SCENE 1Setting: Kumakain sa hapag. Nasa magkabilang dulo si Ibarra at Alkalde. Sa kanan ni Ibarra si Maria Clara at sa kaliwaang eskribano. Tapos yung Alperes, Kapitan, prayle, mga dalaga kahit saan. Naguusap at kumakain ang lahat. Biglang darating si Padre Damaso. Tatayo ang lahat.Characters: Damaso-CarloIbarra-Jonileskribano-DaangAlkalde-HarveyMaria Clara-JulianneDAMASO: Magpatuloy kayo mga ginoo, kung kayoy may pinaguusapan. Uupo lahat. ALKALDE: Nagsasalita si G. Ibarra nang kayoy dumating. Nagpapasalamat siya sa lahat ng tumulong sa kaniyang balak pati na ng arkitekto.DAMASO: Wala akong nalalaman sa arkitektura, at walang kabuluhan sa akin ang mga arkitekto pati ng mga hangal na tumatangkilik sa kanila. Ako ang gumuhit ng plano ng simbahang iyan t hinangaan ng isang mangangalakal ng hiyas na nkituloy sa simbahan. Upang makagawa ng plano ay sukat na magkaroon ng dalawang daling noo.ALKALDE: Ipagpalagay natin, kapag magtatayo ng malkaing gusali, tulad ng paaralan, kailangan ng isang dalubhasa.DAMASO: Ano bang dalubhasa! Perrito ang mangangailangan ng isang perrito. Kailangang higitan ang kamangmangan ng isang indiyo, na nakapagtatao ng sarili niyang bahay, upang makapagtayo ng apat na dingding na bato at lagyan ng atip na kabuuan ng paaralan?Ang lahat ay mapapatingin kay Ibarra na nakikipagusap kay Maria ClaraDAMASO: Pakinggan ninyo. Isang uldog naming ang nakapagtapos sa isang mabuting ampunan nang walang malaking nagugol. Naipagawa niya ito nang mahusay sa bayad na walong kuwalta lamang. At silay nanggaling sa ibang bayan! Iyan ang kailangang gawin sa mga manggagawa at di paris ng pinaiiral ng ilang palalong mestisilyo na nagbabayad sa kanila ng tatlong bahagi o isang salapi.ALDALDE: walong kuwalta lamang ang ibinayad? Hindi yata mangyayari ang gayon!DAMASO: Totoo, at dapat iyon ang pamarisan ng mabuting Kastila.ALKALDE: Datapwat, Padre Damaso!DAMASO: Alam na ninyo kung ano ang indiyo, kapag natuto nang bahagya nagmamarunong na. lahat ng mga hangal na napasasa-EuropaALKALDE: Hintay muna kayo, PadreDAMASO: Magsisipagbayad silang lahat. Ang Diyos ang makapamamahala, at kailangan maging bulag upang huwag itong mamalas. Ngayon pay pinarurusahan na ang ama ng mga ganyang taksil; mamamatay sa bilangguan na parangBiglang tatayo si Ibarra at susuntukin di Padre Damaso sa ulo. Susubukan niyang tumayo pero hahawakan siya ni Ibarra sa leeg.IBARRA: Layo kayo! Kukuha ng kutsilyo at itututok kay Padre. Hindi kayo nagsisikibo, kayat ako ang magsasalita. Iniwasan ko ang taong ito, ngunit siyay dinala rito ng DIyos. Humatol ang Diyos. Panatag ang tibok ng puso ko at ang kamay koy walang nginig. Mayroon ba sa inyong hindi nagmamahal sa kaniyang ama at namumuhi sa kanyang alalal kahit na siyay isang aba? Nakita mo na? Narinig mo ba ang katahimikang iyan? Kampon ng Diyos ang sagisag ng kapayapaan at sa mga labi moy nunukal ang kabanalan at pananampalataya, ngunot ang puso moy puno ng lusak. Hindi mo marahil nababatid ang kahalagahan ng isang ama, naalaala mo sana ang ama mo. Sa kapal ng taong inaalipusta mo wala kang katulad. Susubukang lumapit ng mga tao kay Ibarra. Magsilayo kayo. Natatakot ba kayong mabahiran ng masamang dugo ang aking mga kamay? Pakinggan ninyo ako, mga pari at mga hukom na nagpapalagay na kayoy higit sa lahat. Ang ama koy isang taong marangal; siyay isang mabuting mamamayan, itanong ninyo sa mga taong iyan. Naghirap siya dahil sa akin at sa ikagiginhawa ng bayan. Ang kanyang dulang ay hindi nagkait sa sinumang lumapit sa kanya o sa mga dayuhan. Siyay mabuting Kristiyano sapagkat hindi nang-aapi sa mga naghihikahos. Pati nitoy pinagmamagandahang-loob pinatuloy, pinakain, at tinawag na kaibigan. Ano ang iginanti ninyo? Pinalibhasa at pinag-usig ang aking ama. Tinangkilik nito ang kamangmangan, sinangkapan ang banal niyang tungkulin, at nilapastangan ang libingan ng ama ko. Hindi pa nasiyahan dooy pinag-uusig pati ako. Kaninang umagay sinalaula niya ang pulpit at akoy inalipusta, ngunit di ako umimik. Ngayon namany naparito upang akoy guluhin at ipalasap sa akin ang mahayap na pag-upasala sa alaala ng aking ama. Mga pari at mga hukom, nadaram baga ninyo ang hirap ng inyong mga magulang sa pagpupuyat, sa paghahanapbuhay, at sa pag-iisip ng anumang ikagagaling ninyo, magdusa sa isang bilangguan, manabik sa inyo sa bawat sandal, habang siyay may sakit at kayo namay nasa malayong bayan? Sa gayong kalagayan ano ang inyong gagawin kung malaman ninyong dinungisan ang kaniyang alaala at nilapastangan ang kaniyang libingan? Bakit hindi kayo magsalita?... Kung gayoy kinikilalala ninyo ang mga pagkakasala nito! Iaangat niya ang kamaya niya para saksakin si Padre pero pipigilan siya ni Maria Clara bebs niya.SCENE 2

Nasa lawa si Elias at Ibarra. Nakasakay sa Bangka. Ikukuwento dito ni Elias yung mga nangyari. Habang nagkukuwento siya ay nangyayari yung mga sinasabi niya. Parang flashback.ELIAS: May anim na pung tan na ngayng nananahan ang aking nunng lalaki sa Maynila, at nagllingcod na tenedor de libros sa bahay ng isng mangangalacal na castil. Batang-bat ng panahng iyon ang aking nunng lalaki may asawa at may isng anc na lalaki. Isng gabi, hindi maalaman cung an ang dahil, nagalab ang almacen, lumakit ang apy sa boong bahay at sa ibng maraming mga calapit. Hindi mabilang ang halag ng mga natupoc at nawal, hinanap ang may sla, at isinumbng ng mangangalacal ang aking nun. Nawalng cabuluhn ang canyng pagtutol, at palibhasa'y dukh at hindi macapagbayad sa mga balitng abogado, siya'y hinatulang palin sa hayg at ilibot sa mga daan sa Maynil. Hindi pa nalalaong guinagawa pa ang parusang itng pang-imb, na tinatawag ng bayangcabayo y vaca, na macalilibong higuit sa camatayan ang casaman. Ang aking nun, na tinalicdan ng lahat, liban na lamang sa canyang bat pang asawa, ay iguinapos sa licod ng isng cabayo, na sinusundan ng caramihang malulupit at pinal sa bawa't pinagcacacurusan ng dalawng daan, sa harp ng mga taong canyang mga capatd, at sa malapit sa maraming sambahan sa isng Dios ng capayapan. Nang mabusg na ng culang palad, na magpacailan ma'y imbi na't walang capurihn, ang panghihiganti ng mga tao, sa pamamag-itan ng canyang dug, ng mga pahirap na guinaw sa canya at ng canyang mga pagsigw, kinailangang cunin siya sa ibabaw ng cabayo, sapagca't hinimaty, at maano na sanang namaty na ng ng ptuluyan! Sa is riyan sa mga pinacahayop na calupitn, siya'y pinawaln; nawalng cabuluhng mamanhic sa bahy-bahy, bigyn ng gwain ng lims ang asawa niyang ng panahng iyo'y bunts, at ng canyang maalagaan ang asawang may sakt at ang cahabaghabag na anc. Sino ang magcacatiwala sa asawa ng isng lalaking mnununog at inimb. Napilitan ng ang babaing calacalin ang canyng catawan! Oh, huwag cayng mabahal! ang pangangalacal sa catawan niya'y hindi na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyng asawa; napugnw ng laht ang capurih't ang cahihiyan. Gumalng ang lalaki sa canyng mga sgat at naparito at nagtagong casama ang canyng asawa't anc na lalaki sa mga cabunducan ng lalawigang it. Nanganac dito ang babae ng isng latnglatng sanggol at puspos ng mga sakit, na nagcapalad na mamaty. Nanahn pa sila ritong may ilng buwn, sacdl ng carukhan, hiwaly sa laht ng tao, kinapopootan at pinangingilagan ng laht. Nang hindi na matiis ng aking nun ang gayng lubhng carukhan, at palibhasa'y hindi niy taglay ang catapangan ng loob ng canyng asawa, siy'y nagpacamaty, sa walng casng laking sam ng canyng loob ng makita niyang may sakit at walng sumaclolo't mag-alaga. Nabulc ang bangcy sa mat ng anc na lalaking bahagy na lamang macapagalaga sa may sakt na ina, at ang casaman ng amy ang siyng nagcnulo sa justicia. Sinisi ang aking nunong; babae't hinatlang magdusa, dahil sa canyng hindi pagbibigay alam; pinaghinalaa't pinaniwalaang siy ang pumaty sa canyng asawa, sapagca't an ang hindi gagawin ng asawa ng isng imb, na pagcatapos ay nagbil ng canyng catawan. Cung manumpa'y canilng sinasabing nanunump ng hindi catotohanan, cung tumangis ay sinasabing siya'y nagsisinungaling, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios. Gayn ma'y liningap din siy, hininty munang siya'y macapanganac bago palin: talos po ninyng inilalaganap ng mga fraile ang capaniwalaang sa pamamag-itan ng pal lamang mangyayaring makipanayam sa mga indio; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar San Agustin.Sa ganitng cahatuln sa isng babae, canyng susumpin ang araw ng pagsilang sa maliwanag ng canyng anc, bagay na bucd sa pagpapahaba ng pagpapahirap ay pagsira sa mga damdamin ng isng in. Sa casamang palad maluwalhating nanganac ang babae, at sa casaman ding palad ang sanggl na lalaki ay ipinanganac na matab. Nang macaran ang dalawng buw'y guinanap ang parusang hatol ng boong catuwan ng loob ng mga tao, na sa ganitng paraa'y inaacal nilang gumaganap ng canilng catungculan. Sapagca't wala na siyng catiwasayan sa mga gubat na it'y tumacas siya't tinungo na canyng dal ang canyng dalawng anc na lalaki, ang caratig na lalawigan, at diy'y nabuhay silng tulad sa mga halimaw: nangapopoot at kinapopootan. Ang panganay sa dalawng magcapatd, na nacatatand ng maligayang camusmusan niy, sa guitn ng gayng pagclakilaking carukhan, pagdaca'y nagtulisn, pagcacaroon ng lacs. Hindi nalao't ang pangalangPhin 411mabangis niBlatay cumalat sa magcabicabilang lalawigan, naging lagum ng mga bayan, sa pagca't sa canyng panghihiganti'y nagsasabog ng dug't tinutupoc ang bawa't maraanan. Ang pinacabat na may catutubng magaling na pus'y sumangayon sa canyng capalaran at caimbihn sa tab ng canyng ina; nangabubuhay sil sa inihahandg ng cagubatan, nangagdadamit sil ng mga basahang sa canil'y inihahaguis ng mga nangagllacad; nawal na sa babaeng iyn ang canyng sariling pangalan at siy'y nakikilala lamang sa mga pamagt nadelingkente(delincuente, nagcasala),patutotatbinugbog; ang lalaking iy'y nakikilala lamang sa tawag naanc ng canyng in, sapagca't sa catamisan ng canyng asal ay hindi pinaniniwalaang siya'y anc ng manununog at sapagca't ang sino ma'y dapat mag-alinlangan sa cabutihan ng ugali ng mgaindio. Sa cawacasa'y nahulog ang bantog na si Blat sa capangyarihan ng justicia, na siyng sa cany'y humingi ng mahigpit na pagbibigay slit ng canyng mga guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang Justiciang iyng magturo cay Blat ng cagalingan ng isng umagang hanapin ng batang capatd ang canyng in, na napasagubat upang manguha ng cbuti at hindi pa umuuwi, canyng nakitang nacatimbuwang sa lup, sa tabi ng daan, sa lilim ng isng pun ng bboy, nacatihay, tirik ang mga mat, nacatitig, naninigas ang mga daliring nacabaon sa lupa, at sa ibabaw nit'y may nakikitang mga bahid ng dug. Naisipan ng binatng tumingal at sundn ng mat ang tinititigan ng bangcy, at nakita niyang sa isng sang'y nacasabit ang isng busl at sa loob ng busl'y ang marugng ulo ng canyang capatid!Ganyn din marahil ang biglng sinabi ng aking am,ang ipinagpatuloy ni Elas ng boong calamign ng loob.Pinagputolputol ng mga tao ang manghaharang at inilibng ang catawn, nguni't ang mga sangcp ng cataw'y canilang isinabog at ibinitin sa ib't ibng mga bayan. Sacali't cay po'y macapaglacbay isng araw mula sa Kalamba hanggng sa Santo Toms, masusumpungan pa po niny ang cahoy ng duhat na pinagbitinan at kinabulucn ng isng hit ng aking aman; sinump ang cahoy na iyan ng Naturaleza, caya't hindi lumalaki at hindi namumunga. Gayn din ang canilng guinawa sa mga ibng sangcp ng catawan, nguni't ang ulo, ang ulo na siyng pinacamabuting sangcp ngPhin 412tao, na siyng lalong madalng kilalanin cung cangino, ang ulong iya'y isinabit sa harapn ng damp ng in!Tumung si Ibarra.Naglagalg ang binatang tulad sa isng sinump,ang ipinagpatuloy ni Elas,naglagalg sa bayn-bayn, sa mga bundc at mga caparangan, at ng inaacal na niyng sa canya'y wala nang macacakilala, ay pumasoc siyng manggagaw sa isng mayamang tag Tayabas. Ang canyng casipagan, ang catamisan ng canyng asal ang nacahicayat na siya'y caguiliwan ng lahat ng hindi nacatatals ng unang pamumuhay niy. Sa catiyagaan niy sa paggawa at sa pagtitipid, nacatipon siy ng caunting puhunan, at sapagca't napagdaanan na niy ang malakng carukhaan at siya'y bata, nag-acalang magcamt namn ng ligaya. Ang canyng cagandahang lalaki, ang canyng cabataan at ang canyng pagca may cauntng cya ang siyng nangacaakit na siy'y ibiguin ng isng dalaga sa bayan, nguni't hindi siy macapangahas na ipakiusap sa mga magulang nit na sa canya'y ipacasal, sa canyng panganganib na baca mapagtuntn ang buhay niy ng una. Datapuwa't naraig sil ng capangyarihan ng sint, caya't capuwa sil nagculang sa canicanilng catungculan. Upng mailigts ng lalaki ang capurihn ng babae, pinangahasn ang lahat, namanhic siy sa mga magulang upang sa cany'y ipacasal ang canyng caisng dibdb, dahil dito'y hinanap ang mga casulatan ng canyng pagcatao, at ng magcagayo'y napagsiyasat na laht; palibhasa'y mayaman ang am ng dalaga, nasundang pag-usiguin ng mga hucm ang lalaki, na hindi nag-acala man lamang na magsanggalang, inamin ang laht ng sumbng na laban sa cany, at siya'y nagdusa sa bilanggan. Nanganc ang babae ng isng sanggl na lalaki at isng sanggl na babae, na capuwa inalagaan ng lihim, saca pinapaniwala ang mga batng itng namaty na ang canilng am, bagay na hindi mahirap gawn, sapagca't canilng nakita ang pagcamatay ng canilng in, ng panahng sil'y musms pa, bucod sa hindi nil naiisip ang pag-uusisa ng canilang pinanggalingan. Palibhasa'y mayaman ang aming nunng lalaki, totoong maligaya ang aming camusmusn; ang capatd cong babae't aco'y magcasama camng nag-aral, nag-iibigan cam niyang pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapatd na cambl na walang ibng nakikilalang ibng bagay na pag-ibig. Batang bat pa aco'y nag-aral na sa colegio ng mga jesuita, at nag-aral namn sa Concordia at doon itinir ang aking capatd na babae, sa hangadPhin 413na huwag camng lubhng magcahiwalay. Nang matapos ang aming caunting pag-aaral, sapagca't wala camng hinahangad cung di magpasaca ng lupa, umuwi cam sa aming bayan upang aming tanggapn ang aming mna sa aming nunng lalaki. Malaonlan ding nanatili cam sa pamumuhay sa caligayahan, ngumingiti sa amin ang panahng hinaharp, marami camng mga alila, nag-aning magalng ang aming mga halamanan at hindi na malala't mag-aasawa ang aking capatd na babae sa isng binatang canyng pinacasisint at siya'y tinutumbasan ng gayn ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa salapi, at dahil namn sa ugali co ng mga panahng iyng may pagcamapagmatas, kinasusuklaman ac ng is cong camag-nac na malay, isinurot sa aking isng araw ang totong malab cong pagsilang sa maliwanag, ang imb cong pinanggalingang mga magulang. Acala co'y yao'y pawang paratang lamang, caya't hiningi cong bigyng liwanag ang gayng paglat; muling nabucsn ang libingang kinahihimlayan ng gayng caraming mga cabulucn, at lumabas ang catotohanan upng aco'y bigyng cahihiyn. Nang lalong malubs ang casaliwang palad, malaon ng panahng cam'y may alilang isng matandang lalaki, na pinagtitiisn ang lahat cong mga cahalingang pita at ayaw camng iwan cailan man, at nagcacasiy na lamang tumangis at humibik sa guitna ng mga paglibac ng ibng mga lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit napagsiyasat ng aking camag-anac; datapuwa't ang nangyari'y tinawag ng justicia ang matandang it, at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang matandang lalaki palng aming alila'y siyng aming am, na ayaw humiwaly sa canyng sintng mga anc, at ang matandang iy'y hindi mamacailng aking pinahirapan. Napugnw ang aming ligaya, tinalicdn co ang aming cayamanan, nawalan ng pacacasalang casintahan ang capatd cong babae, camng magcapatd at ang aking am'y iniwan namin ang bayan, upang pumaroon sa alin mang lupan. Ang pagcaalam na siya'y nacatulong sa aming casaliwaang palad ang nacapagpaicli ng buhay ng matandang lalaki, na siyng sa aki'y nagpaunawa ng lahat ng casakitskit na mga nangyari ng mga panahng nagdan. Nangulila caming magcapatid.Tumangis ng di sapala ang capatd co, nguni't sa guitna ng gayng caraming mga casaliwaang palad na bumugs sa ibabaw namin, hindi niy nalimutan ang canyng sint. Hindi dumang at hindi umimc ng canyng nakita ang pagaasawa sa ibng babae ng canyng dating catipanan, at aking nakitang untiuntingPhin 414nagkasakt ang aking kapatd, na hindi co mangyaring mabigyng alw. Nawala siy isng araw; nawalng cabuluhn ang sa canya'y aking paghanap sa laht ng panig, nawalng cabuluhn ang aking pagtatanng tungcol sa cany, hanggng sa ng macaraan ang anim na buwa'y aking nabalitaang ng mga araw na iyn, ng humupa ang paglaki ng dagatan, ay nasumpungan sa pasigan ng Calamba sa guitna ng isng palayan, ang bangcy ng isang dalaga, na nalunod pinaty na cusa; ayon sa sabiha'y may isng sundang na nacatarac sa canyng dibdib. Ipinalathala sa mga calapit bayan ng mga pun sa bayang iyn, ang gayng nangyari; sino ma'y walng humarp upng hingin ang bangcy, at wala namng nawwalang sino mang dalaga. Ayon sa mga tandng sinabi sa akin, pagcatapos, sa pananamt, sa mga hiyas, sa cagandahan ng canyng mukh at sa lubhng casaganaan ng canyng buhk, aking napagkilalang iyn ang aking cahabaghabag na capatd na babae. Mula niy'y nagllagalag ac sa mga iba't ibng lalawigan, manacanaca acng pinararatangan, nguni't hindi co pinpansin ang mga tao at ipinagpapatuloy co ang aking paglcad. It ang maclng casaysayan ng mga nangyari sa akin, at ang casaysayan ng mga paghatol ng mga tao.Titigil na si Elias. Close curtains. Open. Ibarra: Naniniwaniwala acng hindi po cay nalilihis sa catuwiranang ibinulng ni Crisstomo, sa inyng pananalitang dapat pagsicapan ng justicia ang paggawa ng magalng sa pagtumbs sa magagandang gawa, at gayn din ang pagtuturo sa mga nagcacasalang tao sa paggawa ng masama. Ang nacahahadlang lamang ... ay it'y hindi mangyayari, isng hangad na hindi mangyayaring masunduan; sa pagca't saang cucuha ng lubhng maraming salapi, ng lubhng maraming mga bagong cawan?Elias: At an ang capapacanan ng mga sacerdote, na ipinagtatalacan ang canilng tungculing maglaganap ng capayapaan at pag-ibig sa capuwa tao? Diyata't lalong ikinararapat ang basain ng tubig ang ulo ng isng sanggl, pacanin it ng asn, cay sa pucawin sa marilm na budhi ng isng masmang tao iyang maningning na ilaw na bigay ng Dios sa bawa't tao upang hanapin ang canyng cagalingan? Diyata't lalong pag-ibig sa capuwa tao ang alacbayn ang isng may salang bibitayin, cay sa siy'y alalayan sa paglacad sa matarc na lands na pagtalicd sa mga pangit na caugalian at pagtungo sa magagandng caasaln? Hindi po ba nagcacagugugol sa pagbabayad sa mga tictc, sa mga verdugo at sa mga guardia civil? It po, bucod sa cahalayhalay, pinagcacagugulan din ng salapi.SCENE 3Scene: Gabi. May hangin na sound sa background pati mga kuliglig. May tatlong taong naguusap. Di Makita ang mga mukha kasi madilim.Characters: lahat ng lalaki yan. Si Jobert si Lucas. Si Ronnel si Elias.1: Nakausap mo ba si Elias?2: Hindi. Ngunit may utang na loob siya kay Ibarra1: Sumama ako sapagkat ang asawa koy ipapagamot niya sa Maynila. Sasalakay ako sa kumbento upang makaganti sa kura.2: Sasalakay naman kami sa kuwartel upang masabing an gaming ama ay may mga anak na lalaki.1: Ilan kayo? 2: Lima, sapat na ito. Ang wika ng alila ni G. Ibarra ay 20 raw kami.1: May sumusunod sa akin. Ito kaya ang gwardiya sibil? Nagsinungaling kaya ang sacristan mayor? 2: Kayo ba ang aming hinihintay?1: Maghiwalay tayo sapagkat akoy sinusundan. Tatanggapin niyo bukas ang mga sandata at gabi ang paglusob. Ang isisigaw niyno ay: Mabuhay si G. Crisostomo Ibarra! Lumakad na kayo! Aalis na yung iba. May bagong dadating na anino. Lucas: Sino kayo?Elias: Sino rin kayo? Ano ang hinihintay ninyo rito?Lucas: Hinihintay kong sumapit ang ikawalo ng gabi upang makakuha ng baraha ng patay. Ang nais koy Manalo ng kuwalta ngayong gabi. At kayo, ano ang inyong layon?Elias: A! Gayon din.Lucas: Mabuti at magkakaroon ako ng kasama. Pagtugtog ng ikawalo ay maglalagay ako. Ang gumalaw na baraha ay siyang baraha ng mga patay, at dapat na agawin sa pamamagitan ng tagaan. Kayo ba ay may dalang baraha?Elias: Wala, ngunit hihintayin kong sila ang maglalagay at ako ang tataya.Lucas: At kung hindi maglagay ang mga patay?Elias: Wala akong magagawa. Ang pagsusugal ay hindi sapilitan sa mga patay. Sa pamamagitan ng suntok.Uupo sa isang nitso. Magsisindi ng posporo si Lucas. Taya ni Elias ay kabayo, ngunit alas ang nabunot. Talo si Elias kayat siyay aalis na. Pagalis ni Elias, may dalawang guwardiya sa gilid naguusap tungkol sa paghuli kay Elias. Makakasalubong nila si Lucas na paalis na.Guwardiya 1: Saan ang tungo mo?Lucas: Sa simbahan po upang magpamisa bukas.Guwardiya 2: Nakita mo ba si Elias?Lucas: Hindi po! Hindi ko po siya kilala.Guwardiya 1: Sulong, hangal! Aalis na si Lucas. Dadating si Elias.Guwardiya 2: Saan ka pupunta?Elias: Hinahabol ko po ang lalaking may pilat sa mukha. Siya si Elias na bumugbog sa aking kapatid. Tatakbo yung mga guwardiya papunta kay Lucas.

SCENE 4Narininig ni Donya Consolacion si Sisa na umaawit kaya ipanatawag niya ito sa mga guardia civil. Characters:Donya-Ate DaySisa-ChubbieGuwardiya Civil-Daang, RovelynAlperes-HarveyCONSOLACION: Mga guardia civil! GUARDIA CIVIL: Bakit po Seora? CONSOLACION: Sino iyang kumakanta? GUARDIA CIVIL: Siya po, ang baliw. CONSOLACION: Dalhin nyo siya rito. GUARDIA CIVIL: Masusunod po, Seora. Kinuha ng mga guardia civil ang baliw na si Sisa. GUARDIA CIVIL: Narito na po siya, Seora. CONSOLACION: Pakantahin nyo siya. GUARDIA CIVIL: Hoy Baliw! Umawit ka! Awit na! Awit na! At umawit naman si Sisa. CONSOLACION: Magaling! Mga guardia civil, maaari na kayong umalis. GUARDIA CIVIL: Opo, Seora. Umalis ang mga guardia civil. CONSOLACION: Hoy Baliw! SISA: Baliw? Sinong baliw? Ha! Ha! Ha! Baliw! CONSOLACION: Sumayaw ka! SISA: Sumayaw? CONSOLACION: Gayahin mo ako. Sumayaw ang donya. SISA: Ha! Ha! Ha! Sumasayaw ang matandang baliw! CONSOLACION: Hoy! Hindi ako ang baliw! Ikaw! SISA: Ako? Ako ang baliw? Ha! Ha! Ha! Ako ang baliw! CONSOLACION: Oo. Ikaw nga! At inuutusan kitang sumayaw! SISA: Ayoko. Ayokong sumayaw! Baliw lang ang sumasayaw. Ha! Ha! Ha!Pinalo ni Donya Consolacion si Sisa gamit ang isang latigo. CONSOLACION: Sabi nang ikaw ang baliw! Baliw ka talaga! Baliw! Baliw! SISA: Aray! Biglang dumating ang Alperes at inawat ang donya. ALPERES: Consolacion! Ano ba itong ginagawa mo?! CONSOLACION: Bitiwan mo nga ako! Tuturuan ko ng leksyon ang baliw na yan! ALPERES: Tumigil ka nga! Hindi ka na naawa. May sira ka na rin talaga, ano? SISA: Dugo! Basilio? Crispin? Ang mga anak ko! Dugo! Ha! Ha! Ha! ALPERES: Mga Guardia Civil! Bihisan nyo at gamutin ang babaeng ito. Bukas ay ihatid nyo siya sa tahanan ni Crisostomo Ibarra. End of Scene. SCENE 5Sa tahanan nila Kapitan Tiyago ay dumating ang mag-asawang de Espadaa kasama ang isang binatang Kastilang nagngangalang Alfonso Linares upang alamin ang kalagayan ng may sakit na si Maria Clara. Characters:Tiburcio-CharmIsabel-LiaaVictorina-Rigel Alfonso-JobertDamaso-CarloISABEL: O Doa Victorina, kayo pala. Tuloy kayo. VICTORINA: Magandang araw, Kapitan Tiyago at Isabel. ISABEL: Mukhang may kasama yata kayo VICTORINA: Ahh oo-- ALFONSO: Magandang araw po, ako nga po pala si Alfonso Linares. ISABEL: Magandang araw rin sa iyo, iho. TIBURCIO: Kumusta na ang kalagayan ni Maria Clara? ISABEL: Wala pa rin pong pagbabago, Don Tiburcio. Nagtungo sila sa silid ni Maria Clara. Nakahiga si Maria Clara.TIBURCIO: Iha, kumusta na ang iyong pakiramdam? MARIA CLARA: Sumasakit pa rin po ang aking ulo, doktor. ALFONSO: Doa Victorina, siya po ba si Maria Clara? VICTORINA: Oo, Alfonso. ALFONSO: Tunay nga po talagang napakaganda niya. Biglang dumating ang matabang kura na si Padre Damaso. ISABEL: Magandang araw po, Padre Damaso. DAMASO: Nasaan na siya? ISABEL: Nagpapahinga po siya sa kanyang silid. Nagtatakbong tumungo si Padre Damaso. DAMASO: Maria Clara! MARIA CLARA: Padre Damaso...salamat po sa pagbisita ninyo. DAMASO: Labis akong nag-alaala sa iyo, iha. Magpagaling ka kaagad. MARIA CLARA: Opo. DAMASO: O sige iha, magpahinga ka muna. MARIA CLARA: Opo, padre. Lumabas si Padre Damaso sa silid ni Maria Clara at pumunta sa sala. VICTORINA: Padre Damaso. DAMASO: Victorina, sino iyang kasama mo? VICTORINA: Ang totoo niyan ay kanina ko pa po siya gustong ipakilala sa inyo, padre. Siya po si Alfonso Linares, ang inaanak ng inyong bayaw. DAMASO: Inaanak ng aking bayaw? Ikaw na nga ba ang inaanak ni Carlicos? ALFONSO: Opo, ako na nga po, padre. DAMASO: Anong saya kot sa wakas ay nakita na kita, iho. ALFONSO: Ako rin po, padre. Matagal ko na po kayong gusto makilala. VICTORINA: Nandirito po siya upang maghanap ng mapapangasawa, padre. DAMASO: Ng mapapangasawa? Madali lamang iyan...maghintay ka lamang, iho. End of Scene.

SCENE 6Naglalakad na magkahawak-kamay ang mag-asawang de Espadaa kasama si Linares hanggang sa napadaan sila sa tahanan ni Doa Consolacion. Nakatanaw siya sa bintana.Characters: Donya-Ate DayVictorina-RigelTiburcio-CharmAlperes-HarveyCONSOLACION: Pwe! Ano ba naman yan! Ang papangit naman ng dumadaan! VICTORINA: Hoy! Labandera, kami ba ang pinariringgan mo?! CONSOLACION: Bakit, nataman ka ba? Ha! Ha! At anong sinabi mo? Labandera? Gusto mo labhan ko yang kulot mong buhok? Baka naman gusto mo plantiyahin ko pa? VICTORINA: Hoy matandang mangkukulam, kung makapagsalita ka, akala mo kung sino kang maganda! Bumaba si Doa Consolacion hawak-hawak ang latigo ng asawa. Tiyempo namang dumatig ang alperes. CONSOLACION: Anong sabi mo?! Gusto mong magtuos tayo? VICTORINA: Hindi kita uurungan! Namagitan si don Tiburcio sa kanilang labanan. ALPERES: Pwede bang tumigil na kayong dalawa, para kayong mga bata! VICTORINA: Alperes, pagsabihan mo iyang asawa mong mukhang mangkukulam! ALPERES: Kung hindi ka lang isang babae TIBURCIO: Tayo na Victorina, wala tayong mapapala sa mga iyan. CONSOLACION: Ang kapal ng mukha mo, pilay na pekeng manggagamot! Maglalakad ang magasawa.VICTORINA: Tiburcio, bakit hindi mo man lamang hinamon ang mayabang na alperes na yon?! TIBRUCIO: Mukha ba akong may laban sa kanya? VICTORINA: Ikaw Alfonso! Binabalaan kita, kapag hindi mo sila hinamon, hindi ka makakasal kay Maria Clara, at malalaman ng lahat ang tunay mong pagkatao! End of Scene. SCENE 7Natungo si Elias sa tahanan ni Crisostomo Ibarra. Characters:Elias-RonnelIbarra-JonilSarhento-Daang, RovelynELIAS: Tao po! Tao po! IBARRA: Elias! ELIAS: Seor Ibarra, iligtas po ninyo ang inyong sarili, umalis na kayo sa lugar na ito. IBARRA: Anong ibig mong sabihin? ELIAS: May pag-aalsa pong magaganap at kayo ang palalabasing nagpasimuno nito. IBARRA: Ngunit sino ang? ELIAS: Hindi ko po alam kung sino ang may pakana nito, Seor. IBARRA: Ano pa ba ang dapat kong gawin? ELIAS: Ihanda po ninyo ang inyong mga papeles at sunugin po ninyo ang mga ito. Magtungo kayo kahit saaniyong hindi nila kayo masusundan. Alam ko pong mahirap ang basta-basta na lamang umalis sa bayan na ito, ngunit, wala na pong ibang paraan. Aayusin na nila yung mga papeles. Biglang mapapatigil si Elias. ELIAS: Nakilala ba ng inyong pamilya si G. Pedro Eibarramendia?IBARRA: Mangyari pa! Siya ang ama ng aking nuno.ELIAS: Ama ng inyong nuno si G. Pedro Eibarramendia?IBARRA: Opo, ang aming apelyido ay pinaikli sapagkat lubhang mahaba.ELIAS: Siya bay taga-Viscaya?IBARRA: Opo, ngunit ano ang nangyayari sa inyo?ELIAS: Kilala ba ninyo kung sino si G. Pedro Eibarramendia? Siya ang taksil na nagbintang sa aking nuno at naging sanhi ng aming kasawian Matagal ko nang pinaghahanap ang apelyidong iyan at ngayoy inihandog sa akin ng Maykapal! Pagbabayaran ninyo ang lahat ng aming kasawian! Masdan ninyo ang nagtiis ng maraming hirap! Kayoy mayaman, umiibig, may karangalan at nabubuhay nabubuhay! Kukunin ni Elias ang espada na isasaksak sana kay Ibarra pero bibitawan niya ito at tatakbo paalis. Pumunta si Ibarra sa tahanan nila Kapitan Tiyago habang pinamunuan ni Padre Salvi ang dasal. Bigla silang nakarinig ng sunud-sunod na putok. Sumigaw ang Alperes sa labas. Nataranta silang lahat at nagmadaling umuwi si Ibarra at nag-empake. Bigla namang may kumalabog sa pinto. IBARRA: Sino yan? SARHENTO: Kamiy mga alagad ng batas! IBARRA: Bakit po SARHENTO: Arestado ka! Sumama ka sa amin! Mahinahong sumama si Ibarra sa kanila. Bumalik si Elias sa tahanan ni Ibarra at sinunog ito at agad na umalis. Nang dumating na ang guardia civil, sunog na ang buong bahay. End of Scene. SCENE 8 Isang gabi, may isang salu-salong naganap sa tahanan ni Kapitan Tiyago. Pinag-uusapan ng mga panauhin ang balita tungkol sa pagkadakip kay Crisostomo Ibarra, kasabay nito ang balitang ikakasal na si Maria Clara sa kastilang si Alfonso Linares. Ang malungkot na dalaga ay nagtungo sa Asotea at pinagmasdan ang ilog. At makalipas ang ilang sandali nakita niya ang isang bangkang paparating. Characteres:Maria-JulianneIbarra-JonilElias-RonnelGuwardiya-Daang,RovelynMARIA CLARA: Crisostomo? IBARRA: Mahal ko...tinulungan ako ni Elias na makatakas. MARIA CLARA: Patawarin mo ako, mahal ko. IBARRA: Hindi masama ang loob ko sayo. Ako ang patawarin mo...dahil kailangan ko nang lumayo sayo...sa lugar na ito... MARIA CLARA: Hindi. Hindi ka dapat humingi ng tawad, dahil nasisiguro ko, mag-aalinlangan ka sa akin kapag nalaman mong IBARRA: Nalaman kong ano? MARIA CLARA: ...ang tunay kong ama ay ang kinasusuklaman mong si Padre Damaso... IBARRA: Paano MARIA CLARA: Basta lagi mong tandaan, kahit nasaan ka man, ikaw lamang ang iibigin ko, Crisostomo. IBARRA: Paalam, Maria Clara... Umalis na si Ibarra at napaiyak na lamang si Maria Clara. Bababa si Ibarra papunta kay Elias.IBARRA: Elias, saan ba tayo tutungo? ELIAS: Sa isang kaibigan ko sa Mandaluyong, Seor. IBARRA: At pagkatapos? ELIAS: Mamuhay po kayo nang tahimik sa ibang bansa. IBARRA: Ako lamang? Bakit hindi mo ako samahan at magturingan tayong parang magkapatid? ELIAS: Para saan pa? IBARRA: Para makabawi ako sa kasalanan ng aking mga ninuno sa inyong pamilya at sa lahat ng tulong mo. ELIAS: May paparating! Magtago kayo gamit ang mga damo. Sinundan sila at sinalubong ng mga bangkang lulan ng mga guardia civil. ELIAS: Marunong po ba kayong sumagwan? IBARRA: Oo. ELIAS: Iligtas ninyo ang inyong sariliililigaw ko sila. IBARRA: Huwag Elias, labanan natin sila ELIAS: Magkita tayo sa Noche Buena sa tabi ng puntod ng inyong lolo. Tumalon si Elias at sa tuwing siyay lilitaw, nakatanggap siya ng mga putok. Nabahisan ng kanyang dugo ang ilog. End of Scene. SCENE 9Nakatitig ni Maria Clara sa pahayagang naglathala ng kamatayan ni Crisostomo. MARIA CLARA: Hindi!!! Hindi ito maaari...mahal ko... DAMASO: Anong nangyari sayo, anak ko? MARIA CLARA: Masaya na po ba kayo? DAMASO: Anong ibig mong sabihin MARIA CLARA: Wala na siya. Patay na si Crisostomo. Wala na ang taong mahal ko... DAMASO: Ngunit MARIA CLARA: Tanging si Ibarra lang ang mahal ko, walang iba. Hindi ko mahal si Alfonsoat hindi ako magpapakasal sa kanya. DAMASO: Ngunit MARIA CLARA: Kung itutuloy nyo pa rin ang pagpapakasal sa aming dalawamagpapakamatay ako! DAMASO: Patawarin mo ako, iha. Patawarin mo akokung nanghimasok ako sa inyo ni Ibarrasa buhay mo. Patawad, anak ko. MARIA CLARA: Magmomongha na lamang ako. DAMASO: Kung iyan ang iyong kagustuhan. Iniwan ni Maria Clara ang nakaluhod niyang ama. DAMASO: Diyos ko, ito na ba ang parusa sa lahat ng aking nagawang kasalanan? End of Scene. SCENE 10Nagkitang muli sina Basilio at Sisa. BASILIO: Inay! SISA: Sino ka? BASILIO: Inay, si Basilio po, ang anak nyo! SISA: Ha! Ha! Ha! Anak? Hindi kita anakhindi kita kilala. Pumasok si Sisa sa libingan ng matandang kastila. BASILIO: Inay, wag po kayong matakot sa akin. Inay! SISA: Basilio? BASILIO: Opo inay, ako nga po. SISA: Anak ko Biglang nawalan ng malay si Sisa. BASILIO: Inay! Inay! Bakit nyo po ako iniwan, Inay. Inay! ELIAS: Iho BASILIO: Sino po kayo? ELIAS: Anong gusto mong gawin sa inay mo? BASILIO: Gusto ko po siyang ilibing sa sementeryo...ngunit wala po akong pera. ELIAS:Kumuha ka na lamang ng panggatong. Malapit na rin ang kamatayan ko, iho. At sa sandaling mangyari iyon, sunugin mo ang aming mga katawan hanggang sa maging abo. Pagkatapos, maghukay ka at may makikita kang kayamanan, gamitin mo ito sa iyong kinabukasan. Naiintindihan mo ba? BASILIO: Opo, ginoo. ELIAS: Mamamatay akong di man makita ang maningnig sa bukang-liwayway sa aking Inang Bayan! Kayong makakakita, batiin niyo siya- at huwag kalimutan ang mga nalugmok sa kadiliman ng gabii. Tumingala si Elias sa langit at nawalan na ng buhay... End of Scene.