me! Se~ete me na par~iwa! Bog mi do-pu[ti da go po~uvstvuvam blaènstvoto, po koe tri-eset godini kopneam, so seto svoe srce. Da, go vidov patrijarhot opkruèn so Boèstvena svetlina, bles-kava vo seta svoja ubavina. Go vidov celiot Grob vo plamen! Sega sum blaèn. I da umram vo ovoj moment, ]e umram potonat vo more od nebesna radost i boèstvena blagodat".’ Po ova priznanie, hrabriot stav i nepokoleb-livata vera na abisinskiot monah, navredenite za[-titnici na svoite privilegii prestanaa so udarite. Nim ne im be[e grià za prisustvoto i namerata na monahot. Ni[to ne dopira[e do nivnite du[i, duri ni ognenata vera na ovoj poboèn isposnik. Samo edno ne[to gi zasega[e, da ne izgubat ni del od svoite pra-va, vo vrska so Svetiot grob.

23. MAÊNIKOT- ÛVAR NA SVETATA ZEMJA

'Mnogu lu\e", dodade otec Mitrofan, 'ne znaat za naporite i `rtvite [to se pravat, pri ~uvaweto na svetiwite na Svetata Zemja. Tie slu[aat samo za Sve-tiot grob. Tie ne znaat kako ovaa i drugite svetiwi se ~uvani i kako se za[titeni. Duri i koga se vo pra[awe nekolku milimetri granica, ereticite pre-

zemaat nezamislivi napori, za da dobijat prevlast. Mala nezainteresiranost na ~uvarot ili slu~ajna nevnimatelnost se dovolni, drugite veri da go osvojat prostorot, so cel da dobijat prava, da baraat privile-gii i najposle, da prezemat kontrola, bez da vodat smetka za pravoslavnite prethodnici. Treba da vi bide jasno deka nasekade niz Sveta-ta Zemja, drugite veri, t.e. nepravoslavnite hri-stijani (Ermenci, katolici, Kopti, protestanti), imaat svoi sopstveni, posebni teritorijalni prava nad nivnite svetili[ta, crkvi, kapeli, manastiri i smestuvali[ta. Tuka se u[te i xamiite so minariwa za muslimanite i sinagogite za Evreite. I nikoj ne im se me[a vo pravata nad ovie svetili[ta. Ne bi trebalo da postoi ova postojano soper-ni[tvo me\u pravoslavnite i ereticite. Namesto toa, bi trebalo da ima po~it i uvaùvawe kon neprikosno-venoto prvenstvo na pravoslavnite, koi kako nasled-nici na Hrista i Negovata sveta i apostolska Crkva, ve]e 2000 godini ja ~uvaat ~istotata na Negovoto u~ewe.

Pravoslavnite ma~enici i vrednite ~uvari, im ovozmoùvaat na lu\eto od site veri i religiozni ubeduvawa da gi posetat i da se poklonat na svetiwite vo Svetata Zemja. Ovie sveti monasi, vo duhot na po-stojanoto sluèwe, so golema revnost i àr ja ~uvaat i odrùvaat svetosta na osvetenite hramovi, spome-nici, mo[ti i s# [to ja utvrduva verata. Ako ni[to drugo, tie zasluùvaat barem malku mir, blagonaklo-nost i neme[awe. Slu`bata na bratstvoto na Svetiot grob vo Erusalim e te[ka i nepredvidliva, osobeno vo posled-no vreme, so obedinuvaweto na evrejskiot narod i ne-

goviot neprijatelskiot stav kon pravoslavnite. 'Za-kanite", prodolì otec Mitrofan, 'anonimnite te-lefonski povici, so cel da se ispla[at monasite i da se prinudat pravoslavnite da si zaminat, vo posledno vreme za~estija. Namerata im e svetite mesta da bidat napu[teni, taka [to nekoi ]e bidat pretvoreni vo ho-teli, a drugi ]e stanat turisti~ki atrakcii, upravu-vani od plateni dràvni slu`benici bez nikakvi gri-ì za duhovnoto. Eden od ponovite ma~enici, koj go `rtvuva[e svojot ìvot zaradi qubovta kon Hrista, be[e otec Filimon. Toj be[e veren ~uvar na Svetiot hram, kaj izvorot na Jakov vo Samarija. Toj pretrpe ma~eni~ka smrt od nepoznati storiteli. Mnogu dokazi pokaù-vaat deka Evrei se izvr[iteli na ubistvoto nad ovoj monah-ma~enik. Pravoslavnite od cel svet bea zgroze-ni od ova stra[no zlostorstvo. So golema àl, poradi ubistvo na otec Fili-mon, pravoslavnite hristijani od gr~kata zaednica vo London, objavija protestno pismo, vo spomen na ma~e-nikot. Eve izvadok od toa pismo: 'Neodamne[niot ma~enik Hristov, otec Fili-mon, be[e roden vo Levkosija, Kipar, na 15 oktomvri 1913 god. Toj be[e brat bliznak na otec Elpidij, koj e monah-podvi`nik na Sveta Gora. Obajcata, na vozrast od ~etirinaeset godini, re[ija da gi posvetat svoite ìvoti na Hrista. Otec Filimon be[e primen za mo-nah vo bratstvoto na Svetiot grob vo 1934 god. Toj slu-è[e vo drevniot grad Sihar, vo podno`jeto na pla-ninata Garizin, vo Samarija. Tamu se nao\a poznatiot izvor na Jakov, kade se slu~ila evangelskata sredba na Isus so ènata Samarjanka. (Jov. 4, 1-42)

Ve~erta na 29 noemvri 1979 godina, razbojnici upadnale vo hramot, go grabnale krotkiot monah i go ma~ele. Pred negovite o~i tie go oskvernile hramot, krstot i darohranilnicata od svetiot oltar. Koga mu ja zatvorile ustata so epitrahilot, krstovidno go udrile so sekira po glavata. Mu go izvadile ednoto oko i go udirale po drugoto. Isto taka, mu ja skr[ile dolnata vilica i mu gi isekle prstite od desnata raka. So sekira mu ja presekle levata noga. Na zaminuvawe od hramot, frlile evrejska voena granata, koja uni[tila s#. Policijata bila izvestena, no do den denes ne se znae koi i kolkumina go izvr[ile ubistvoto. Se-pak, so sigurnost se znae deka tie bile Evrei. Na pretstavnicite na patrijarhot ne im bilo dozvoleno ni da se pomolat pred svetoto telo na mo-nahot, koe[to im be[e predadeno duri po [est dena. Pogrebot bil izvr[en vo patrijar[iskata crkva pos-vetena na sv. Tekla, od strana na otci od bratstvoto. Tamu, toj be[e pogreben do drugite upokoeni bra]a. Kiparskite sonarodnici na otec Filimon so vekovi stradale od racete na Evreite. Vo 115 godina po Hrista, Evreite ubile 240. 000 gr~ki Kiprani, so cel da go zazemat ostrovot. Sepak, hristijanite ne se predadoa. Treba da se znae deka mnogu sve[tenici od Kipar slu`at vo Svetata Zemja, so cel da gi za[titat i so~uvaat site svetiwi i sveti mesta." So ovoj epilog na gr~kata pravoslavna zaednica vo London, mu oddavame po~it na noviot ma~enik vo Hrista, otec Filimon. Za site ovie ma~enici, ~uvari i poddr`uva~i na pravoslavieto, nie gi dodavame na-[ite ogneni molitvi:

'Gospodi, Ti Koj se rodi kako ~ovek, be[e ras-pnat, pogreben i voskresna od mrtvite, zaradi na[eto spasenie, Hriste, Ti Koj Si vistinskiot na[ Bog, so-~uvaj, za[titi i ukrepi gi vernite i skromni ~uvari na Tvoite sveti mesta, vo slava na Tvoeto sveto ime.

ZAKLUÔK

Dokazi i indikacii okolu blagodatniot ogan Od momentot na Voskresenieto na na[iot Gos-pod, pa s# do den denes, lu\eto se podeleni vo odnos na Hristovata Boèstvena priroda. Nekoi se sledbeni-ci, nekoi neprijateli na na[iot Gospod, a nekade me\u niv se nao\aat onie [to se mlaki vo verata. Vo sekoj slu~aj, site moàt da izvle~at korist od prikaznata na otec Mitrofan za negovite doìvuvawa. Na skep-tikot mu se dava mo`nost da razmisluva i da si ja is-pita du[ata. Za onie [to veruvaat, ovaa prikazna ja utvrduva nivnata vera i im ja zgolemuva qubovta kon voskresnatiot Hristos. Kaj onie [to se somnevaat i kaj onie koi se mlaki vo verata, prikaznata za napuk-natiot stolb moè da zapali iskra na vera i promi-sluvawe za Boga, Negovata qubov i Negovite ~uda.

A. NAPUKNATIOT STOLB Na levata strana od vlezot vo hramot na Vos-kresenieto, ima tri stolba, naredeni eden do drug.

Eden od stolbovite e pocrnet i rascepen pri dnoto. Istoriskiot prikaz pokaùva kako ovoj stolb napuk-nal. Za vreme na vladeeweto na Salem II, poto~no vo 1517 godina, Ermencite sakale tie da bidat onie [to ]e go primat blagodatniot ogan namesto pravoslavni-te. Toga[ se slu~ilo ~udoto so stolbot, koe[to nikoj ne moèl da go ospori. Sovremeniot skeptik bi odgovoril na ova so na-vidum logi~ki argument. 'Stolbot ednostavno puknal i pocrnel od ~adot." No, kako moè ~ad da izleguva od ovoj blagodaten ogan? Blagodatniot ogan e prisustvo-to Bo`jo. Ovoj fakt ne e ni slu~ajnost, nitu prethod-no dogovorena rabota. Nevernite se slepi za ~udata. So ogled na toa deka Gospod e Seznaen, ~ovekot ne ja znae, nitu moè da ja protolkuva voljata Bo`ja. Gos-pod e Svetlina, @ivot i @ivototvorna sila. So ovaa sila, Toj prosvetluva i za[tituva. Toj go prosvetluva i za[tituva ìvotot na site sozdanija. No Svetlina i izvor na Svetlina (Jov. 1, 17) ne e samo Otecot. Svet-lina e i Sinot ( Jov. 8, 12), Svetlina e i Duhot Sveti, i poradi ova apostol Pavle gi moli vernite da odat vo Svetlinata na Svetiot Duh (Efes. 5-9). Niz istorijata, Otecot se pojavuval i kako svet-lina i kako svetol oblak i, isto taka, kako ogan so ~ad. Koga Mojsej se iska~il na planinata Sinaj, da gi primi desette Bo`ji zapovedi, imalo gromovi, molwi i gust oblak na vrvot... 'A gorata Sinajska celata be-[e vo ~ad, za[to Gospod be[e slegol nad nea vo ogan; i ~ad se kreva[e od nea, kako ~ad od pe~ka..." (II Moj. 19, 18).

Nevernikot bi pra[al: 'Blagodaten ogan, a so ~ad?" Na[iot Gospod ne n# pra[uva nas vo kakov oblik da se pojavi. Toj ne zavisi od nas. Kaj stolbot Toj se pojavi kako ogan so ~ad [to izleguva, za sve-do[tvo na nevernite. Na Sinaj i den denes s# e jagle-nosano i pocrneto od gromovite. Zo[to toga[ da ne bide pocrnet i stolbot na vlezot vo hramot na Vo-skresenieto? Nevernikot povtorno reagira: 'Toa e laga [to mudrite ja izmislile, za da gi izmamat naivnite." Kako i da e, naivnite ne se samo nekolkumina na broj. Toa se milioni vernici nasekade niz svetot. û-doto so stolbot od koj proizlegla Boèstvenata svet-lina i potoa se razgorela vo blagodaten ogan, za da go obeleì blagosloveniot stolb, e ne[to op[topozna-to i se razbira so pomo[ na verata.

B. DRUGITE VERI Pred da zapo~ne ceremonijata za blagodatniot ogan, sekoja Velika sabota pretstavnicite od drugite veri - Ermencite, katolicite, Koptite kako i Sirij-cite, zaedno so pravoslavniot pretstavnik, prio\aat so golema skru[enost da mu se poklonat na patrijar-hot, edinstveniot [to ima privilegija da go primi blagodatniot ogan. Nepravoslavnite, zna~i, go priz-navaat nego, kako pretstavnik na vistinskata vera i kako svet otec na Erusalimskata crkva, ~ij prv jerarh bil sveti Jakov, brat Bo`ji.

Drugite veri go prifa]aat patrijarhot so duh na pokornost i poslu[nost. Tie mu oddavaat po~it i ~est. So poklon ja celivaat negovata desna raka. Sega se postavuva pra[aweto: 'Dali e toga[ mo`no, nepra-voslavnite da se soglasat so la`no 'prikaùvawe" na blagodatniot ogan i da gi izlaàt svoite sedum ili deset iljadi verni poklonici?" Ne, drugite veri bez-rezervno ja priznavaat vistinitosta na blagodatniot ogan. Spored toa, moè mnogu da se kaè za avtenti~-nosta na ~udoto od Velika sabota. Neosporen e faktot deka i drugite veri, so celosna posvetenost u~estvu-vaat vo ovoj vrven nastan od veligdenskite slu`bi.

V. PREBARUVAWETO NA GROBOT

Za da se otstrani kakva bilo mo`nost za izma-ma, nepravoslavnite sproveduvaat edno osobeno de-talno prebaruvawe, vnatre i nadvor od Svetiot grob, baraj]i ne[to [to bi moèlo da predizvika ogan. Is-to taka, i patrijarhot pominuva niz detalen pretres, vo prisustvo na mnogu lu\e. Spored toa, koj bi moèl da ja ospori vistinitosta na blagodatniot ogan, po strogoto prebaruvawe vo site ovie proceduri. Treba da se zeme predvid deka koga patrijarhot e podgotven da vleze vo Svetiot grob, toj ne vleguva sam, tuku e pridruùvan od ermenski monofizitski klirik, koj[to so strogo vnimanie go sledi sekoe dvi-èwe, za da se spre~i kakvo bilo delo na izmama.

Sepak, do den denes, po XX veka, ni[to lo[o ne e kaàno, nitu kakva bilo kleveta e izre~ena vo odnos na verodostojnosta na blagodatniot ogan. Iako od vre-me na vreme se slu[aat la`ni glasini za vero-dostojnosta na ~udoto, vistinata sekoga[ nadvladuva i nevistinite se rasturaat.

G. SVEDOCI Mnogu vernici, so cvrsta i ognena vera, go vi-dele blagodatniot ogan. Sekoj, spored goleminata na svojata vera, se udostojuva da go vidi negovoto pojavu-vawe. Ima zaprepastuva~ki sli~nosti vo opisot na ona [to o~evidcite go gledaat koga se pojavuva ognot. ôvek bi se zapra[al, kako moè, lu\e od razli~na vozrast i razli~en pol da doìvuvaat isti iluzii i halucinacii. Nevernicite tvrdat deka samo tie [to se psihi~ki neuramnoteèni li~nosti imaat provide-nija za ognot, koj tvrdat deka go gledaat. Sepak, ova ~udo ne e slu~aj na masovna histeri-ja, i e posvedo~eno od faktot deka na sekoe voskrese-nie vo Erusalim pristignuvaat na iljadnici vernici, koi go o~ekuvaat ovoj veli~estven nastan. Koga blago-datniot ogan ]e po~ne da proletuva niz celiot pros-tor, vo i nadvor od Svetiot grob, vnatre i nadvor od hramot na Voskresenieto, na Golgota, duri i nadvor vo dvorot, se slu~uva eden neobjasniv izliv na radost i sekoj postapuva kako da e obzemen od zanes poradi ovoj fenomen, od koj ~ovek bi se naeìl.

PRIÎNI ZA SOMNE@ KAJ NEVERNICITE Sega se pojavuva edno ~udno pra[awe: Kako da se objasni toa [to mnogu golem broj lu\e go gledaat blagodatniot ogan, a patrijarhot mnogu pati ne se udo-stojuva da go vidi ovoj fenomen? Sluìtelot na Boèstvenite tajni retko se udo-stojuva da vidi kakva e taa tajna [to ja izvr[uva, za-[to koga bi videl, bi go obzel takov strav i uàs, [to bi zanemel. Prorok Zaharij, dodeka kadel vo hramot, go vi-del arhangelot Gavril kako stoi blizu oltarot i 'se upla[i... i strav go opfati" (Luka 1, 12). Vo toj mo-ment toj onemel. Zamislete [to bi se slu~ilo, ako onoj [to slu-ì, ja vidi na ~esnata trpeza i nevidlivata strana na ona [to se slu~uva vo tekot na epiklezata, ili pri vr[eweto na koja bilo druga sveta tajna vo Crkvata. Toj ne bi na[ol zborovi da go objasni neopislivoto. Takov e slu~ajot so sveti Pavle, koga be[e voznesen na tretoto nebo. U[te edna pri~ina za somne`, [to ~itatelot bi moèl da ja ima, e obidot na otec Mitrofan da vi-di ~udo. Denes, nekoj lesno bi se skril vo vdlabnati-nata i bi se dogovoril so patrijarhot da sozdade 'pla-men". Sepak, ne e tolku ednostavno da se dogovori vak-vo ne[to. Pregolemata detalnost vo prebaruvaweto na svetili[teto, sega isklu~uva vakva mo`nost.

Hrabriot i re[itelen potfat na otec Mitro-fan bil pottiknat od borbata na verata i neverieto, [to postojano go izma~uvalo. Toj ja napravil ovaa ne-promislena postapka, mislej]i deka ]e otkrie izmama. Namesto toa, negovata potvrda na ~udoto go poka`uva tokmu kako vistinski u~itel za vistinitosta na bla-godatniot ogan, vistina koja podednakvo gi zamol~uva, kako skepticite, taka i agnosticite.

sava ahilej - † Бигорски манастирarhimandrit savva ahilej 'sv. georgij"...

Documents