Kemal Gzler, Anayasa Normlarnn Geerlilii Sorunu, Bursa, Ekin Kitabevi Yaynla-r,1999, VIII+320 s.(www.anayasa.gen.tr/angecerliligi.htm) . K. Gzler. Her hakk sakldr.

Sekizinci Blm

ANAYASANIN RUHU SORUNU1

Baz yazarlar, anayasann bir ruhu2 olduuna inanmakta ve bu ruhtan birtakm prensipler karmaktadrlar. stelik, bu yazarlara gre, bu prensipler anayasal, hatta anayasast deerdedir. Dier bir ifadeyle, yasama organ ve hatta anayasay deitirme organ, anaya-sann ruhundan karlan bu prensipler ile snrldr.

lk nce biz burada bu yndeki tezlerin aklamasn sonra da e-letirisini yapacaz.

I. AIKLAMA

Anayasa hukuku doktrininin bir ksmna gre, anayasa, basit bir iktidar teknii deildir. O, belirli bir siyasal felsefenin gerekleti-rilmesini amalar. O halde, anayasann temelinde bulunan siyas-felsef prensipler anayasann zn olutururlar. Bu yazarlar, belirli bir siyas rejimin dokunulmazln (intangibilit) ngren anayasa hkmlerinin, anayasay deitirme iktidarnn deitirme teebbs-lerine kar anayasann zn koruduunu gzlemlemektedirler. On-lara gre, bu zn deitirilemeyeceini aka ngrmese bile, ana-yasay deitirme iktidar, anayasann zn oluturan temel ilkelere dokunamaz. Zira, byle ilkelerde deiiklik yaplmas, yani anayasa-nn znn deitirilmesi, anayasal sistemin btnyle kmesi ve bir baka anayasal sistem ile deitirilmesi anlamna gelir. Bu gr-te olan yazarlara gre, anayasay deitirme iktidar tarafndan ana-

1. Bu blm esas itibaryla Franszca olarak yaynlanan u makalemizden itibaren

oluturulmutur: Kemal Gzler, Sur la validit des limites de la rvision constitutionnelle dduites de lesprit de la constitution, Annales de la Facult de droit dstanbul, Vol.XXXI, mai 1997, s.109-121.

2. Bazen anayasann ruhu (esprit de la constitution) yerine, anayasann z (essence veya substance de la constitution) terimlerinin kullanld da olur.

ANAYASA NORMLARININ GEERLL SORUNU 220

yasay deitirme uslne uyularak anayasann znn deiti-rilmesi anayasaya kar hile (fraude la constitution) oluturur.

1. Burdeau.- rnein Georges Burdeauya gre anayasay de-itirme organ, yetki saptrmasna (dtournement de pouvoir) d-medike, varln borlu olduu siyasal sistemin temel dayanaklarn ykamaz3. Bylece, profesr Burdeau, anayasann siyas-felsef te-meli ile anayasa deiiklii tipi arasnda bir dayanmann var oldu-una inanmaktadr4. Burdeauya gre, anayasay deitirme organ, hem hukuken, hem de ahlken, kendisinden tredii anayasann ru-hundan ok farkl bir ruhtan ilham alan bir anayasa hazrlamaya te-ebbs edemez. Ahlken, byle bir teebbs, anayasay deitirme organn yaratan kurucularn iradesine bir ihanet olacaktr. Hukuken ise, anayasa deitirme organnn byle bir tutumu, kendi iktidarnn anayasal temelini reddetmesi nedeniyle, bizatihi kendi anayasal nite-liinden mahrum kalmasna yol aacaktr5.

2. Wigny.- Bu tez, Belikada Pierre Wigny tarafndan ok ak bir ekilde savunulmutur. Pierre Wignyye gre, anayasa bir iktidar tekniinden fazla bir eydir. Bir devlet anlayn ve zellikle, birey-ler arasnda mevcut olmas gereken ilikilerin belirli bir anlayn ierir. Biz demokrasiyi setik, diyor Pierre Wigny..., o halde, [Bel-ika Anayasann] 131inci maddesindeki usle uyularak bile, mill egemenlik ilkesi, bireysel zgrlkler, serbest ve periyodik seimler ortadan kaldrlamaz6. Profesr Wignyye gre, anayasa bo bir form, basit bir hukuk mekanizma olamaz. Anayasa bir siyasal felse-feden etkilenmitir. Bu siyasal felsefe anayasadan ayrlamaz. Dei-tirme usl, devletin alt st olmasna yol aamaz7. Pierre Wigny i-nanmaktadr ki, bir rejimin temel ilkelerini terk etmek ve bir toplu-mu dntrmek iin bir devrim gerekir. Bunu yapmak iin, anayasa deiiklii iin ngrlen olaan anayasa kurallar ile yetinilemez8. Yani, bu alanda, Pierre Wigny, bar iinde, kavgasz, grltsz bir

3. Burdeau, Trait de science politique, op. cit., c.IV, s.238. 4. Ibid., s.232. 5. Ibid., s.232-233. talikler bize ait. 6. Pierre Wigny, Propos constitutionnels, Bruxelles, Bruylant, 1963, s.25ten

aktaran Rigaux, op. cit., s.103. 7. Pierre Wigny, Droit constitutionnel: principes et droit positif, Bruxelles,

Bruylant, 1952, c.I, s.215. 8. Ibid.

BLM 8: ANAYASANIN RUHU 221

deiikliin olabileceini kabul etmemektedir. Ona gre, anayasa kendi ykln ngremez9. Bylece, profesr Wigny, yasal g-rnm altnda, rejimin demokratik zn boaltarak kurumlarn bir bo hukuk dekor olarak kalmasna yol aacak manevralara hukuk deer atfetmeyi pein olarak reddetmektedir10.

Pierre Wigny, bu grlerini Belika Anayasasna uygulamakta-dr. lk nce, Belika Anayasasnn her maddesinin Anayasann 131inci maddesinde ngrlen deitirme uslyle deitirilebile-ceini gzlemlemektedir. Ama ona gre, bununla birlikte, rejimin bizatihi z deitirilemez. Bu operasyon, artk bir deiiklik deil, ama devrim olacaktr11. Ksacas, Pierre Wigny iin, Anayasann metninde deitirilemeyecek olan ilkeler vardr, zira bu ilkeler siya-sal rejimin zn oluturmaktadrlar12.

Pierre Wigny, bu zn ne olduu sorusuna, u cevab vermek-tedir: Bu demokrasidir. Demokrasi her eyden nce bireysel demok-rasidir ve zgrlk ilkesini ierir. Anayasann IInci balndaki hkmlerden her biri deitirilebilir. Ancak, ruh korunmaldr. Bu siyasal felsefeden kar13.

3. svire.- Anayasay deitirme iktidar tarafndan deitirile-meyecek olan anayasann znden kaynaklanan birtakm anayasast ilkelerin olduu dncesinin zellikle svire anayasa hukuku doktrininde savunulduunu gzlemlemek ilgintir. Oysa, 1874 svire Anayasas, ierik olarak deitirilemeyecek bir hkm ngrmemektedir. Dahas Anayasa kendisinin her zaman ksmen veya tamamen deitirilebileceini aka ngrmektedir (1874 s-vire Anayasas, m.118). Ayrca, anayasa deiikliinin halk teeb-bs (initiative populaire) uslyle yaplmas, deiiklie konu ba-kmndan bir snrlandrma getirilmesini zaten imknsz klmaktadr. Buna ramen, svirede birok yazar14, anayasay deitirme iktida-

9. Ibid. 10. Ibid. 11. Ibid., s.216. talikler bize ait. 12. Ibid., s.217. 13. Ibid. talikler bize ait. 14. rnein, Hans Nef, Hans Haug, L. Giacometti, Louis Dupraz, Werner Kgi,

Martin Luchsinger, Karl Sphler, Jean Darbellay vb. Bu yazarlarn teorileri i-in bkz.: Jean-Franois Aubert, Trait de droit constitutionnel suisse, Neuchtel, Editions Ides et Calendes, 1967, c.I, s.130 et s.

ANAYASA NORMLARININ GEERLL SORUNU 222

rnn tam bir serbestlie sahip olmadn ileri srmektedir. Bu yazarlara gre, anayasann znden kaynaklanan anayasa deiikli-inin birtakm madd snrlar vardr. Bylece bu yazarlar, temel ola-rak grlen baz anayasal hkmlerin deitirilemez olduklarn d-nmektedirler.

a) Giacometti.- rnein profesr L. Giacomettiye gre

Anayasa tarafndan tannan bireysel zgrlkler, devletin mutlak gc iin almaz engeller oluturmaldrlar. Eer, anayasay dei-tirme iktidar (kurulmu kurucu iktidar), kuvvetler ayrl, bireysel zgrlkler, siyasal haklar ve kanun nnde eitlik alannda asl ku-rucu tarafndan konulan hkmler ile bal olmazsa, hukuk devleti tam anlamyla gerekleemez. Bu prensipler, asl kurucu iktidar tara-fndan ebedi ilan edilmelidir15.

b) Favre.- Keza Antoine Favrea gre, bir oylamaya bal ol-mayan haklar vardr. Daim haklar olarak isimlendirilebilecek olan bu haklar, ne svire yasakoyucusu, ne de anayasa koyucusu deiti-rebilir16. Bu haklar arasnda, Antoine Favre, vicdan zgrln, zellikle basn yoluyla kanaatleri aklama zgrln zikretmek-tedir17. Dahas ona gre, anayasann stnde adalet vardr, hukuk vardr. Eer kanun, bir kaba kuvvet gsterisi olmak istemiyorsa ana-yasann stnde bulunan bu adaletin, bu hukukun ifadesi olmaldr. Keza tm devlet organlar, egemen halk dahi, bu adaletin, bu huku-kun grevlileridir18. Ayrca, svirenin demokratik anayasas va-tandalara politik haklar vermektedir. Mantkl olmak gerekirse, ak-tr ki, bu demokratik haklar demokrasiyi ykmak iin kullanlmama-ldr. rnein Federal Meclis, demokratik rejimi kaldrp yerine tek parti diktatrln kurmay ngren halk teebbsn, halkoylama-sna sunmay kabul edecek midir19? Nihayet, Antoine Favrea gre,

15. L. Giacometti, Allgemeine Lehren des Rechtsstaatlichen Verwaltungsrechts,

Zurich, 1960, c.I, s.27den aktaran Jean Darbellay, L'initiative populaire et les limites de la rvision constitutionnelle, Revue du droit public, 1963, s.733.

16. Antoine Favre, Droit constitutionnel suisse, Fribourg, Editions universitaires de Fribourg, 1966, s.413.

17. Ibid. 18. Ibid. 19. Ibid., s.414.

BLM 8: ANAYASANIN RUHU 223

kuvvetler ayrl ilkesi20 ve federatif rejim21 anayasann deitirile-meyecek ilkeleridir.

c) Bridel ve Moor.- Ayn ekilde, Marcel Bridel ve Pierre Moor, anayasay deitirme iktidarnn, svire Federal Anayasasnn essentialia olarak isimlendirdikleri eye dahil olan ilkelerini, yani svire kamu hukukunun temel unsurlarn deitiremeyeceini dnmektedir22. Bridel ve Moor, demokrasi ilkesini, federalizm ilkesini, hukuk devleti ilkesini ve insan haklarn byle deitirile-meyecek olan prensipler olarak kabul etmektedirler23. Yazarlara g-re, bu ilkeleri dile getiren anayasal hkmler, kurucu (constitutif) deil, ama bildirici (dclaratif ) niteliktedir24. Dahas, bu essentialiann hepsi ak anayasal dzenlemelere konu tekil etmez. rnein ancak, anayasal dzenlemelerimizin btnnden dolayl olarak karlabilen hukuk devleti ilkesi byledir. Ayn ekilde, kuv-vetler ayrl ilkesi hibir yerde ifade edilmemektedir25.

Marcel Bridel ve Pierre Moor, bu essentialiaya dahil olan ilkele-rin tam anlamyla anayasast nitelikte olduunu ileri srmektedir-ler. Yazarlara gre, anayasa bunlar aka ifade etmese bile bunlar kendilerini kabul ettirirler. Ve bundan dolay, kurucular, bunlar po-zitif hukuka dahil etmenin gerekliliini tanmlardr. Do