savunma sanayİ endÜstrİyel tasarim merkezi fizibilite … · hazırlanan anket ve mülakat...

TOBB EKONOMİ VE TEKNOLOJİ ÜNİVERSİTESİ

ENDÜSTRİYEL TASARIM BÖLÜMÜ

SAVUNMA SANAYİ ENDÜSTRİYEL TASARIM MERKEZİ FİZİBİLİTE RAPORU

Şubat – Mayıs 2016

Hazırlayanlar: Yrd. Doç. Dr. Armağan Kuru - Yrd. Doç. Dr. Aydın Öztoprak

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Söğütözü Cad. No:43 06580 Ankara

Sayfa| 1

SAVUNMA SANAYİ ENDÜSTRİYEL TASARIM İHTİYAÇ VE GEREKLİLİK ARAŞTIRMASI

ÖZET

Bu rapor Ankara Kalkınma Ajansı tarafından 2015 Doğrudan Faaliyet Desteği kapsamında desteklenen,

Ankara ve çevresinde savunma sanayi sektöründe faaliyet gösterecek bir Endüstriyel Tasarım Araştırma

ve Uygulama Merkezi’nin fizibilite çalışmasını projesinin çıktılarını içermektedir. Rapor kapsamında,

savunma sanayi sektör firmalarının katma değerli ürün, alt sistem ve bileşen tasarlayıp üretebilmeleri

için gerekli faaliyetlere ürün geliştirme konusunda destek olacak bir merkezin kurulum ve işletme

maliyetleri ile yaratacağı değer ve pazar özellikleri araştırılması hedeflenmiştir.

Projenin özel amacı fizibilitesi yapılması planlanan merkezin TOBB ETÜ'de kurulması için gerekli

fizibilite çalışmasının yapılmasıdır. Daha önce Ankara Kalkınma Ajansı desteği ile kurularak başarı ile

faaliyete geçmiş olan Medikal Ürünler Tasarım Merkezi’nin savunma sanayi odaklı benzerinin fizibilite

çalışması yapılmıştır. Özellikle Ankara ve çevresinin seçilmesinin sebebi savunma sektörünün büyük

oranda Ankara ve çevresinde yer almasıdır.

Bu projede hedef gruplar savunma sanayi sektör firmalarıdır. Rapor sonucu ortaya çıkacak fizibilite

raporunun doğrudan müşterisi yoktur ancak TOBB ETÜ'de kurulması öngörülen araştırma merkezi için

karar destek süreçlerine katkı sağlayacaktır. Yüksek hacimli yatırım gerektiren bu merkez için veriye

dayalı bir karar verme aracı olacaktır. Savunma Sanayi sektör firmalarının listesine Savunma Sanayi

Müsteşarlığı’ndan, sektör fuarlarına katılım listelerinde ve faaliyet alanı savunma sanayi olan firmaların

sanayi odalarındaki kayıtlarından ulaşılması hedeflenmiştir. Bu firmalar mikro ölçekten, 4000’den fazla

çalışana sahip makro ölçeğe kadar farklılık göstermektedir. Hedef grupların bu özellikleri dikkate

alınarak araştırma yöntemi geliştirilmiştir.

Bu projede nihai yararlanıcı TOBB ETÜ Rektörlüğü'dür. Bu çalışma sonucu ortaya çıkan fizibilite raporu

savunma sanayi endüstriyel tasarım araştırma ve uygulama merkezi kurulması için veri oluşturacaktır.

Ayrıca savunma sanayi sektör firmaları da diğer yararlanıcılardır. Bu firmalar ziyaret edilerek ihtiyaçları

değerlendirilmiş, bu ihtiyaçlar doğrultusunda araştırma merkezi yapısı oluşturulmaya çalışılmıştır.

Araştırma merkezi kurulduğunda bu firmaların katma değerli ürün ve değer yaratmak için ihtiyaçları

uluslararası standartlar çerçevesinde sağlanacaktır.

Bu projede temel faaliyetler, araştırma ve analizdir. Bu faaliyetler kapsamında firma ihtiyaçlarını

belirlemek amacıyla mülakat ve anket soruları hazırlanmıştır. Hazırlanan anket ve mülakat soruları

Ankara ve çevresindeki savunma sanayi firmalarına yüz yüze görüşmelerle uygulanmıştır. Firma

ziyaretleri sonucu toplanan veri sosyal bilimler araştırma ve analiz yöntemleri kullanılarak analiz edilmiş

ve derlenmiştir.


Sayfa| 2

TABLOLAR

Tablo 1. Firma Faaliyetleri ........................................................................................................................ 5

Tablo 2. Üretim Yöntemleri ...................................................................................................................... 6

Tablo 3. Yıllık Üretim ................................................................................................................................ 6

Tablo 4. Son yıldaki bileşen üretimi.......................................................................................................... 6

Tablo 5. Son yıldaki farklı sistem üretimi .................................................................................................. 7

Tablo 6. Kullanılan Yazılımlar .................................................................................................................... 7

Tablo 7. Özgün ürün geliştirmekte mi? .................................................................................................... 8

Tablo 8. Yeni ürünlere nasıl karar veriliyor (Ortalama öncelik) ................................................................ 8

Tablo 9. Firmada ürün geliştirme süreci nasıl işlemektedir? .................................................................... 9

Tablo 10. Firmanızda daha önce Endüstriyel Tasarım faaliyetleri yürütüldü mü? .................................... 9

Tablo 11. Firmada Endüstriyel Tasarım faaliyetleri kaç yıldır yürütülmektedir? .................................... 10

Tablo 12. Endüstriyel Tasarımın firma performansına etkileri nelerdir? ................................................ 11

Tablo 13. Ürünün kullanıcıya uygunluğu (ergonomi) analizi ve MIL-STD standartlarına uygunluğu ...... 11

Tablo 14. Gereksinim Analizi ve Ön Hazırlık ........................................................................................... 12

Tablo 15. Endüstriyel Tasarım ................................................................................................................ 13

Tablo 16. Prototipleme .......................................................................................................................... 13

Tablo 17. Arayüz tasarımı ....................................................................................................................... 14

Tablo 18. Tasarım Testleri ...................................................................................................................... 14

Tablo 19. Görselleştirme ........................................................................................................................ 15

Tablo 20. Proje Başına Endüstriyel Tasarım Faaliyetleri için Önerilen Bütçe ve Çalışma Süreleri ........... 21


Sayfa| 3

YÖNTEM

Proje sözleşmesinin TOBB ETÜ ve AKA arasında imzalanmasını takiben, öncelikle Ankara ve

çevresindeki Savunma Sanayi’ne doğrudan ya da alt yüklenici olarak hizmet veren firmaların listesi

oluşturulmuştur. Bu listede, büyük ölçekli firmaların yanı sıra, farklı biçimlerde savunma sanayine

hizmet eden firmaların da bulunmasına özen gösterilmiştir.

PROJE TAKVİMİ

Üç ay süren projenin işleyiş ve ilerleyiş takvimi Şekil 1’de gösterilmiştir.

Şekil 1. Proje Süreci

Buna göre, proje sözleşmesinin imzalanmasının ardından, bir ay süre ile savunma sanayi firmaları

ihtiyaçlarına göre anket ve mülakat hazırlanması ve savunma sanayi firmalarının belirlenmesi ve

görüşme yapılacak firmaların belirlenmesi çalışması yapılmıştır. Firmaları belirleme çalışması ikinci ay

içinde de devam etmiş, bu süreçte görüşmeyi kabul eden firmalara ziyaretler gerçekleştirilmiştir.

Üçüncü ay içinde ise firma ziyaretleri sonlandırılmış, sonuçlar analiz edilmiş ve fizibilite raporu son

halini almıştır.

KATILIMCI FİRMALAR VE ÖRNEKLEM

Oluşturulan firma listesinde ilk etapta 120 firma listelenmiş ve belirlenen tüm firmalara, yapılacak

çalışmayı anlatan ve görüşme talep eden bir eposta atılmıştır. Bu epostalardan 8’i alıcı epostanın

çalışmaması nedeniyle geri dönmüştür. İlk etapta gönderilen epostalara olumlu geri dönüş yapan 5

firma olmuş ve bu firmalardan randevu talep edilmiştir. İlk epostanın üzerinden 5 iş günü geçtikten

sonra tekrar bir hatırlatma epostası atılmıştır. Bu epostalara olumlu geri dönüş yapan firma sayısı ise 8

olmuştur. İlk 5 mülakattan sonra bu 8 firma ile de randevu alıp görüşülmüştür. İkinci epostadan 5 iş

günü sonra ise geri dönüş yapmayan firmalara tekrar eposta atılmıştır. Bu aşamada olumlu geri dönüş

yapan firma sayısı ise 7 olmuştur.

Sonuçta, 8 Mart 2016 – 15 Nisan 2016 tarihleri arasında Ankara Merkezli toplamda 20 firma ile üst

düzey yönetici seviyesinde görüşmeler yapılmıştır.

1. AY

•Savunma Sanayi firmaları ihtiyaçlarına göre anket ve mülakat hazırlanması

•Savunma Sanayi firmalarının belirlenmesi

2. AY

•Savunma Sanayi firmalarının belirlenmesi (Devam)

•Firma Ziyaretleri

3. AY

•Firma Ziyaretleri (Devam)

•Sonuçların Analizi

•Fizibilite raporunun yazımı


Sayfa| 4

ARAŞTIRMA YAPISI VE ANALİZLER

Firma listesi oluşturulduktan sonra, firmalarla yapılacak mülakatlarda sorulacak sorular çıkarılmıştır. Bu

aşamada mülakatları yapan araştırmacının en kısa ve hızlı cevap alacak şekilde soru formu

oluşturulmasına dikkat edilmiştir. Mülakat sorularını hazırlarken, Savunma Sanayi’nde Endüstriyel

Tasarım Sürecinin alt basamakları listelenmiştir. Her basamak için gerekli bilginin alınabileceği sorular

listelenmiş, bunun için daha önce yapılan benzer çalışmalardaki sorular dikkate alınmıştır. Bu projede

sorulan sorular EK-1’de gösterilmektedir.

Epostalara olumlu geri dönüş yapan firmalar, yerinde ziyaret edilerek yüzyüze görüşmeler

gerçekleştirilmiştir. Bu görüşmelerde, firmaların endüstriyel tasarıma bakış açısı, ihtiyaç duydukları

uzmanlık, makine-ekipman ve insan kaynağının yanı sıra, endüstriyel tasarım faaliyetlerine ayırmayı ön

gördükleri finansal kaynak ve iş gücü miktarı üzerine sorular yöneltilmiştir. Görüşmeler, gizlilik

gerekçesiyle sesli kayıt altına alınmamış, araştırmacılar tüm görüşmeleri soru formuna not almıştır.

Yapılan görüşmeler Excel dosyasına aktarılarak, analizleri yapılmıştır.

DİĞER FAALİYETLER

Yapılan analizler sonucunda 21-23 Eylül 2016 tarihlerinde ODTÜ’de düzenlenmesi planlanan 2. Ulusal

Tasarım Araştırmaları Konferansı’nda sunulmak üzere bir özet gönderilmiştir. Özet komite tarafından

kabul edilmiştir. Rapor tesliminden makalenin tam metni üzerine çalışılmaya devam edilecektir.

Konferansa gönderilen özet EK-2’de yer almaktadır.


Sayfa| 5

ANKET VE MÜLAKAT VERİLERİ

FİRMA BİLGİLERİ

Görüşme yapılan toplam 20 firmanın kuruluş yılları 1957 ile 2015 arasında değiştiği görülmüştür, bu

firmaların ortalama yaşı O=19,85 olmuştur. Görüşülen firmaların faaliyet alanları, savunma sanayine

yönelik doğrudan üretimin yanı sıra, ürün geliştirme, analiz ve ürün mekanik ve kullanıcı arayüzü

testleri olarak değişkenlik göstermiştir. Bu firmalarda çalışan sayıları ise 7 ile 2000 arasında

değişmektedir. Arayüz testleri yapan firmalar daha az çalışana ihtiyaç duyarken, platform geliştirme ve

imalatı yapan firmaların daha fazla sayıda ve özellikle mühendis çalışan istihdam ettiği görülmüştür.

Endüstriyel Tasarımcı çalıştırdığını belirten firma sayısı ise 5 olmuştur.

FİRMA FAALİYETLERİ

Araştırmanın ikinci aşamasında, firmalara savuna sanayi alanındaki firma faaliyetleri sorulmuştur. Buna

göre (Tablo 1) görüşülen firmaların yoğunlukla alt sistem tasarım \ geliştirme (16 firma); alt sistem

bileşeni tasarım \ geliştirme (15 firma); sayısal test \ analiz (15 firma); alt sistem imalatı (13 firma);

yazılım geliştirme (13 firma); alt sistem bileşeni imalatı (12 firma); mekanik test \ analiz (12 firma);

sistem tasarım \ geliştirme (11 firma) yaptığı görülmüştür. En üst seviye üretim ve geliştirme faaliyeti

olan sistem imalatı (9 firma), platform tasarım \ geliştirme (6 firma) ve platform imalatı (4 firma)

faaliyetlerini gerçekleştiren firma sayısı ise, diğer alt faaliyetlere göre daha az olduğu görülmüştür.

Tablo 1. Firma Faaliyetleri

Faaliyet Firma Sayısı

Alt Sistem Tasarım \ Geliştirme 16

Alt Sistem Bileşeni Tasarım \ Geliştirme 15

Sayısal Test \ Analiz 15

Alt Sistem İmalatı 13

Yazılım Geliştirme 13

Alt Sistem Bileşeni İmalatı 12

Mekanik Test \ Analiz 12

Sistem Tasarım \ Geliştirme 11

Sistem İmalatı 9

Tanıtım \ Pazarlama \ Temsilcilik 7

Platform Tasarım \ Geliştirme 6

Platform İmalatı 4

Görüşülen firmaların sahip olduğu üretim yöntemlerine bakıldığında (Tablo 2) ise en sık karşılaşılan

talaşlı imalat olmuştur (11 firma). Yüzey işlemleri yapabilen firma sayısı 10 iken, hassas döküm

yapabilen firma sayısı ise oldukça azdır (2 firma).


Sayfa| 6

Tablo 2. Üretim Yöntemleri

Üretim Yöntemleri Firma Sayısı

Talaşlı İmalat 11

Yüzey İşlemleri 10

Sac/metal kesim işleme birleştirme 8

Soğuk Metal Şekillendirme 5

Kompozit İmalatı 4

Hızlı Prototipleme 4

Lazer \ Plazma Kesim 4

Plastik Enjeksiyon 3

Elektro Kimyasal Şekillendirme 3

Hassas Döküm 2

Yıllık üretim miktarına bakıldığında, görüşülen firmaların 3’ünün üretim yapmadığı, ancak yazılım

geliştirme veya ürün testi yaptığı; 8’inin yılda 1-100 birim, 5’inin 100-10.000 birim, 4’ünün ise 10.000

birimden fazla sayıda üretim yaptığı görülmüştür.

Tablo 3. Yıllık Üretim

Birim sayısı Firma Sayısı

1-100 birim 8

100-10.000 birim 5

>10000 4

Üretim yapmıyor 3

Yıllık üretim sayısına ek olarak firmalara son yılda ürettikleri bileşen sayısı da sorulmuştur (Tablo 3).

Buna göre, en fazla 101-1000 bileşen üreten firma (6 firma) bulunmaktadır. Son yılda 1000’den fazla

bileşen üreten firma sayısı 5 iken, 1-10 bileşen üreten firma sayısı 3 olmuştur.

Tablo 4. Son yıldaki bileşen üretimi

Bileşen Sayısı Firma Sayısı

101-1000 bileşen 6

1000 bileşenden fazla 5

1-10 bileşen 4

Üretim yapmıyor 3

11-100 bileşen 2


Sayfa| 7

Son yıldaki farklı “sistem” üretimi sorulduğunda ise, sadece 3 firma yine sistem üretmediğini ama

yazılım/kullanıcı testi yaptığını belirtmiştir. Geri kalan firmalar yılda en az 1 sistem ürettiğini belirtmiştir

(Tablo 4)

Tablo 5. Son yıldaki farklı sistem üretimi

Sistem Sayısı Firma Sayısı

11-20 sistem 7

1-10 sistem 4

30'dan fazla sistem 4

Sistem üretmiyor 3

21-30 sistem 2

Toplam 20

Firmalara ayrıca, üretim ve tasarım sürecinde kullandıkları programlar sorulmuştur. Buna göre hemen

hemen tüm firmalar ofis yazılımlarını kullanırken (19 firma), 9 firma AutoCAD (Inventor), 9 firma

SolidWorks, 8 firma NX (Unigraphics), 8 firma ise CATIA yazılımlarını kullandığını belirtmiştir. Bu

yazılımların yaygınlığını ve sıklığını anlamak, ileride kurulacak bir tasarım merkezinde bulunması

gereken yazılımları ve maliyetlerini anlamak açısından önemlidir (Tablo 6).

Tablo 6. Kullanılan Yazılımlar

Yazılımlar Firma Sayısı

Ofis Yazılımları (Word, Excel vs.) 19

AutoCAD (Inventor) 9

SolidWorks 9

NX (Unigraphics) 8

CATIA 8

ERP (Enterprise Resource Planning) 4

Resim/Vektör İşleme Yazılımları 3

ProEngineer 2

3D Max 2

Rhinoceros 1

CAM Yazılımı 1

IDEAS 1

Bunların yanı sıra; ANSYS, Sofware Development Environment, Redmine, Doors, ERP , CPM, Geomagic,

Jack, tecm center, MASTA (FEA), KissSoft, Matlab, National Instruments, Labview, Eclipse, Mic. Visual

Studio, PLC Programı, Doors, JRE, SVN, Sketch, Adobe Publishing Suite, Test Stand, Labview, C++, C#,

FPGA gibi yazılım ve yazılım geliştirme araçları ile çeşitli sistem mühendisliği araçları kullandığını

belirten firmalar da olmuştur.


Sayfa| 8

ÜRÜN GELİŞTİRME FAALİYETLERİ

Yapılan görüşmelerde, firma bünyesinde ürün geliştirilip geliştirilmediği ve geliştiriliyorsa ne sıklıkla

geliştirildiği sorulmuştur (Tablo 7). Bu soruya 1 firma hariç tüm firmalar “evet” cevabını vermiştir. Ürün

geliştirme projesi olmadığını belirten firma ise, bunun sebebini “talep yoğunluğu ve organizasyonel

sebepler” olarak belirtmiştir. Görüşme yapılan firmaların ortalama çoğunluğunun yılda 3’ten fazla

özgün proje geliştirdiği görülmüştür. Bu durumda sadece ziyaret edilen firmalarda bile yılda 60’dan

fazla özgün ürün geliştirme projesi yürütüldüğü, ziyaret talebine olumlu cevap vermeyen 80 firma da

dâhil edildiğinde bu sayının 300’lü rakamlara eriştiği söylenebilir. Bu sayı, TOBB ETÜ’de kurulacak

endüstriyel tasarım merkezi faaliyetlerinin yıl içerisinde entegre olabileceği proje sayısını ön görmek

açısından önemlidir.

Tablo 7. Özgün ürün geliştirmekte mi?

Sıklık Firma Sayısı

Hayır 1

Birkaç yılda 1 1

Yılda 1 2

Yılda 2-3 4

Yılda 3'ten fazla 12

Firmalara, geliştirilen yeni ürünlere nasıl karar verildiği sorulduğunda, firmaların en sık başvurduğu

yöntemin kullanıcı ihtiyaçları ve isteklerini araştırmak; en az başvurduğu yöntemin ise rakip firmaları

takip ederek olduğu görülmüştür (Tablo 8). Endüstriyel tasarımın, ürün geliştirme sürecine kullanıcı

ihtiyaç ve istekleri araştırılarak yapıldığı düşünüldüğünde, savunma sanayi alanında endüstriyel tasarım

faaliyetlerinin yerinin önemli olduğu söylenebilir. Ayrıca savunma sanayinde temel alıcı kamu kurumları

olduğu için alıcı ile kullanıcı arasındaki bağ kopmaktadır. Bu sebeple geröek kullanıcı ihtiyaçlarının

savunma sanayi ürün geliştirme süreçlerine katılması savunma sistemlerinin verimli kullanımı açısından

önemlidir.

Tablo 8. Yeni ürünlere nasıl karar veriliyor (Ortalama öncelik)

Seçenek Ortalama

Kullanıcı ihtiyaçları ve istekleri araştırılarak 1,06

Firma bünyesinde fikir alışverişi yaparak 2,31

Üretmekte oldukları ürünleri geliştirerek 2,81

Rakip firmaları takip ederek 3,81

Firmalara ürün geliştirme sürecini nasıl yürüttükleri sorulduğunda (Tablo9), 17 firmanın bütün ürün

geliştirme süreçlerini firma bünyesinde gerçekleştirdiği; az sayıda firmanın ise nadiren de olsa dışarıdan

hizmet alımı yaparak ürün geliştirdiği görülmüştür. Bu durum mülakatlarda firma yöneticilerine


Sayfa| 9

sorulduğunda savunma sanayinin kendine özgü gizlilik ve güvenlik şartları sebebiyle güvenilir alt

yüklenici bulmakta zorlandıkları, ihtiyaç duydukları uzmanlıkları Ankara ve çevresinden temin

edemedikleri anlaşılmıştır.

Tablo 9. Firmada ürün geliştirme süreci nasıl işlemektedir?

Seçenek Firma Sayısı

Bütün ürün geliştirme adımlarını firma bünyesinde gerçekleştirerek 17

Mühendislik tasarımını firma bünyesinde tamamlayıp Endüstriyel Tasarım hizmetini başka bir firmadan alarak

5

Başka bir firmadan bitmiş anahtar teslimi ürün geliştirme hizmeti alarak 2

Başka bir firmadan mühendislik tasarımı hizmeti alarak 1

ÜRÜN GELİŞTİRME SÜREÇLERİNDE ENDÜSTRİYEL TASARIMIN YERİ

Firmalara daha önce endüstriyel tasarım faaliyeti yürütüp yürütmediği sorulduğunda 15 firma

“yürütüldü” cevabı vermiştir. Bunlardan 7’si “mühendis ve teknikerler endüstriyel tasarım

faaliyetlerinden sorumludur” cevabını verirken sadece 3 tanesi “firma bünyesinde çalışan endüstriyel

tasarımcı (lar) bulunmaktadır” cevabını vermiştir (Tablo 10). Bu cevaplar, firmalarda ürün geliştirme

faaliyetleri yürütülse de, tasarım faaliyetlerinin çoğunlukla endüstriyel tasarımcılar tarafından

yapılmadığını göstermektedir. Firmalar ayrıca kaç yıldır endüstriyel tasarım faaliyeti yürüttükleri

sorulduğunda ise 5 firmanın 10 yıldan fazla süredir; 5 firmanın 5-10 yıldır; 4 firmanın ise 1-5 yıldır

endüstriyel tasarım faaliyeti yürüttüğü görülmüştür (Tablo 11).

Tablo 10. Firmanızda daha önce Endüstriyel Tasarım faaliyetleri yürütüldü mü?

Seçenek Firma Sayısı

Evet 15

Mühendis ve teknikerler Endüstriyel Tasarım faaliyetlerinden sorumludur. 7

Firma bünyesinde çalışan Endüstriyel Tasarımcı (lar) bulunmaktadır. 3

Firma dışından Endüstriyel Tasarım hizmeti alınmıştır. 5

Firmaların bu iki soruya verdiği cevaplardan endüstriyel tasarım ve ürün geliştirme faaliyetlerinin

etkinliğinin firma yöneticilerince tam anlaşılamadığı görülmüştür. Bu firmalarda endüstriyel tasarıma

sadece görsel özellikleri iyileştirme veya ürün dış kabuğunun tasarımı olarak yaklaşılmaktadır.

Endüstriyel tasarımı ürünün insan etkileşiminin tüm aşamalarında kullanan firma sayısı örneklem içinde

çok azdır (n=4). Ancak bu firmalar sektörün şemsiye kuruluşlarından ve büyük ölçekli firmalardır. Bu

firmaların sektörde lokomotif rolü olduğu düşünüldüğünde yakın gelecekte endüstriyel tasarım

faaliyetlerinin sektörde yaygınlaşacağı anlaşılmaktadır.


Sayfa| 10

Tablo 11. Firmada Endüstriyel Tasarım faaliyetleri kaç yıldır yürütülmektedir?

Firma Sayısı

Yanıtlamayan firma sayısı 6

10’dan fazla 5

5 - 10 yıl 4

1 – 5 yıl 4

Firmada tasarım yapacak kimse bulunmamaktadır. 1

Firmalara, Endüstriyel Tasarım faaliyetlerinin, firmaya katkıları sorulduğunda ise, firmalardan gelen

yanıtlar şu şekilde olmuştur:

Kurumsallaştı.

Daha kolay öğrenilen arayüzler tasarlandı.

Kullanıcı memnuniyetini arttırabilir, endüstriyel tasarımın fikirsel altyapısı oluştu.

Müşteri memnuniyeti arttı (4 firma).

Pazar başarısı arttı.

Bakış açısı değişti.

Ürün geliştirme süreci değişti. müşteri memnuniyeti artmıştır

Ürün isterleri şekillendi.

Ürünü gösteren tasarımdaki detaylar, farklılıklar ortaya çıktı.

Tasarım ve patent tescilleri, firma tanıtımına katkı, firma kurumsallaştırma katkı sağladı.

Kullanıcı deneyimi konusunda farkındalık arttı

Kullanıcı beklentileri ürüne ve üretim prosesine yansıtmasıdır. Ergonomik ve üretime uygun

tasarım sağlandı.

Firmalara ayrıca, firmanın Endüstriyel Tasarım faaliyetlerinden beklentiler nelerdir sorusu

sorulduğunda ise, şu cevaplar alınmıştır:

Firma içi ürün geliştirme proseslerini geliştirmeli

Daimilik sağlanmalı

Cihazlar şekil olarak iyi görünmeli, kullanıcı dostu olmalı, tasarım yükünü almalı

Ergonomi standartları, görsellik, malzemede yenilik, üretim kolaylığı sağlamalı

Montaj kolaylığı, üretim kolaylığı, maliyet etkin tasarım sağlamalı

Kavramsal tasarım, insan faktörü çalışmaları, alt sistem geliştirmeler sağlamalı

Ürünlerin daha ergonomik yapılmalı

Tasarımın üretime dönüştürecek altyapısının bulunmalı, realize edilebilir tasarım olmalı,

gerçekçi olmalı. Tasarımları modüler olması sağlanmalı

Yenilikçi özgün yaklaşım sağlanmalı

Firma kültürünü oluşturulmalı,

Farklılık yaratacak ürün geliştirmeli

Ergonomi, estetik görünüm, kullanıcı memnuniyeti sağlamalı


Sayfa| 11

Firmalara, Endüstriyel Tasarımın firma performansına etkileri nelerdir? Sorusu sorulduğunda, 8’er

firma kullanıcı memnuniyetinin ve karlılığın arttığını söylerken, 5 firma satışların arttığını, 3’er firma ise

maliyetlerin düştüğünü ve ürün performansının arttığını belirtmiştir. 2 firma ise firma performansına

etkisi olmadığını belirtmiştir (Tablo 12).

Tablo 12. Endüstriyel Tasarımın firma performansına etkileri nelerdir?

Firma Sayısı

Kullanıcı memnuniyeti artmıştır 8

Kârlılık (yaratılan katma değer) artmıştır. 8

Firma satışları artmıştır. 5

Ürün maliyeti düşmüştür. 3

Ürün performansı artmıştır 3

Endüstriyel Tasarımın firma performansına etkisi olmamıştır. 2

Endüstriyel Tasarım firma performansını olumsuz etkilemiştir. 0

Diğer (Açıklayınız) 0

Firmaların üretmekte oldukları bir ürünün Endüstriyel Tasarımı için öngördüğünüz bütçe ne kadardır

sorusuna 14 firma yanıt vermiştir. Buna göre bir ürünün Endüstriyel Tasarımı için ön görülen bütçe

80.000 TL ile 100.000 TL arasında değiştiği görülmüştür. Firmaların 4’ü bünyesinde tasarımlarına

yönelik hızlı prototipleme tezgahı bulunduğunu, 8’i ise hızlı prototipleme haricinde prototip üretimine

yönelik bir altyapı var bulunduğunu belirtmiştir.

ERGONOMİ VE KULLANILABİLİRLİK ÇALIŞMALARI

Katılımcı firmaların ergonomi ve kullanılabilirlik çalışmaları sorgulandığında 11 firma, bu çalışmaları

gerçekleştirmek için firma bünyesinde personel bulunduğunu belirtmiş, 6 firma ergonomi analizi

yapmadığını, 2 firma ise bunun için alt yüklenici kullandığını belirtmiştir (Tablo 13).

Tablo 13. Ürünün kullanıcıya uygunluğu (ergonomi) analizi ve MIL-STD standartlarına uygunluğu

Firma Sayısı

Firma bünyesinde personel bulunmaktadır. 11

Kullanıcıya uygunluk (ergonomi) analizi yapılmamaktadır. 6

Firma kullanıcıya uygunluğu (ergonomi) analizi için alt yüklenici kullanmaktadır. 2

Yanıt vermeyen firma 1

ENDÜSTRİYEL TASARIM FAALİYETLERİ

Firmalara, ileride kurulabilecek bir Endüstriyel Tasarım merkezinin olası faaliyet alanlarını anlamak

üzere, bünyelerindeki endüstriyel tasarım faaliyetlerinin mevcut durumu ve ihtiyaçları sorulmuştur. Bu


Sayfa| 12

bölümde Endüstriyel Tasarım süreci NATO ürün geliştirme standartlarına göre 5’e ayrılmış, firma

yetkililerine bu faaliyetlerin yürütülüp yürütülmediği ve ortalama proje başına ne kadar bütçe ayrıldığı

sorulmuştur.

Endüstriyel Tasarım sürecinin ilk aşaması olan gereksinim analizi ve ön hazırlık aşamasında, firmaların

çoğunun kavramsal tasarım (18 firma); gereksinim analizi çalışması ve sistem teknik özelliklerinin

belirlenmesi çalışması (17 firma) yaptığı görülmüştür. Firmaların çoğunun bu aşamada faaliyet

gösterdiği ancak özellikle kullanıcı araştırması ve kullanıcı gereksinimleri belirleme çalışması (7 firma);

MIL-STD standartlarına uygun olarak güvenilirlik gereksinimleri belirlenmesi (7 firma); MIL-STD

standartlarına uygun olarak ergonomi gereksinimleri belirlenmesi (7 firma) alanlarında desteğe ihtiyaç

olduğu gözlemlenmiştir. Firmaların gereksinim analizi ve ön hazırlık faaliyetlerine proje başına ayıracağı

bütçenin ise ortalama 65.000 TL olduğu görülmüştür.

Tablo 14. Gereksinim Analizi ve Ön Hazırlık

Faaliyet Firma Sayısı

Ayrılan ortalama bütçe

Kavramsal (Ön) Tasarım Mevcut 18

65000 TL

İhtiyaç 3

Gereksinim analizi çalışması ve sistem teknik özelliklerinin belirlenmesi

Mevcut 17

İhtiyaç 4

Kullanıcı araştırması ve kullanıcı gereksinimleri belirleme çalışması

Mevcut 12

İhtiyaç 7

MIL-STD standartlarına uygun olarak Güvenilirlik gereksinimleri belirlenmesi

Mevcut 13

İhtiyaç 7

MIL-STD standartlarına uygun olarak İnsan Mühendisliği gereksinimleri belirlenmesi

Mevcut 13

İhtiyaç 5

MIL-STD standartlarına uygun olarak Ergonomi gereksinimleri belirlenmesi

Mevcut 12

İhtiyaç 7

MIL-STD standartlarına uygun olarak Kullanılabilirlik gereksinimleri belirlenmesi

Mevcut 14

İhtiyaç 5

Bu bölümün ikinci aşamasında firmalara Endüstriyel Tasarım faaliyetleri sorulmuştur ((Tablo 15). Buna

göre, firmaların çoğunun sistem, alt sistem ve bileşenlerin katı modellerinin oluşturulması (14 firma);

platform ve sistem yerleşim tasarımı (11 firma); sistem, alt sistem ve bileşen endüstriyel tasarımlarının

yapılması (10 firma); tasarım alternatiflerinin fotogerçekçi görüntülerinin hazırlanması (10 firma)

faaliyetlerini gerçekleştirdiği görülmüştür. Buna ek olarak 7 firmanın sistem, alt sistem ve bileşen

endüstriyel tasarımlarının yapılması, 7 firmanın ise tasarım alternatiflerinin fotogerçekçi görüntülerinin

hazırlanması konularında desteğe ihtiyaç duyduğu görülmüştür. Firmaların bu kapsamdaki faaliyetlere

ayıracağı bütçenin proje başına ortalama 30.000 TL olduğu görülmüştür.


Sayfa| 13

Tablo 15. Endüstriyel Tasarım

Firma Sayısı


Platform ve Sistem Yerleşim Tasarımı Mevcut 11

30000 TL

İhtiyaç 5

Sistem, alt sistem ve bileşen Endüstriyel Tasarımlarının yapılması

Mevcut 10

İhtiyaç 7

Sistem, alt sistem ve bileşenlerin katı modellerinin oluşturulması

Mevcut 14

İhtiyaç 3

Tasarım alternatiflerinin fotogerçekçi görüntülerinin hazırlanması

Mevcut 10

İhtiyaç 7

Tasarımın bir diğer önemli faaliyeti olan prototipleme faaliyeti yapan firma sayısının görüşülen

firmaların yarısından az olduğu (Tablo 16) , firmaların özellikle metal prototipleme konusunda (9 firma)

desteğe ihtiyaç duyduğu görülmüştür. Prototipleme faaliyetleri için firmaların proje başına ortalama

30.000 TL bütçe ayıracağı görülmüştür.

Tablo 16. Prototipleme

Firma Sayısı


Tasarım alternatiflerinin hızlı prototipleme yöntemi ile görselleştirilmesi

Mevcut 5

30000 TL

İhtiyaç 5

Plastik (PLA, ABS vb.) prototipleme Mevcut 7

İhtiyaç 6

Metal prototipleme Mevcut 8

İhtiyaç 9

Arayüz tasarımı konusunda, 12 firmanın insan-makine yazılım arayüzlerinin tasarlanması faaliyetlerini

firma bünyesi içerisinde gerçekleştirdiği görülmüştür. Ancak firmaların çoğunun bu alanda desteğe

ihtiyacının yanı sıra (7 firma), son kullanıcı araştırması (11 firma) ve uzman değerlendirmesi (11 firma)

konularında da desteğe ihtiyaç duyduğu görülmüştür. Arayüz tasarımı faaliyetleri için firmaların proje

başına ortalama 30.000 TL bütçe ayıracağı belirlenmiştir.


Sayfa| 14

Tablo 17. Arayüz tasarımı

Firma Sayısı Ayrılan ortalama bütçe

İnsan-makine yazılım arayüzlerinin tasarlanması Mevcut 12

30000 TL

İhtiyaç 7

Son Kullanıcı Araştırması Mevcut 6

İhtiyaç 11

Uzman Değerlendirmesi Mevcut 5

İhtiyaç 11

Firmaların çoğunun tasarım testlerini kendi bünyesinde gerçekleştirdiği (Tablo 18), ancak tüm tasarım

testleri için ayırabilecekleri bütçenin proje başına 165.000 TL olduğu görülmüştür.

Tablo 18. Tasarım Testleri


Sistem gereksinimlerinin mekanik test yöntemleri ile test edilmesi

Mevcut 11 75000 TL İhtiyaç 6

Sistem gereksinimlerinin yazılım test yöntemleri ile test edilmesi


Kullanıcı araştırmaları ve sistem test\analiz sonuçlarına göre tasarım revizyonlarının yapılması


Tasarım sürecinin son aşaması olan sunum hazırlama ve görselleştirme faaliyetlerine bakıldığında ise,

fotogerçekçi görüntü hazırlama (11 firma); katalog ve basın için resim çekimi (11 firma); 3D animasyon

hazırlanması (13 firma); tanıtım filmi hazırlanması (13 firma) olduğu görülmüştür. Firmaların bu

faaliyetler için proje başına ayıracağı bütçe ise 30000 TL olmuştur (Tablo 19).


Sayfa| 15

Tablo 19. Görselleştirme


Tamamlanan tasarımların üretim, teslimat, montaj, kullanım, bakım, onarım, geri dönüşüm kitaplarının hazırlanması

Mevcut 12

30000 TL

İhtiyaç 6

Fotogerçekçi görüntü hazırlama Mevcut 8

İhtiyaç 11

Katalog ve basın için resim çekimi Mevcut 8

İhtiyaç 11

3D animasyon hazırlanması Mevcut 4

İhtiyaç 13

Tanıtım film hazırlanması Mevcut 4

İhtiyaç 13

Yapılan tüm faaliyet-ihtiyaç analizleri sonucunda, firmaların en çok (1) görselleştirme; (2) arayüz

tasarımı (3) Endüstriyel Tasarım; (4) Gereksinim Analizi ve Ön Hazırlık ve (5) prototipleme faaliyetleri

için hizmet alımına ihtiyaç duyduğu gözlemlenmiştir. Süreç içerisinde yer alan faaliyetler için

ayrılabilecek bütçenin ise proje başına ayrılabilecek bütçenin 350.000 TL olduğu görülmüştür. Bu

rakam kurulabilecek bir araştırma merkezini başarılı bir biçimde işletebileceği gibi makine teçhizat

altyapısını yenileme ve insan kaynağı geliştirme açısından yeterli görülmektedir.

ÜRÜN GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI İÇİN FİRMA İHTİYAÇLARI

Firmalara, ürün geliştirme çalışmaları sırasındaki ihtiyaçlarının hali hazırda nasıl karşılandığı sorulmuş

ve şu cevaplar alınmıştır:

Üniversite ve Kosgeb'ten karşılanıyor. Maliyetler yüksek

Standartlara bakarak firma bünyesinde karşılanmaktadır.

Pazar araştırması sonucu ve ürün kalite iyileştirme çalışması kaynaksız olarak üretilmektedir.

İlgili standartlara bakılmaktadır.

Tasarım faaliyetleri firma bünyesinde mühendisler standartlara bakarak yürütülmektedir.

Mühendisler standartlar üzerinden değerlendirme yapmaktadır.

Endüstriyel tasarımcılar ergonomi çalışması yapmaktadır.

MİL-810G Standartlarına uygunluk mühendisler tarafından denetlenmektedir.

Ayrı bir ekip var. Bu ekip fonksiyonel testleri, gereksinim analizleri yapmaktadır.

Müşteri ihtiyaçları ve beklentileri doğrultusunda müşteri standartları isterse uygulanıyor.

Firmada konuyla ilgili personel çalıştırılmamaktadır.


Sayfa| 16

Bu noktada firmaların standartlara uygunluk ve belgelendirme için firma gereksinimleri ise şu şekilde

sıralanmıştır:

Belgelendirme ile ilgili mali destek gerekmektedir.

TSE onaylı tüm testler yapılmış bunun için yaklaşık 10.000 TL ayrılmıştır; bunun için mali

desteke gerekmektedir.

Standartlara uygunluk için hizmet alımı gerçekleştirilmektedir.

Belgelendirme yapılmasa da standartlara uygunluk test edilmektedir (1472).

Firma bünyesinde kalitesi bilgisi ve belgelendirme için personel bulunmaktadır.

Son olarak firma yetkililerine, firmalarında ürün geliştirme / endüstriyel tasarım faaliyetleri

yürütülebilmesi için gereksinimleri sorulduğunda şu cevaplar alınmıştır:

Desteklere ulaşmak için danışmanlık

Ürün geliştirme için müşteri bulmak

Pazar araştırması yapılmalı, ihtiyaç belirlendikten sonra geliştirme sürecine geçilebilir

Maliyetleri yükseltmeden üretilebilir yöntemlerle tasarım yapılması

Makine mühendisleri için tasarım eğitimi

Genel tasarım kriterleri

Estetik kaygı ile tasarım yapılması

Firmada tasarım kimliği oluşturulmalı

Stil sahibi, estetik görünüm, ürüne karakter katılması

Standartlar eski, bağlayıcılığı yok.

Otomotiv standartları çok kullanılıyor. SAE ürünün kalitesi açısından regülasyonlara

uygulanmalıdır. Standartlara körü körüne bağlılık.

Tasarım araçları ve insan kaynağına yönelik desteklerin arttırılması

Konusunda uzman insan kaynağına ihtiyaç var ve kurumsal olması önemli. Üretimle arasında

arayüz olacak, üretim konusunda deneyimli olmalı

Prototip atölyesi gerekiyor - düşük adetli üretime uygun

Düşük adetli üretim sıkıntı yaratıyor

Sac metal / Rapid prototype / Su jeti / Talaşlı İmalat / Lazer kesim"

Büyük savunma sanayi firmalarının ürün geliştiren firmalara orta vadeli projeksiyon çizmesi

gerekmesidir. Ürün geliştirme süreçlerine kullanıcıların dahil edilmesi.


Sayfa| 17

DEĞERLENDİRMELER

Yapılan çalışmada mülakat ve anket sorularına verilen cevaplar sonucu savunma sektörü firmalarında

endüstriyel tasarım faaliyetlerinin yürütülmesi ve kurulacak bir endüstriyel tasarım merkezinin kurulum

ve işletme maliyetlerine göre aşağıdaki sonuçlara varılmıştır.

Sektörde endüstriyel tasarım farkındalığı bulunmaktadır ancak endüstriyel tasarım faaliyetleri

etkili yürütülememektedir.

Firmaların büyük çoğunluğu (19/20) endüstriyel tasarım faaliyetleri yürüttüklerini ve/veya

yürütmek niyetinde olduklarını belirtmişlerdir. Ancak bu faaliyetlerin nasıl yürütüleceği ve

hangi aşamaları kapsadığına dair yeterli bilgi birikimleri bulunmamaktadır. Firmaların büyük

çoğunluğu (n=19) yılda en az bir özgün ürün geliştirme faaliyeti yürüttüğünü ve endüstriyel

tasarım yaptığını belirtmiştir. Ancak 2 firma endüstri ürünleri tasarımcısı istihdam ettiğini

belirtmiştir. Endüstriyel tasarım faaliyetleri mühendis ve/veya teknikerler tarafından

yürütülmektedir. Tasarım faaliyetlerinin yeterli etkinlikte yürütülememesi sektörde kullanıcı

şikâyetlerinden dolayı ürün revizyonlarına ve uzun proje zamanlarına sebep olmaktadır.

Savunma Sektörü’nde ürün geliştirme adımları genellikle firma bünyesinde yürütülmektedir.

Firmaların büyük çoğunluğu (17/20) ürün geliştirme adımlarının tamamını firma bünyesinde

tamamladıklarını belirtmişlerdir. Bunun sebebini, ürün geliştirme alanında kurumsallaşmış,

güvenilir alt yüklenici bulamamaları olarak ifade etmişlerdir. Ziyaret edilen firmaların yaşları

incelendiğinde firma yaşının ortalama 19,85 olduğu anlaşılmıştır. Yaklaşık 20 yıllık firmalar yni

kurulmuş birkaç çalışandan oluşan endüstriyel tasarım firmalarına güvenmemekte ve kurumsal

işbirliği arayışına girmektedirler. Sektörde bu anlamda kurumsallaşmış arz bulunmaması

sebebiyle her şirket kendi ürün geliştirme ve endüstriyel tasarım ekibini kurma yoluna

gitmektedir. Sektörde verimsizliğe yol açan bu durum; kurulması planlanan endüstriyel tasarım

merkezi için fırsat olarak değerlendirilmektedir.

Savunma sektöründe makine/ekipman değil insan kaynağı ve bilgi birikimi açığı bulunmaktadır.

Mülakatlarda Ar-Ge ve ürün geliştirme faaliyetlerinde bulunan firmaların ağırlıklı olarak

üniversite mezunu ve mühendis istihdam ettikleri görülmüştür. Katılımcılar ürün geliştirme

projelerinde özel uzmanlık gerektiren alanlarda yetişmiş eleman bulmakta zorlandıkları, ürün

geliştirme ve tasarım alanında uzman altyüklenici sayısının ise yetersiz olduğunu

belirtmişlerdir.

Endüstriyel tasarım faaliyetleri standartlara uygunluk ile sınırlıdır.

Mülakatlarda endüstriyel tasarım ve ergonomi faaliyetlerinin müşterilerin talebi doğrultusunda

MIL-STD standartlarına uygunlukla sınırlı tutulduğu ve farklı bir uygulamaya gerek görülmediği

anlaşılmıştır. Bu durum müşterisi ve kullanıcı farklı olan savunma sanayi sistemleri için bir açık

olarak değerlendirilmiştir. Son yıllarda ilerleyen kullanım deneyimi, kullanılabilirlik, kolay

kullanım gibi kavramlar henüz savunma sanayi sistemlerine nüfuz etmemiş ve savunma

sanayiinde endüstriyel tasarımının temel ergonomi seviyesinde kaldığı anlaşılmıştır.

Savunma sanayiinde endüstriyel tasarım faaliyetleri ürün geliştirme süreçlerine proje

başlangıcından itibaren dahil olmalıdır.


Sayfa| 18

Anket ve mülakatlara verilen cevaplar, insan faktörünün ürün geliştirme süreçlerine çok geç

dahil edildiğini ortaya çıkarmıştır. Bu durum literatürde proje sürelerinin, maliyetlerinin

uzamasına sebep olacak faktörlerden biri olarak listelenmektedir. Bu sebeple ürün geliştirme

süreçlerinde kullanıcı ihtiyaçlarının müşteri ihtiyaçları ile ayrıştırılarak tasarlanan sistem ve

ürünlerin son kullanıcıların ihtiyaçlarına uygunluğu sağlanmalıdır. Katılımcılardan biri durumu

anlatmak için “Kullanıcı bizden bisiklet istiyor, satın almacı arazi motorsikleti sipariş ediyor,

proje hem uzun sürüyor hem de sonrasında motorsikleti bisiklete çevirmek için tekrar zaman

kaybediyoruz” benzetmesini kullanmıştır.

Savunma sanayiinde kullanıcı deneyimi çalışmalarına önemli ölçüde ihtiyaç bulunmaktadır.

Proje sonucunda savunma sanayinde ürünlerin genellikle müşteriler tarafından belirlenen

özelliklere göre geliştirildiği, müşterilerin de genellikle son kullanıcılar olmadığı anlaşılmıştır.

Askeri hiyerarşide üst makamlarda bulunan müşteriler sahadaki kullanıcıların isteklerini tam

olarak ürün geliştirme ekibine yansıtamamaktadır. Bu durumda sahada yapılan revizyonlarla

proje süreleri uzamakta, proje maliyetleri artmaktadır. İhtiyaç ve gereksinimlerin kullanıcılarla

belirlenmesi ve ürünün kullanıcılarla test edilmesi savunma sanayi projeleri için kritik önem

taşımaktadır.

Savunma sektöründe birçok ürün sadece eğitimlerde kullanılmakta ve çoğu zaman aktif

görevde hiç kullanılmadan hurdaya ayrılmaktadır. Aktif görevde kullanılacak birçok ürünün

kullanıcı performansı bilinmemektedir. Bu alanda yapılacak çalışmalar birçok ürünün kullanım

performansını artırabileceği gibi, tasarımlarını da iyileştirecektir.

Kurulacak bir tasarım araştırma merkezinin bu alanda da faaliyet göstermesi kamu yararına

olacaktır.

Savunma sanayiinde imalat sayıları düşüktür.

Anket ve mülakatlara verilen cevaplardan firmaların genellikle yılda 100’den az sayıda

ürün/sistem imalatı yaptıkları anlaşılmıştır. Bu sayılar cirosu bu kadar yüksek bir sektör için

düşük kabul edilmekle beraber Ar-Ge odaklı sektör için olağandır. Buna paralel olarak

kullanılan yazılım ve imalat teknolojilerine verilen cevaplar da sektörde genellikle sac/metal

büküm ve talaşlı imalat yöntem ve araçlarının kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Savunma sektörüne hizmet verecek bir endüstriyel tasarım merkezinin özellikle düşük hacimli

üretim konusunda uzmanlaşması ve yeteneklerini bu alanda mükemmelleştirmesi gerektiği

anlaşılmaktadır.


Sayfa| 19

SAVUNMA SANAYİ ENDÜSTRİYEL TASARIM MERKEZİ

GEREKLİLİKLERİ

FİZİKSEL GEREKLİLİKLER

Endüstriyel tasarım ve ürün geliştire merkezlerinin dünyadaki başarılı örnekleri incelendiğinde

faaliyetlerin kavramsal tasarım, 3D modelleme, prototip imalatı ve kullanıcı deneyimi testleri şeklinde

gruplandığı görülmektedir. Bu gruplama çerçevesinde savunma sanayine özelleşmiş bir tasarım

merkezde yaratıcı düşünme ve fikir alışverişi için mekanlar, 3D modelleme için iş istasyonu

bilgisayarlar, 3 boyutlu yazıcı ve talaşlı imalat makinelerinin öne çıktığı elektromekanik atölyesi ile

kullanıcı araştırmalarının yürütülebileceği kullanıcı deneyimi araştırma laboratuvarlarının bulunması

gerekmektedir.

Kavramsal tasarım ve tasarım gereklerinin belirlenmesi aşamasında kullanılmak üzere odak grubu

çalışmalarının da yapılabileceği, tele konferans altyapısının bulunduğu yaratıcılığı ve inovasyonu

destekleyici ofis ortamı hedeflenen personel sayısına göre düzenlenmelidir. Bu düzenlemede birlikte ve

bireysel çalışmayı destekleyecek ofis mobilyası ve mefruşat tercih edilmelidir. Dünyada birçok tasarım

ofisi ve tasarım merkezinin tercih ettiği ve literatürde yaratıcılığı tetiklediği belirtilen açık ofis yerleşim

düzeni dikkate alınmalıdır.

Ürün geliştirme ve endüstriyel tasarım süreçlerinin imalat süreçleri ile birleştiği nokta olan bilgisayar

destekli tasarım araçları her geçen gün gelişmekte ve çeşitlilik göstermektedir. Anket ve mülakatlarda

savunma sanayiinde sıklıkla mühendislik tasarımına uygun yazılımların kullanıldığı, proje devamlılığının

sağlanması ve verimlilik artışı için PLM yazılımlarından faydalanıldığı anlaşılmıştır. Bu sebeple bilgisayar

destekli tasarım laboratuvarının çeşitli yazılım altyapıları ile uyumlu olacak biçimde düzenlenmesi

gerekmektedir. Bu yazılımların kullanılacağı iş istasyonları ise yazılım gereksinimleri göz önüne alınarak

düzenlenmelidir. Bilgisayar destekli tasarım laboratuvarında tasarımcıların bilgisayar başında uzun

saatler geçirecekleri düşünüldüğünde ergonomik ofis mobilyası ile donatılması gerekmektedir.

Prototipleme endüstriyel tasarım sürecinde tasarım revizyonlarının etkinliğini ve ürün geliştirme

sürecinin verimliliğini arttırmaktadır. Bu sebeple elektromekanik prototipleme yapılabilecek, 3 boyutlu

yazıcı ve talaşlı imalat imkanlarının bulunduğu bir prototip atölyesi ürün geliştirme merkezinin en

önemli gerekliliklerinden biridir. Bu atölyede tasarım fikirlerinin ilk örnekleri üretilerek uzman

değerlendirmesine ve kullanıcı deneyimi değerlendirmesine alınarak proje sürecinin kısalması

sağlanabilir.

Savunma sanayi ürün geliştirme süreçlerinde, geliştirme aşamasında kullanıcı deneyimi analizlerinin

eksikliği birçok katılımcı tarafından ifade edilmiştir. Projesi tamamlanan birçok ürün gerçek kullanıcıları

ile test edilmediği için sahada kabul görmemekte ve ciddi revizyonlara girerek proje zamanını ve

bütçesini zorlamaktadır. Bu sebeple yazılım kullanıcı arayüzlerini, insan makine arayüzlerini ve kullanıcı

deneyimini test edebilecek yazılım ve donanıma sahip bir deneyim laboratuvarı savunma sanayi ürün

geliştirme merkezinde yer almalıdır.


Sayfa| 20

Savunma sanayi endüstriyel tasarım ve ürün geliştirme merkezi dört ana bileşenle tanımlanmasına

rağmen, bu bileşenlerin birbiri ile birlikte çalışması gerekmektedir. Bileşenler fiziksel olarak da birbirine

yakın kurgulanarak, disiplinler arası çalışmaya imkan sağlanmalıdır.

İNSAN KAYNAĞI GEREKLİLİKLERİ

Araştırmaya katılan firmalar ürün geliştirme süreçlerini kendi bünyelerinde sürdürmelerinin temel

nedeni olarak ürün geliştirme ve tasarım alanında güvenilir alt yüklenici bulunmamasını, savunma

sanayiinde iş yapabilmek için, kalite güvence dokümanları ile belgelenmiş standartlarda çalışmak

gerektiğini ve son olarak sektörde bu şekilde çalışan tasarım firma sayısının yetersiz olduğunu

belirtmişlerdir. Ayrıca ankete katılan firmaların ortalama yaşı yaklaşık olarak 20 yıldır ve yeni kurulan

firmalarla işbirliği için çekinceli oldukları belirtilmiştir. Tasarım ve ürün geliştirme merkezinin sektöre

güven vermesi ve beklentileri karşılaması amacıyla deneyimli insan kaynağı ile kurulması gerektiği

anlaşılmıştır.

Savunma sanayi ürün geliştirme ve endüstriyel tasarım merkezinin faaliyetlerini yürütebilmesi için her

biri alanında en az 10 yıl deneyimli endüstriyel tasarımcı, makine mühendisi, elektrik elektronik

mühendisi ve bilgisayar mühendislerinden oluşan bir ekibe ihtiyacı bulunmaktadır. Ayrıca kullanıcı

deneyimi testleri için de bu alanda uzmanlaşmış tasarımcı ve bilişsel bilim uzmanlarının istihdam

edilmesi gerekecektir. Kurulacak merkezin ölçeğine hizmet kapasitesine göre bu disiplinlerden kaçar

kişinin istihdam edileceği bir ölçek problemi olarak ortaya çıkmaktadır.

MADDİ GEREKLİLİKLER

Sonuçlardan da anlaşıldığı üzere, kurulacak bir endüstriyel tasarım merkezinin en önemli gideri, insan

kaynağı olacaktır. Bunun yanı sıra, tasarım, hızlı prototipleme ve test ekipmanları da merkez için önemli

bir gider kalemi olacaktır. Buna göre, bir endüstriyel tasarım merkezi için tahmini bütçe kalemleri

şöyledir:


Sayfa| 21

Tablo 20. Proje Başına Endüstriyel Tasarım Faaliyetleri için Önerilen Bütçe ve Çalışma Süreleri

Çalışma Süresi Bütçe

Gereksinim Analizi ve Ön Hazırlık Kavramsal (Ön) Tasarım Gereksinim analizi çalışması ve sistem teknik özelliklerinin belirlenmesi Kullanıcı araştırması ve kullanıcı gereksinimleri belirleme çalışması MIL-STD standartlarına uygun olarak

Güvenilirlik gereksinimleri belirlenmesi

İnsan Mühendisliği gereksinimleri belirlenmesi

Ergonomi gereksinimleri belirlenmesi

Kullanılabilirlik gereksinimleri belirlenmesi

6 adam / ay 65000 TL

Endüstriyel Tasarım Platform ve Sistem Yerleşim Tasarımı Sistem, alt sistem ve bileşen Endüstriyel Tasarımlarının yapılması Sistem, alt sistem ve bileşenlerin katı modellerinin oluşturulması Tasarım alternatiflerinin fotogerçekçi görüntülerinin hazırlanması

6 adam / ay 30000 TL

Prototipleme Tasarım alternatiflerinin hızlı prototipleme yöntemi ile görselleştirilmesi Plastik (PLA, ABS vb.) prototipleme Metal prototipleme

1 adam/ay 30000 TL

Arayüz Tasarımı İnsan-makine yazılım arayüzlerinin tasarlanması Son Kullanıcı Araştırması Uzman Değerlendirmesi

3 adam/ay 30000 TL

Sistem gereksinimlerinin mekanik test yöntemleri ile test edilmesi 3 adam/ay 75000 TL

Sistem gereksinimlerinin yazılım test yöntemleri ile test edilmesi 3 adam/ay 60000 TL


3 adam/ay 30000 TL

Tamamlanan tasarımların üretim, teslimat, montaj, kullanım, bakım, onarım, geri dönüşüm kitaplarının hazırlanması Pazarlama / Tanıtım çalışmalarının desteklenmesi Fotogerçekçi görüntü hazırlama Katalog ve basın için resim çekimi 3D animasyon hazırlanması Tanıtım film hazırlanması

3 adam/ay 30000 TL

Toplam 30 adam/ay 350.000 TL


Sayfa| 22

SONUÇ

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi bünyesinde, savunma sanayi endüstriyel tasarım ve ürün

geliştirme merkezi kurulması kararına destek olması için yürütülen fizibilite çalışması sektörden alınan

görüşler ve gereklilikler karşılaştırılarak tamamlanmıştır.

Endüstriyel tasarım ve ürün geliştirme merkezi için makine teçhizat giderleri ve mekân tahsisleri

düşünüldüğünde kısa vadede kendini karşılayabilecek bir yatırım olacağı anlaşılmaktadır. Ancak böyle

bir merkezin sürdürülebilir ve etkili olarak çalışması istihdam edilen insan kaynağı ile doğrudan

ilişkilidir. Savunma sanayi firmalarından mülakat ve anketlerle alınan görüşler, merkezin sürdürülebilir

bir yapıya bürünmesi için deneyimli personel tarafından yürütülmesi, bilimsel ve teknoloji ilerlemenin

takip edilerek uygulanması gerekliliklerini öne çıkarmıştır. Bu sebeple merkezin ana gider kaleminin

insan kaynakları olacağı, savunma sanayi projelerinin süreleri göz önüne alındığında ise böyle bir

merkezin kurulmasını takiben en az 12 ay tüm personel giderlerinin Öz sermayeden karşılanması

gerektiği sonucuna varılmıştır.

Sonuç olarak tasarım merkezinin hedeflediği faaliyetlerde talep bulunduğu ve bir arz açığının söz

konusu olduğu anlaşılmıştır. Savunma sanayi endüstriyel tasarım ve ürün geliştirme merkezinin

kurulmasında kamu yararı bulunduğu ve orta vadede sürdürülebilir bir ekonomik modele kavuşacağı da

anketlere verilen cevaplarla, makine teçhizat, personel gereksinimlerinin karşılaştırılması sonucu

ortaya çıkmıştır. Ancak personel giderlerinin öz sermayeden karşılanacağı düşünüldüğünde merkezin

kamu destekli, uzun vadeli bir projenin hayata geçirilmesi ile beraber kurulması, bu projenin

tamamlanması ile de sektörde güvenilir bir konuma gelmesi önerilmektedir.


Sayfa| 23

EK -1 MÜLAKAT SORULARI

Görüşme Tarihi: __ / __ / 2016

Savunma Sanayi Endüstriyel Tasarım, İhtiyaç ve Gereklilik Araştırması

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Endüstriyel Tasarım Bölümü Öğretim Üyeleri olarak Ankara

Kalkınma Ajansı destekli Savunma Sanayi Endüstriyel Tasarım Merkezi İhtiyaç ve Gereklilik Fizibilite

Araştırmasını yürütmekteyiz.

Projemiz, Ankara ve çevresinde Savunma Sanayi alanında faaliyet gösteren firmalarla görüşerek,

Endüstriyel Tasarım, İnsan Mühendisliği ve bu konularda MIL-STD Standartlarına uyum için ihtiyaçları

belirlemeyi hedeflemektedir.

Araştırmacılar herhangi bir ortamda firma ismi ve bilgilerinin açıklanmayacağını, çalışma sonuçlarının

ticari amaçlarla kullanılmayacağını ve araştırma sonuçlarının çalışmaya katılan tüm firmalarla

paylaşılacağını taahhüt etmektedir.

Çalışmamıza katıldığınız için teşekkür ederiz.


Sayfa| 24

GENEL FİRMA BİLGİLERİ

Firma Adı:

Kuruluş Yılı:

Adresi:

Web Sayfası:

Eposta:

Çalışan sayısı: Endüstriyel Tasarımcı

Mühendis

Temel Bilimler (Fizik, Kimya, vs)

Üniversite Mezunu

Toplam

Faaliyet Alanları:

Yetkili Adı Soyadı:

Ünvanı:

Telefon:

Fax:

Eposta:


Sayfa| 25

FİRMA FAALİYETLERİ

Firmanızın savunma sanayi alanında faaliyetlerinden uygun olanları seçiniz.

__ Platform Tasarım \ Geliştirme __ Platform İmalatı __ Sistem Tasarım \ Geliştirme __ Sistem İmalatı __ Alt Sistem Tasarım \ Geliştirme __ Alt Sistem İmalatı __ Alt Sistem Bileşeni Tasarım \ Geliştirme __ Alt Sistem Bileşeni İmalatı __ Sayısal Test \ Analiz __ Mekanik Test \ Analiz __ Yazılım Geliştirme __ Tanıtım \ Pazarlama \ Temsilcilik

Firmanızda kullanılan üretim yöntemlerinden uygun olanları seçiniz.

__ Hassas Döküm __ Kompozit İmalatı __ Talaşlı İmalat __ Hızlı Prototipleme __ Plastik Enjeksiyon __ Lazer \ Plazma Kesim __ Sac/metal kesim işleme birleştirme __ Elektro Kimyasal Şekillendirme __ Soğuk Metal Şekillendirme __ Yüzey İşlemleri

Firmanızdaki yıllık üretim miktarı için uygun olanını seçiniz.

__ 1-100 birim __ 100-10000 birim __ 10000 birimden fazla

Firmanızda son yılda kaç farklı ürün üretilmiştir.

__ Adet Farklı Bileşen __ Adet Farklı Sistem

Firmanızda kullanılan yazılımlardan uygun olanları seçiniz.

__ Ofis Yazılımları (Word, Excel vs.) __ CATIA

__ Rhinoceros __ 3D Max

__ AutoCAD (Inventor) __ CAM Yazılımı (_________________)

__ SolidWorks __ Resim/Vektör İşleme Yazılımları

__ NX (Unigraphics) __ IDEAS

__ ProEngineer __ ERP (Enterprise Resource Planning)

__ CRM (Customer Relationship Management) __ Diğer (______________________)


Sayfa| 26

ÜRÜN GELİŞTİRME FAALİYETLERİ

Firma bünyesinde özgün ürün geliştirilmekte midir?

Evet Hayır

Evet ise hangi sıklıkla?

Birkaç yılda 1 Yılda 1 Yılda 2-3 Yılda 3’den fazla

Firma geliştirilecek yeni ürünlere nasıl karar vermektedir? (1 en sık uygulama olmak üzere, 1 ile 4

arasında sıralayınız)

__ Kullanıcı ihtiyaçları ve isteklerini araştırarak. __ Rakip firmaları takip ederek. __ Üretmekte oldukları ürünlerini geliştirerek. __ Firma bünyesinde fikir alışverişi yaparak.

Firmada ürün geliştirme süreci nasıl işlemektedir?

__ Başka bir firmadan bitmiş anahtar teslimi ürün geliştirme hizmeti alarak.

__ Başka bir firmadan mühendislik tasarımı hizmeti alarak. __ Mühendislik tasarımını firma bünyesinde tamamlayıp Endüstriyel

Tasarım hizmetini başka bir firmadan alarak. __ Bütün ürün geliştirme adımlarını firma bünyesinde gerçekleştirerek.

Firmanın halihazırda yürümekte olduğu özgün Ürün Geliştirme projesi var mıdır?

Evet Hayır

Belirtiniz________________________________________________________

Hayır ise, firmanın özgün ürün geliştirmemesinin başlıca sebebi nedir?

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________


Sayfa| 27

ÜRÜN GELİŞTİRME SÜREÇLERİNDE ENDÜSTRİYEL TASARIMIN YERİ

Firmanızda daha önce Endüstriyel Tasarım faaliyetleri yürütüldü mü?

Hayır, Evet, (ise) Mühendis ve teknikerler Endüstriyel Tasarım faaliyetlerinden sorumludur. Firma bünyesinde çalışan Endüstriyel Tasarımcı(lar) bulunmaktadır. Firma dışından Endüstriyel Tasarım hizmeti alınmıştır.

Firmada Endüstriyel Tasarım faaliyetleri kaç yıldır yürütülmektedir?

Firmada tasarım yapacak kimse bulunmamaktadır. 1 – 5 5 -10 10’dan fazla

Endüstriyel Tasarım faaliyetlerinin firmaya katkıları neler olmuştur?:

______________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________

Firmanın Endüstriyel Tasarım faaliyetlerinden beklentiler nelerdir?

____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

Endüstriyel Tasarım’ın firma performansına etkileri nelerdir?

Firma satışları artmıştır. Ürün maliyeti düşmüştür. Kullanıcı memnuniyeti artmıştır Ürün performansı artmıştır Kârlılık (yaratılan katma değer) artmıştır. Endüstriyel Tasarım ın firma performansına etkisi olmamıştır.

Endüstriyel Tasarım firma performansını olumsuz etkilemiştir.

Diğer (Açıklayınız)


Sayfa| 28

Üretmekte olduğunuz bir ürünün Endüstriyel Tasarımı için öngördüğünüz bütçe ne kadardır?

Ürün _______________________ 5 - 10 bin TL 50 - 75 bin TL 10 - 20 bin TL 75 - 100 bin TL 20 - 50 bin TL 100 bin TL ve üzeri

Firma tasarımlarına yönelik hızlı prototipleme tezgahı var mıdır?

Evet Hayır

Belirtiniz______________________________________________________________________

Hızlı prototipleme haricinde prototip üretimine yönelik bir altyapı var mıdır, bu üretimler için alt

yüklenici kullanılmakta mıdır?

Evet Hayır Belirtiniz______________________________________________________________________

ERGONOMİ VE KULLANILABİLİRLİK ÇALIŞMALARI

Ürünün kullanıcıya uygunluğu (ergonomi) analizi ve MIL-STD standartlarına uygunluğu için görevli

personel bulunmakta mıdır? Bu hizmetler için alt yüklenici kullanılmakta mıdır?

Firma bünyesinde personel bulunmaktadır.

Firma kullanıcıya uygunluğu (ergonomi) analizi için alt yüklenici kullanmaktadır.

Kullanıcıya uygunluk (ergonomi) analizi yapılmamaktadır.

Bu konularda ihtiyaçlar nelerdir, hali hazırda nasıl karşılanmaktadır?

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

Standartlara uygunluk ve belgelendirme için firma gereksinimleri nelerdir?

__________________________________________________________________________________


Sayfa| 29

ENDÜSTRİYEL TASARIM FAALİYETLERİ

Aşağıdaki faaliyetlerden firmanızda yürütülenleri, ihtiyaçlarınızı ve ayırdığınız/ayırabileceğiniz bütçeyi

lütfen belirtiniz.

Gereksinim Analizi ve Ön Hazırlık Mevcut İhtiyaç Bütçe

Kavramsal (Ön) Tasarım

Gereksinim analizi çalışması ve sistem teknik özelliklerinin belirlenmesi

Kullanıcı araştırması ve kullanıcı gereksinimleri belirleme çalışması

MIL-STD standartlarına uygun olarak

Güvenilirlik gereksinimleri belirlenmesi

İnsan Mühendisliği gereksinimleri belirlenmesi

Ergonomi gereksinimleri belirlenmesi

Kullanılabilirlik gereksinimleri belirlenmesi

Endüstriyel Tasarım Mevcut İhtiyaç Bütçe

Platform ve Sistem Yerleşim Tasarımı

Sistem, alt sistem ve bileşen Endüstriyel Tasarımlarının yapılması

Sistem, alt sistem ve bileşenlerin katı modellerinin oluşturulması

Tasarım alternatiflerinin fotogerçekçi görüntülerinin hazırlanması

Prototipleme Mevcut İhtiyaç Bütçe

Tasarım alternatiflerinin hızlı prototipleme yöntemi ile görselleştirilmesi

Plastik (PLA, ABS vb.) prototipleme

Metal prototipleme

Arayüz Tasarımı Mevcut İhtiyaç Bütçe

İnsan-makine yazılım arayüzlerinin tasarlanması

Son Kullanıcı Araştırması

Uzman Değerlendirmesi

Tasarım Testleri Mevcut İhtiyaç Bütçe

Sistem gereksinimlerinin mekanik test yöntemleri ile test edilmesi

Sistem gereksinimlerinin yazılım test yöntemleri ile test edilmesi


Tamamlanan tasarımların üretim, teslimat, montaj, kullanım, bakım, onarım, geri dönüşüm kitaplarının hazırlanması

Pazarlama\tanıtım çalışmalarının desteklenmesi

Fotogerçekçi görüntü hazırlama

Katalog ve basın için resim çekimi

3D animasyon hazırlanması

Tanıtım film hazırlanması


Sayfa| 30

ÜRÜN GELİŞTİRME ÇALIŞMALARI İÇİN FİRMA İHTİYAÇLARI

Lütfen firmanızda ürün geliştirme faaliyetleri yürütülebilmesi için gereksinimlerini belirtiniz.

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

Lütfen diğer fikir ve görüşlerinizi paylaşınız.

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

Teşekkür Ederiz.


Sayfa| 31

EK -2 ULUSAL TASARIM ARAŞTIRMALARI KONFERANSI’NA

GÖNDERİLEN BİLDİRİ ÖZETİ

Savunma Sektöründe Ürün Geliştirme Süreçlerinde Endüstriyel Tasarım Faaliyetlerinin Yeri*

Aydın Öztoprak, Armağan Kuru

TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi

Endüstriyel Tasarım Bölümü

Savunma sektörü ürün geliştirme süreçleri, gizlilik, düşük imalat sayıları, uzun proje takvimleri ve

yüksek seviyede standardizasyon gibi kendine özel gereklilikleri ile endüstriyel tasarım süreçleri için

çeşitli ek basamaklar barındırmaktadır. Endüstriyel tasarım süreçleri İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden

yıllarda çok uluslu savunma sektörü firmaları için ürün geliştirme faaliyetlerinin bir parçası olmuştur.

Sektördeki bu açığa karşın endüstriyel tasarım süreçlerinin savunma sanayi ürün geliştirme

süreçlerindeki yerine dair güncel bir araştırma bulunmamaktadır.

Bu çalışma ile sektörde faaliyet gösteren ürün geliştirme ve imalat firmalarının endüstriyel tasarım

süreçlerinin incelenmesi, ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bu ihtiyaçların karşılanması için yapılması

gerekenler konusunda bir araştırma kurgulanmıştır. Stratejik konumu ve savunma sanayinde temel

alıcılara yakınlığı ile savunma sektörüne hizmet veren kurum ve kuruluşların yüzde 40’ı Ankara ve

çevresinde yer almaktadır. Bu nedenle araştırmada tüm Türkiye’de yer alan savunma sektörü firmaları

araştırma evreni olarak değerlendirilmekle beraber Ankara ve çevresindeki firmalar örneklem olarak

seçilmiştir.

Kurgulanan araştırma ile sektör firmalarının yüksek kalitede imalat yetenekleri olmasına rağmen daha

yüksek katma değer yaratacak özgün ürün geliştirme aşamasında yaşadıkları sorunların sebeplerinin

ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. Araştırma kapsamında ürün geliştirme, tasarım ve/veya imalat

faaliyetleri yürüten firmalar çeşitli veri tabanlarında taranarak bu firmaların endüstriyel tasarım

faaliyetleri, bu alandaki ihtiyaçları ve bu faaliyetler ve ihtiyaçlar için ayırdıkları kaynaklar yüz yüze yarı

yapılandırılmış mülakatlar ile araştırılarak analiz edilecektir. Analizler sonucu savunma sektöründe

endüstriyel tasarım gereklilikleri, savunma sektörü ürün geliştirme süreçlerinde endüstriyel tasarım ve

kullanıcı gerekliliklerinin yeri gibi konularda bilgi üretilmesi amaçlanmaktadır. Makalenin sonuç

bölümünde ise savunma sektöründe ürün geliştirme faaliyetlerinin arttırılması için endüstriyel tasarım

süreçlerinin kullanımı hakkında öneriler tariflenecektir.

*Bu araştırma Ankara Kalkınma Ajansı 2015 Doğrudan Faaliyet Desteği kapsamında desteklenmektedir.

TOBB EKONOMİ VE TEKNOLOJİ ÜNİVERSİTESİ

ENDÜSTRİYEL TASARIM BÖLÜMÜ

SAVUNMA SANAYİ ENDÜSTRİYEL TASARIM MERKEZİ FİZİBİLİTE RAPORU

Şubat – Mayıs 2016

Hazırlayanlar: Yrd. Doç. Dr. Armağan Kuru - Yrd. Doç. Dr. Aydın Öztoprak

Bu rapor, T.C. Kalkınma Ajansı’nın desteklediği TR51/15/DFD/0047projesi kapsamında hazırlanmıştır. İçerik ile ilgili tek sorumluluk TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi’ne aittir ve T.C. Ankara Kalkınma Ajansı’nın görüşlerini yansıtmaz.

savunma sanayİ endÜstrİyel tasarim merkezi fizibilite … · hazırlanan anket ve mülakat...

Documents