EuropeseAcademievoornatuurlijkegezondheidszorg

DETERUGKOMSTVANKRUIDENINMAASTRICHT

DeHogeFrontenonthullenhungeheim

HanHoogmaAcademiejaar2015-2016Eindwerkverdedigdop12-10-2016tothetbekomenvanhetdiplomaHerborist

DETERUGKOMSTVANKRUIDENINMAASTRICHTDeHogeFrontenonthullenhungeheim

HanHoogma

WoordvoorafIkbeninMaastrichtgeboren,ineenpandgelegenaandeStatensingel.AchterhethuisligteenbijzondergebiednamelijkdeoudevestingwerkendeHogeFrontenofweldelinievanDuMoulin.Indevolksmondwordthetgebiedookwel“DeWèrreke”genoemd.IkhebopdelagereschoolvolaandachtgeluisterdnaarderijkehistorievandestadMaastrichtendebetekenisvandevestingwerkenwaardeHogeFronteneenonderdeelvanuitmaken.Ikhebgespeeldin“DeWèrreke”,geravot,verstoppertjegespeeldtussenhet“bamboebos”(watlaterdeJapanseDuizendknoopbleektezijn),degeledovenetelgeplukt(vooreenherbarium)envanmijnbiologieleraartehorengekregendatikdiemoestlatenstaan(maarhijstondbijonsindetuin...)enbenindewintermetdesleedevestingmurenafgegaan.Ikhebverschillenderestauratiesvandezevestingwerkenmogenmeemakenalsbewonerenraadslidvandestadenbenerbijgeweesttoenhetgebied–in1992-destatusvanbeschermdnatuurgebiedkreeg.Ikbengepasttrotseropdat“wijinMaastricht”onzelevendbarendemuurhagedishebben,diehetmaarevengeregeldheeftdatonzeachtertuineenbeschermdnatuurgebiedisvanhogecultuurhistorischewaarde(enwaardusnooitgebouwdmagworden).HetbeheervanditnatuurgebiedligtbijhetCentrumvoorNatuurenMilieueducatie(CNME),ditgeschiedtopbasisvaneenvisiediemoetvoldoenaanderichtlijnendiehiervoorstaan.Jaarlijkswordtereenrapportageuitgebrachtwaarindeactuelesituatiem.b.t.defloraenfaunawordtbeschreven.DoordeherboristenopleidingbenikdejaarverslagenvanhetCNME,metandereogengaanlezen.Medevanwegehetecologischbeheerendebegrazingdoorschapen,isereenforsetoenamevanplantensoorteninhetgebied.Eeneersteinventarisatiedoormijzelfopgesteld,laatziendatvanallecirca200plantendievoorkomeninhetgebied,erhiervanminimaal50kruidachtigeeigenschappenhebben.Ikhebdusbijwijzevanspreken,‘mijnkruidentuin’indeachtertuinliggen.Ikdankveledirectcollega’sdiemijhebbengeholpenbijhetdoenvansuggestiesenhetnalezenvandescriptie.Ookhetthuisfrontheefteenwarmeondersteuninggeboden.HetCNMEbiedtmijdemogelijkheidomdekruidenonderdeaandachtvaneenbrederpubliektegaanbrengendoormiddelvaneenoptestellenkruidenwandeling.Samenbrengenwijeenkruidengidsuit,datzaleindditjaargebeuren.Dankvoordeplezierigesamenwerking.UiteraardmagikdeinspirerendedocentenvandeEuropeseAcademienietvergeteneneenspeciaalwoordvandankrichtikaanFrancescoCastalano.Tenslottedankikmijnwerkgever–deGemeenteMaastricht–datzijmijdemogelijkheidheeftgebodendezestudietevolgen.

1

InhoudsopgaveVerantwoording 3Inleiding 41 DelinievanDuMoulin(HogeFronten) 5

1.1 Algemeneomschrijving 51.2 Historie 5

2 KruidensporenindeGarnizoensstad:16de,17deen18deeeuw 10

2.1 Gebruikvankruidenindemedischewetenschap 102.1.1 Kloostergeneeskunde 112.1.2 Militairhospitaal 142.1.3 Opleidingen 142.1.4 CurriculumIllustreSchool 152.1.5 Kwaliteitgezondheidszorg 152.1.6 Taakverdelingbinnendegezondheidszorg 162.1.7 Apotheker 162.1.8 Drogisterij 182.1.9 VoorschriftenboekenenPharmacopeiaindezeperiode 192.1.10 Pharmacopeia 192.1.11 Herkomstvandekruiden 20

2.2 Gebruikvankruidenindeeconomischesector 212.3 Debelangrijksteeconomischesectoren 22

2.3.1 Deleerproductie 222.3.2 Textielindustrie 232.3.3 Zeepzieders 262.3.4 Cichoreiproductie 27

3 DeHogeFrontenalskruidentuin 28

3.1 Algemeenbeeld 283.2 Gebiedsbeschrijvingbiotoop 29

3.2.1 Flora 29

2

4 Selectievankruidachtigeplanten 334.1 KruidenficheGroteBrandnetel 344.2 KruidenficheGewoneVlier 384.3 KruidenficheGroteKlit 424.4 KruidenficheKamille 454.5 KruidenficheHondsroos 494.6 KruidenficheEénstijligeMeidoorn 534.7 KruidenficheSmeerwortel 574.8 KruidenficheSt.Janskruid 604.9 KruidenficheCitroenmelisse 634.10 KruidenfichePaardenbloem 654.11 KruidenficheWildeMarjolein 68

5 Nawoord/Besluit 726 Notenenbronnen,geraadpleegdeliteratuur 70

Bijlagen Afbeeldingoptitelpaginaiseenfotocollagevande11geselecteerdekruidenuitdeHogeFronten.

3

VerantwoordingDestadMaastrichtbestrijdtalenigejarendewildgroeivankruiden-indeopenbareruimte–opeenniet-chemischemanier,hierdoorkomensteedsmeerkruidenterugindestad.ZelfskruidendieopdeRodelijststaan,latenzichweerzienindestad.EenvandegebiedenbinnenMaastricht,diesinds1992alsbeschermdcultuur-ennatuurmonumentteboekstaat–devoormaligeverdedigingswerkendeLage(NieuweBossche)FrontenenHogeFronten(linievanDuMoulin)–trekthierbijbijzondermijnaandacht.Metdezestudiewilikgraagdepositievankruidenindestadinbeeldbrengenendoormiddelvanhetuitleggenvanhunmogelijkebetekenis,deaandachtbijeenbreedpubliekterugbrengenvoorkruideninhetalgemeenendebetekenisvoordemensinhetbijzonder.TevensvoegikeraantoedatikalsdirecteurvandedienstdiebelastismethetbeheerenonderhoudvandeopenbareruimtevandestadMaastricht,hiermeeblijvenddraagvlakwilcreërenbijeenbrederpubliekvoornatuurlijkbeheervanfloraenfaunaindeopenbareruimtevandestadMaastricht.Descriptiekanindiezingezienwordenalseenbasisvoorbrederepublieksvoorlichting.IkhebbovenstaandeproberenintevullendoormijtebeperkentothetnatuurgebieddeHogeFronten;degeschiedenisvanhetgebiedendebetekenisindezetijd,hetgeentotdevolgendevraagstellingvoordebeschrijvingvanhetgebiedheeftgeleid:

1. Kortehistorischebeschrijvingvanhetgebied;vanuitdevraagstellingishetgebiedvoldoendeschoonomerdekruidenuittemogenbetrekkenengebruiken?

2. Welkekruidentoepassingenvondenerplaatsindeperiodedatdezevestingwerkengerealiseerdwerden?IsereenkruidenspoorindeperiodevandestadMaastrichtalsgarnizoensstad(1600-1830)tebeschrijven?

3. HogeFrontenalskruidentuin:welkekruidenstaanerinhetgebied?MaakeenglobalebeschrijvingenanalysevanhethuidigebestandaankruidachtigeplantenenmeerspecifiekeengedetailleerdebeschrijvingvaneenelftalkruidenuitdeHogeFronteneneennegentalrecepten.

4. Besluitenconclusies.Verantwoordelijkheid.“Hoeweldeauteurzichinspantominformatieteverschaffendieactueelenjuistis,kangeengarantiegegevenwordendataldieinformatieadequaatjuistenvolledigis,nochdatzealomvattendis.Deauteur,nochdevzwEuropeseAcademievoornatuurlijkegezondheidszorg,kaningeenenkelgevalaansprakelijkwordengesteldalsgevolgvanhetgebruikvandeinformatiedieinditeindwerkvoorkomtofalsgevolgvandeafwezigheidvanspecifiekeinformatie.Deeventueelvermeldeadviezenenhandelingenwordenvolledigopeigenverantwoordelijkheidtoegepast.Bijhetuitblijvenvanresultaatofbijeventueelernstigeklachten,dientmenzichonmiddellijkterichtentoteenprofessionelehulpverlenerofeenarts.”

4

InleidingOpzoeknaardebetekenisvankruidenineenvandeoudstestedenvanNederlandkomjevanallestegen.Waarbeginjedan?SindsdeRomeinenMaastrichtgestichthebbenenwellichtruimdaarvoor,begintookdegeschiedenisvanhetgebruikvankruiden.Mensenenkruidenwerkenaleeuwensamen.DezescriptiebeperktzichtoteenbeschrijvingvandeperiodewaarindeHogeFrontenalsverdedigingswerkwerdenaangelegd.DeperiodedieindeculturelebiografievanMaastrichtwordtaangeduidalsGarnizoensstad1.DitisdeperiodewaarinsteviggestredenwerdomMaastrichtalsstrategischeknooppunt;periodevande16de,17deen18deeeuw.Drieeeuwenwaarinveelgebeurdis.Inhoofdstuk1,bezieikofdekruidenuithetgebied,datsinds1992eenbeschermdnatuurgebiedis,daadwerkelijkgebruiktmogenworden.Inhoofdstuk2,duikikdegeschiedenisinenbeschrijvendezoektochtnaareenspoorvankruideninMaastricht.Daarbijzijntweeonderzoeksgebiedenvanbelang:demedischetoepassingvankruidenenheteconomischebelangvanhetgebruikvankruiden.Hoofdstuk3,brengtmijweerterugindehuidigetijd.WelkekruidenstaanerindeHogeFrontenenwatkunnenwijermee.Meerspecifiekworden11kruidenbesprokenenvaneennegentalkruidenwordenreceptenbeschreven.Inhoofdstuk4staandekruidenfichesvaneenelftalkruidenenenkelereceptenbeschreven.Tenslottewordeninhoofdstuk5,deonderzoeksvragenbeantwoordenwordensuggestiesofactiesinhetverlengdevandezescriptiebeschreven.

1http://www.zichtopmaastricht.nl/digitale_biografie/themas/garnizoensstad

5

1 DelinievanDuMoulin(HogeFronten)1.1 AlgemeneomschrijvingTenwestenvandeMaasligtdeLinievanDuMoulin,ofwelHogeFrontengenoemd.NaastdeStatensingelbakenendePastoorHabetsstraatendeCabergerweghetgebiedaf.DeLinievanDuMoulinwasvroegervangrotebetekenisalsonderdeelvandegordelvanvestingwerkenomhetcentrumvanMaastricht.Vandaagdedagzijndemeestebovengrondsevestingwerkenverdwenen,maarondergrondsisernogsteedsveelbewaardgebleven2.

Figuur1.DebuitenwerkenvanMaastricht:deLinievanDuMoulin(2)bevindtzichtussendeNieuweBosscheFronten(1)endeverdwenenHogeFronten(3).9isFortWillem1.1.2 HistorieIndeRomeinsetijdlaghetgebied,datnudelinievanDuMoulinheetbuitenhet“castellum3”.HetgebiedhadtijdensdeMiddeleeuweneenmilitairefunctie.Hetmoestleeg–endusoverzichtelijk-gehoudenwordeninbelangvaneenmogelijkebelegeringvandestad.Vanaf1632-1640vonddeeerstesystematischeaanpakvandeaanlegvanbuitenwerkenvoordemiddeleeuwsestadsmuurplaats.In1768-1777werdenonderleidingvandedirecteurenvandefortificatiënDeLaRive,DuMoulinenDeVeye,vele

2https://nl.wikipedia.org/wiki/Linie_van_Du_Moulin3Hetcastellumwaseenlaat-RomeinseversterkinginhetcentrumvandestadMaastricht.HetMaastrichtsecastellumwerdgebouwdinofkortnahetjaar333n.C.endemurenvanditcastellumblevendeelsbovengrondszichtbaartotde9deen10deeeuw.Deversterkingwasopgetrokkenuitzwaarmuurwerkenbezattientorensentweepoorten.Omhetfortliepeenbredeverdedigingsgracht(persoonlijkemededelingE.WetzelsWetenschappelijkmedewerkergemeenteMaastricht).

6

verdedigingswerkentoegevoegdaanhetalbestaandestelsel.Debouwperiodevandezevestingwerkenverliepdusglobaalvan1632tot1777.

Figuur2.FotoMaquettegarnizoensstadMaastricht(brongemeenteMaastricht).StaatkundigeontwikkelingengecombineerdmetnieuwekrijgskundigeinzichtenentechniekenleiddenertoedatdeopdatmomenthopeloosverouderdevestigingMaastrichtin1867bijKoninklijkBesluitwerdopgeheven.Nadeopheffingvandevestingbleefdelinieaanvankelijkingebruikbijhetgarnizoen,datereenaantalschietbaneninrichtte.In1909warendeplannennoggerichtopsloopvandevestingwerkenenopdebouwvankazernesofwoningen.In1918starttendeonderhandelingenvoordeeigendomsoverdrachtvanRijknaardegemeenteMaastricht.Degemeentebepaaldedat:“Terreinkomtslechtsvoorbebouwinginaanmerking,indienergeenanderterreinenmeerbeschikbaarzoudenzijn.Denivelleringskostenblijkenproblematischtezijn,omwoningbouwterealiseren.Hetterreinkrijgtdebestemmingpark/plantsoen”.In1921klonkheteerstebetoogom“deWerken”ineretebehouden:“..datdelinieeenstuknatuurschoonmetgrotearcheologischeenhistorischewaardewas,zoalsmaarweinigmeerindenlandegevondenwerden”4.J.Notermansbeschreef5:“Nadatdesoldatenhundomeinhaddenverlaten,namenondernemendeburgerssnelhunplaatsin.Dejeugdvondindeeigenlijkverboden‘Katsj’(verbasteringvanKazematten6)eenspeelterreinmetongekendemogelijkheden(..)zwerversenlichtschuweelementenkondenindegangengratisonderdakvinden.Sommigeondergrondseruimtenkregenoplegalewijzeeennieuwebestemming(…)alsopslagruimte(…)alschampignonkwekerij(…)alstimmerwerkplaats(…)”.TijdensdeTweedeWereldoorlogwerdeengedeeltevangangenstelselgebruiktalsschuilkelders.InhetkadervanhetRijksplanvoorschuilkelders,wasvanaf1965opnieuweenaantalonderaardseruimtenvan

4HeijdenvanderR.,(1987)DeeerstepolitiekeinitiatieventotbehoudvandeLinievanDuMoulin,OmdeVestingnummer3.StichtingMaastrichtVestingstadpp35.5DeKazematten,Maastrichtssilhouet,nummer11,3dedruk,1994,pp23.6OndergrondsegangenstelselsvandeverdedigingswerkeninMaastricht.

7

hetkazemattensysteemtottoevluchtsoordvandebevolkingingericht.Indejaren1980-1981werdeeneindegemaaktaandezefunctievandekazematten.Sinds1976organiseertdeStichtingMaastrichtVestingstad7rondleidingenindeHogeFronten.Degrotenatuurlijkewaardendiehetgebiedherbergde,kregenpasalgemenebekendheidtoenin1974,alsvoorbereidingoprestauratiewerkzaamheden,degrachtenmetbulldozerswerden‘opgeschoond’.Tussen1977en1981werdengrotedelenvandiversebastions,waaronderHolsteinenErfprinsgerestaureerd.In1991kwameenbeheersplantotstandingoedoverlegtussenoverheidmetnatuurbeschermersenvestingbeschermers8.In1992volgdedeaanwijzingtotBeschermdNatuurmonumentenwerdhetdefinitiefeigendomvandegemeenteMaastricht.Vanaf1995kwamhetecologischbeheerinhandenvanhetCentrumvoorNatuur-enMilieueducatieMaastricht&Regio(CNME).ZoalsdegemeenteMaastrichtinhaarVestingvisieschrijft,kansamenvattendgesteldwordendat:“DeHogeFrontenbezitteneenhogewaarderingvanwegedebijzonderecultuurhistorischeennatuurhistorischebetekenis.Vanuitmilitair-historischoogpuntishetgebiedvannationalebetekenisomdatheteengrootaaneengeslotenmilitairverdedigingsstelselvormtmetzowelbovengrondsealsondergrondseliniesineentegen-mijnenstelsel.Ditiseenstelselwaarbijondergrondsemijngangen(bijvoorbeeldluistergangen)werdengemaaktomdemijngangenvandeaanvallersoptesporenendaarmeedestadteverdedigen.MetuitzonderingvandetyperendevestingstedenalsNaardenenWillemstad,iserinNederlandgeenenkelegrotestadwaarzo’nomvangrijkeverdedigingsgordelbehoudenisgebleven.HetwetenschappelijkbelangvandeHogeFrontenbetreftzoweldevestingbouwkundigealsdenatuurhistorischebetekenis.DeHogeFrontenzijnnauwelijksaangetastdoorlatereaanpassingen.Debelevingswaardeisvanwegedebijzonderenatuurhistorischeencultuurhistorischekwaliteitenookuitzonderlijkhoog.DenatuurhistorischewaardeisonderanderebepaalddoordatditnaastdeLageFrontendeenigenatuurlijkevindplaatsisvandemuurhagedisinNederlandenomdieredenin1992totBeschermdNatuurmonumentisverklaard.9”

7http://maastrichtvestingstad.nl/nl/8Beheersvisievoorhetbeschermdenatuurmonument‘DeHogeFronten’1992-2002.9Vestingvisie2010-2015,gemeenteMaastricht(2012),pp28.

8

Figuur3.TekeningherinrichtingplangebiedNoorderbrug;Hoge–enLageFrontenwordenmetelkaarverbondentothetFrontenpark(gemeenteMaastricht).Doordebijzondereliggingvandit15hectaregrotegebiedenhetongestoordekarakterkomenerveelbijzondereplanten-endiersoortenvoor.Demeestbijzonderbiotopenzijnmuurbiotopen,glanshavergrasland,plaatselijkkalkgrasland,incl.overgangenvangraslandnaarbosbegroeiing.Bijzonderesoorten(fauna)naastdeMuurhagediszijnHazelworm,Argusvlinder,diversesoortenvleermuizen,Wijngaardslak,Vroedmeesterpaden(flora)o.a.Knolsteenbreek,Echtduizendguldenkruid,Kattendoorn,Aardaker,Wolligemunt.Belangrijkevraagis:kunnendekruidenuithetgebiedbetrokkenworden,metanderewoordenishetgebiedschoondanwelongerept?Besluit:Daarheteenongereptnatuurgebiedbetreft,mogendekruiden–inprincipe-uithetgebiedgeoogstengebruiktwordenvoorhetvervaardigenvanvoordemenstegebruikenpreparaten.Zowelin-alsuitwendigafhankelijkvandetoepassingvanhetbetreffendepreparaat.Uiteraarddienthierbijrekeningtewordengehoudenmetdebeschermdestatusvandebetreffendeplant.

9

Figuur4.ZichtbaarzijndestadstuinenopdeplattegrondvanMaastricht1588.DeHogeFrontenliggenlinksbovenopdetekening.KopergravureTraiectumadMosam.LudovicoGuicciardini.UitgaveChristoffelPlantijn,Antwerpen1588(RHCL,GAM739)

10

2 KruidensporenindeGarnizoensstad:16de,17deen18deeeuwInditonderzoekisvanbelangdatnaastdemedischetoepassingvankruiden(gebruikindemedischewetenschap)ookeenbeschrijvingwordtgegevenvandetoepassingeninanderesectorenzoalsdecosmetische,deculinaireendenijverheid.Dezedriewordensamengevatonderhetkopje:gebruikindeeconomischesector.Vanuitdietweetoepassingsgebiedenwordthet‘kruidenspoor’indeperiodevandestadMaastrichtalsgarnizoensstad–detijddatdeHogeFrontengebouwdengebruiktwerden-gevolgd.Opgemerktmoetwordendatbijdemedische-eneconomischetoepassingvankruidenersprakekanzijnvanoverdrachtvankennisenkundeuitvoorafgaandetijden.Maastrichtisimmerscontinuebewoondendatmaaktdezeveronderstellingaannemelijk.VanafdeRomeinsetijdtotaandeperiodewaarindepelgrimageeenbelangrijkemotorvoordestedelijkeeconomievormde,iskennisenkundeopditgebiedvanmedischeeneconomischetoepassingenontwikkeltengebruikt.2.1 GebruikvankruidenindemedischewetenschapSindsdekloosterordeszichinMaastrichtgevestigdhebben,namenzedezorgvoorziekenenbehoeftigenopzich.DezeplichtblevenzijvervullentotdatdeFransendeordesophieven.DaarnaastwaserinMaastrichteenstadsdokter(soorthuisarts)aangesteldenwerdeneisenaanapothekersgesteld10.Metdekomstvanhetgarnizoenverscheeneennieuwe‘doelgroep’voormedischeverzorging;militairen.TijdensdeFranseperiodewerdhetverschiltussendeburgerlijkeenmilitaireziekenzorgopgeheven11.Indeketenvankruidnaarrecept,ontwikkeldenzichinMaastricht-netzoalsinandereNederlandseenBelgischesteden-diverseberoepsgroepen:kruidenplukkersof-verzamelaars12,kruidenleverancier(o.a.kloosters),kruidenhandelaar(laterdrogist),kruidenverwerker(apotheker),voorschrijvermedicinalerecept(medicinaedoctores).Indeloopvande16detot18deeeuwwerdenhuntaakverdelingenverantwoordelijkhedensteedsduidelijker.Indezeperiodevondeenprocesvancentralisatieplaatsvanhettoezichtenbevoegdgezagvangemeentelijk,viaprovinciaalnaarlandelijkniveau.Datkwammetnametotuitdrukkingophetgebiedvandeopleidingseisen,benoemingdanwelaanstellingvanmedicinaedoctores,apothekers,herboristenendrogisten.Maarookbijhetvaststellenvandeofficiëlevoorschriftendanwelgestandaardiseerdereceptenboeken(vanAntidotariumNicolai(1300)tot“DeNederlandscheApotheek”(1851)).Hierbijmoetaangetekendwordendatervoor1600nauwelijkssprakeisvangeorganiseerdegezondheidszorg13.

10In1490vervaardigendevroedevadereninMaastrichtdebepalinguit,datapothekerseeneedmoetenafleggen,willenzijhetrechtverlangen,medicijnenteverkopen(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)EenbijdragetotdegeschiedenisderpharmacieinMaastricht.PharmaceutischWeekblad,pag.758)11HillenH.,etal.(2011)vanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedischCentrum+,MaastrichtUMC+,Maastricht.Pp17.12DriesJ.,Kruidenkennisdeel2,ArinusAcenia,Pp234.13HillenH.,etal.(2011)vanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedischCentrum+,MaastrichtUMC+,Maastricht.Pp14.

11

Hetwasdetijdvandeverlichtingendeopkomstvanhethumanisme.Wetenschappelijkonderzoekkreegruimteenwerdnietmeeronderdruktdoordogma’svangeloofofreligie.“DeUniversiteiten,dietijdensdeMiddeleeuwenwerdenopgericht,wistenzichminofmeerlosterukkenvandekloosterscholenenzochtennaareennieuwwereldbeeld.Derenaissance(1400-1600)ishettijdperkvandegrotevernieuwingindewereldvandekruiden.Deboekdrukkunstmaaktehetmogelijkdatkruidenboekenvooreengroterpubliektoegankelijkwerdenennietlangerthuishoordenindeexclusievebibliotheekvankloostersenkastelen.Wetenschappelijkewerkenverschenenindevolkstaal.Daardoorwerddekruidenkennismakkelijkerovergedragen”14.Hetkruidenspoorindemedischewetenschapkent“letterlijk”tweesporenindezeperiode:

1. ViadekloostergeneeskundetotaandeFranseperiode.2. ViahetmilitairehospitaaldatindeFranseperiodeeenalgemeenhospitaalwordt.

2.1.1 KloostergeneeskundeOmdebetekenisvandekloostergeneeskundeindezeperiodetebegrijpeniseenkleinehistorischeterugblikopzijnplaats.Onderstaandwordtdatgedaanmetbehulpvanjaartallenenenigeaanvullendeinformatie.

• In325werdopeenconcilieinNiceabeslotendatchristenenziekendiendenteverzorgenalseenvandewerkenvanbarmhartigheidenalstekenvannaastenliefde.Groteabdijenwerdensomsgasthuizenvoorzieken.Indekruidentuinbijeenkloosterstondendaaromvooralheilzame,geneeskrachtigekruiden.Dietuinenbevondenzichvaakvlakbijdeziekenkamers15.

• KeizerKareldeGrote(742-814)beschouwdedekloostersalsbelangrijkeculturele,

economischeenpolitiekesteunpilarenvanzijnrijk.Daarombesloothijzijnbisschoppen,abtenenabdissenvoortaanzelftebenoemendoorhetplechtigoverhandigenvanstafenring.Opdedoorhemgestichtekloosterscholenontvingenzonenvanedelenenboerenonderrichtvolgenskeizerlijkerichtlijnen.DeRoomsekeizerhieldzichnietalleenbezigmetdegeestelijkestaatvanzijnonderdanen,hijwijddezichookaandeverzorgingvandeinnerlijkemens.InhetslothoofdstukvanzijnCapitularedeVillis16schreefdekeizerdeaanplantvanca.80soortenkruidenvooropiederdomein.Allekloostersdiendenzichaandezevoorschriftentehoudenendankzijdewijzesamenstellingwerdendemonnikenopeengoedvitaminerijkdieetgezet.Behalvekruidenwerdenergroentengenoemdalsbonen,erwten,uien,bieslook,knoflook,komkommer,watermeloen,kalebassen,bieten,andijvieenveldsla.Ookwareneraanwijzingenvoorhetplantenvanallerleifruitbomenvanoudegewassenzoalskweeperen,mispels,vijgenenoudeappelsoorten.

14DriesJ.,Kruidenkennis:opentdedeurnaardewereldvankruiden(deel1),ArinusAcenia,pp53.15OngenaM.,(2010)Kruidenkundeuitdeoudstekloosters,pp2.16http://plantaardigheden.nl/art_div/capitulare_de_villis.htm

12

• In816trachtteLodewijkdeVrome,zoonvanKeizerKareldeGrote,deopvangvanpelgrimstereglementeren.TijdenshetconcilievanAken,bepaaldehijdatbedevaartkerkenverplichtwarenpelgrimsoptevangenineengasthuisofhospitaal.

• Maastrichtbehoordetotdebelangrijkstebedevaartplaatsen17vanNoordwest-

Europa.Alindeeerstedecennianahetconcilievan816bouwdedeabdijvanSintServaasvoordeopvangvanhaarpelgrimseengasthuis(zogenaamd:godshuis).Deverzorgingvanpelgrimswaszekertot1130eendirectetaakvanhetkapittel18,dateenvandekanunnikenaansteldealshospitaalmeester.OphetConcilievanViennawerdin1311hethospitaalwerkaandekloosterlingenontnomenenuitsluitendinhandenvanseculierengegeven19.Vanwegehetwereldlijkekaraktervanhetkapittelmochtenzijdezetaakdusvolbrengen.Aanvankelijkwarendegasthuizenbedoeldalsdomushospitalis,gastvrijhuisofhospitaal,vooralvoorpelgrimsenarmen.

Rond1770teldeMaastricht22kloosterordes,inonderstaandeafbeeldinggeeftdeliggingbinnendegarnizoensstadaan.

Figuur5.AfbeeldingvankloostersinMaastricht(1770)RHCL-kaartenvanGeusau.

17SindsdevroegeMiddeleeuwenishetopzoekenenvererenvanreliekenvanheiligeneenwezenlijkonderdeelgewordenvandechristelijkegeloofsbeleving.Depelgrimkonmethetvererenvanrelieken–enhetdaardoorindebuideltasten–aflatenverdienen.18HetkapittelvanSint-Servaaswaseencollegevanwereldlijkegeestelijken,datvanafdemiddeleeuwentotaanheteindevanhetouderegimeverbondenwasaandeSintServaaskerkteMaastricht.https://nl.wikipedia.org/wiki/Kapittel_van_Sint-Servaas19http://www.ethesis.net/caritatieve/car_inst_deel_I_hfst_2.htm

13

Dezekloosters20speelden–mededoordeverlichtingenopkomstvanhethumanisme–inhetmaatschappelijkleveneenminderbelangrijkeroldanindemiddeleeuwen.Zijblevenzichechterwelkwijtenvanhuntaak:instaanvoorhaastallebehoeftesvanhetleven.Onderwijs21,kennis,ziekenzorg,landbouwenhandelomdebelangrijkstetenoemen.Iederkloosterwasinhetbezitvaneenbibliotheekwaarboekenmeteenganzenveerwerdengekopieerd.HetwarendemonnikendiedeLatijnsetaalbeheerstenendaaromgemakkelijktoeganghaddentotdekennisvandegeneeskunde.DioscoridesenKrateauswarendetweebelangrijkstekruidendeskundigendietotinde16deeeuwdevoornaamsteenmeestgeraadpleegdebronnenwaren.Velekruidenboekenuitde15deen16deeeuwsteundenophungegevens22.Omdatkruidentotdebelangrijksteenmeestefficiëntegeneesmiddelenuitdietijdbehoorden,kregenzijookextraaandacht.Monnikenwarenuitstekendeherboristenenzullendanookeengoedeleveranciervankruidenzijngeweestindietijd.Naastdeziekenzorgvandekloosterssteldehetstadsbestuurrond1400eenstadsdokteraan,diegratisgeneeskundigehulpmoestbiedenaandearmenindestad.DegeneeskundevandietijdwasonveranderdgebaseerdopdeboekenenvoorschriftenvanGalenusuitdetweedeeeuwnaChristus23.

Figuur6.GravureinterieurHôtelDieu,Parijs.Afbeeldingvanallefunctiesvanhetgodshuisomstreeks1500.(Bronvermelding:RHCe,objectkenmerk0117149)Tijdensdetachtigjarigeoorlog(1568-1648)namdezorgvraagaanmerkelijktoe.Ervolgdeeengestageuitbreidingvanhetgasthuis.In1628richtteElizabethStrouvenmeteenaantalvolgelingeneersteenboerderijenspoedigdaarnaeenkloosterin,waarinziekenzorg,aanvankelijknogbescheiden,dehoofdtaakwas.AlsgevolgvandeveroveringvanMaastrichtin1632doordeStaten-GeneraalvandeRepubliekderVerenigdeNederlanden,kreeghetkapittelenhetgasthuisvanSintServaastemakenmetprotestantsebemoeienis.Hetgasthuiswerdeenmeeralgemeneinstelling.Na1750veranderdehetgasthuisop

20Syllabus“Kruidentuinen”,Acenia,2009,pp26.21“Aanvelekloosterswaseenkloosterschoolverbondenwaarkinderenwardenopgeleid(…)totziekenbroeder(…)apotheek(..)”DriesJ.,Kruidenkennisdeel2,ArinusAcenia,Pp238.22Syllabus“Kruidentuinen”,Acenia,2009,pp15-17.23HillenH.,etal.(2011)vanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedischCentrum+,MaastrichtUMC+,Maastricht.Pp14.

14

aandringenvanmilitairgouverneurbaronvanAylvagoeddeelsineenzorginstellingvoorziekearmenuitdestad.2.1.2 MilitairhospitaalIndezeventiendeenachttiendeeeuwwasMaastrichteenvandebelangrijkevestingstedenvanderepubliekderZevenVerenigdeNederlanden(1588-1795).Destadwerdtweeherigbestuurd(Staten-GeneraalenPrins-BisschopvanLuik),maardemilitaireenvestingbouwkundigezakenwarenuitsluitendvoorbehoudenaandeStaten-Generaal.Vanwegehaarstrategischeligging,waserookregelmatigsprakevandaadwerkelijkeoorlogofoorlogsdreigingenditleiddetotmaarliefstvijfbelegeringen24endrieperiodesvanFransebezetting.Desterktevanhetgarnizoenschommeldeindezeperiodetussendedrie-enelfduizendman.Omdatsoldatennietpasteninhetgebruikelijkepatroonwaarinziekenengewondeninhetgezinofdefamiliewerdenopgevangenenverzorgd,kwamenervanafdezeventiendeeeuw,inverschillendeEuropeselanden,militairehospitaleningebruik,waarsoldatenopgenomen,verpleegdenmedischverzorgdkondenworden.Aanheteindevande17deeeuwwerdinMaastrichtheteerstemilitairgarnizoenshospitaalvandeRepubliekbetrokken.“Ditmilitairziekenhuiswerdgeleiddooreenalgemeendirecteureneengeneeskundigdirecteur.Onderdeleidingvandezelaatstewerktendechirurgijn-major,eenapotheker,oppasserenziekentroosters.Volgenshetreglementvan1749liepdegeneeskundigdirecteuriedereochtendvisiteomdezieken‘naerstigennaarpersoontecureeren’.Bijvisiteswarendechirurgijnendeknechtvandeapothekeraanwezig(dezeschreefopwelkemedicamentengewenstwaren).Hetreinigenenhetvegenvandeziekenzalendiendevoordevisitestegebeuren,waarbijmeteenookietsaandekwalijkegeurenwerdgedaandoorhetbrandenvanjeneverbessen,vanwelriekendehoutsoortenofdoor‘uitwaazemingvanAzijn’”25.2.1.3 Opleidingen26Van1575tot1639envan1673tot1773bestierdendeJezuïeteninMaastrichtzoweldeLatijnseStadsschoolalseeneigenCollege.Ditlaatstebereiddestudentenvooropwetenschappelijkonderwijs(onderandereLatijn,Grieksenretorica),hoewelmenvoorvervolgstudiesaltijdnaareldersmoestuitwijken(LeuvenenKeulen).BeidescholenwarengevestigdophetuitgestrektekloosterterreinvandeJezuïeten.Deopheffingvandeordedoordepausin1773betekendeheteindevanhetMaastrichtseCollege.In1682werdinMaastrichteenIllustreschool(AtheneumIllustre)gevestigd.HetAtheneumIllustrewasvooralbedoeldalsprotestantsetegenhangervanhetjezuïetencollege.DeschooldeeldeeenpandindeSint-JacobstraatmetdeGereformeerdeLatijnseStadsschool.Erwaseenereprofessoraatvooranatomieengeneeskunde,gecombineerdmetdefunctievanmilitairartsvanhetgarnizoen.NadekomstvandeFransen(1974)hielddeschooloptebestaan.In1797ginginhetdoorFrankrijkgeannexeerdeMaastrichtdeÉcolecentraleduDépartement241673,1676,1748,1793en1794.25HillenH.,etal.(2011)vanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedischCentrum+,MaastrichtUMC+,Maastricht.Pp8826https://nl.wikipedia.org/wiki/Universiteit_Maastricht

15

delaMeuse-Inférieurevanstart,eenpara-universitairopleidingsinstituutdatinalle95Fransedepartementshoofdstedenwerdopgericht.Opmerkelijkdetail:EenvandeachthooglerarenwasdeberoemdeMaastrichtenaar,JanPieterMinckeleers(1748–1824).Hijdoceerdenatuur-enscheikunde,hijwastevensapothekerinMaastricht.2.1.4 CurriculumIllustreSchoolVanaf1736warenAdriaenPelerinenlaterdiensopvolgerJoannesBernardusVrijthoff,aangesteldalshoofdvanhetmilitairhospitaal.ZijwerdendoordeRaadvanStatebenoemdtotprofessormeteenleeropdrachtinMaastrichtdeOntleedkundeendeHeelkundetedoceren.HetgeneeskundigonderwijsindeIllustreScholenwasbedoeldalpropedeuse,alsvoorbereidingopeenuniversitairestudie.Inhetcurriculumstondentweehoofdvakkencentraal:

1. Uitlegvandeklassiekegeneeskundigeteksten,vooralHippocratesenGalenus27.2. Theoretischeenpraktischeonderwijsindeanatomieenontleedkunde.

DaarmeebestonddecombinatievaneenpraktischemedischeopleidinginhetMilitairhospitaalendetheoretischeopleidingindeIllustereSchool,waarbijkruidengeneeskundeeenbelangrijkonderdeelvormde.2.1.5 Kwaliteitgezondheidszorg28“Depogingenvandealgemeneoverheidomdeuitoefeningvandegezondheidszorgopeenhogerniveautebrengendoorvooralmeeruniformiteitindeopleidingvangeneeskundigentebrengen,strektenzichovereengrootdeelvande19deeeuwuit.TijdenshetFransebestuurwerdalgetrachtditdoeltebereiken.Dewettelijkemaatregelenvan19maart1803vondennavolgingindegezondheidswettenvandeBataafseRepubliek20maart1804.Menhandhaafdedetweedelingtussenacademischgevormdeartsenendeoverigegeneeskundigen(apothekers,chirurgijns,heel-envroedmeesterenz.),dieeenproevevanhunmeesterschapmoestenafleggen.Degeneesheren(de“medicinaedoctores”)werdenverplichthunstudietevolgenaandeuniversitairemedischeopleidingen.Deoverigenmoesteneenopleidingtot“officierdesante”volgen.Dezeverplichtinggoldvoordeheel-envroedmeestersenookvoordeapothekersendeherboristenofkruidmeesters.Decentraalgeregeldeopleidingbevatteo.m.eenverplichtestageo.l.v.eenmedicinaedoctorineenmilitairhospitaalofeenburgerlijkgasthuis.Hunexamensdiendenzijafteleggenvooreenjury,dieindehoofdstadvanelkdepartementzetelde”.

27DatvooraldeleervanHippocratesenGalenusgedoceerdwerd,geeftaandatdehumoraalpathologieendetypologievandeviertemperamenteneenbelangrijkerolheeftgespeeldbijhetbeoefenenvandemedischewetenschapindezeperiode.Basishiervanwasdataaniederlichaamssapeenpersoonlijkheidverbondenwerd.Patiëntenkondenzoindividueelbehandeldwordenenhetverbandtussenziekteenpersoonlijkheidkongemakkelijkgelegdworden.Hierdoorlagdebehandelmethode-opbasisvanhetcontrariaprincipe-metkruiden,dieookingedeeldwerdenopbasisvanvierelementen,voordehand(Dries.J.,(Deel1),ArinusAcenia,pp44-46).28PhilipsR.,(1980),GezondheidszorginLimburg.Pp27,bron3enpp32.Assen.VanGorkum.

16

2.1.6 TaakverdelingbinnendegezondheidszorgIndeachttiendeeeuwwerdde‘officiële’geneeskundebedrevendoormedicinaedoctores,chirurgijns29enapothekers30.Hettoezichtopditgehelemedischespectrumwasinhandenvanhetstadsbestuur,deIndiviezeRaad.Dezenambesluitenoverdetoelating31vangeneeskundigen,vergunningenvoorapothekersofaanwijzingenvoordeopenbaregezondheid.Tussendemedicinaedoctores32endechirurgijnsbestondeenduidelijketaakverdeling.Dedoctoreswarenvoordeinwendigeziektenendeinwendigegeneesmiddelen,dechirurgijnsvoorhethandwerkvanopereren,aderlaten,purgerenenhetaanleggenvanuitwendigeverbanden,zalvenensmeersels.Debehandelmogelijkhedenvandemedicinaedoctoreswarenbeperkttothetvoorschrijvenvanvooralopkruidengebaseerdegeneesmiddelen,ofvanaderlatingofpurgeren.Ditlaatstelietenzijdooreenchirurgijndoen.OnderhetFranserevolutionairebewindna1794onderginghet‘gasthuis’eenverderefunctiewijziging:hetwerdeenburgerlijk-enmilitairziekenhuis.Diefunctiehadhettot1821,toenheteerstenieuweburgerlijkeziekenhuisCalvariënbergverrees.2.1.7 ApothekerHetwoordapotheker33heefteengeleidelijkeveranderinginbetekenisondergaan,tebeginnenmetbeheerdervandegoederenderkloosters,vervolgensmeerspeciaalvandeboekenengeschriften,vandekeukenenkeldervoorraden,vandewijnen,vandekruiden,specerijenengeneesmiddelentotaanbereidervangeneesmiddelen.Deeersteapothekers34inonzestrekenzullendekloosterapothekenzijngeweest.EenklassiekvoorbeeldhiervanwashetkloostervanSt.Gallenwaarvandeplattegronduit830metkruidentuinenapotheekbewaardisgebleven.IndenoordelijkeNederlandenzijngegevensbekendvandeabdijvanEgmond(schilderijvanvoor1509)enhetMinderbroederkloosterteUtrecht,waarimmersin1300het‘boecvanbroederThomas’geschrevenis35.

29Sinds1651bestondinMaastrichteendoorhetstadsbestuuringesteldgilde,dechirurgijnbroederschap.Destatutenvanhetgildebeschrevendeeisenvandeambachtelijkedriejarigeopleiding,hetmeesterschapalsvoorwaardevoortoelatingtotdepraktijk,endevoorwaardedatdechirurgijnalleengroteingrepenmochtdoenopvoorschriftennatoestemmingvaneenmedicinaedoctores(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)EenbijdragetotdegeschiedenisderpharmacieinMaastricht.PharmaceutischWeekblad,pag.758-788).30Vanaf1762wasdeopleidingvanapothekersinMaastrichtopeenovereenkomstige(ziebron21)maniergeregeldindebroederschapvanapothekersendrogisten.(HollmanE.,WielenvanderP.,PharmaceutischWeekblad,pag.758-788.)31Indeperiode1710-1760werdeninMaastricht36medicinaedoctores,zeventienchirurgijnsendertienapothekerstoegelaten.(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)EenbijdragetotdegeschiedenisderpharmacieinMaastricht.PharmaceutischWeekblad,pag.758-788.)32DemedicinaedoctoreswarenopgeleidenmeestalgepromoveerdaandeUniversiteitvanLeidenofUtrechtofaaneenvandenabijebuitenlandseuniversiteiteninLeuvenofKeulen.HetwasoverigensnietongebruikelijkomvoorafgaandaandeuniversitaireopleidingeenpropedeutischeopleidingindehumanioraendeanatomietevolgenaaneenIllustreSchool.OokdeMaastrichtseIllustreSchoolheeftdaarbijeenrolgespeeld(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)PharmaceutischWeekblad,pag.758-788.)33DaemsW.F.,(1954)DieTerminitechniciapotecaundapotecariusimMittelalter.DieVortràgederHauptversammlungderInt.GesellschaftfürGeschichtederPharmazie,Rome.34WittopKoning,D.A.,(1960)“Deapotheekindemiddeleeuwen”,BulletinvandeKringvoordegeschiedenisvandepharmacieinBenelux,nr.24,pp8e.v.35Cohen.H.,(1927)Bijdragetotdegeschiedenisdergeneeskruidcultuur,inNederland.Rotterdam.

17

Deeersteapothekers(niet-kloostergebonden)indeNederlandsestedenverscheneninhetlaatstekwartvande13eeeuw.Inplaatsvanapothécairewerdenookweldewoordenespicierenspecyergebruikt.Indeloopvande14een15eeeuwkwameninallestedenvandeNederlandenapothekersvoor36.Indezetijdontstondenookdegilden.Destatutenvanhetgildebeschrevendeeisenvandeambachtelijkedriejarigeopleiding,hetmeesterschapalsvoorwaardevoortoelatingtotdepraktijk37.Vanaf1762wasdeopleidingvanapothekersinMaastrichtopeenovereenkomstigemaniergeregeldindebroederschapvanapothekersendrogisten.AlleGildenwerdenin1794doordeFransenopgeheveninclusiefbestaandeBroederschapvanApothekersenDrogisten38,enhoeweldeeisenuithetreglementvandeopgehevenBroederschapomalsapothekertewordentoegelatenvankrachtbleven39,zalhetnogdertigjaardurenvoordatereenschoolvoorapothekerswerdopgericht.Als‘gezel’indienstvaneenerkendeapothekerwerken,bleefintussendeenigemogelijkheidomhetapothekers-vakzowelpraktischalstheoretischteleren.Op31mei1819werd-bijKoninklijkBesluitindeprovincieLimburgde‘Provincialecommissievangeneeskundigonderzoekentoevoorzigtdiebevoegdisapothekersexamensaftenemenengetuigschriftenuittereiken’ingesteld.Maastrichtteldedan,methaar18700inwonerszeventienapothekers,waaronderLambertJosephGuillaumeDumoulinenJeanLambertFranquinet,beidengeëxamineerdte’sHertogenboschin1815.ZowelDumoulinalsFranquinetzoudenzichintensiefmetdeinventarisatievanderegionaleflorabezighoudenenlaternietzozeeralsapothekermaaralsbotanicusnaammaken.In1832presenteerdeL.J.G.Dumoulin40defloravandeomstrekenvanMaastricht,tijdenseenbijeenkomstvandeSociétédesAmisdesSciences,LettrésetArts.Op10juni1825werdhet‘ReglementvaninrigtingenadministratiederSchooltotaankwekingvanApothekersenVroedvrouwenindeprovincieLimburg’,doordeministergoedgekeurdwaarmeedeprovincialeschooleenfeitwas.DezeschoolwasgevestigdteMaastrichtinziekenhuisCalvariënberg.41Aandeschoolwerdendiversevakkengedoceerd,zoalsscheikundeenkruidkundeenkonmenzichbekwameninlaboratoriumtechniekenenhetbereidenvangeneeskundigepreparaten.Hetvakmoestechterinpraktijkbijeengediplomeerdapothekergeleerdworden.OmnaenigejarenstudiedeopleidingmeteendiplomatekunnenafrondenmoesthetexamenwordenafgelegdvoordeProvincialecommissievangeneeskundigOnderzoekenToevoorzigtinLimburg.Degenoemde36VanderwieleL.J.,(1954)DeoudstegegevensoverapothekersinBelgië.BulletinKringvoordegeschiedenisvandepharmacieinBenelux8.371470vervaardigendevroedevadereninMaastrichtdebepalinguit,datapothekerseeneedmoetenafleggen,willenzijhetrechtverlangen,medicijnenteverkopen.(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)PharmaceutischWeekblad,pag.758-788.)38Andersdandedrogistenuitonzetijdwarendedrogistenvantoenhandelarenvanondermeerkruiden.Veeldrogistenwarentevensapotheker.Apothekersendrogistenlietenhunkruideninhetveldverzamelendoorspeciaaldaartoe‘opgeleide’kruidenzoekers.(HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)PharmaceutischWeekblad,pag.758-788.)39Omalsapothekererkendteworden,diendedekandidaatmetgoedgevolgeenexamentehebbenafgelegdaaneenvandefarmaciescholengevestigdindehoofdstedenvandeFransedepartemententenoverstaanvaneen‘jurymédical’bestaandeuittweemedischedoctoren,een‘commissaire’envierapothekers.Voortsdiendedekandidaatachtjaarwerkzaamtezijnineenerkendeapotheekenminstens25jaaroudtezijn.(Cornips,J.H.A.E.,(1953)EenprovincialeschoolvoorapothekersteMaastricht,tevenseenbijdragetotdegeschiedenisvandepharmacieteMaastrichtindeFransetijd.Maastricht.Pp8.)40Graatsma,B.G.,etal.(2003)DefloravandeomstrekenvanMaastrichtinde19deeeuw:eenbewerkingvandetekstvaneenin1832doorL.J.G.Dumoulingehoudenlezing.StichtingNatuurpublicatiesLimburg,Maastricht.ISBN90-74508-11-1.41Cornips,J.H.A.E.,EenprovincialeschoolvoorapothekersteMaastricht,tevenseenbijdragetotdegeschiedenisvandepharmacieteMaastrichtindeFranseTijd,Maastricht1953.

18

commissiehieldooktoezichtopdevakbekwaamheidvanalpraktijkvoerendeapothekers42.Nietzeldenwerdenaandecommissieklachtenvoorgelegd,wanneerdeplattelandsheelmeestersofdeofficierenvangezondheidhunbevoegdheidoverschreden.Hetwasverdergeenuitzondering,datmenmoestoptredentegenonbevoegdebeoefenarenvandegeneeskunst,zoalskwakzalvers,pillendraaiers,grensdoktersenz.In1836werddeschool,nadeBelgischeopstand,herstartwaarbijdeapothekerL.J.GDumoulintijdelijktotlectorindeSchei-enKruidkundewerdbenoemd.In1843volgdezijnbenoeminginvastedienst.In1840werdhetvakkruidkundevervangendoorbotanica(plantkunde).Hierbijwaseenbelangrijkerolvoorde‘SociétédesAmisdesSciences,LettrésetArts’,neergelegdzijverzorgdendecursusbotanieaandezeschool43.Deinhoudvanhetvakbleefechterbeperkttotdieplantenwelkeindemedischewereldtoepassingvonden.In1850kwameeneindeaandezeSchool,erwasteweinigbelangstellingendeprovincienamhetbesluittestoppenmethetverstrekkenvanhaarsubsidie44.2.1.8 DrogisterijDedrogisterijwasaanvankelijkeenwettelijkerkendberoep.Eendrogistmoestvolgensderegelingvan1818examenafleggenomerkendtewordenalsverkopervandrogerijen(gedroogdekruiden,wortels,harsen,gommenenz.)envanchemicaliën.In1865werddeberoepsuitoefeningvrij,maarhetaantalgeneesmiddelen,datdedrogistmochtverhandelen,werdstrengbeperkt.Deuitoefeningvandeartsenijbereidkunstissinds1865voorbehoudenaandebevoegdeapothekers.Uitbovenstaandeparagrafenwordtduidelijkdatdeopleidingen,taakverdelingenverantwoordelijkhedengeleidelijkaanduidelijkerworden.Hoeishetgesteldmetdevoorschriftenomtekomentotgoederecepten?OnderstaandeparagraafgeefteenchronologischoverzichtvandebelangrijkstevoorschriftenboekenofPharmacopeiauitdezeperiode.

42Philips.R.,(1980)GezondheidszorginLimburg.VanGorkumAssen,pp.245-255.43In1822werdinMaastrichtdeSociétédesAmisdesSciences,LettrésetArtsopgerichteengenootschapgeleerden,geletterdenenkunstenaars.EenvandecursussendiedeSociétédesAmisorganiseertisdecursusBotaniediein1826aandeProvincialeschoolvoorApothekerswordtgegeven.In1828teltdeSociétédesAmis149leden,waaronderachtapothekersuitMaastricht(L.J.G.Dumoulin,J.L.Franquinet,F.Henckelius,D.J.Hollman,P.Kleyn,J.F.Lekens,F.L.Marres,P.Nijst.)dezeSociétévormdedevoorlopervanhethuidigeNatuurhistorischegenootschap.(Graatsma,B.G.,etal.pp16)44Datdeopleidingtotapothekertochnogwordtvoorgezet,dankenwijaanDumoulin,diebelangeloosnogelfjaarlangapothekerszalvormenwaarbijhijhenongetwijfeldkennisheeftlatenmakenmet“demeestopmerkelijkeplantendieindeomgevingvanMaastrichtgroeien”.HiernawordtdecursusvoortgezetdoorapothekerP.J.Roersch.(Cornips,1953)

19

2.1.9 VoorschriftenboekenenPharmacopeiaindezeperiode

• HetAntidotariumNicolai45isdeeersteindeNederlandengebruiktepharmacopée.Hetwerdomstreeks1100geschrevendooreennogonbekendeauteurenbevatmeerdan1100voorschriften(AntidotariumMagnus).HieruitwordtteParijsindeeerstehelftvande13eeeuwhetAntidotariumNicolaisamengesteld,waarschijnlijkdoordehoogleraarNicolausvanFarnham.Hetomvatteongeveer140recepten.

• InUtrechtbevindtzichnogeenMiddelnederlandshandschriftuit1300„hetboecvanbroederThomas"eenCircaInstanshandschrift„ghetogenenghecopuleertuitGalienusboekenendeAvicenna".Beidewarenechtergeenofficiëlepharmacopée.

• In1554verscheeninhetNederlandshet‘Cruydtboeck’vanRembertDodoens,waarinhijplanteninzesgroepenverdeelde.Degeneeskruidenwerdeneralsderdegroepuitvoeriginbesproken,waardoorditwerklangetijdalsPharmacopeiawerdbeschouwd.

• Het‘RicettariodellacittadiFirenze’,hetvoorschriftenboek,wasin1499samengesteldenwettelijkverplichtgesteldvoorFlorence.AangezienhetinhetItaliaansgeschrevenwas,washetmoeilijktoegankelijkvoorderestvanEuropa.HetwasdeVlaamsebotanicusCharlesdel’Ecluse,diehetinhetLatijnvertaaldein1561.

• EenanderItaliaansvoorschriftenboek,hetLumenApothecariorumseuLuminareminusvanQuiricusdeAugustis,datvoorheteerstgedruktwerdinVenetiëin1494heeftookgroteinvloedindeNederlandengehad.Alin1515verscheenditboekinBrusselindeNederlandsetaalonderdetitel„dlichtd'apotekers"Hetboekbevat304voorschriften,verdeeldover15rubrieken.HetboekwerdnogviermaalherdruktindeNederlanden(Antwerpen1529,1564,Amsterdam1590ennogin1623teRotterdam).

2.1.10 Pharmacopeia46Aanheteindvande18deeeuwwerdenbelangrijkeontdekkingengedaanophetgebiedvangeneesmiddelen,wijzenvanbereidingenenwijzenvanmetendoorvooralDuitseenFransegeleerden.Dezenieuwekennishadzijninvloedopdewijzevanwerkenvandeartsenijbereiders.Omstreeks1800ontstonddebehoefteomdiekennistestandaardiserenenookdebenamingenvanallerleigeneesmiddelenteharmoniseren.OveralinEuropawerdendaartoePharmacopeiaopgesteld,handboekenmetrecepturenvoorgeneesmiddelenengrondstoffen47.

• InNederlandontstonddeeerstepharmacopeiaindetijdvandeBataafseRepubliekin1803(DeBataafscheApotheek).

• NadeafscheidingvanBelgiëindejaren1830,ontstondbijonzezuiderburendePharmacopeiaBelgica(1839)alstegenhangertegenoverde“BataafseApotheek”.

• Deeersteversievanhetnieuwe“artsenijwetboek”vanNederland,verschijntin1845“NederlandscheApotheek”

45HetAntidotariumNicolaiwordtalsNederlandshandschriftbewaardindebibliothekenvanBrusselenParijs.BehalvevoorYperenomstreeks1300werdhetin1517voorAntwerpenenin1519voorAmsterdamdeverplichtepharmacopée.Bron:WittopKoning,D.A.,(1960),“Deapotheekindemiddeleeuwen”,BulletinvandeKringvoordegeschiedenisvandepharmacieinBenelux,nr.24.46DetermisafgeleidvanφαρμακοποιΐαHellenistischeGriekse,'dekunstvanhetbereidenvangeneesmiddelen.47Geïllustreerdeheruitgave,NederlandscheApotheek,stichtingEugeneDubois,Eijsden2014.ppI-II.

20

• In1848verscheeneenvernieuwdeversie.Dezeversieishetbasisboekvoordeapothekerindetweedehelftvande19deeeuwinNederland,nietalleenindegrotestedenmaarookindedorpenenophetplatteland.48

2.1.11 HerkomstvandekruidenTijdensdelateMiddeleeuwenwarendedrogistenenapothekerslidvanhetkramersgilde,viaditgildehaddenzijtoegangtotvelehandelsroutesenkondenzohunkruidenenanderegrondstoffenvoorhunreceptenbetrekken.Maarhetisookheelaannemelijkdatdekloosterskruidenleverden,ofdatdievialokalekruidenzoekerskruidenenanderegrondstoffenaangekochtwerden.Inde18deen19deeeuwbetrokkendemeesteapothekershunkruidenviahandelaren,ditlezenwijafuitdebestellijstenvandeApothekersschool49(1825-1854).Sommigeapothekershaddenhuneigenkruidentuin,aangelegdmetlokalekruiden.DetuinvanapothekerDuboiswasgebaseerdopdevoorschriftenuitde“NederlandscheApotheek”50(bijlage1).

Figuur7.FotovanapothekersinrichtingvanKaspar(us)JosephHubertSmeets(1831-1878),ladesaanlinkerkantzijnopslagplaatsvangedroogdekruiden(bron:StichtingEugèneDubois).

48Bierman,A.I.(1988).Proefschrift“Vanartsenijmengkundenaarartsenijbereidkunde”,Isbn9051830556.49“UiteraardwashetschoolbestuurgehoudenfinanciëleverantwoordingafteleggenaanhetProvinciaalBestuur.Daardoorzijnderekeningenvangeleverdematerialenvoorhetnageslachtbewaardgebleven.Zijverschaffeneeninzichtindeprijzenenindegebruiktegrondstoffenindietijd.Derekeningenlerenonsook,datdegrondstoffen,alshetkleinehoeveelhedenbetrof,betrokkenwerdenvandeapothekerRoerschuitMaastricht,dochdatgroterehoeveelhedengeleverdwerdendoorM.deMélotteuitLuikenMaxDelfosse,„droguiste"inBrussel.Hetbegrip„droguiste"dektzichgeenszinsmetonshuidigebegripdrogist.Hetwarenveeleer'handelareninkruiden„engros"en„endetail".ZoteldeMaastrichtvolgenshetoudstevolledigeadresboekin1855zes„droguistes".Hiervanwarenernietminderdanvijftevensapotheker,waaronderdezojuistgenoemdeRoersch;deenigedroguiste,niet-apotheker,wasP.HahmesetCompagnie,dethansnogteMaastrichtonderdienaambestaandepharmaceutischefabriekengroothandel,welkefirmaeeninternationalefaamgenootalskruidenverwerkendeindustrie”.(Cornips,J.H.A.E.pp11.)50EenvoorbeeldhiervanvormtdekruidentuindiemomenteelaangelegdwordtdoordestichtingEugèneDubois,indegemeenteEijsden.

21

Besluit:Tijdensdezeperiode(1600tot1830)vonderophetgebiedvandetoepassingvankruidenbinnendemedischewetenschapeengeweldigeprofessionaliseringsslagplaats.Deopleidingseisenwerdenstrenger,dereceptenboekenwerdenuniformerenderolverdelingtussendediverseberoepsgroepenwerdduidelijk.Kruidenblevenindezeperiodeeenbelangrijkebronvoordewerkzameinhoudsstoffen.2.2 GebruikvankruidenindeeconomischesectorInveleanderesectorenwerdookgebruikgemaaktvankruiden.Metnamedewerkzameinhoudsstoffenwerdengebruiktvanwegehunchemischebetekenis.Indezeperiodehebbenbevolkingendegildenvandegarnizoensstadeeneconomischmodelopgebouwdo.a.rondomdevragenenbehoeftenvanhetgarnizoen.Datbetrefthetculinairegebruikindevormvanbrouwerijen51enherbergenenstadstuinen52(bier,wijn,groenten,fruit,azijn,keukenkruidenenzoutziederij),maarookopcosmetischeniveau(o.a.zeepziederijen)enbinnendenijverheidssectoreno.a.leerlooiersenlakenwevers(gewantmakersgilde).DitkomttotuitingindebeschrijvingvandestadMaastrichtdoorG.Bruininginzijn“NieuwevolledigebeschrijvingvanBelgië”uit1830:“Hethoudterverscheidenerun-enoliemolensaandengang.VoordeveroveringderstaddoorParmateldemenermeerdan10.000Lakenwevers.Thanswordenerooknoglakensenwollenstoffenvervaardigd,enmenheefterlooierijen,zeepziederijen,zoutketen,azijnmakerijen,branderijen,enz.Aldezebestaanmiddelen,eneengoedewinkelhandelmethetGarnizoen,endeingezetenenvanhetomliggendland,zettenaandestadbloeienwelvarenbij.Zijheeftzichvanhetjongsteenallerverschrikkelijkstebombardementvrijwelhersteld,enisoverhetgeheelzeerwelgebouwd53.”Erwasnietalleeneenlokalevraagnaarproductenendiensten,maarookviadehandelsrelatieswerdenerproductengeruildofverhandeld.Onderdeelvandezehandelwarenookexotischeofniet-inheemsekruiden.MaastrichtsekoopliedenreisdendoorgrotedelenvanEuropaopzoeknaardebestejaarmarkten.Deleerlooierenlakenweverswarenverheugdmetdenijverheidvandezekooplieden,wantzijbrachtenzeldzame,vaakoostersebestanddelen(ijzervitriool,aluin,Sumak)meedieessentieelwareninhetproductieprocesvanhunhandelswaren.Deluxeproductenuitdezetijdalsreukenwaren,glas,textielenspecerijenzorgdenervoordatdeapothekers,diedezeingrediëntenfrequentgebruikten,alsdistributeursgingenfunctionerenvandezezelfdegoederen.Indezeperiodegroeidedeimportvanvoornamelijkoosterseproducten,kruidenenaromatischewaren54.

51http://www.marres.nl/index.htmDegeschiedenisvandeveertienbrouwerijenMarresinNederlandenBelgiëvan1641tot1959envanhunstamhuisinMaastricht.52Destadstuinenzorgendevoordeaanvoervangroentenenfruit,maarookvanuitdeomliggendedorpenwerdditaangevoerd.Kruidenwarenvermoedelijkallemaalafkomstiguitdekloostertuinen.Degroenten,gewassenenfruitsoortenwerdenopdemarktindestadaangeboden.VelestraatnameninMaastrichtherinnerenonshiernogaan,zoalsdeKersenmarktenGraanmarkt.53Bruining.G.,(1830)NieuwevolledigebeschrijvingvanBelgië,nieuweuitgaveJoh.Nomaenzoon.54Steegen.E.,(2006)Kleinhandelenstedelijkeontwikkeling,HetkramersambachtteMaastrichtindevroegmodernetijd,MaaslandseMonografieën,nummer69.UitgeverijVerloren,Hilversum.ISBN90-6550-929-1.

22

2.3 DebelangrijksteeconomischesectorenUithetonderzoekvanSteegenenanderebronnenblijktdat,devolgendesectorenindeperiode1600-1830voordeeconomievandestadvangrootbelangwaren:

1. Leerlooiers2. Lakenwevers3. Zeepzieders4. Cichoreibranderijen

Omdekruiden-dienodigwaren-tekunnenbehandelenenbereidenwaren–indietijd-heelveelmolensnodig.LangsdeJekertotaandemondingindeMaas,warenerinMaastrichteenkleine9055watermolens,waarbijwijonderscheidmakentussendevastemolenaaneenrivierendescheepsmoleninderivier.Demolenswarenmeestaleigendom56vaneengilde.Zokendedestadgraanmolens(bakkers),oliemolens(o.a.zeepzieders),runmolensentraan57molens(leerlooiers),volmolens(gewantmakers),verfhout58-enmeekrapmolens(verfstoffenvoordiv.gilden).Hetaantalmolenswaseenmaatvaneconomischeslagvaardigheid,zoalsSteegenbeschrijftinzijndissertatie“Kleinhandelenstedelijkeontwikkeling,HetkramersambachtteMaastrichtindevroegmodernetijd.2.3.1 DeleerproductieDoordenatuurlijkegesteldheid,aangevuldmetgunstigehandelscontacten,waserinMaastrichtenomgevingeengeschiktklimaatvoordeontwikkelingvandeleernijverheid.Snelstromendwater,kalkenboomschors-deeerstevereistenvoorhetlooiprocédé-warenbeschikbaardoordeaanwezigheidvanderivierdeJeker,dekalksteengroevennetbuitendestadendeeikenwoudenindeMaasvalleidierun(schors)opleverden.DeleerlooierswareninMaastrichtgevestigdlangsdebinnen-stedelijkeJeker.MomenteelisdeJekerdaaroverkluisd,maardestratendragennogdeherinneringinhunnamennamelijkdeGrotelooiergrachtendeKleineLooiersgracht.AandeGroteLooiersgrachtvindtmomenteeleenherinrichtingvanhetgebiedplaats,ditvormtredenvooreenarcheologischonderzoek59:opbasisvanhistorischvooronderzoekverwachtmenersporenvaneengraanmolen,eeninstallatievoorhetmalenvaneikenschorseneenmeekrapmolenaantetreffen.Bekendisdathet“Bauduinterrein”inhetverledenonderanderewasingerichtvoorhetschillenendrogenvanmeekrap(medio18eeeuw),alsaardappelstokerijenmacaroni-envermicellifabriek.

55http://www.theobakker.net/pdf/molens-maastricht.pdf56IndeFransetijdwerdendegildenontbondenendemolensopenbaarverkocht.57Traaniseenolie-achtigesubstantiedatvoorkomtinhetweefselvanbepaaldezeedieren.58Verfhoutgrondstoffenwareno.a.Roodhout(GuilandinaechinataLam.),Blauwhout(HæmatoxyloncampechianumL.)ofGeelhout(CladrastisluteaDum.Cours.).59http://ruimtelijkeplannen.maastricht.nl/5ECF0D2E-EE40-4013-9D35-2499D84B3348/b_NL.IMRO.0935.bpLooiershof-vg01_toesepbijlage12.pdf

23

Uitdezeenvoorgaandegegevensvaltdusoptemakendatbijhetleerlooieno.a.devolgendekruidenwerdengebruikt:

Naamkruid Toelichting WerkingSumak(RhusaromaticaAit.)

Derijperodebesjes60kunnennadrogenenvermalengoedgebruiktwordenalsvervangervancitroensap.Desmaakvansumakwordtbeschrevenalsfriszuur,bitterenietwatkruidigtegelijk.Hetzureaspectishetgevolgdeaanwezigheidvanappelzuur,citroenzuurennogwatanderezuren.

Debitterheidontstaatdoordetannines(gebruiktindeleerlooierij:tanning),terwijldekruidigesmaakkomtdoorenkeleetherischeoliën.

Eikenschors(QuercusRoburL.)

Debast,bestvanjongeeiken(5-10jaaroud)ofjongetakkenteoogsteninhetvoorjaar.Bewaringdoetsnelhetgehalteaanoplosbarelooistoffenverminderen.

Looistoffenvooralhydrolyseerbaretannines,galluszuur.Anthocyanidenenbioflavonoiden.

Tabel1.Kruidengebruiktbijhetleerlooien(zieookfiguur8oppagina25).OpkomstenondergangvandeLeerlooiers61Metdestijgendevraagnaarleervoorschoenen,handschoenen,hoeden,paardenharnassen,mantelsenveelanderezaken,namhetaantalleerlooierijentoe.Diegrotetoenamebegonopheteindevande16deeeuwenduurdetotinde19deeeuw.Opheteindevande19deeeuwwarendetechnologieendemachineszoveranderd,hetleerlooienwaseenindustriegeworden.Synthetischelooistoffenwerdengeïntroduceerdin1911enwasergeennoodmeeromlokaleleerlooierijenvaneikenschorstebevoorraden.2.3.2 TextielindustrieIndeonmiddellijkeomgevingvanMaastricht,ophetplattelandwarenkuddenmetschapenaanwezigenwasdusookwolbeschikbaar.Bronnenbevestigendattextielfabricagebestondinde11deen12deeeuw.Ditblijktondermeeruitdelakenweversvoorschriftenuit1276.Destadkanmededoordevolmolensopeenconcurrerendewijzelakensproduceren.Dewolwerd,naeenuitgebreidwas-enkamproces,geverfdentotdradengesponnen.Dezewolverversophunbuurtverfdendezewoldradenmetdekleurstoffen,afkomstigvano.a.Wouw,Meekrap,WedeenLakmoes.Nahetvervenwasdelakenweverweeraanzetomhetlakenvervolgensviaallerleihandelingenteproduceren.Dedradenwerdengespannenophetweefgetouwengeweefdtotdevoorgeschrevenafmeting.Nadiversebewerkingenwerdhetlakenmetsandelhoutolieopglansgebracht.Tussenallestappendoorwerdenkeuringenuitgevoerdomdekwaliteitteborgen.Samenvattend:Watermolensdiendenomdeplantaardigegrondstoffentebereiden,looistoffenuiteikenschorsomleertelooien,maarookdekleurstoffenomzowelhetleeralsdewoltekunnenverven.

60http://specerijen.blogspot.nl/2015/03/deel-57-sumak.html61http://www.vobow.be/data/WAK81_Demiddele%20H._Het%20leerlooien%20in%20de%20Middeleeuwen_14-28.pdf

24

Debelangrijkstekleurstoffenindietijdwerdengeleverddoordiverseplanten.Inonderstaandetabelgeefteenoverzichtvandevierbelangrijkstekruidenenhuneigenschappen.Naam Kleur BereidingWouw–heleplantResedaluteolaL.

geel Wouw62bevatdekleurstoffenluteolineenapigeninediehemgeschiktmakenvoorgeleverfstof.Degrootsteconcentratiesbevindenzichindetoppenvandespruitenenindezaden.Voordeverfwinningwerddewouweerstinwatergekooktmetoudeurineomhetuittrekkenvandeverfstoffentebevorderen.

Meekrap–wortelRubiatinctoriumL

rood Meekrapwortelswerdeninstovengedroogdenvervolgensinmolensgemalen.Hetmeelwerdverkochtalskleurstof.Derodeanthrachonone-kleurstoffenzijnvantoepassingalskleurmiddelino.a.textielencosmetica.

Wede-bladIsatistinctoriumL.

blauw Dewede-planten63werdengeoogstvlakvoordebloei,instukkengesnedenenvervolgensaaneenrottingsprocesonderworpen.Hetresultaatwaseenkleiachtigemassa,depastel.Vandezepastawerdenballetjesgedraaid,dekokanjes,diegedroogdwerdenenverhandeld.Dechemischestofindicanzorgtvoordeblauwekleurstof.

LakmoesRocecellatinctoriuaL.CrotontinctoriumL.

BlauwOfrood64

Opbasisvanmos65:Ditmoswordttotpoedergemalenenmeturinevermengd;alsmendezogevormdebrijachtigemassaenigetijdlaatrotten,verkrijgtmeneenrodeverfstof.Laatmenhetgistingsproces,onderbijvoegingvankalkenpotas66,langervoortduren,danontstaateenblauwepap;menmengthierkrijtengipsdoorheen,stortzeophaarzevenomuittelekken,diegedroogdenals‘lakmoes’indehandelgebrachtworden.Opbasisvandeplant67:Debruikbaredelenvandezeplantwordenfijngemalenenuitdezoontstanepapwordthetsapgeperst;metdatsapwordenlappengedrenkt,dienaeenzekerebewerkingtehebbenondergaaneenblauwetintaannemen.Dekleurstofuitdielappengeeftaanverschillendeartikeleneenrodekleur.

Tabel2.Verfkruiden(zieookfiguur8oppagina25).Sandelhoutoliewordtdevolgendeeigenschappen/werkingtoegeschreven:eenantidepressivum,ontstekingsremmend,antiseptisch,viricide,samentrekkendopdehuideneentonicumvoorhethart,verzachtendenkalmerend68.Hetisdevraagofdeolieookvanwegedezekwaliteitengebruiktwerd.Geziendehygiënischeomstandighedenindietijdzoudatzekermogelijkkunnenzijn.

62https://nl.wikipedia.org/wiki/Wouw_(plant)63https://nl.wikipedia.org/wiki/Wede64Afhankelijkvandezuurtegraad(pH).65http://www.dbnl.org/tekst/_tij003191101_01/_tij003191101_01_0016.php66Potaswerdgewonnenuitdeasvanverbrandebomenenplanten.67http://www.dbnl.org/tekst/_tij003191101_01/_tij003191101_01_0016.php68RijpkemaH.,(2015),Aromecum:aromatherapievanAbsinttotZonnebloem,Beljon,Tilburg.Pp260-261

25

Figuur8.Afbeeldingenvankruidenvoordeleerlooierijenenververijen.Delooikruiden:

Fotocollage:eikenschorsinsituengemalen(links)Sumakendegedroogdebessen.Deverfkruiden:

Fotocollage:vanlinksnaarrechtsWedeenwedebollen,MeekrapengemalenMeekrapwortel,Wouwendetopvandespruiten.Bronnen:http://wilde-planten.nl/wede.htmenhttps://hindeblog.files.wordpress.com/2015/10/wedeballen1.jpghttps://www.google.nl/search?q=wouw&espv=2&biw=1680&bih=953&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiVwKfriv7OAhXDWxoKHcvbBj0Q_AUIBygC#tbm=isch&q=meekrap&imgrc=pXm4Wr38CoqrVM%3Aenhttp://www.denblauwenswaen.nl/ambachten/wol-verven/meekrap/http://wilde-planten.nl/wouw.htmenhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Wouw_(plant)https://www.google.nl/search?q=eikenschors&espv=2&biw=816&bih=926&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj2tsm5hv7OAhVCPxoKHX5JA14Q_AUIBygC#imgrc=ExbBH4T1q7f8SM%3Ahttp://www.thekitchn.com/inside-the-spice-cabinet-sumac-67042http://www.all-creatures.org/pica/ftshl-sumac-sh-01a.html

26

2.3.3 ZeepziedersDezeepziedersbezatenalsgildeoliemolensdieinlandseoliezadengebruiktenzoalshennep-,raap-enlijnzaadolieomdevetzurenteproducerendievoorhetmakenvanzeepnoodzakelijkzijn.Deanderegrondstoffenwerdenuitdeomgevingbetrokken;hetbetreffenvooralkalkenpotas.Soda,eennatriumzout,gebruiktvoordeharderezeepsoortenenpotas,gebruiktvoordezachterezeepsoortenenolie.SodawerdingevoerduitAfrikaenSpanjeofbetrokkenviadeinMaastrichtaanwezigezoutzieders,diezoutmaaktenvoorparticulieralsookindustrieelgebruik.

Figuur9en10.Zeepziederijgravure.

Bron:http://www.engelfriet.net/Alie/Aad/zeepziederijen.htm

27

2.3.4 CichoreiproductieSteegen69beschrijftdatinhetbeginvande19eeeuwdeeconomieaantrok.Grotewinstenwerdengemaaktdoordezoutzieder,detabak-,meekrap-encichoreifabrieken.Ditwarendebelangrijkstebedrijfstakkenvandietijdenerwasvooralindecichoreiproductieveelwerktevinden.Deoverzeesekoffiehandellieptegenmoeilijkhedenaanwaardoordeprijsomhoogschoot.Ditzorgdevooreenmogelijkheidvanhetkoffiesurrogaatcichorei.Jaarlijkswerderongeveer90.000kgopgehaalden320tot500mensenteeldenenbranddendecichorei.Naam Inhoudsstoffen70 Traditioneelgebruik71WildecichoreiCichoriumintybusL.var.intybus

• Veelbitterstoffen(intybine)

• Alkaloïden• Terpeenengom(wortel)• Inuline(wortel),tot55%• Vit.B4enC• Min.IJzer,Kalium,

SiliciumenCalcium

Vanafdezeventiendeeeuwwerdcichoreivoorzijnbitterewortelsgekweektdiewerdengeroosterdengebruiktinkoffieachtigedrankjes.Dooroorlogenenblokkadeswarenindeachttiendeeeuwdeprijzenvannormalekoffiesterkgestegenwaardoordevervangingdoorgeroosterdecichoreipopulairwerd.Cichoreiiseenvandeweinigeplantenmethogewinstgevendehoeveelhedeninulineindewortels(19%).

Tabel3.BeschrijvingCichorei.(Afbeeldinguit:FloraBatava,deel11,JanKopsenP.M.E.GeversDeijnoot(1853)DeproductievandeZeeuwseMeekrapbedroeg150.000kgverkregenopeenoppervlaktevanruim55hectareinMaastrichtenomstreken.Deverwerkingvandewortelgebeurdeindestadenresulteerdeindebefaamderodekleurstof.BelangrijkeregiostedenalsAken,VerviersenMonschaunamendemeestemeekrapaf.Destadzelftelde“eendozijntextielververijen”.Besluit:TijdensdeperiodeMaastrichtalsgarnizoensstad(1600–1830)werdinbijnaallebelangrijkeeconomischesectorengebruikgemaaktvandekrachtigewerkingvandeinhoudsstoffenvanplanten,diedirectindeomgevingvoorkwamenofdoordestrategischeliggingvanMaastrichtalshandelscentrumviaruilhandelverkregenkondenworden.Pasinhetbeginvande19deeeuwtoenbepaaldeinhoudsstoffensynthetischbereidkondenworden,hebbendekruidenhunrol-alsgrondstofvoordeindustriëleproductie-verloren. 69Steegen.E.,(2006)Kleinhandelenstedelijkeontwikkeling,HetkramersambachtteMaastrichtindevroegmodernetijd,MaaslandseMonografieën,nummer69.UitgeverijVerloren,Hilversum.ISBN90-6550-929-1.pp165.70http://www.plantaardigheden.nl/plant/beschr/gonnve/cichorei.htm71http://www.natuurlijkerwijs.com/cichorei.htm

28

3 DeHogeFrontenalskruidentuinDeconclusieuithoofdstuk1isdatdekruidenuitdeHogeFrontengeoogstenverwerktmogenworden.Inhoofdstuk2hebbenwijeenkruidenspoorgevolgdtijdensdebouwperiodevandeHogeFronten(1632-1867).Indithoofdstukbeschrijfikdehuidigefunctievanhetgebiedengaanwijopzoeknaarhet“GeheimvandeHogeFronten”,dekruiden.3.1 AlgemeenbeeldDegemeenteMaastrichtiseropeenhelegoedemanieringeslaagdomdezevestingwerkenonderdeeltelatenuitmakenvandelevendestad.DeHogeFrontenzijnbeschermdalscultuurmonument,maarookalsnatuurmonument.SindsdeHogeFrontendestatusvannatuurmonumentverkregenhebben,vervullenzeeenfunctiealsgroenelongvanMaastricht.Eriso.a.eenwandelgebiedaangelegd,eengraasweidevoorschapeneneenhondenlosloopweide.Opdezemanierkrijgendevestingwerkenbestaansrechtindeduurzamestad.Vanaf1995voerthetCentrumvoorNatuur-enMilieueducatiehetecologischbeheeruitvoordegemeenteMaastricht.Doelstellingvanditecologischbeheerishetvergrotenvandebiodiversiteitindestadenhetbetrekkenvanburgersbijdestadsnatuurgebieden.Doorpassendebeheermaatregelenwordendeaanwezigenatuurwaardenverderontwikkeld.DitbeheerisindeloopvandetijdtoegepastopdiversegebiedeninenronddeStadzoalsBosVaeshartelt,groenewigMalberg,HogeFronten,LageFronten,Marienwaard,Jekerdalpark,natuurparkNazareth,Zouwdal,bermenenVestingwerken.HetbeheervandeSt.PietersbergisondergebrachtbijLimburgsLandschap.

Figuur11.OverzichtvandoorhetCNMEecologischbeheerdegebiedenbinnendegemeenteMaastricht.

29

Vanuithetbeheerdersperspectief,wordtinhetlaatstejaarverslag72opgemerkt:“devegetatieindeHogeFrontenontwikkeltzichtgoed(…)devegetatieswordenoverhetalgemeenminderruigensoortrijker(…).Alsdevegetatieenverspreidingvanbijzonderesoortenin2015vergelekenwordtmetdiein2010vallendevolgendezakenop:

• Hetoppervlakteaanglanshavergraslandistoegenomen(…)inhetonderzochteterreingedeelte;

• Intotaalzijninhetin2015onderzochtegebied186plantensoortengevonden(29soortenmeerdanin2010).”

3.2 Gebiedsbeschrijvingbiotoop3.2.1 FloraJaarlijkswordteengedeeltevandeHogefrontengekarteerd.Deopdelingisgebaseerdopeenindelingdiejaarlijksgebruiktwordtt.b.v.deschapenbegrazing.

Figuur12.SchaapsbegrazingHogeFronten(bronCNME).

Figuur13.IndelingonderzoeksgebiedenbegrazingseenhedenHogeFronten

72JaarverslagstadsnatuurgebiedenMaastricht2015,CNME/gemeenteMaastricht,pp.12.

30

In2015werdbegrazingseenheid9voorheteerstesinds2010weeronderzocht,doorhetCNME.Erkomeninhetterreinafwisselendglanshavergraslanden,ruderaleruigtes,marjoleinruigtes,struweel,bosjes(klassevandeeiken-beukenbossenopvoedselrijkegrond(querco-fagetea)),muurvegetatieenwatervegetatievoor.Inonderstaandetabel(4)wordendeverschillendebiotopennaderbeschrevenendeaangetroffen–gerapporteerde-kruiden(indeperiode2010–2015)vermeld:Typering Beschrijving NaamplantenGlanshavergraslanden73

Goedontwikkeldeglanshavergraslandenzijnkruiden-enbloemenrijk,metvaakeenbloemenweeldevancomposieten.Degrassenvormeneenmozaïekvanmiddelhogeenhogesoorten,waarbijgeenenkelegrassoortdominantis.Zekomenvooropmatigvoedselrijkevrijdrogezandleem-,leem-ofkleibodems.Hetzijnhooilandendietweekeerperjaargemaaidwordenofhooiweidendieeerstgemaaidwordenendanna-begrazingkrijgen.GlanshavergraslandenvindjevoornamelijkindeleemstreekendeMaasvallei.

GewonesmeerwortelKoninginnenkruidGrotebrandnetelIjzerhardSmalleWeegbreePeenGewoonDuizendbladGeelWalstroRodeKlaverBoerenwormkruidSint-JanskruidBijvoetGewonePaardenbloemGewoneAgrimonie

Ruderaleruigtes74ofpioniersvegetatie.

Dezeomvateenbreedscalaaanvegetaties.Deeenheidisvooralgebruiktomenerzijdsallerleipioniersvegetatiesenanderzijdsomruigtekruidgemeenschappenopminofmeerruderalestandplaatsenteduiden.Metruderalestandplaatsenwordenterreinenbedoeldwaarereen(sterke)bodemverstoringheeftplaatsgevondenofwaarzelfsmateriaalvaneldersisaangevoerd.Voorbeeldenhiervanzijnondermeervoormaligakkerland,verlatenspoorwegterreinenenopgehoogdegronden.

EchteKamilleSchijfkamilieKleefkruidGrootKaasjeskruid

Marjoleinruigtes75 Indebredezin,zijnkruidachtigevegetatiesmetveelbiomassaproductiewaarindoorgebrekaanbeheerhetstrooiselzichjaarnajaarophoopt.Eenbeperktaantalsoortenvooralforsekruidenisdominant.InditgevalMarjolein.

WildeMarjoleinBosaardbei

Struweel76 Hetbetreftsteeds(doorn)struwelenopkalkrijkebodemsmetzeerzeldzameenspecifiekeplantensoorten.

Meidoorn

Bossen77 Deklassevandeeiken-enbeukenbossenopvoedselrijkegrondomvatgemengde,zomergroeneloofbossenopdrogetotmatignatte,betrekkelijkvoedselrijke,mineralebodemsofopgemineraliseerdeveenbodems.Dezebossenzijnvrijalgemeenenkomen

BoswilgGewoneVlierHondsroosZomereikGroteKlitHop

73http://www.ecopedia.be/63/natura2000/Soortenrijke_glanshavergraslanden74http://www.ecopedia.be/48/bwk/Ruderale_ruigte_of_pioniersvegetatie75https://nl.wikipedia.org/wiki/Ruigte76http://www.ecopedia.be/51/bwk/Struweel_op_kalkrijke_bodem77https://nl.wikipedia.org/wiki/Klasse_van_de_eiken-_en_beukenbossen_op_voedselrijke_grond

31

Typering Beschrijving Naamplantenvooralvoorinrivier-enbeekdaleneninheuvelachtiggebiedalshellingbos.

Muurvegetatie78. Muurvegetatieszijngebondenaandoordemensgecreëerdestenige,doorgaanssteiletotverticalestandplaatsen.Voorbeeldenzijnkerkhofmuren,stadswallen,ruïnes,kademuren,oudefortenenbunkers.

GroteKlaproos

Watervegetatie79. Dithabitattypebestaatuitondiepe,zowelrelatiefsnelalstraagstromende,rivierenenbeken,respectievelijksubmontaneenlaaglandbeken,methelderwatereneengoedontwikkeldewaterplantenvegetatie.Desamenstellingvandevegetatiekansterkvariërennaargelangvoedselrijkdom,(variatiein)stroomsnelheid,waterdiepteenbodemsubstraat.Ookdematevanbeschaduwingspeelt,vooralbijsmallerewaterlopen,eenrol.

Tabel4.VegetatietypenHogeFrontenVandegevonden186soortenstaaner15plantenopdeRodeLijst2000Floron,24opdeRodeLijstHeuvelland,47soortenopdeRodeLijstLimburgen7soortenopdeLijstvandeFlora-enFaunawet.Eenoverzichtvanhetfloraonderzoekdat-viadebegrazingseenheden-deafgelopen10jaarheeftplaatsgevondenleverteenplantenkarteringop,waarvan50plantenmetkruidachtigeeigenschappenzijngedetecteerd,daarbijisgekozenvoorplantendieregelmatigterugtevindenzijn–volgensdeobservaties–binnenhetgebied.Ditoverzichttreftuaaninbijlage(2).Besluit:Opbasisvandeplantenkarteringdiedeafgelopen10jarenindeHogeFrontenheeftplaatsgevonden.Kangeconcludeerdwordendaterminimaal50kruidachtigeplantenaanwezigzijnofzijngeweest.

78http://www.ecopedia.be/99/bwk/Muurvegetatie79http://www.ecopedia.be/22/natura2000/Ondiepe_beken_en_rivieren_met_goede_structuur_en_watervegetaties

32

Figuur14.VoorbeeldvanvegetatietypenindeHogeFrontenindebegrazingseenheid7,8in2009(boven)en2014(onder).UitjaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2014(CNME/GemeenteMaastricht).

33

4 SelectievankruidachtigeplantenVandeze50kruidachtigeplanten,zijner11uitgekozendienaderbeschrevenwordenviaeenzogenaamdkruidenfiche,datinhetkadervandezescriptieisopgesteld.Met8vandezekruidenwordenookreceptenbeschrevenengepresenteerd.Inonderstaandetabelstaande11gekozenplantenmethunLatijnsenaamendefamiliewaartoezijbehoren.

No Kruid Latijnsenaam Familie1 GroteBrandnetel UrticaDioicaL. Urticaceae2 GewoneVlier SambucusnigraL. Caprifoliaceae3 GroteKlit ArctiumlappaL. Asteraceae4 EchteKamille MatricariarecutitaL. Asteraceae5 Hondsroos RosaCaninaL. Rosaceae6 EenstijligeMeidoorn CrataegusmonogynaJacq. Rosaceae7 Smeerwortel SymphytumofficinaleL. Boraginaceae8 St.Janskruid HypericumperforatumL. Clusiaceae9 Citroenmelisse MelisseofficinalisL. Lamiaceae10 Paardenbloem TaraxacumofficinaleWeber Asteraceae11 WildeMarjolein OriganumvulgareL. Labiatae

Dekruidenficheskennendevolgendeopbouw:

• Fotovanhetkruid• Defamilie,denaam• Etymologie• Botanischebeschrijving• Biotoop• Gebruiktedelen• Inhoudsstoffen• Geneeskrachtigewerking• Waarschuwingen,nevenwerkingentoxiciteit• Contra-indicaties

Daarnaastwordendegeschiedenisbeschrevenenwaarmogelijkoverigtoepassingenvanhetbetreffendekruid.Tevenswordtvaneenachttalkruidenookreceptenbeschreven.Voorhetbereidenvandereceptenzijndevolgendekruideninfunctievandegemaakteproductenuitgekozen:Naamkruid Product ToepassingGroteBrandnetel Zeep LichaamsverzorgingGewoneVlier hoestsiroop MedicinaletoepassingGroteKlit&St.Janskruid Crème MedicinaletoepassingHondsroos Rozenbottelsoepen-jam CulinairetoepassingEchteKamille Crème MedicinaletoepassingEenstijligeMeidoorn Kruidenwijnen-likeur MedicinaletoepassingGewoneSmeerwortel Crème Medicinaletoepassing

34

4.1 KruidenficheGroteBrandnetel

Defamilie:UrticaceaeDenaam:GroteBrandnetel(UrticaDioicaL.)

Etymologie80

“Urtica”isafgeleidvanhetLatijnse“Urere”,dat“branden”betekentenwijstnetalsdenamen“brandnetel”,opdebranderigeprik.“Dioica”isafgeleidvanhetGriekse“Dis”(“Tweemaal”)en“Oika”(“Huis”)enwijsteropdatdezeplanttweehuizigis,metmannelijkeenvrouwelijkebloemenopverschillendeplanten.“Netel”zouafkomstigzijnvanhetAngelsaksische“noedle”,wat“naald”betekentenverwijstnaardescherpeprikofnaarhetfeitdaterooitgarenvanwerdgemaaktommeetenaaien;volgensanderebronnenafgeleidvanhetoudWest-Germaans“nezilla”(“branden”)vanwegedeprikofvan“nezzi”(“getwijdgaren”)vanwegehetgebruikalsstof.

Botanische81beschrijving

0,50-1,50m.Overblijvend;stengelrechtopstaand,onvertakt;bladerentegenoverstaand,metsteunblaadjes,eirondmethartvormigevoet,grofgezaagd,behaard,gesteeld;bloemengroen(juni-herfst),tweehuizig,invertaktetrossen,zeerklein,met4kelkbladeren,4meeldradenof1vruchtbeginsel,stempelkwastvormig;dopvruchtjeeivormig,met1zaad;wortelstokkruipend.Smaaksamentrekkend,zurig.

Biotoop82

Houdtvanhalfschaduw,vochtenbeschutting;eneengrondrijkaannitratenenorganischemeststoffen.“Achtervolgt”daaromvaakdemensdaarwaarhijlandbouwgronden,moestuinenofcomposthopenaanlegt.Wordtookinvoedselrijkebossen,nabijtuinafvalenafvalplaatsen,opruderaleplaatsen,inhagenenopbraakliggendegrondaangetroffen.Totopeenhoogtevan2400m.

Gebruiktedelen83 HerbaUrticaedioicae:Hetbovengrondsekruidofdebladerenvandeversebloeiendeplant;voorhetzelfdedoelkanookUrticaurensL.wordengebruikt.

Inhoudsstoffen84

Acetylcholine,histamine,mierenzuur,caroteen,vitamineC,chlorofyl,looistof,kalium,calcium,ijzer,zwavel,mangaan,silicium.

80Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp563.81Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.77.82Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp563.83Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp563.84Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.77.

35

Geneeskrachtigewerking85

Hetkruid:Reinigthetbloedendelymfe,werktontgiftendenontzurend,stimuleertdeuitscheidingvanurinezuur,ontstekingsremmend,werktgunstigbijreumatischeaandoeningen,stimuleertdespijsvertering,galvormendendrijvend,maagversterkend,stimuleertdebloedvorming,heeftgunstigeinvloedopallergie,versterktdeharen,denagelsenhetkraakbeen,stimuleertdemelkproductie.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit86

Kruidenbladhebbengeennevenwerkingenbijnormaledosering.Interactiemetmedicijnenmogelijk:altijdnavragen.

Contra-indicaties

Hetkruid:hogedosesvermijdenbijzwangerschap,mogelijkbaarmoederstimulerend.NietgevenbijallergieaanplantenvandeUrticacea.Bijnier-lijdenennierinsufficiëntie,doorgehalteaansilicium:enkelopvoorschrift.

GeschiedenisvanhetkruidHippocrates(460-377v.C.)beschreefreedsdeurinedrijvendeeigenschappenenvoedendewaardevandeGrotebrandnetel.RomeinengeseldenhunreumatischegewrichtenmetversloofengebruiktenhetookomtijdensdehardeBritsewinterhunledematenmeewarmtewrijven.Dioscorides(40-90n.C.)bevaldeGroteBrandnetelaanbijverzweringen,verrekkingen,hondenbeten,etc.PliniusdeOude(23-79n.C.)zeidathetetenvanGroteBrandnetelsziektenkonweghoudenenbijverkoudhedenenzwellingenvannutwas;hetzaadgafhijbijvergiftigingenenallerleidierenbeten;dewortelbijgewrichtsaandoeningenenjicht.Hijraaddeolijfolieaantegendejeukdoordebrandharen.Ookeentoepassingalsvoorjaarskruidenalsafrodisiacumwerdindietijdbeschreven.IndeMiddeleeuwengebruiktinvoorjaarskurenomzijnbloed-reinigendewerkingbijreumatischeklachteneninminnedrankjes.HildegardvanBingen(1098-1179)zaginhet“netelvuur”bijdeprikvandezeplanthetliefdesvuurenschreefereenafrodisiërendewerkingaantoe.Intalrijkeliefdesdrankjesen–rituelenspeeldedeGroteBrandneteldoorheendegeschiedeniszijnrol.Volgensdesignatuurleerbevorderthetdehaargroei,omdatzehaartjesdraagt.Doordegemeneprikzouzepassenbijprikkelbare,snelgeïrriteerdemensen.Dodoens(1517-1585)beschreefdevocht-afdrijvendewerking,eenmenstruatie-bevorderendewerking,eenontzwellendewerkingopdehuig,eentoepassingbijverzweringen,betenengezwellen,eenbloedstelpendewerkingbijneusbloedingen.Dr.VogelenMelieUyldertzienvoordeGroteBrandnetelo.a.eenroltegenvoorjaarskwalen,bijbloedarmoedeenhuiduitslag.

85DriesJ.,Eenpraktischkruidenboek,Arinus,pp46.86Dries.J.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.21

36

Brandnetelzeep(metbergkruidenzeep)R/300gramKokosolie250gramOlijfolie250gramKoolzaadolie250gramPalmolie70gramAmandelolie30gramRicinusolie390grambergkruiden-hydrolaat(Brandnetel,Vrouwenmantel,Wondklaver,WildeTijm,SleutelbloemenSleedoornbessen)160gramNaOH1eetlepelgedroogdeBrandnetel10grame.o.GroveDen10grame.o.Cipres

Bereiding:

1. Maaldegedroogdebrandnetelkruidenfijnenlaatzegedurendeminstens1uurindeamandelolietrekken,liefstgedurendeeenhelenacht.

2. Maakeensterkebergkruidentheeenlaatdezeafkoelengedurendeeennacht.3. VoegdeNaOHtoeaanhetbergkruidenthee.4. DeKokosolieenPalmoliesmelten,terwijldeNaOHoplossingafkoeltnaar35-50°C.5. VoegdeEOtoeaandeAmandelolie-kruidenmassa.6. Olijfolie,KoolzaadolieenRicinusolieinhetgesmoltenvetgietenendaarna

voorzichtigdeloogtoevoegenengoedmixen.7. Nadatdezeeplijmontstaanis,hetAmandelolie-mengseltoevoegenenhandmatig

allesgoeddoorroeren.8. Dezeeplijminvormendoen,afdekkenmetfolieeninpakkeninkrantenen

handdoeken.9. Deze24uurlatenstaanendanuitdevormnemeneneventueelsnijden.10. Dezeep4-6wekenlatenuitlogen.

Kruideninditrecept

Naamkruid EigenschappenBrandnetel-bladUrticaDioicaLfolium

(ziekruidenfiche)reinigend,versterktharenennagels.

Sleedoorn-besPrunusspinozaL.bacca

Aansterkend,urinedrijvend,zweetdrijvend.

Wondklaver-bloemAnthyllisvulnerariaL.flores

Bloedzuiverend,samentrekkend,wondhelend.

Vrouwenmantel-kruidAlchemillavulgarisL.herba

Kalmerend,ontstekingsremmend,samentrekkend,wondhelend.

Wildetijm-kruidThymusserpyllumL.herba

Aansterkend,antiseptisch,bloedstelpend.

Sleutelbloem-bloemPrimulaverisL.flores

Kalmerend,koortswerend,geurend.

e.o.GroveDenPinussylvestrisL.

Breedwerkingsspectrum,antiseptisch,microbendodend,schimmelbestrijdend.

e.o.CipresCupressussempervirensvar.Stricta

Ontstekingsremmend,antiseptisch,pijnverdrijvend.

37

Toepassing:Huidvriendelijkezeep,ontsmettendenwond-helend.Contra-indicatie:Cipresookbijlageconcentratiesmijdenbijborst-ofprostaatkanker.Overigewetenswaardigheden87:

• UitGroteBrandnetelkunnen(zoalsuitvlasenhennep)textielvezelsgemaaktworden:indebronstijdwerdeneralklerenvangemaakt.Lateretoepassingenzijnneteldoek(o.a.voorlegerkledijW.O.I),touw,zeildoekenpapier.Vlasiswelgoedkoper.

• TijdensW.O.IIwerden,tervervangingvandeschaarsegroenten,jongeGroteBrandnetelsaangeradenalsvitamineC-bron.

• Vandejongeplantwordenernogsteeds–naargelangdestreek–salades,spinazie,thee,soepofbrandnetelbiergemaakt.

Cosmetischgebruiko.a.:

• Haarwaterenhaarverzorgendelotions:tegenhaaruitval,roos,bijvethaar.• Huidlotionsengezichtsmaskers,crèmes:voorgevoeligeengeïrriteerdehuid.

Culinairgebruiko.a.:• Vooralversejongebladeren(vanaffebruari)wordengebruikt;zehebbeneenzacht

zoete,kruidigesmaak.• Jongeblaadjeskunnenverwerktwordeninbouillons,soepenengroenten-stampot.

Economischbelango.a.:• Uitdevezelsvanbrandnetelskandoekgewevenworden(alternatiefvoor

katoenteelt).• Inzetalsdierenvoedsel,kleurstof,groenbemester.

87Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp567.

38

4.2 KruidenficheGewoneVlier88

Defamilie:CaprifoliaceaeDenaam:GewoneVlier(SambucusnigraL.)

Etymologie

DeLatijnsenaam“Sambucus”isofwelafgeleidvanhetGriekse“sambuke”(“fluit”),wijzendophetfeitdatdemetmerggevuldejongelotenvandevlieruiterstgeschiktwarenomerfluitjesvantemakenofwelvan“sambuca”(“driehoekigeharp”),eeninstrumentdatwerdgemaaktvanvlierhout.“Nigra”isLatijnvoor“zwart”,doelendopdediepzwartebessen.DeNederlandsenaam“Vlier”iseenverbasteringvan“vedel”,eenmuziekinstrumentwaarvoormenvliertwijgengebruikte.

Botanischebeschrijving89

3-10m.Heester,somskleineboom;jongetakkengroen;ouderemetbruingrijzebastendonkerdergekleurdewratjes,vooraldejongetakkengemakkelijkbreekbaar,metwitmerg;tegenoverstaande,geveerdebladerenmet5tot7langwerpigovaleblaadjesengezaagderand;wittebloemeningrotevlakkeschermenmet5hoofdassen,kelkgroen,5-tallig,kroonwit,5-slippigmetdaaropingeplantegelemeeldraden,3vruchtbeginselsen3zittendestempels;violetzwartevlezigesteenvruchtmet3zaden.Geursterkaromatische.

Biotoop

Houdtvanvoedselrijke,stikstofrijke,vochtige,klei-enkalkgrond,indezonofhalfschaduw.Groeitzoalsgrotebrandnetelgraagopgrondendiekunstmatigvruchtbaarzijngeworden:zoalsnabijakkers,bijmesthopen,ineenkippenren,langshetvloedmerk,opkapplaatsen.Verderinhetwildtetreffenaanderandvanofopopenplekkeninbossen,induinen,tussenstruikgewas,inheggen,nabijpuinhopen.Ookveelaangeplantnaasthuizen,bijboerderijenenintuinen.

Gebruiktedelen FlosSambuci:DebloemengeoogstvanmeitotjuliendeFructusSambuci(vruchten)geoogstinoktober/november.

Inhoudsstoffen

Bloemen:Flavonoïden(tot3%),looistoffen(tannines),slijmstoffen,triterpenen,fenolzurenenetherischeoliën.

Bessen:Flavonoïden,anthocyanosiden,organischezuren,cyaanzuurglycosiden(inzaden),suikers,looistoffen,vezels,vitaminenC.

Geneeskrachtigewerking Inwendigdebloemen:Zweetbevorderendewerking,infectiewerend,stimuleertafweersysteem,antiviraal,

Inwendigdebessen:Zweetdrijvend,infectie-werend,stimuleertafweersysteem,antiviraal.

88Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp499-502.89Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.239.

39

samentrekkend,ontstekings-werend,verzachtendopdeslijmvliezen,slijmophoestend.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit

Bloemen:Debloesemiszeerveiligingebruik;erzijnnauwelijksnevenwerkingenmogelijk.Uiterstzeldenkanmenklagenvanduizeligheid,diarreeofsymptomendiewijzenopeenkaliumtekort.Bijlagebloeddrukalleenopvoorschriftvaneenarts/therapeut.Bessen:Erisenkelgevaaropblauwzuurvergiftigingmetmisselijkheid,brakenenhevigediarree,bijgebruikvanonrijpebessenengebruikvanveelrijpe,rauwebessenineens.

Contra-indicaties Geengekend.GeschiedenisvanhetkruidDeGewoneVlierwerdinveleculturenalseenmagische,metrespecttebehandelenstruikbeschouwd.Bijdezigeunerswashijheilig.VolgenshetDuitsebijgeloofmoestmenzijnhoedafnemenalsmeneenvlierstruikvoorbijkwameninvelelandenwerdeerstgeknieldengebedenvooraleerdevliertesnoeien.Deplantisookvaakverbondenaanverdrietendood;mengeloofdedatJudaszichophingaaneenvlier;sindsdienverspreidendeplantenhunonaangename,stinkendelijk-geur.HetkruisvanGolgothawasvanvliergemaakt.Vandetakkenwerdenookwichelroedengemaakt.DetoverroedevanMedea,degrootstetovenaresuitdeGrieksemythologie,waseenvlierstengel.MenheeftrestengevondenvandevlierstruikinnederzettingenuithetSteentijdperk.OokGriekenenRomeinengebruiktendeGewoneVlier.Hippocrates(460-377v.C.)zagdevlierbloesemsalseenurinedrijvendmiddel.Dioscorides(40-90n.C.)gebruiktedevlierbloesemsalseenurine-engaldrijvendmiddel,enookomslijmenaftevoeren.Debladerengebruiktehijalsomslagenomontstekingenenverzweringenaantepakken.Plinius(23-79n.C.)gebruikteeenpapjevandebladerenenparelgerstbijhondenbeten.Galenus(131-201n.C.)beschreefdevlierals“heetendroog”endaaromaanteradenbijkoudeenvochtigeaandoeningen:verkoudhedenenslijmvliesontstekingen.Indevolksgeneeskundekreegdevlierdereputatievanwonderplant(“heilboom”).Mennoemtzeookwelde“medicijnkistvanhetvolk”of“deboomdermedicijnen”.Hoewelditmisschieneenbeetjeoverdrevenis,wordtdezeplantal2500jaareffectiefgebruiktbijgriep,hoestenverkoudheden,omslijmenoptelossen.Dodoens(1517-1585n.C.)kendeervoorallaxerende,water-afdrijvende,slijmoplossendeenontzwellendeeigenschappenaantoe.Inde18deeeuwwasvlierbloesemwaterookgeliefdomdehuid,vooralsproeten,tebleken.Vandebladerenwerdeengroenezalfgemaaktdiewerdgebruiktbijverstuikingenenkneuzingen,bijwinterhandenenvoeten,bijwondjesenaambeien.Timmerluigebruiktengraaghethoutomervoorwerpenmeetemaken.Kinderenmaaktenvandejongetwijgenfluitjes,blaaspijpenenproppenschieters(klakkebussen).DeviroloogDr.Mumcuoglutoondeuitgebreiddeantiviralewerkingvanproteïnesinvlierbesaan.

40

Vlierbessensiroopmetanijs(hoestsiroop)R/38gramVlierbessensap15gramAnijszaad(10mlinfuusper100mlsuiker-sapmengsel)62gramRietsuiker200mlbronwaterBereiding:

1. HetAnijszaadfijnkneuzeneneeninfuusmakenmet200mlwater(dehoeveelheidinfuusisteveelvooreenkleinehoeveelheidsiroop,maarhetoverigekanalstheegedronkenworden).

2. 62gramRietsuikerafwegenendemaatbekervullentotaan100mlmetvlierbessensap(jekuntook38gramsapafwegenenbijdesuikervoegen).

3. Suiker–sapmengselineenpanlangzaamaandekookbrengenenevenlatendoorkokenenconstantroerentothetmengselstroperigisgeworden(test:omtetesteneendruppelophetdekseldoenenhetdekselschuinhouden.Alsdedruppelwatstroperiglooptisdesiroopgoed).

4. Voegdan10mlinfuusvanAnijszaadtoealsdemassaisafgekoeldtotmaximaal70°C.5. Goeddoorroerenendesiroopinvoorafgesteriliseerdepotjesgietenensluitdezeaf.6. Etiketteer.

KruideninditreceptNaamkruid EigenschappenGewoneVlierbesSambucusnigraL.

(ziekruidenfiche)Zweetdrijvend,Infectiewerend,stimuleertafweersysteem,antiviraal.

AnijszaadPimpenellaanisumL.

Expectorans,kramp-opheffend,hoestdempend.

Toepassing:Eenhoestsiroopwordtgebruiktomslijmenlostemaken.Hetisinfectiewerendenstimuleerthetimmuunsysteem.DesiroopwerkpreventiefenbevatveelvitamineC. Gebruiknaarwens,aantalkerenoftijdsduurvangebruikisnietvantoepassing.Aangeraden3eetlepelsperdag.Contra-indicaties:Anijs

• Zwangerevrouwenmogendeetherischeolienietgebruiken,(stimuleertdebaarmoeder)Anijsmagwelgebruiktwordenalskeukenkruid,ofinmatigedosisinanderebereidingen)

• Nietnemenbijaandoeningendiehormoonafhankelijkzijnofbijeenvoorgeschiedenisdaarvan.

• NietnemenbijallergieaanAnijsofanethol.• Nietgebruikendelaatste14dagenvooreenchirurgischeoftandheelkundigeingreep

(zekerdelaatste36uur)ofbijeenactievebloedingvanwegehetmogelijkbloedverdunnendeffect.Anijsvruchtenverhogendeabsorptievanijzer.

• Erzijnmogelijkinteractiesmetmedicijnendiebloedverdunnendwerken.

41

Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik(o.a.):

• Infuusvandebloemenkanveeldienstenbewijzeno.a.alshuidversterkendeenreinigendelotion,verzachtendelotionbijgeïrriteerdehuid,bijkloven,drogeenruwehuid,inaftershaveterverzachtingtegenwondjes.

Culinairgebruik(o.a.):• Bloesemparfumerengeleienjams,gewaardeerdeingrediëntvanijstheeen

limonades.• Champagne,wittewijn,grogs,cocktailsenlikeurwordensomsopsmaakgebracht

metvlierbloesemsiroop.• Vandebessenkanmoes,jamofgeleigemaaktworden,vooralincombinatiemet

appelen,kruisbessenofbraambessen.Zekunnenookinlimonadesverwerktworden.• Bessenextractdientalskleur-ensmaakmiddelvoorvoedingsmiddelen.• Bessenkunnenverwerktwordeninwijn,portenketchup;wijnvanvlierbes.

Economischbelang(o.a.):• Indetuin-enlandbouw:filtraatvangekooktebladerenalsinsectendodendmiddel• Hetpurperrodesapvanvlierbessenwordtgebruiktalskleurmiddelin

voedingsmiddelen

42

4.3 KruidenficheGroteKlit90

Defamilie:AsteraceaeDenaam:GroteKlit(ArctiumlappaL.)

Etymologie

“Articum”isafgeleidvanhetGrieksewoordbeer(“arktos”)enwijstopderuigebeharingvandedopvrucht.“Lappa”komvanhetLatijnsewoordvoorgrijpen,“lappare”,wijzendnaardekleverigeeigenschappenvandehoofdjes,diegemakkelijkaandierenenklerenblijvenvastklitten.“Klis”vanhetLatijn“glus”(“lijm”),“Klit”,“Klevers”wijzenuiteraardookopdekleverigehoofdjes.

Botanischebeschrijving

0,50–2,0m.Tweejarige;stengelfors,gegroefd;bladerenvanbovengroen,vanondergrijswit,fluweelachtigbehaard,groot,hartvormig,ietsgetand,gesteeld,debovenstebladerenkleiner,vaakzittend;bloemenrozetotpurper(juniaugustus),ineenlosse,schermvormigetrosvangrotegesteeldehoofdjes;delaatstebolvormig,omhulddoorgroeneschutbladerendieinlangehakeneindigen;vruchthelderbruinrood;langevlezigepenwortel;smaaktbitter,zoetig.

Biotoop

Houdtvaneenvochtige,nitraatrijkebodemindezonoflichteschaduwenditineengematigdklimaat.Vindtmennetalsdebrandnetelvaakwaardemensbemestencomposteert.Vooraltetreffennabijhuizenenakkers,opruïnes,wegbermen,braakliggendegronden,openplekkenineenbos,aanbosranden,inhagen.Verdraagtzouteomstandigheden.

Gebruiktedelen RadixBardanea:dewortel,vooralvandetweejarigeplant,indezomerofherfstgeoogst.

Inhoudsstoffen

Koolhydratenw.o.inulineenmucopolysacchariden(slijmstoffen),Fenolzuren(w.o.koffiezuur),polyacetylenen,bitterstoffen,fytosterolen,lignanenendilignanen.

Geneeskrachtigewerking Antiseptisch,bloedsuiker-verlagend,bloedzuiverend,diarree-bestrijdend,galsecretie-bevorderend,urinedrijvend,zweetdrijvend.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit

GroteKlitheeftgeentoxischebijwerkingenbijdeaangevendosis,maardedosiskanwelbestgeleidelijkwordenopgevoerd.Zonietkunnen,doorsterkeontgifting,dehuidklachtentijdelijkopflakkerenofkanervoorbijgaandehoofdpijnen/ofslechtesmaakindemondoptreden.Inzeldzamegevallenwordencontactallergieaangegevenbijuitwendigetoepassing.Bijdiabetesofneigingtothypo-glycemieenkelondercontrolevaneenarts/therapeutinnemen.Deworteldienthermetischafgeslotenbewaardteworden.

90Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp108-110.

43

Contra-indicaties

Niettegebruikeninhogedosistijdensdezwangerschapvanwegeeenmogelijkbaarmoeder-stimulerendofoxytocischeffect.Besttevermijdentijdenshetzogen.Nietgevenaankinderenonderdedriejaar.

GeschiedenisvanhetkruidZowelomhetlichaamteontgiftenalsbijrituelenwerdeenvormvankliswortelaldoordeindianengebruikt.IndeChinesegeneeskundeendeAyurvedakentGroteKlittoepassingenbijslijmvliesontstekingen(keel,longen),reuma,besmettelijkehuidaandoeningenenverminderdegeslachtsdrift.HildegardvanBingen(1098-1179)zouGroteKlitaangewendhebbenbijtumoren.Culpeper(1616-1654)bevaldebladerenaanbijzenuwinstortingen,deopwijngetrokkenzadenbijischias,dewortelbijtering.Doorheendevolksgeneeskundewarenertochdebelangrijkstetoepassingendooreenontsmettende,leverstimulerende,diuretischeenvochtafdrijvendewerking:huidproblemen(eczema,schilferendehuidziekten,schimmelinfecties),gewrichtsklachtenenurinewegontstekingen.EenreinigendenversterkendkruidenbitteropbasisvankliswortelenPaardenbloemwerdlanginEngelandgedronken.GroteKlitkreegdenaam“hoofdzeerkruid”omdatzevaakmetsucceswerdaangewendbijhoofdzeeroffavus,eenschimmelinfectievandehoofdhuid.CrèmebijeczeemR/10gramGroteKlitmaceraat5gramZwarteKomijnolie5gramMuskaatroosolie3gramTegomuls2gramLamecrème0,5gramCetylalcohol35gramToverhazelaar-hydrolaat0,1gramAllantoïne2gramD-panthenol1,2gramAvocadin10druppelsAloëVeraconcentraat(1:10)MelkzuurBereiding:

1. Verwarmhetmaceraat,Komijnolie,Tegomuls,LamecrèmeenCetylalcoholtotmaximaal70°C.

2. VerwarmhethydrolaatmetdeAllantoïneooktot70°C.3. Voegdewatercomponenttoeaanhetvetcomponentenroerdezetoteenemulsie.4. Alsdeemulsiehandwarmis,deMuskaatroos-ofHennepolietoevoegen.5. Vervolgensalslaatstedewerkstoffenendeconservering.6. ControleerdepHensteldezeinop5,5-6.7. Brengemulsieoverineenpotjevan50mlenetiketteer.

44

KruideninditreceptNaamkruid EigenschappenGroteKlitwortelArctiumlappaL.

(ziefiche)

ToverhazelaarwaterHamamelisvirginianaL.

Ontstekingsremmend,antiseptisch,samentrekkend,verzachtendenwerktalssterkeantioxidant.pHtussen4,0en4,2.

AloëVeraL.

Houdtvochtvast,bevordertaanmaaknieuwehuidcellen,bevordertwondhelingenwerktantibacterieelenontstekingswerend.

Toepassing:Zalftoetepassenbijeczeem-klachten.Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik:

• PlantensapofhaarwatersenhaaroliënopbasisvanGroteKlitwordengebruiktterbevorderingvandehaargroeientegenvetteharen.

• Eenbladaftrekselofwortelaftrekselwordtgebruiktalshuidreinigendlotionbijacne,mee-etersenvettehuidofalshaarspoelingtegenroos.

Culinairgebruik:• Dewortel,kanrauwwordengegeten,vooralalshijnogjongenmildvansmaakis.• Ookwordtdewortelgekooktgegeten(zoalswortels)oftoegevoegdaan

roerbakgerechten.• Degeschraaptestelenvanjongebladerenwordenalsbleekselderijofasperges

klaargemaakt,eventueelmetgesmoltenboterteserveren.Somswordenzefijngehaktendoordesaladegemengd.

• Destelenkunnenookgekonfijtworden.• Hetbitterebladkaninsoepenensaladesverwerktwordenenalsspinazie

klaargemaaktworden.• Dezadenkunnengespruitwordenenaandesaladeswordentoegevoegd.

Economischbelang:• Polen,Bulgarije,HongarijeendelandenvanhetvoormaligeJoegoslaviëzijnde

topleveranciersvankliswortel.

45

4.4 KruidenficheEchteKamille

Defamilie:AsteraceaeDenaam:EchteKamille(MatricariarecutitaL.)

Etymologie

“Matricaria”isafgeleidvan“mater”(“moeder”)enbetekent“voormoeders”of“moederzorg”,duidendopenkeletoepassingenbijvrouwenkwalenzoalsmenstruatiekrampen;ookhetwoord“matrix”voor“baarmoeder”sluithierbijaan.“Recutita”wilzeggen“zonderhaar”,omdatdeechtekamilleonbehaardis.“Chamomilla”zouafgeleidzijnvanhetdeGrieksewoorden“Chamos”(“grond”)en“melos”(“appel”);denaam“grondappel”verwijstnaardezoetigeappelgeur.

Botanischebeschrijving

0,20–0,50cmhoog.Eenjarig;stengelkaal,rechtopstaand,rijkvertakt;bladerengroen,dubbelgeveerd,metsmallijnvormigeslippen;bloemeninwittehoofdjesmetgeelhart(mei-juli),hoofdjesgesteeld,metkegelvormige,holle,gemeenschappelijkebloembodem;dopvruchtjesgebogen,klein,met5ribbenenvoorzienvanscheefkroontje.Geurdoordringend,aromatisch.

Biotoop

Verkiestzandige,leemachtigeengoeddoorlatende,neutraletotlichtzure,vruchtbaregrondindezon;kangroeienoparmeziltebodems.Veelopwegbermen,akkersenbraakliggendterreinenlangsdijkenaantetreffen.Alstredplantvaaktevindenwaarverstoringisvandebodem.

Gebruiktedelen FlosMatricariae(floschamomillea):debloemhoofdjes,vollediggeopend,vaakpasgepluktnahetdrogenvandegeheleplant,methooguit2cmvanhetsteeltje;indeschaduwgedroogd.

Inhoudsstoffen Etherischeoliën(w.o.chamazuleen),flavonoïden(vnml.Flavonenenglycosiden),mucilaginosa(pectine-achtigeslijmstoffen)Cumarinen,bitterstoffen,looistoffenenvitamineC.

Geneeskrachtigewerking Aansterkend,antiseptisch,kalmerend,kramp-opheffend,mentruatie-bevorderend,ontstekingsremmend,pijnstillend,spijsvertering-bevorderend.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit

Isveilig,maarnietgeschiktalsdagelijksehuisdrankomdatoverdadiggebruikkanleidentotslapeloosheidenmisselijkheid.

Contra-indicaties

Deetherischeolienietaanzwangerevrouwentoedienen,andereaanwendingenzijninmatigedosesweltoegelaten(hoewelsommigebronnenEchteKamillehelemaalafradenbijzwangerschap).NietgevenbijallergieopEchteKamilleofopzelfsandereAsteraceae.

46

GeschiedenisvanhetkruidDeoudeEgyptenarenbeschouwdenKamilleomwillevanzijnkoorts-enontstekingswerendewerkingalsbloemvandezonnegodRa;KamillewordtvermeldopdepapyrusvanEbersenwerdaangewendbijmalaria.Hippocrates(460-377v.C.)erkendealdemedicinaleeigenschappenvandeplant.Dioscorides(40-90n.Chr.),Galenus(131-201n.Chr.)enAsclepiusroemdendeontstekingwerendewerkingbijkeelpijn,mondslijmvliesaandoeningenenslechthelendewonden;doorDioscorideswerdtevenseenmenstruatie-bevorderendewerkingvastgesteld;PliniusdeOudere(23–79n.Chr.)weesopdewerkingbijwinderigheid.WelkanmennietpreciesnagaanoverwelkekamilleindeOudheidwerdgesproken:EchteKamilleofRoomseKamille.Verderdoordeeeuwenheenookbijspijsverteringsproblemen,krampen,winderigheid,hoofdpijnenslapeloosheidaangewendalstypischkruidvoorvrouwelijkeongemakken.EigenaardiggenoegwerdKamillenooitdoorHildegardvanBingen(1098-1179)vernoemd.TijdensdeMiddeleeuwenwerdKamilleveelalsstrooikruidgebruiktomwillevandezoetegeur,datslechtegeurenverdreefinminderhygiënischetijden.VolgensdesignatuurleerisEchteKamilleomwillevanzijnhollebloembodemgeschiktvoorholleorganenalsmaagenbaarmoeder.Dodoens(1517-1585)steldedegeneeskrachtvanEchteKamillegelijkaandievanRoomseKamille.Hijzagondermeertoepassingenbij:darmkolieken,zwakkevertering,niergruis,pijnenstijfheid(deolie),constipatieenkoortsen.EenRijnlandsevolksspreukzegt:“Eengoedkopjekamilletheehelptbeterdandriedokters”.Bock(1498-1554)zagEchteKamillealshetbelangrijkstegeneesmiddelvantoenmaligeartsen.Kamillegenootookeenfaamals“plantendokter”,omdatwegkwijnendeplantenopknappeneenserKamilleernaastgeplandwordt;Kamillekreegookdenaam“moedervandedarmen”;volgensDuitsersisKamille“alleszutraut”(“totallesinstaat”);inSloveniëbuigtmenvoormenvoordeplantuitrespect.EchteKamillewerdinDuitslandalsgeneeskrachtigeplantvanhetjaar1987uitgeroepen.Kamille-lavendelcrèmeR/2gAvocado-olie6gJojoba-olie4gKokosolie2,5gLamecrème3gSheaboter13,0gEchteKamillehydrolaat13,5gLavendelhydrolaat2gD-panthenol752gAloëVeraconcentraat0,1gXantaan1,4gGlycerine0,5gRokonsal/A-konsMelkzuur(zoveelalsnodig)

47

Bereiding:1. VoegdeAvocado-,Jojoba-enKokosolieineenbekerglasenvoegdeemulgatortoe,

aubain-marie,opwarmentot65°C.VervolgensvanhetvuurnemenendeSheabotertoevoegenenlatensmelten(afkoelennaar35°C).

2. Voeg13gramKamillehydrolaaten13,5gramLavendelhydrolaatineenbekerglas.Verwarmditmengsel–aubain-marie–tot65°C.Houdt6,5gramvanhethydrolaatapartomdegeloptelossen(stap4).

3. Breng20gramwaterfaseinvetfaseenroergoedmetroerstafje.4. AlsstabilisatorinO/W-mengsel,degelapartbereidenenbijdeemulsievoegen.

WeegdeGlycerineaf(ineenkleinbekerglas)envoegeenmespuntjeXanthaanhieraantoeroerhetmengselgoed,voeg6,5gramhydrolaattoeaandeemulsie.

5. VoegdeRokonsal/A-kons,D-PanthenolenAloëVeraconcentraattoealsdeemulsiehandwarmis.HiernadepH–desgewenst–corrigerenmetmelkzuur(pH5–6).

6. Brengemulsieoverineenpotjevan50mlenetiketeer.KruideninditreceptNaamkruid EigenschappenEchteKamilleMatricariarecutitaL.

(Ziekruidenfiche)antiseptisch,kalmerendenpijnstillend,verzachtend.Huidverzorgend,ondersteuntherstellendvermogenhuid,ontstokenhuid,onzuiverehuid,rodehuid,samentrekkend.

LavendelLavandulaangustifoliaL.

Verkoeltenverzachtbijeenrodeenverbrandehuid.Vriendelijk,verkoelend,jeukstillend,herstellendenontspannend.

AloëVera(L.) Houdtvochtvast,bevordertaanmaaknieuwehuidcellen,bevordertwondhelingenwerktantibacterieelenontstekingswerend

Toepassing:Uitwendigtegebruikenalscrème,bijlichtebrandwondenofnazonnebrand.Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik:

• Deetherischeolieuitdebloemhoofdjeswordtveelgebruiktincosmetischeproducten:zeep,shampoo,haarlotion,massageoliën,crèmes,parfums....

• Algemeenvervultechtekamillederolvanverzachtende,ontstekingwerendeenkalmerendecomponent:zitinveelhuidverzorgingsproductenvoorgevoeligefragielehuid,zitookvaakinzonnebrandcrèmes.

• Eenmaceraatinolieisideaalomeenvermoeidgevoeluithetlichaamtemasseren.• Eenaftrekselvankamillebloemenalshuidlotionvooreenfrisseteint,omharenmee

tewasseneneenmooieglanstegeven,omblondeharenlichtervankleurtemaken.Culinairgebruik:

• EchteKamillewordtgebruiktindeaanmaakvanvermout,sommigesherry’s,likeurenenaperitieven.

• Kamilleazijnvoorsalades,kamillewijn,limonademetkamillethee,Kamilleinboter...• Dejongetwijgjeswordensomsgebruiktalssmaakmaker

48

Economischbelang:

• Wereldwijdwordtjaarlijkszo’n5000tonKamillecommercieelgeoogst;Argentiniëistopproducent;inEuropaisSpanjedegrootsteleverancier.

• Eriseenbescheidenrolvoordeetherischeolieindevoedingsmiddelenindustrie,bijhetaromatiserenvankauwgum,ijs,gebakensuikergoed,waarvanhetdefruitsmaakversterkt.

• Eenaftrekselvandebloemenwordtgebruiktalsvoedendmiddelentonicumvoorplanten,bijziekeplanten.

• EchteKamillewordteveneensgebruiktalsingrediëntomdecomposteringtebevorderen.

• Deplantisookinsectenwerend.• Geletotgoudenverfstoffenwordenuitdebloemenaangemaakt.

49

4.5 KruidenficheHondsroos91

Defamilie:RosaceaeDenaam:Hondsroos,Rozenbottel(RosacaninaL.)

Etymologie

“Rosa”isLatijnvoor“roos”enafgeleidvanhetGrieksewoord“Rodon”dat“rood”betekent.“RosaCanina”(Latijnvoor“roosvandehond”),“Hondsroos”zouafgeleidzijnvaneenoudgeloofdatdewortelvandezeplantdebeetvaneendollehondzoukunnengenezenenhondsdolheidvoorkomen;anderebronnenzienvooraleenverbandtussendevormvanstekelsendetandenvaneenhond.

Botanischebeschrijving92

1.3(5)m.Heestermetgroenetakken,dezeoverhangend,gestekeld;bladerengeveerdmet5-7gezaagdeblaadjesenlanggerektesteunblaadjes,blaadjeseirond,kaal;bloemenrozeofwit(juni,juli),alleenstaandofinarmbloemigeschermvormigetrossen,groot(2-8cm),kelkbladendriehoekigmetingesnedenaanhangsel,5kroonbladeren,talrijkemeeldraden;vruchtjesharig,methardevruchtwand,omhulddooreeneivormigeschijnvrucht,dezebijrijpheidrood,vlezig,glad.Geurzoet;smaakzurig.

Biotoop

Hondsroosprefereerteenkalkrijkegrondinhetzonlicht.Zehoudtnietvanzuregrondenstaatnietgraagmetdevoeteninhetwater.Zewordtvooralaangetroffenlangsbosranden,instruikgewas,inheggen,innietaltenatteloofbossen,induinen,opberg-ensteenhellingenenlangswegen.

Gebruiktedelen PseudofructusRosaecaninisinesemini:Rozenbottelsnietterijpgepluktinaugustus/september.

Inhoudsstoffen VitamineC.,flavonoïden,glycolipiden,vruchtzuren,looistoffen,anthocyanen,koolhydraten,pectine,mineralenenvetteolie.

Geneeskrachtigewerking93

(vrucht)immuniserend,bloedreinigend,ontstekingsremmendookviraal,vitaliserendewerking,verlaagddebloedsuikerspiegel,verzachtspierstijfheid.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit

Geennevenwerkingenbijaangegevendoses.Bewarendoethetvitamine-C-gehaltesnelverminderen;gebruikzedaaromzoveelmogelijkversofkortnahetdrogen.Bijhetetenvanzadeningrotehoeveelheden,bestaathettheoretischgevaarvancyanide-vergiftiging.

Contra-indicaties Geengekend.

91Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp478-479.92Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.126.93JanDriesetal,Eenpraktischkruidenboek,Arinus,pp.59.

50

GeschiedenisvanhetkruidDerozenbottelwordtalduizendenjarengegeten.DeGriekenhieldenvanderoos,zijgebruiktenrozenazijnbijwarmte-uitslagenzonnebrand.BijdeRomeinenontstondeenwarerozencultus.Rozenwerdenvolopgekweektvoorfeestelijkheden(rozenblaadjes),parfumencosmetica,gerechtenenrozenkussens.Plinius(23-79n.C.)gebruikteremediesopbasisvanHondsroos.DerooskendeeensterketerugvalmetdekomstvanhetChristendom,diemetdeRomeinsetraditieswoubreken.TentijdevanKareldeGrote(742-814)werdderoosinerehersteld;hijbevaltothetaanplantenvanrozen.DerooswerdhetsymboolvoordeliefdeenwerdeveneensgebruiktindeMariaverering.Indevolksgeneeskundewerdenrozenbottelsvooralalstonicumgebruiktenbijverkoudheden,koortsengrippalesymptomeningezet;dezadenwerdengebruiktalsdiureticum.Ookdebloemenzelfendewortelswerdenaangewend.Gerard(1545-1612)weesopdetalrijketoepassingenvanrijperozenbottelsindekeuken.Culpeper(1616-1654)noemderozenbottelseenremediebijverkoudheid,hoestenindigestie.Gedroogdeenverpulverdepulpvanrozenbottelshielpvervolgenshemnierstenentebrekenendarmkrampenteverlichten.Naallangalszuurfruittezijngebruikt,ontdektemennetvoorWOIIdatderozenbottelsvandeHondsroosrijkzijnaanvitamineC;ookvitamineA,Benkaliumwerdenaangetoond.RozenbottelsoepR/500gGedroogderozenbottels1,5lwater3eetlepelsHoning3eetlepelsCitroensap2eetlepelsAardappelzetmeel2eetlepelswater100mlSlagroom1theelepelVanillesuikerBereiding:

1. LaatdegedroogdeRozenbottelseennachtwekennadatzeovergotenzijnmetkokendwater.

2. WashiernadeRozenbottelsenlaatzegoeduitdruipen.3. Doedebottelsineenpanenvoeg1,5lwatertoeenbrenghetaandekook.4. Laathetgeheel30minutenzachtjesdoorkokentotdebottelszachtwordenenuit

elkaarbeginnentevallen.Haatdepanvanhetvuur.5. Zeefdebottelsmethetwater.Drukdepulpmeteenlepelgoeddoordezeef.6. Hetgezeefdesapdoetuterugineenpanenbrengweerzachtjesaandekook.7. Voeghoning,citroensapensuikertoe.Proefevenenvoegmeersuikertoealsudat

wenst.8. Menghetaardappelzetmeelmetwaterenvoeghetmengselalroerendtoeaande

soep.9. Laathetgeheelnog10minutenkokentotdatdesoepdikkerisgeworden.

Desoepkanheet,maarookkoudgeserveerdworden.Voegslagroomtoeaaniederekopsoep.

51

Toepassing:EentypischZweedsgerecht.RozenbottelszijnlangeenonmisbarelokalebeschikbarebronvanVitamineCgeweestinScandinavië,voordatdegeïmporteerdecitrusvruchtenenkiwi’sbeschikbaarwerden.Rozenbottel-appeljam94.R/200gVerseRozenbottels450gAppels1CitroenGelei-suiker(850g/lsap)Bereiding:

1. MaakRozenbottelsschoon.2. SnijddeAppelsinstukken.3. Brengsamenindesap-pan.4. Kooktijdwatervolgensaanwijzingen.5. Taphetsapaf.6. Brengineengrotepanhetsapvaneencitroenen850ggeleisuikerperlitersap

toevoegen.7. Hetsap4minutenborrelendlatendoorkoken.8. Gietdegeleikokendheetinschonepotten,schroefdedekselergelijkopenzetde

potten3minutenophunkop.Laatafkoelen.Toepassing:Kangenuttigdwordenalsjamopbeschuit,maarookbijijsendoordeyoghurt.Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik(o.a.):

• HetsapverkregendoorcentrifugerenvanRozenbottelmoesiseenuitstekendhuidtonicumenwordtaangewendbijdrogehuid

• DeolieuitRozenbottelzaadjeskanwordengebruiktincosmetischehuidverzorgingsproductentegenrimpels,drogehuid,littekensenpigmentvlekken.

Culinairgebruik(o.a.):• VanontpitteRozenbottelswordteenpittigejam,gelei,stroopofpureegemaakt.

Kaneelen/ofkardemonerbijalssmaakgeverskunnenhelpendehoeveelheideraantoegevoegdesuikerofhoningtebeperken.

• Rozenbottelskunnenverwerktwordeninsauzenvoorbijwildenkip.• OokRozenbottelwijn,-siroop,-likeuren–azijnwordengemaakt.• Debloesemwordtsomsinconfituren,siropen,azijn,boter,honing,olie,limonade,

punch,brandewijn,ijsenmarsepeinverwerkt,zekunnengekonfijtworden.

94Uithetboek:AantafelmetRoaldDahl,UitgeverijDeFontein,1991.

52

Economischbelang(o.a.):

• Rozenbottelextractdientalssmaakmakervoormedicijnen;wordttoegevoegdaanvitamine-CtablettenalsbronvannatuurlijkevitamineCmetbioflavonoïden.

• Rozenbottelswordenveelverwerktintheebuiltjes.• Hondrooswordtveelvuldiggebruiktalsonderstamvanandererozensoorten.

Figuur14.AanTafelmetRoaldDahl.ReceptRozenbottel-appeljam.

53

4.6 KruidenficheEénstijligeMeidoorn95

Defamilie;RosaceaeDenaam:Eénstijligemeidoorn(CrataegusmonogynaJacq.)

Etymologie

Denaam“Crataegus”werdgegevendoorDioscoridesenisafgeleidvanhetGriekse“kratos”,watstaatvoor“kracht”,“sterkte”ensloegopdeuitgesprokenhardheidvanhethout.“Mono”is“één”en“gyna”is“vrouwelijk”of“ovarium”,wijzendopdeaanwezigheidvanéénstijlindebloem.Denaam“meidoorn”islogischvermitsdezestruikinmeibloeitendoornendraagt.

Botanischebeschrijving96

2-4m.Struikofkleineboom;bastaanvankelijkelichtgrijs,glad,laterbruin,volbarstjes;bladeren’swintersafvallend,met3-7doordiepeinsnijdingengescheidenlobben,nietgezaagd;bloemenwitofroze(mei,juni),inschermvormigetrossen,met5kelkbladen,5lossekroonbladen,1stijlenviolettemeeldraden;steenvruchteivormig,rood,meelachtigbestovenmet1pit.Geurzwak.

Biotoop

Houdtvanvochtige,goedgedraineerde,lemigeofkalkgrond;indezonofhalfschaduw.Maarkangroeienindemeestegrondsoorten.Weerstaataanatmosferischepollutie.Vooralaangetroffeninheggen,struikgewas,openbossen,kreupelhouteneikenbossen,langswegenenbosranden,oprotsachtige,zonnigehellingen.

Gebruiktedelen Vooral(FoliumcumfloreCrataegi):bloeiendetoppenmetbloemen,debloemknoppenendegedroogdevruchten.

Inhoudsstoffen97 Aminopurines,procyanidinen,flavonoiden,triterpeenzuren,etherischeolie,vitamineC.,sorbitolenlooistoffen.

Geneeskrachtigewerking98 Mildehartinsufficiëntie(hartspierenhartslagader),mildearrythmie,astma,cholesterolverlagend,diabetes,zenuwachtigheidenangst,hogebloeddrukennierstenen.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit99

Nevenwerkingen:nietbekend.Interactie:potentiëleinteractiemethartgeneesmiddelen.

Contra-indicaties Nietbekend.Indiensymptomenaanhoudenofindienwaterretentieoptreedtinbenenraadpleegdaneenarts.Nietbijzwangerschapofborstvoeding.

95Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp209-213.96Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.182.97DriesJ.,etal,Kruidencompendium,Arinus,pp9998DriesJ.,etal,Kruidencompendium,Arinus,pp9999DriesJ.,etal,Kruidencompendium,Arinus,pp100

54

GeschiedenisDiocorides(40–90n.c.)schreefdathetetenvanbessendiarreedeedophoudenendemaandstondenbeperkte;tevensvermeldthijeenopwekkendeffectophethart.IndeMiddeleeuwenindevolksgeneeskundegebruikbijslapeloosheid,duizeligheid,pleuritis,jicht,diarreeenbloedingen.Dodoens(1517–1585)bevestigtdat,vanwegedelooistoffen,deMeidoornbeswerkzaamwasbijdiarreeenovervloedigemaandstonden.Culpeper(1616–1654)stiptedehartversterkendeenanti-atherosclerotischewerkingaan.Volgensdesignatuurleerzoudendeverpulverdepittengoedgeweestzijntegennier-enblaasstenen.Dehartversterkendeeigenschappenwerdenpasechtvoorheteerstnaarheteindevande19deeeuwbreedtoegepast.Meidoornwijn100R/12gGedroogdMeidoornbladen–bloesem12gGedroogdeRozemarijn8gRozijnen2gGember2gKaneelbast2gDuizendblad100gAhornsiroop750ml(bio)RodewijnBereiding:

1. Allekruidenineenhogepotmetbredehalsdoenendewijnerovergieten.2. Ditalles10dagenlatenstaanendagelijksgoedschudden.3. Filtreermeteenkaasdoekenovereenkoffiefilter.4. Schenkvervolgensineendonkerefles,goedafsluiten.5. Etiketteren.

Kruideninditrecept

Naamkruid EigenschappenMeidoornCrataegusmonogynaJacq.

(ziekruidenfiche)goedvoorhartenbloedvaten.

RozemarijnRosmarinusofficinallisL.

aansterkend,antiseptisch,galdrijvend,krampopheffend,opwekkend,spijsverteringsbevorderend,urinedrijvendenwondhelend.

GemberZingiberofficinaleradix

opwekkend,spijsvertering-bevorderendendarmgas-verdrijvend.

Rozijnenenwijn bloedzuiverend,versterkend,vaatvernauwend.KaneelbastCinnamomumcassia

Samentrekkend,opwekkendenbevordertdespijsvertering.

DuizendbladAchilleamillefoliumL.

Aansterkend,antiseptisch,bloedstelpend,darmgas-verdrijvend,menstruatie-bevorderend,kramp-opheffend,samentrekkend,urinedrijvend,wond-helend.

Toepassing:Dezewijnishartversterkend,spijsvertering-opwekkend,bloedzuiverend,darmgas-drijvendenurinedrijvend.3maaldaagseenglaasjevoorheteten.

100http://www.natuurpuntdewielewaal.be/

55

Meidoornlikeur(ca30AV%)101R/200gGedroogdebessenvandeWitteMeidoorn15gZoeteAmandelen840mlalcoholvan40AV%260mlSuikersiroopvan86%Bereiding:

1. DrukeerstdeAmandelenendaarnadebessenstukenbrengzeoverineenbokaalvan1,5tot2,0liter.Vervolgensgietdealcoholerbij.Sluitdebokaalafenschudflink.

2. Zetdeafgeslotenbokaaltweewekenlangwegbijkamertemperatuurenschuddebokaaldriemaalperweek.

3. Hiernafiltreertudeinhouddooreenzeefmetdoekwaarnaudelikeurterugindeschoongemaaktebokaalgietendesuikeroplossingtoevoegt.Laatdeafgeslotenbokaalnogeenweekopkamertemperatuurstaan,afentoeschudden.

4. Filtreerdelikeurdoorpapier(Melitta)enbotteldelikeurineenmooiekaraf.Dezelikeurkanmeteengedronkenworden.

5. Etiketteer.Bereidingvan1litersuiker86%:860gramRietsuiker1gramCitroenzuur0,5literWaterIngrediëntenineenpan,tegendekookaanbrengen(70à80°C)endaarca.15minutenophouden(kokenmag).

Naamkruid EigenschappenEenstijligeMeidoornCrataegusmonogynaJacq

(ziekruidenfiche)goedvoorhartenbloedvaten.

ZoeteAmandelPrunusdulcis(mill)D.A.Webb

Tegenbloedarmoede,krampopheffend,laxerend,mineraliserend.

Toepassing:Dezelikeurwordtmeeralsweldoendlekkerenverwarmend,stimulerend,ofontspannenddrankjegebruiktmaarkanzekereensymptomatischhelendeffecthebbenbijbepaaldeaandoeningenzoalsgriep,verkoudheid,koorts,indigestieenmisselijkheid.

101Coumou.A.,150likeurrecepten,BrouwlandBeverloBelgië(2007),isbn9789080073562,pp37.

56

Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik(o.a.):Afkookselvandebloemenwordtgebruiktomeengezondere,stevigeregezichtshuidtebekomen.Culinairgebruik(o.a.):Degroenebladknoppen(metnootachtigesmaak)enjongebladerenwordengebruiktinsaladeseninkruidenkwark.Jekanvandebesseneen30%alcoholischelikeurmaken.Debloemenwordenverwerktinsiroopenzoetepudding.Economischbelang(o.a.):Harde,taaieenmoeilijktebewerkenhoutisgeschiktvooro.a.houtsnijwerk,palen,kamraderen,stelenvoorhamersengereedschappen,eggentandenenwandelstokken.Meidoornstruikenzijngoedehaagplanten.

57

4.7 KruidenficheSmeerwortel102

Defamilie:Boraginaceae.Denaam:Smeerwortel.(SymphytumofficinaleL.)

Etymologie

“Symphytum”isafgeleidvanhetGriekse“symphuo”,watbetekent“latensamengroeien,verenigen”,en“phyton”,datstaatvoorplant.Ditverweesnaardeeigenschapwondrandenenbeenbreukenweeraanelkaartelatensamengroeien,netzoalsdeoudeLatijnsenaam“Consolida”(afgeleidvan“Consolidare”,“bevestigen,vastmaken”).“Officinalis”wilzeggen“uitdeapothekerswerkplaats”enduidtopheteeuwenoudgebruikalsgeneeskrachtigeplant.

Botanischebeschrijving

Overblijvende,winterharde,30cmà1,5metergrote,bossigeplant.Heefteenvlezige,diepzwarte,somsvertakte,metslijmbedektepenwortel(tot50cmlang),diebijdoorsnedecrèmekleurigenkleverigvanconsistentieis.Hijsmaaktzoet,ietssamentrekkendenheeftgeengeur.Deplantheefteenforse,rechtopstaande,vierkantigeenvertaktestengeldievanbinnenholenvanbuitenruwbehaardis.Draagtdikke,donkergroene,sappige,gerimpeldeenruwbehaardebladerendiespitsuitlopend,eirondtotlancetvormigzijn.Onderaanzijnzegesteeldenstaanzeineenwortelrozet,hogeropzijnzezittend,zezijnduidelijkveer-nervigenvertoneneengrove,netvormigetekening.Vanmeitotaugustusvertoontdezeplantklokvormigebloemendieineindstandige,omgebogenbijschermenstaan.Zekunnenbloeieninverschillendekleuren:zuiverwit,roomwit,roze,paarsblauwofdieppaarsrood.Zewordengevolgddooreenviernotige,glazendesplitvrucht.

Biotoop

Houdtvanvochtigetotnatte,vruchtbare(klei)grondindehalfschaduwofzon.Veeltetreffeninvochtigeweilanden,moerassenenopgrondenlangssloten,beken,rivierenenstilstaandewaters.

Gebruiktedelen Vooral:dewortelnadrieofvierjaar,bestgeoogstindelentevoorhetuitschietenofinhetnajaar.

Inhoudsstoffen

Slijmstoffenofmucopolysacchariden,allantoïne,looistof,fenolzuren.Fytosterolen,Pyrrolizidine-alkaloiden,aminozuren,proteïne,vitaminen,mineralenenspoorelementen,triterpenen,sacchariden,etherischeoliënenhars.

Geneeskrachtigewerking Uitwendigetoepassing:Wondhelend,huid-enslijmvliesherstellend.Verzachtend,samentrekkendenbloedstelpend.Ontstekingwerend,regenereertbeschadigdbindweefselenkraakbeen.Bevordertdecallusvormingendusdehelingvanbotbreuken.

102Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp523-525.

58

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit

Interactiesmetgeneesmiddelen,planten,stoffen:Erzijngeeninteractiesgekendmetregulieremedicijnen;VolgenssommigebronnenwordenEucalyptusglobulusenSymphytumofficinalebestniettegelijkgebruikt(zelfsnietalslaatstgenoemdelokaalwordtaangewend):eucalyptuszoudeafbraakvangewonesmeerwortelinhetlichaamverminderenenzodekansopnevenwerkingenverhogen.

Contra-indicaties

Inwendiggebruik:Helemaalnietgebruiken,tenzijeenpyrrolizidine-vrijpreparaat.Uitwendig:Tijdensdezwangerschapwordtaangeradengewonesmeerwortelhelemaalnietaantewenden;Ooktijdenshetzogenwordtaangeradengewonesmeerwortelhelemaalnietaantewenden;Bijleveraandoeningenofvoorgeschiedeniservangewonesmeerwortelhelemaalnietaanwenden.

GeschiedenisvanhetkruidDeOudeGriekengebruiktenGewoneSmeerwortelbijbronchitisenbloedingen.Dewond-enbreukhelendewerkingwasalgekendbijdeOudeRomeinen,Plinius(23-79n.Chr.)preesGewoneSmeerwortelomwillevande“kleefstoffen”.HildegardvanBingen(1098–1179)enlaterParacelsus(1493–1541)sprekenvan“consolida”,verwijzendnaarhethelenvanwondenenbreuken.Volgensdesignatuurleer(vooraldoorParacelsusgepropageerd)wasGewoneSmeerwortel,vanwegedegelijkenisvanhetdikke,generfdebladmetdehuidstructuur,goedvoorallerleiuitwendigetoepassingenbijeenbeschadigdehuid:wonden,zweren,blauweplekken,kneuzingenenverstuikingen.Dodoens(1517–1585)stipteookdewond-helendeenbreukherstellendewerkingaanvandeGewoneSmeerwortel.Toennognietwerdingegipst,gebruiktemetGewoneSmeerwortel-compressenomdebreukentelatengenezen.Zowasomdieredeninde16deeeuwdesmeerwortelsiroopvanDr.Fernelerggewaardeerd.Culpeper(1616–1654)accentueerdedewerkingbijgebrokenbottenenzeidatGewoneSmeerwortelzelfsstukkenvleesineenpangekookt,weeraaneendeedkleven.Ookbijmelkklierontstekingenaambeienadviseerdehijdezeplant.DeBritseartsenA.W.ThitherleyenN.G.S.Coppinontdektenallantoïne,hoofdverantwoordelijkevoordewondhelendeeigenschappen.Smeerwortel-st.JanscrèmeR/2gTegomuls1gBijenwas1gCacaoboter7mlSt.Janskruid-maceraat(opbasisvanzonnebloemolie)15mldecoctvanSmeerwortel15mlinfuusvanSt.Janskruid1tl.Glycerine4druppelsParabeen5druppelsEO

59

Bereidingen:1. VoegdeTegomuls,Bijenwasenmaceraatbijelkaarenverwarmtot70°C.Voegvan

hetvuurafdeCacaobotertoeensmeltdeze.2. Zorgdathetinfuus,decoctenGlycerineookopeentemperatuurvan70°Czijn.3. Voegdewatercomponentstraalsgewijsbijdevetcomponentenroergoedtotdatde

emulsiehandwarmis.4. Voegalslaatstedeconserveringenetherischeolietoe.5. Inschonepotjesdoenenetiketteren.

Naamkruid Eigenschappen

Smeerwortel-wortelSymphytumofficinaleL.radix

(Ziekruidenfiche)Uitwendigetoepassing:Wond-helend,huid-enslijmvliesherstellend.Verzachtend,samentrekkendenbloedstelpend.Ontstekingswerend,regenereertbeschadigdbindweefselenkraakbeen.Bevordertdecallus-vormingendusdehelingvanbotbreuken.

St.Janskruid-bloeiendetopHypericumperforatumL.HerbaHyperic

Wondherstellend,verzachtenpijnbijverstuiking,verrekkingenbloeduitstortingenalszonnecrème.

Toepassing:Crèmetegebruikenbijverstuikingen,verrekkingen,bloeduitstortingenenbeschadigdehuid.Contra-indicaties:VoordeSmeerwortelziekruidenfiche.VoorSt.Janskruid(zieookvolgendkruidenfichevanSt.Janskruid):Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit

GevoeligheidvoorlichtenUV-stralenisaanwezig,bijnormaledoseringengeennevenwerkingen.Incombinatiemetbepaaldemedicijnenkandewerkingvanhetkruidofvandemedicijnenverminderdworden.

Contra-indicaties Nietgevenbijzwareendogenedepressie,bijbipolairestoornissen,tenzijopvoorschriftvaneenarts.NietgevenbijfotosensiviteitvoorSt.Janskruid.

Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik(o.a.):Tegenwoordigwordtgewonesmeerwortel(bijvoorkeurvrijvanpyrrolizidine-alkaloïden)ofhetgeïsoleerdeallantoïne,wegensceldelingbevorderendewerking,veelgebruiktincrèmes,zalvenenlotionsvooreensoepeleenstrakkehuid,inshampoosenzepen.Culinairgebruik(o.a.):InEngelandwordtGewoneSmeerwortelallangalsspinaziegegeten;jongebladerenkunnenookrauwinsaladeswordengegeten.Wegensdepyrrolizidine-alkaloïdenishetaangeradenbeidetoepassingennietaltevaakenenkelinkleineportiestegebruiken.Economischbelang(o.a.):GewoneSmeerwortelwerdvroegerveelalsvoedergewasgekweektvoorvarkens,koeien(beteremelkgift)enrenpaarden.Doorzijnproteïnerijkdomookgoedalsgrondverbeteraar,alsgroenbemesterencompost.

60

4.8 KruidenficheSt.Janskruid103

Defamilie:Clusiaceae(Hypericaeae)Denaam:Sint-Janskruid(HypericumperforatumL.)

Etymologie

DeLatijnsenaam“Hypericum”isvermoedelijkafgeleidvandeGrieksewoorden“hyper”(bovenenmachtiger)en“eikon”of“ikon”(beeld,geestesverschijning),omdatmenmeendemetditkruidbovendedeurkwadegeestentekunnenverdrijven.Andereninterpreteren“hypereikon”als“verruimendbeeld”,vanwegedepositievewerkingophetgemoed.“perforatum”wilzeggen“doorboord”enwijstophetgeperforeerdeaspectvandebladerendoorhetvoorkomenvanolierijkekliertjesinhetbladgroen.Ookdevolksnaam“oliebloempje”wijstdaarop.

Botanischebeschrijving104

0,30-1m.Overblijvend;stengelfors,rechtopstaand,vierkantig,vertakt;bladereneirondtotlancetvorming,langaflopend,dik,ruwbehaard,deonderstehetgrootst;bloemenpurper,rozeofwit(mei-augustus),inspiraalvormige,eindstandige,omgebogenbijschermenofschichtenbijeenstaand;bloemkroonklokvormigmet5kortetanden,5lancetvormigekelktanden;viernotigesplitvruchthard,glanzend,doordekelkblijvendomhuld;worteldik,vlezig,vanbuitenzwart,opdoorsnedewitenkleverig.Geengeur;smaakzoetig,ietssamentrekkend.

Biotoop

Verkiestgoeddoorlatendetotdroge,bijvoorkeurkalkrijkegrondindezonofhalfschaduw.Verdraagtdroge,onvruchtbaregrond.Vooraltevindenopzandigegrondvanwegbermen,braakliggendeakkers,openplekkeninbossen,drooggrasland,berghellingen;langshagen,muren,dijkenenspoorwegen;oprotsigegrond.

Gebruiktedelen HerbaHyperici:debloeiendetoppen(bovenste1/3),geoogsteindjuni/beginjuli,sneltedrogen(nietwarmerdan30°C).

Inhoudsstoffen105

Nafthodianthronen:Hyperincine,pseudohypericine,protohypericine,protopseudohypercinie,cyclopseudohypericineeninzeergeringemateisohypericine.Falvonoïden:flavonen-enflavonoglycosidenvooralhyperoside,quercitrine,rutosideenisoquercitrine.Verderaglycakamferolie,quercetine,myricetineenluteolinealsookbiflavonenenamentoflavonen.Procyanidenencatechinen(looistoffen).Floroglucinderivaten:hyperflorine,adhyperforine.Xanthonderivaten:mangiferine,kielcorineen1,3,6,7,-tetrahydroxyxanthonen.

103Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp319-323.104Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.219.105DriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.126.

61

Etherischeolie:mono-ensesquiterpenen.Geneeskrachtigewerking106

Stimuleertdeklierenvanhetverteringskanaal,stimuleertdegalproductie,versterktdebloedsomloop,bedplassen,prikkelendeblaas,rustgevendewerking,positieveinvloedopdegemoedstoestand,dehersenen,hetzenuwstelsel,kalmerendenangstverdrijvend.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit

GevoeligheidvoorlichtenUV-stralenisaanwezig,bijnormaledoseringengeennevenwerkingen.Incombinatiemetbepaaldemedicijnenkandewerkingvanhetkruidofvandemedicijnenverminderdworden.

Contra-indicaties

Nietgevenbijzwareendogenedepressie,bijbipolairestoornissen,tenzijopvoorschriftvaneenarts.Nietgevenbijfoto-sensiviteitvoorSt.Janskruid.

GeschiedenisvanhetkruidDeGriekenendeRomeinen(o.a.DioscoridesenPliniusinde1steeeuwn.C.)gebruiktendiversehersthooisoorteno.a.bijischiasenjicht,omgalenurineaftedrijven,bijbrand-ensnijwonden,bijkneuzingen,bijhuidproblemen,bijeenzwakkeblaas,ommaandstondenopteverwekkenenbijzwaregemoedsproblemenalshysterieenneurosen.DelijfartsvanNeroprobeerdetevergeefsermeedeKeizervanzijndemonenteverlossen.BijdeoudeGermanenwerdhetrodesap,verkregendoorverwrijvenvandehalfopenbloem,alsbloedvanBaldur(dezonnegod)beschouwd.Ditwerdalsmaterialisatievandezonnekrachtbeschouwdentoegepastbijanemischemeisjesalsroborans(versterkendmiddel).Omalleillusiesmetheidensgodentedoorbreken,werdSt.JanskruiddoordeChristeneninverbandgebrachtmetJohannesdeDoper.Volgensdesignatuurleerzijndebloedrodeextractenvanhetkruidideaalvoorhetverzorgenvanwonden.IndelateMiddeleeuwenontdektemendeanti-depressievewerking.Verdervooralpopulairomvermeendeanti-diabolischewerkingtegenbozegeestenenaldusaangewendbij“duivelsuitdrijvingen”;tegenkrankzinnigheidenbezetenheidentegendedonder.Ookeeninfectiewerendewerkingwerdtoegepastbijhoest,kinkhoest,verkoudheid,maag-endarmaandoeningen.Bock(1498-1554)enDodoens(1517-1585)zagenvooraltoepassingenbijwondenenbrandwonden,bijzenuwpijnenenischias,alsurinedrijvend,menstruatie-opwekkendenkoortswerendmiddel.Gerard(1545-1612)enMunting(in1696)pastendebloemenvanSt.Janskruid,gemacereerdinolie,toebijwonden,etterendewonden,brandwonden,kneuzingenenontstekingen.JustinusKerner(1786-1862),Duitsearts-dichter,melddehetgebruikvanSt.Janskruidbijbedruktestemminginhetbeginvande19eeeuw.VooralinDuitslandsindseenbelangrijkestudieimmenspopulairgewordenalsanti-depressiefkruidenhierdoormeerverkochtdandeklassiekedepressieva.Dubbelblind,placebogecontroleerdestudiestonenaandateengestandaardiseerdextractvanSt.Janskruidzijnvoetmagzettennaastreguliereantidepressivabijdeaanpakvanlichteenmiddelzwaredepressies.

106DriesJ.,Eenpraktischkruidenboek,Arinus,pp78enDriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.127

62

Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik(o.a.):ExtractenvanSt.Janskruidwordenverwerktinshampoosenhaarlotionstegenbroos,afbrekendhaar.Culinairgebruik(o.a.):Debloemenkunnengebruiktwordenvoormede(honingdrank).Hetkruidwordtsomsgebruiktalstheesubstituut.Economischbelang(o.a.):St.JanskruidwordtopgroteschaalgekweektinDuitsland,PolenenZuid-Amerika.PreparatenopbasisvanSt.Janskruidhebbeneendeelvandeklassiekeantidepressivaverdreven.Bruineverfstoffenwordenuitbladendebloemengewonnen;rodekleurstofwordtgemaaktuitaangezuurdebloemen.

63

4.9 KruidenficheCitroenmelisse107

Defamilie:LamiaceaeDenaam:Citroenmelisse(MelissaofficinalisL.)

Etymologie

“Melissa”betekent“honingbij”omdatditinderdaaddoorzijnovervloedigenectareenvandebestehoningplantenis.“Officinalis”wilzeggen“uitdeapothekerswerkplaats”,wijzendopeentraditioneletoepassingindegeneeskunde.“Citroen”,indebenamingverwijstdetypischecitroengeurvanhetgekneusdeblad.

Botanischebeschrijving108

0,20-0,80m.Overblijvend;stengelsinbundels,rechtopstaand,vanafdevoetvertakt;bladerengroot,eirond,gesteeld,gezaagd-gekarteld,vanonderenmetnetvormigeuitspringendenerven;bloemengeelachtig,vervolgenswitofroze(juni-september),6-12bijeeninschijnkransenindebladoksels,kelkbehaard,tweelippig,degroterebovenlipvlak,drietandig,kroontweelippig,4meeldraden;vierdeligesplitvrucht.Geuraangenaam,citroenachtig;smaakietsbitter.

Biotoop

Groeithetliefstoplichtvochtige,frisse,goeddoorlatende,rijkegrondinhalfschaduw(verliestveelaromaindevollezon).Zeldentevindeninhetwild:oponbebouwdegronden,inhagen,inbossen,langsmuren,oppuin,vankusvlaktentotberggebieden.

Gebruiktedelen FoliumMelissae:Debladeren,voordebloeiverzameld(besteverstegebruikenofteverwerken:dedrogerijheeftnaeenjaaralzijnaromaverloreneniswaardeloos).

Inhoudsstoffen

Etherischeoliën(citral,citronellal,alfacyclocitral).Fenolzurenw.o.chlorogeenzuur,koffiezuur.Tripeenzurenw.o.oleanolzuur.Flavonoïden.Bitterstoffen.Looistoffen.

Geneeskrachtigewerking

Kalmerendenontspannend,slaapbevorderend,opbeurend,emotioneelstabiliserend,kalmeerthethart,vertraagtdehartslag.Versterktdeparasympaticus,verlaagtbloeddruk.Krampstillendopmaag,darmengalwegen,spijsverteringsbevorderend,galvormend,windverdrijvend.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit

Erzijngeenmeldingenvanacuteofchronischetoxiciteit.Citroenmelissewerktreedsgoedbijkleinedosissen,hetheeftgeenzindedosissterkoptevoeren.Erisinzeldzamegevallencontactdermatitismogelijk.Ingevalvanhypotensie(lagebloeddruk):enkelopvoorschriftvaneenarts.

Contra-indicaties

Deetherischeolienietgeventijdensdezwangerschap;hetkruidzelfmatigedosesmag,bestalleenopvoorschrift.Nietgevenbijverminderdeschildklierwerking.Uitwendigebehandelingmete.o.isnietaanteradenbijeengevoeligehuid.

107Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp373-376.108Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.277.

64

GeschiedenisvanhetkruidSindsmensenheugeniswordtCitroenmelissegebruiktom“hethartvrolijktemaken”.Vanafde10deeeuwv.Chr.InKlein-Azië,enlaterbijdeGriekenenRomeinenwerdheteigenschappentoegeschrevenalsneerslachtigheidverdrijvend,vertroostinggevendengeheugenversterkend.Dioscorides(40–90n.C.)kendeereenontspannendewerkingopdespierenaantoeenbevalontspannendezitbadenaanbijvrouwenmetmenstruatieklachten.Galenus(131-201n.C.)bevalCitroenmelisseaantegenslapenloosheidenhartkloppingen.PliniusdeOudere(23-79n.C.)raaddehetkruidaanbijhypochondrie,hysterie,omzachtvangemoedtewordenenliefelijkedromentehebben.Arabischeartsen(10de-12deeeuw),o.a.Avicenna,gebruikenmelissebijzwaarmoedigheidenomhethartteversterkenenvrolijktemaken;zijbrachtenmelissetotinSpanje.HildegardvanBingen(1098–1179)noemdemelissedetroosteres,dievrolijkmaakt.IndeMiddeleeuwenwerdhetkruidrijkelijkuitgestrooidoverdevloerenvankastelenomwillevandegeurenhetinsectenwerendeffect.Paracelus(1493–1541),noemdemelisseeen“levenselixer”datdemensweernieuwelevenskrachtkongeven.Ooknamenals“toverkruid”werdensomsaanmelissegegeven.Citroenmelissewaseenbelangrijkeplantinkloostertuinen,ondermeeromdatKareldeGroteopveeldomeinenhetaanplantenervanverordonneerde.Destimulerendeinvloedervanopdespijsverteringenhetontspannendeffectervanwerdgepropageerddoorhet“Melissewater”,datdoordeKarmelietenuitParijsin1611werdsamengesteldenwaarinmelissewerdgecombineerdmetanderekruiden.Dodoens(1517-1585)zaginCitroenmelisseeenplantdiehethartversterktenzwaarmoedigheidverdrijft.VolgensJohnGerard(1545-1612)brengtCitroenmelissetroost,verdrijftzedroefheidenwerktze“geestverhelderend”;wordtdeplantbestegeplandwaarerbijenwordengehouden.JohnEvelynsteldein1674:“Melisseisonovertroffenvoordehersenen,omdatzijhetgeheugenversterktenmelancholiekrachtdadigverjaagt”.Omdatbijenzohoudenvandenectarrijkebloemen,werddoorbijenhoudersvanafde17deeeuwvaakmelissegeplandnabijkorven,omdebijenbijeentehoudeneneranderenaantetrekken.VolgensR.F.Weiss(2001)ismelissevooralkalmerendenkrampstillend;regeltautonomefunctiesenbeschermtdegrotehersenentegenoverdrevenprikkelsvanbuitenaf.VolgensMességuéisCitroenmelissedekoninginderopwekkendekruiden,dieliefdesverdrietlenigtenvrouwenhelptdiemeteenmoeilijkmaandeindetekampenhebben.Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik:Deetherischeoliewordtgebruiktinparfums,gezichtsmaskers,preparatenvooreenvettehuidenintoiletwater.Eenstoombadmetversebladerenisverfrissendenontspannendvoordegezichtshuid.Culinairgebruik:Geurige,versemelissebladerenhebbeneencitroenachtige,kruidigesmaak.Zewordengebruikt:Omsalades,soepen,vruchtensalades,ijs,ijsthee,limonades,jam,gelei,cake,puddingenanderedessertstearomatiseren.Bijvis-,wild-,eier-enkipgerechten(nietmeekoken!)ompalinginteleggen.Inkruidensauzen,marinades,kruidenboter,kruidenazijn,oliën,tervervangingvangerasptecitroenschileninlikeurenEconomischbelang:Gedroogdemelissehoudtandereinsectendanbijen(bijv.muggen,mieren)opeenafstandCitroenmelisseiseengoedebijenplanteneengoedebuurtplantvoorkoolsoorten.

65

4.10 KruidenfichePaardenbloem109

Defamilie:AsteraceaeDenaam:Paardenbloem(TaraxacumofficinaleWeber)

Etymologie

DeLatijnsenaam“Taraxacum”zouofwelafkomstigzijnvanhetGriekse“taraxis”(“oogziekten”)en“akeomai”(“genezen”),doelendophetgebruikbijoogaandoeningen,ofwelafkomstigvanhetGriekse“taraxo”(“ikhebveroorzaakt”)en“achos”(“pijn”)of“taraxos”(“aandoening”)en“akos”(“remedie”),verwijzendnaargenezendewerkingofwelafgeleidzijnvanhetArabische“tharakh-chakon”,datstaatvoor“bitterkruid”of“wildecichorei”enzoueenaanduidingzijnvoorverschillendekomposieten.DeFransebenaming“Pissenlit”,deEngelse“Wet-the-bed”en“Pissabed”endeNederlandsevolksnamen“Pissebloem”en“Beddenpisser”duidenopdevochtafdrijvendewerking.“Paardenbloem”wijstophetfeitdatzedoorpaardengraaggegetenwordt.“Officinale”wilzeggen“uitdeapothekerswerkplaats”enduidtopeengebruikindegeneeskunde.

Botanischebeschrijving

Winterharde,overblijvendeplant(5tot50cmhoog)metsterke,vlezigeendiep-groeiendepenwortel(30cmtot1meter),dievanbuitenbruinenvanbinnenwitis.Degetande,gelobdetotsomsbijnagaafrandige,langgerektebladerenzijngeplaatstineenrozet.Zezijnonbehaardenheldergroenvankleur.Opeenonvertakte,holleengladdebloemsteel,dieverschijntvanuithetmiddenvanderozet,staanvanmaarttotseptember,talrijkehelder-totdonkergelelintbloempjes(3,5cm)dieeensolitairhoofdjevormen.Zewordengevolgddoorineenbolgeplaatste,geribdeenspilvormigedopvruchtjes.Methunlanggesteeldehaarkroonvanfijn,witpluisvormenzeeenpluizenbol,diedoordewindzijnvruchtjesloslaat.Deplantbevateenmelkwitsap,datnabrekenofkneuzennaarbuitenstroomt.

Biotoop

Paardenbloemvindtmenoveralopgras-enweiland,gazons,braakliggendegrond,bermen,hellingenendijken.Zegroeitbijvoorkeuropvochtigeplaatsenindezon,maarpastzichgemakkelijkaan:zowelopvochtigealsdroge,opneutraletotalkalischegrondaantetreffen.

Gebruiktedelen RadixTaraxacicumherba:Degehelebloeiendeverseplant(april-mei),zijndewortelenblad.RadixTaraxaci:Dewortel,geoogstindeherfst,alszijrijkisaaninuline.FoliumTaraxaci:Debladereninhetvoorjaar(voordebloei),voorzeheelbitterzijn.

109Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp533-534.

66

Inhoudsstoffen110

Dewortel:Bitterstoffen:taraxineentaraxasterol.Fytosterolen.Vetzuren.Suikers:inuline(hoogsteconcentratieindeherfsttot40%),fructose(vooralindelente).Mineralenvooralkaliumzouten.Talrijkeenzymen.Flavonoïden.

Hetblad:Aminozureno.a.glutaminezuurenasparaginezuur.VitamineA,B2,CenD.Bitterstoftaraxin.Enzymen.Taxarasterol.

Geneeskrachtigewerking111 (Inwendig)Bloedreinigend,verlaagtbloedsuikerspiegel,eetlustopwekkend,stimuleertdegalfunctieendeleverwerking,werktgunstigbijreumatischeaandoeningen,urinezuurverdrijvend,vochtuitscheiding(blad).

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit112

Bijtherapeutischedosesgeennevenwerkingbekend.Contactmethetmelksapkansomsallergischereactiesveroorzaken.Bijgalstenen,diabetes,oedeemdoorhart-ofnierproblemenenbijbedwateren:enkelenemenondercontrolevanartsoftherapeut.

Contra-indicaties113

Niettegebruikenbijobstructievandegalwegendoortumorofstenen,ontstekingvandegalwegen,darmobstructieenallergie.Nietbijteveelmaagzuurenmaagzweertenzijopvoorschriftnademaaltijd.

GeschiedenisvanhetkruidNaeerdergebruikindeChinese–(7deeeuw)–endeArabischegeneeskunde(10e–11eeeuw),duiktPaardenbloemvermoedelijkpasinde15eeeuwopinEuropesekruidenboeken:deeerstevermeldingstondinde“Ortussanitatus”van1485.DeOudeGriekenenRomeinenvernoemdendezeplantnauwelijks.IndeChinesegeneeskundewerdeenduidelijkonderscheidgemaakttussendetherapeutischewerkingvandebladeren–bijaandoeningenvandeurinewegen–endewortel,terondersteuningvandeleverfunctie.Bijditlaatstevooraltoegepastbij“warmtestoringen”terafkoelingvanhetbloed,geelzuchtgepaardmethitteenzweten;rode,pijnlijkeenopgezetteogen.Ookalsreinigendmiddelenbijhardeabcessentoegepast.OokindeIndischegeneeskundevooralbijleverklachtenaangewend.Bock(1498-1554)omschrijftPaardenbloemalsurinedrijvend;inde16deeeuwtrouwenserkendalsgeneesmiddel(vandaarT.“officinale”)Overigewetenswaardigheden:Cosmetischgebruik(o.a.):

• Lotionvoordehuid(bloemenkoken,zevenfiltraatafkoelen)en2maaldaagshuidmeedeppen.

• Aftrekselvanbladerentoevoegenaanbadwatervooreenhuidreinigendeffect.Culinairgebruik(o.a.):

• Kanopverschillendewijzeinonzevoedinggebruiktworden.• Verse,jonge,minderbittereblaadjesfijngesnedeninsaladeeninsoep.

110DriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,pp.112.111DriesJ.,Eenpraktischkruidenboek,Arinus,pp73.112DriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.112.113DriesJ.,etal,Kruidencompendium,demeestgebruiktekruiden,Arinus,pp.112.

67

• Gekooktebladeren,klaargemaaktalsspinazieofandijvie.• Dewortelkanklaargemaaktwordenalsschorseneerofasperge.• Degebrandewortelwasvooralvroegerpopulairalskoffiesurrogaatofcichorei.

68

4.11 KruidenficheWildeMarjolein

Defamilie:Labiateadenaam:WildeMarjolein(OriganumvulgareL.)

Etymologie HetGriekse“Oros”bergen“ganos”vreugde.Bergvanvreugde.Botanische114beschrijving

Overblijvendeplantmetrechtopgaande,rossige,kantigestengeldienaarboventoevertakt.Bladerenovaal,tegenoverstaandgesteeld.Zowelbladerenalsstengelszijnbehaardenhebbenoveralklieren.Tweelippigepaarsebloemenvormenwaaierachtigepluimenmetopvallendepaarseschutbladen.Dopvruchtmetviernootjes.Ditkruidstaatbekendomzijnaangenamegeur.

Biotoop115

Bosranden,hakhout,taludsengraslanden.Voorkeurvoorkalkrijkegrond.Inonslandvrijzeldzaam,noghetmeestvoorkomendinZuid-Limburg.HetisinNederlandenBelgiëeenbeschermdeplant.

Gebruiktedelen116 Herba:kruid.Inhoudsstoffen117

Etherischeoliënmetvooralfenolen,mono-,sesquiterpenen,alcoholenesters,tannines,bitterstoffen,polygenolcarbonzuren.

Geneeskrachtigewerking118

Hetkruid:aansterkend,anti-parasitair,antiseptisch,expectorans,kramp-opheffend,menstruatie-bevorderend,pijnstillend,spijsvertering-bevorderend.

Waarschuwingen,nevenwerking,toxiciteit119

Geentoxischenevenwerkingenbijtherapeutischedoseringen.Nietgevenaanzwangerevrouwen(culinairgebruikmagwel).voorzichtigheidisgebodenbijtoepassingvandeetherischeolieopdehuid;inwendigeinnamevanetherischeolieenkelopbasisvaneenaromatherapeut.

Contra-indicaties Nietbekend.Degeschiedenis120DeGriekenhebbenonsdelegendennagelatenendenaamvanditaloudekeukenkruid:OrosGanos,vreugde-van-de-berg.DegenendieGriekenlandbezochthebben,waarOregano(WildeMarjoleinofMajoraan)deheuvelhellingenbedektendezomerluchthaargeurgeeft,zullendienaamzekerbevestigen.Dezoet-pittigegeurvanMarjoleinwerdvolgenszeggengecreëerddoorAphroditealseensymboolvoorgeluk.Bruidsparenwerdengekroondmet

114Dries.J.,etal.Kruidencompendium,pp96-97.115Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp655.116Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp655.117Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.181.118Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten,pp.181.119Verhelst.G.,(2012)Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,pp655.120http://www.natuurlijkerwijs.com/oregano.htm

69

slingersvanMarjoleinenplantenwerdenopgrafstenengeplaatstomrusttegevenaanrondwarendegeesten.AristotelesmelddedatschildpaddendieeenslangverzwolgenonmiddellijkOreganozoudenmoetenetenomnietdoodtegaan,duswerdOreganoookdoormensenalstegengifingenomen.DeGriekenhieldenvandegeurnaeenbad,alsMarjoleinolieophunvoorhoofdeninhunharengemasseerdwerd.Eerderal,inhetoudeEgypte,washetbekenddatOreganokongenezen,desinfecterenenvoedselconserverenendiekennisissindsdienbewaardgebleven.EchteMarjoleinwerdindeMiddeleeuweninEuropageïntroduceerdenzewasintrekbijdedames"ominruikers,kruidenbuiltjesenreukwatertjestedoen".Debladerenwerdenookovereikenmeubelsenvloerengewrevenomereengeurendeglansovertekrijgen.BijonweerstoptendemelkmeisjesMarjoleinbijdebussenversemelkomdezoetheidervantebewaren.WildeMarjoleinlijktergopTijmenwerddoordevolksgeneeskundeookomdezelfdeeigenschappengewaardeerd.Meerbepaaldgebruikalsmaagversterkendenhoestdempendmiddelenalsexpectorans(ingevalvanhevigehoestbuien).VanwegehetfeitdatWildeMarjoleineenbeschermdeplantis,isergeenreceptuitgewerkt.DaardezeplantzoprominentaanwezigisindeHogeFronteniserevenweleenkruidenficheopgesteld.Overigewetenswaardigheden:VoorculinairgebruikkrijgtO.MajoranameestaldevoorkeurbovenO.Vulgare.NaasthetfeitdatdeWildeMarjoleineenbitterdersmaakheeft,behoudtdeEchteMarjoleinbeterdesmaaknadroging.TochwordtindeGriekse,ItaliaanseenSpaansekeukenvolopgebruikgemaaktvandeWildeMarjolein.Bovendienwerdditkruid,vanuitSpanje,geïntroduceerdinMexico,enwerddaarsneleenpopulairkeukenkruid.VeelMexicaansegerechtenmakendanookgebruikvanOregano.VoorgebruikopPizzaisdeWildeMarjolein(Oregano)teverkiezenbovende‘Echte’121.

121http://annetanne.be/kruidenklets/uit-de-kruidenmand/kruiden-k-z/origanum-marjolein/#e

70

5 Besluitennawoord.BesluitenenconclusiesDevraagdiegesteldwerdinhoofdstuk1,wasofhetgebiedvoldoendeschoonisomdekruidendieergroeientemogenbetrekkenengebruiken?Uithetonderzoekblijktdatditmogelijkis,enhetbesluitluiddedanook:Daarheteenongereptnatuurgebiedbetreft,mogendekruiden–inprincipe-uithetgebiedgeoogstengebruiktwordenvoorhetvervaardigenvanvoordemenstegebruikenpreparaten.Zowelin-alsuitwendigafhankelijkvandetoepassingvanhetbetreffendepreparaat.Uiteraarddienthierbijrekeningtewordengehoudenmetdebeschermdestatusvandebetreffendeplant.Ditbetekentdatdekruideninprincipegebruiktmogenwordenvoorbereidingenvoormensendier.DitmaakthetmogelijkomworkshopsinsamenwerkingmethetCNMEteorganiserenwaarbijnietalleendekennis–viaeenkruidengids–vandezekruidenwordtovergedragen,maarookhetpraktischegebruikervan.Inhoofdstuk2isonderzochtwelkekruidentoepassingenerplaatsvondenindeperiodedatdezevestingwerkengerealiseerdwerden.ConcreethebikviaeenliteratuuronderzoekgezochtnaareenkruidenspoorindeperiodevandestadMaastrichtalsgarnizoensstad(1600-1830).Dezezoektochtleverdetweebesluitenop:Besluit1:Tijdensdezeperiodevonderophetgebiedvandetoepassingvankruidenbinnendemedischewetenschapeengeweldigeprofessionaliseringsslagplaats.Deopleidingseisenwerdenstrenger,dereceptenboekenwerdenuniformerenderolverdelingtussendediverseberoepsgroepenwerdduidelijk.Kruidenblevenindezeperiodeeenbelangrijkebronvoordewerkzameinhoudsstoffen.Besluit2:TijdensdeperiodeMaastrichtalsgarnizoensstadwerdinbijnaallebelangrijkeeconomischesectorengebruikgemaaktvandekrachtigewerkingvandeinhoudsstoffenvanplanten,diedirectindeomgevingvoorkwamenofdoordestrategischeliggingvanMaastrichtalshandelscentrumviaruilhandelverkregenkondenworden.Pasinhetbeginvande19deeeuwtoenbepaaldeinhoudsstoffensynthetischbereidkondenworden,hebbendekruidenhunrol-alsgrondstofvoordeindustriëleproductie-verloren.Boeiendwasdezezoektocht.Naastdeteverwachtenmedischetoepassingenvankruiden,dreef(totmijnverbazing)eengrootgedeeltevandestedelijkeeconomieophettoepassen-vanwegedechemischeeigenschappen-vankruidenbijdiverseproductieprocessen.Sterkernog,devoordestadbelangrijkesectorenwarenafhankelijkvanhetgebruikvankruiden.Erwasfeitelijksprakevaneenkruiden-economie.Verrassendwasbijvoorbeeldooktevindendatalleenaldechicorei-productiewerkgelegenheidaan250tot500mensenbood.Inhoofdstuk3gaanwijterugnaarhetgebiedindehuidigetijdenontdekkendeHogeFrontenalskruidentuinbeterkruidenpark:ikhebdevraaggesteldwelkekruidenstaanerin

71

hetgebied?Daaromhebikeenglobalebeschrijvingenanalysevanhethuidigebestandaankruidachtigeplantengemaakt.Besluit:Opbasisvandeplantenkarteringdiedeafgelopen10jarenindeHogeFrontenheeftplaatsgevonden,concludeerikdatminimaal50kruidachtigeplantenaanwezigzijnofzijngeweest.Inhoofdstuk4,beschrijfiktenslotte-vandeze50krachtigekruidenvandeHogeFronten-een11-talkruidennaderindevormvaneenkruidenfiches.Bijeennegentalkruidenzijnookreceptenvoorkruidenbereidingentoegevoegd.Nawoord.HetlijkteenletterspelmaarfeitelijkkunjezeggendatdevestingbouwerC.D.DuMoulin(1727-1793)debotanistL.J.G.Dumoulin(1798-1870)elkaarnajaren-figuurlijk-ontmoeteninhetnatuurgebiedDeHogeFronteninMaastricht.BeidehebbenhunerfgenamenindevormvandestichtingVestingstadMaastrichtenhetCentrumvoorNatuur-enMilieueducatie(CNME).Dezepartijenzijnactiefbetrokkenbijhetcultuur-enhetnatuurhistorischbeheervandeze–inmijnogen–uniekestadstuin.NudeHogeenLageFrontenoptermijnweerverbondengaanworden,kunnendenatuur-encultuurhistorischewaardennogbeterverenigdworden.Basisvanhetsuccesvormthetbeleidwaarbijecologischbeheerinhetgebiedwordttoegepastendatvandeniet-chemischeonkruidbestrijdingindeopenbareruimtebinnendegemeenteMaastricht.DitwordtbevestigddoordelaatsterapportagesvanhetCNME(zieookbijlage3).DegemeenteMaastrichtenhaarburgerszullendezenieuweschataannatuurwaardeopnieuwmoetengaanontdekken.DeterugkomstvandekruideninMaastrichtiszichtbaar,maarookkwetsbaar.AlsvervolgvandezestudiezalikmijnbestdoenominhetkadervandepublieksvoorlichtingmedewerkingteverlenenaanhetopstellenvaneenkruidengidsvandeHogeFronteneneenkruidenwandeling,endaarmee“hetgeheimvandeHogeFronten”onthullen.HetinitiatiefvandegemeenteBreda122,zalikoppakkenenookvoorMaastrichteenstadsplantengidslatenopstellen.Dezegidskaneenrolhebbentijdensdeopgelaaidediscussieoverdegevolgenvandeniet-chemischeonkruidbestrijding(anderstraatbeeld,bijlage4)indegemeenteMaastricht.DegidskanhelpendedaadwerkelijketerugkomstvankruideninhetstraatbeeldvandegemeenteMaastrichtteonderstrepenenbegriptekwekenbijhaarinwoners.Dezescriptievormtinmijnogendaadwerkelijkeeenbasisomaandeslagtegaan–alsbasisvooreenbrederepublieksvoorlichting.DeaangebodenhulpvanhetCNMEzaldaarbijvangrootbelangzijn.

122http://www.breda-netwerk.nl/nieuws/stadsplantengids-breda-van-tripmadam-tot-platte-rus

72

6 Notenenbronnen,geraadpleegdeliteratuurLiteratuurlijst

• BerghmansJ.,(2007)Kruidenbereidingen:werkboek1.ArinusAcenia.• BerghmansJ.,(2007)Kruidenbereidingen:werkboek2.ArinusAcenia.• BerghmansJ.,MargotJ.,(2006)Kruidenbereidingenvoordeherborist.Lichtervelde:

Ave/’tCruydhuys.• Bierman,A.I.,(1988)VanArtsenmengkundenaarArtsenbereidkunde:ontwikkelingen

vandeNederlandsefarmacieindenegentiendeeeuw.Amsterdam,EditionsRodopiBV.

• Bruining,G.,(1830)NieuwevolledigebeschrijvingvanBelgië.NieuweuitgaveJoh.Nomaenzoon.

• Cohen,H.K.,(1927)BijdragetotdegeschiedenisdergeneeskruidcultuurinNederland.Rotterdam.

• Cornips,J.H.A.E.,(1953)EenprovincialeschoolvoorapothekersteMaastricht,tevenseenbijdragetotdegeschiedenisvandepharmacieteMaastrichtindeFransetijd.Maastricht.

• Coumou.A.,(2007)150likeurrecepten.Brouwland,Beverlo,België.• Daems,W.F.,(1954)DieTerminitechnisierapotecariusimMittelalter.DerVortrag

derHauptversammlungderInt.GesellschaftfürGeschichtederPharmazie.Rome.• Dries,J.,Eenpraktischkruidenboek.Arinus.• Dries,J.,Kruidenkennis:opentdedeurnaardewereldvankruiden(deel1),Arinus

Acenia.• Dries,J.,Kruidenkennis:Deel2.ArinusAcenia.• Dries,J.,etal.Kruidencompendium:demeestgebruiktekruiden.ArinusAcenia.• FrissenC.,etal.(2009)VegetatierapportHogeFronten2007.CNMEMaastricht&

Regio.• FrissenC.,(2009)BeheerplanvoorhetBeschermdNatuurmonumentdeHogeFronten

2007-2012.CNMEMaastricht&regioMaastricht.• FrissenC.,etal.(2009)VegetatierapportHogeFronten2008.CNMEMaastricht&

regio.Maastricht.• FrissenC.,etal.(2011)JaarverslagHogeFronten2009.CNMEMaastricht&regio.

Maastricht.• FrissenC.,etal.(2013)MonitoringsjaarverslagHogeFronten2010.CNMEMaastricht

&regio.Maastricht.• FrissenC.,etal.(2012)MonitoringsjaarverslagHogeFronten2011.CNMEMaastricht

&regio.Maastricht• FrissenC.,etal.(2013)JaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2012.CNME

Maastricht&regio,gemeenteMaastricht.Maastricht.• FrissenC.,etal.(2014)JaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2013.CNME

Maastricht&regio,gemeenteMaastricht.Maastricht.• FrissenC.,etal.(2015)JaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2014.CNME

Maastricht&regio,gemeenteMaastricht.Maastricht.• FrissenC.,etal.(2016)JaarverslagnatuurgebiedenMaastricht2015.CNME

Maastricht&regio,gemeenteMaastricht.Maastricht.• GemeenteMaastricht,(2012)Vestingvisie2010-2015.Maastricht.

73

• GemeenteMaastricht,(1992)Beheervisievoorhetbeschermdnatuurmonument‘DeHogeFronten’1992-2002.Maastricht.

• Graatsma,B.G.,etal.(2003)DefloravandeomstrekenvanMaastrichtinde19deeeuw:eenbewerkingvandetekstvaneenin1832doorL.J.G.Dumoulingehoudenlezing.StichtingNatuurpublicatiesLimburg,Maastricht.

• HeijdenvanderR.,(1987)DeeerstepolitiekeinitiatieventotbehoudvandeLinievanDuMoulin,OmdeVestingnummer3.StichtingMaastrichtVestingstad.

• HillenH.,etal.(2011)VanGodshuisnaaracademischziekenhuis:geschiedenisvanhetMaastrichtUniversitairMedischCentrum+.MaastrichtUMC+,Maastricht.

• HollmanE.,WielenvanderP.,(1921)EenbijdragetotdegeschiedenisderpharmacieinMaastricht.PharmaceutischWeekblad,Amsterdam.pag.758-788.

• Notermans,J.,(1994)DeKazematten:deondergrondsevestingvanMaastricht.Maastricht.StichtingHistorischereeksMaastricht.

• Ongena,M.,(2010)Kruidenkundeuitoudekloosters.• Osvan,F.H.L.,etal.(1980)Gidsvoorgeneeskrachtigeplanten.Amsterdam.

UitgeversmaatschappijTheReader’sDigestNV.• Philips,R.,(1980)GezondheidszorginLimburg.Assen.VanGorkum.• RijpkemaH.,(2015),Aromecum:aromatherapievanAbsinttotZonnebloem,Beljon,

Tilburg• Steegen,P.,(2006)Kleinhandelenstedelijkeontwikkeling:hetkramersambachtte

Maastrichtindevroegemodernetijd.Maaslandsemonografieën.UitgeverijVerloren,Hilversum.

• Syllabus:(2009)Kruidentuinen.ArinusAcenia.• Vandewiele,L.J.,(1954)DeoudstegegevensoverapothekersinBelgië.Bulletinkring

voordegeschiedenisvandepharmacieindeBenelux,nummer8.• VanstraelenK.,Kruidenbereidingen:MeesterHerborist.ArinusAcenia.• VanstraelenK.,Grondstoffenleer:MeesterHerborist.ArinusAcenia.• Verhelst,G.,Groothandboekgeneeskrachtigeplanten,5dedruk.Wevelgem.BVBA

MANNAVITA.• WittopKoning,D.A.,(1960)DeapotheekindeMiddeleeuwen.BulletinvandeKring

voordegeschiedenisvandepharmacieinBenelux,nr.24.

Informatieverkregenviawebsites:http://annetanne.be/kruidenklets/uit-de-kruidenmand/kruiden-k-z/origanum-marjolein/#ehttp://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mythologie/30603-kruidwis-rituele-planten-en-hun-betekenis.htmlhttp://plantaardigheden.nlart_div/capitulare_de_villis.htmhttp://ruimtelijkeplannen.maastricht.nl/5ECF0D2E-EE40--4013-9D35-2499D84B3348/b_NL.IMRO.0935.bpLooiershof-vg01_toesepbijlage12.pdfhttp://specerijen.blogspot.nl/2015/03/deel-57-sumak.htmlhttp://wilde-planten.nl/wede.htmhttp://wilde-planten.nl/wouw.htmhttp://wol.jw.org/nl/wol/d/r18/lp-o/1200004319http://www.all-creatures.org/pica/ftshl-sumac-sh-01a.htmlhttp://www.dbnl.org/tekst/_tij003191101_01/_tij003191101_01_0016.phphttp://www.denblauwenswaen.nl/ambachten/wol-verven/meekrap/

74

http://www.ecopedia.be/22/natura2000/Ondiepe_beken_en_rivieren_met_goede_structuur_en_watervegetatieshttp://www.ecopedia.be/48/bwk/Ruderale_ruigte_of_pioniersvegetatiehttp://www.ecopedia.be/51/bwk/Struweel_op_kalkrijke_bodemhttp://www.ecopedia.be/63/natura2000/Soortenrijke_glanshavergraslandenhttp://www.ecopedia.be/99/bwk/Muurvegetatiehttp://www.ethesis.net//caritatieve/car_inst_deel_1_fdst_2.htmhttp://www.marres.nl/index.htmhttp://www.natuurlijkerwijs.com/cichorei.htmhttp://www.natuurpuntdewielewaal.be/http://www.plantaardigheden.nl/plant/beschr/gonnve/cichorei.htmhttp://www.thekitchn.com/inside-the-spice-cabinet-sumac-67042http://www.theobakker.net/pdf/molens-maastricht.pdfhttp://www.vobow.be/data/WAK81_Demiddele%20H._Het%20leerlooien%20in%20de%20Middeleeuwen_14-28.pdfhttp://www.zichtopmaastricht.nl/digitale_biografie/themas/garnizoensstadhttps://hindeblog.files.wordpress.com/2015/10/wedeballen1.jpghttps://nl.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Duboishttps://nl.wikipedia.org/wiki/Kapittel_van_Sint-Servaashttps://nl.wikipedia.org/wiki/Klasse_van_de_eiken-_en_beukenbossen_op_voedselrijke_grondhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Linie_van_Du_Moulinhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Ruigtehttps://nl.wikipedia.org/wiki/Sandelhout_(houtsoort)https://nl.wikipedia.org/wiki/Wouw_(plant)https://nl.wikipedia.org/wiki/Wouw_(plant)https://nl.wilipedia.org/wiki/universiteit_Maastrichthttps://www.google.nl/search?q=eikenschors&espv=2&biw=816&bih=926&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj2tsm5hv7OAhVCPxoKHX5JA14Q_AUIBygC#imgrc=ExbBH4T1q7f8SM%3Ahttps://www.google.nl/search?q=wouw&espv=2&biw=1680&bih=953&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiVwKfriv7OAhXDWxoKHcvbBj0Q_AUIBygC#tbm=isch&q=meekrap&imgrc=pXm4Wr38CoqrVM%3A

75

BijlagenBijlage1DeapothekerstuinvanJeanDubois(1832–1893)Bijlage2.VijftigkrachtigekruidenvandeLinievanDumoulinofwelHogeFrontenMaastrichtBijlage3.EcologischbeheerinopmarsDL.16-08-2016Bijlage4.Bestrijdenheetnubeheren.DL.02-07-2016

76

Bijlage1DeapothekerstuinvanJeanDubois(1832–1893)De19eeeuwseapotheekvanJeanDubois123(vadervandeberoemdeEugèneDubois124),hadeengrootaantalgeneesmiddelen(zalfjes,poeders,aftreksels)opbasisvangeneeskrachtigekruidenwaarvaneengrootaantaltevindenisindenatuurinZuidLimburgeninhetbijzonderrondomEijsden125.Dekruidenendedaaropgebaseerdereceptenzijntevindeninhethandboekvoordeapothekersuithetmiddenvande19eeeuw,getiteld“DeNederlandscheApotheek”van1851.Inde19deeeuwsehandboekenvoordeartsenijbereidkundekomeneenkleine200geneeskrachtigekruidenvoor.Sommigeuitheems,demeesteinheems.VandeinheemsekiestdeStichtingEugèneDubois126teEijsdenvoordiegeneeskrachtigeplantendieinZuid-Limburginhetwildvoorkomen,diewinterhardenoverblijvendzijnendienietofweiniginderestvanNederlandvoorkomen.Datzijnereenkleine40(zielijstinBijlage(..)).DezewordenaangevuldmetritueleplantendievanbijzonderebetekeniszijnvoorZuidLimburg,namelijkdeNegenderhandekruiden127dieinhetplaatselijkegebruikvandeKruidwisvoorkomenenplantenmeteenreligieusmotief.Deplantenwordengeordendperziektebeeldwaarvoorzijwerdentoegepast.Perplantvakvan4planteniserdan1ziektebeeld;intotaalbij16 plantvakken,dan12ziektebeelden.

123J.J.B.Duboislegt28oktober1852teMaastricht,succesvolzijnexamenafvoor‘apothekertenplattelande’.124https://nl.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Dubois125IndeEijsderBeemdenzijn342plantensoortendoorhetIVNgeïdentificeerd,waarvancirca30geneeskrachtige.126DeStichtingEugèneDuboisteEijsdenheefthetplanopgevatombijhetUrsulinenconventinEijsdeneentuinaanteleggenmetgeneeskrachtigekruidendieinZuidLimburg,maarnietinderestvanNederland,tevindenzijn.Dekruidendieindezeapothekerstuinwordengeteeldgeveneenrepresentatiefbeeldvoordeapothekerstuinen-inde19eeeuw-inonzeregio.127http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/mythologie/30603-kruidwis-rituele-planten-en-hun-betekenis.html

Blaas Bloedsomloop Eetlust KoortswerendDaslook Rozemarijn Bieslook DragonMaggiplant,5Lavas Absinthalsem Duizendblad PijpbloemGroot5Glaskruid Griekse5alant Pepermunt Grote5klitAsperge Lievevrouwebedstro Kleine5Bergsteentijm Borstelkrans

Hoest Kanker Antiseptisch SlaapLook5zonder5look Groot5Kaasjeskruid Hyssop Papaver,5SlaapbolWit5Kaasjeskruid,5Heemst

Zuurbes Jeneverbes Citroenmelisse

Malrove Herststijlloos Dille Echte5marjolein,5Majoraan,5Worstkruid

Hokjespeul Zeepkruid Kruiptijm Valeriaan

Spieren Spijsvertering Vrouwen BlessuresMierikswortel Kruisbladgentiaan Mannetjesorchis Smeerwortel5Mariadistel Goudsbloem Witte5munt Grote5EngelwortelRood5Peperboompje Salie Wilde5Marjolein HopLavendel Ijzerhard Gevlekte5Scheerling Hennep

Alant Echte5Walstro Monnikskap Gezegende5distelLeverkruid Boerenwormkruid Nonnekruid GenadekruidBijvoet Bitterzoet Mariadistel Lieve5Vrouwe5BedstroCitroenkruid Absinthalsem Engelkruid Duivelskervel

Negenderhandenkruiden Heilige=planten

77