SELÇUK ÜNiVERSiTESi

2. Milli Mevlana Kongresi

eV

.. ( TEBLIG~ER)

3 - 5 MAYIS 1986 KONYA

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ 1987- KONYA

MEVLANA DERGAHI VE ÇEVHESİNİ KORUlVlA PROBLEMLERİ

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ALKAN

İnsanların toplu yaşamaya ve mekanda kalıcı eserler vermeye başladıldarı devirlerden itibaren varlığmı bildiğimiz amt koruma çalışmaları, 2. Dünya savaşından sonra yerini; doku, çevre ve hatta şehir koruma faaliyetlerine bırakmıştır. 2. Dünya savaşmda kulla­nılan silahların şehi_rleri toptan yok edecek güce eıişmesi, Avrupayı savaş sonrasında «Geniş kapsamlı korı.:mıa» faaliyetlerinin içine çekmiştir. Böylece çağımız insam, geçmişte vukubulan bir olayı ve­ya kişiyi hatırlatmak amacıyla başlattığı koruma faaliyetlerini gü­nüınüzde bütünüyle geçmişe ait kültürel değerleıi korumak, millet şuurunu devam ettirmek amacıyla geliştirip yaygınlaştırmıştır. Bu sebebiedir ki günümüzde çevre koruma, bir milletin kültürel varlı­ğının ve sürekliliğinin devam ettirilebilmesinin ve sağlıklı nesiller yetiştirilmesinin temel unsurlarından biri olarak kabul edilmekte­dir.

Ülkemiz 2. Dünya savaşma katılmamış, ve onun insanla birlik­te kültürleri de yok eden korkunç etkilerini yaşaınamıştır. Bu ne­denle, tarihi değerlerin korunması konusu, uzuıı. :y-ıllar ülkemiz için problem olarak görülmemiştir. Ancak 1970'li yıllardan sonra başla­yan imar faaliyetleri, Avrupada harbin yaptığını, kısa zamanda ül­kemizde yapmıştır. Kısaca, koruma olayı, ülkemizde 1970'lerden sonra gündeme gelmeye başlamış ve Avrupadan farklı bir çizgide gelişıniştir. Çözü...m yollarının da, Ülkemize he.s olması kaçınılmaz­dır. Kendi şartlarıınıza uygun çözüm yollarının bulunabilmesi için de, gerçekçi bir durum tesbitine ihtiyaç vardır. Korunınası gerekli değerlerimizin başında yer alan bu nedenle de örnek ale.n olarak seçilen Mevlana külliyesi, bu zaviyeden değerlendirildiği zaman gö­rülmektedir ki;

® Külliyenin ilk ünitesinin CHz. MavlEma'nın Türbesi) yapı­

mına başlanması ile beraber, çevrede yeni biriskan başlamış ve yö­redeki başlıca ulaşım akslarının yönelme noktası Mevlana Külliye­si olmuştur. <Şekil; ll . Bu yöneliş ve -iskan, Mevlana'ya karşı Konya

184 Yrd. Dcç. Dr. Ahmet Allı:an

Şekil: ı-Mevlana Külliyesine Yönelen Yollar

hallunm bağlılığını ve sevgisini göstermektedir. Bu ortamda külliye asırlarca gelişmiş büyümüş, sadece manevi merkez değil, aynı za­mandeu yerleşmenin fiziki merkezi de olmuştur. (Şekil : 1).

® Külliyenin kendi çağı içinde bir mezar anıtı olarak kalma­ması, çevresinde yeni sosyal amaçlı yapıların toplanmasını sağla­

mıştır . .A..ncak zaman içinde bir kısmı fonksiyonunu kaybeden bu yapılar korunamamış, Külliye, Türbe bölümü ve Sultan Selim Camii ile yalnız kalmıştır.

® Külliye çevresinde teşekkül eden mekansal yapı, Türk-İs­lam şehrinin en gelişmiş örneklerinden biridir. Türkler'in Anado­lu'ya yerleşmeleri sürecinde izlenen şehirsel gelişmenL'tl en ilgi çe­kici örneklerinden biri Dergah çevresinde ortaya çıkmıştır. Çünkü. Anadolu'da kuruluş dönemlerinde ortaya çıkan mahalleleri; '

e Öncelikle yaşayan bir mürşide veya tarikat ehline bağlıdır.

0 Şehir kültürü ile yeni tanışan göçebe bir kav:i.niin. kurduğu bu ilk mahalleler,_ Aı-ıadolu Türk Kültürünün primitif örnekleridir. Alladolu şehri gerÇek çehresine, yerleşik kültür (Bizans) ile bütün-

MevHi.na Dergii.lıı ve Çevresini Koruma P.rob!eınl;;ri 185

leştikten ve ona ait birtakım motifleri kencli bünyesinde erittikten sonra kavuşmuştur.

® Bu ilk yerleşmeler, henüz rnekanına tam olarak ha;kim ola­mamış, her an istila etmek veya edilmek düşünceleri içinde yaşayan insanların kurduğu «Ürkek» oluşumlard.ır.

Halbuki Mevlana Külliyesi çevresinde ortaya çıkan yerleşme, Türk şehıinin olgunluk dönemi .eserlerinden oluşmaktadır. Her şey­den evvel Hz. Mevlana, kencli çağdaşlarının aksine, yaşadığı dö­nemde belirli bir gurubun mürşicli değildir. Alimlerden sultanlara, eşraftan en sıradan vatandaşa kadar, yerli yabancı herkese ve her kesime hitabeder. Onun için de ömrü, şehrin yakın komşuluğunda bir dergahta, sınırlı sayıdaki müdirierini yetiştirmekle geçmemiş­

tir. Şehrin merkezinde yaşamış ve değişik medrese ve camilerde ge­niş kitlelere hitabetmiştir. Nitekim, «Mevleviliği_n, bir tarikat ola­rak ortaya çıkışı da kendisinden sonrayB, rastlar.

Dergahın bulunduğu yer, şehir surlarının dışında, yerleşiime­miş bir alarrdadır. Yani, geçmişin yönlenclirici, smırlandırıcı ve hat­te, zorlayıcı izlerini taşımamaktadır. Bu alanda yerleşenler ise, Mevla­na'nın fikir ve aşk potasında erimiş, inancında ve hayat felsefesin­de, kendi hayat şuurlarını geliştirmiş insanlardır. Yine aynı dönem, siyasi bakımdan kargaşanın hüküm sürdüğü dönem olmasına rağ­men, kültür bakımından «Kemı)J, dönemiclir. Bu şartlar altmda DergEı.h çevresinele başlayan yerleşme;

® Şehir parçası olarak Aıı.adolu- Türk şehrinin bütün güzel­liklerine sahip, fon_l{.siyonel Türk şehridir.

® Bu yaıieşme parçasını oluşturan yapılar da, · yakın zamana kadar çok küçük d~ğişiklilderle olgunlaşaniık devam edip gelen «Türk Evinin» gerek plan şeın:;ı,sı, gerekse üçüncü boyut bakımın­dan, en olgun örnelderidir. (şekil; 2, 3, 4, 5, G, 7, 8, 9).

® Sivil mimari ürünleri yanında, inşa eclilen büyük ölçeldi ya­pılar da yine Ti.'!rk Mimarisinin olgunluk dönemi yapılarıdır. Birbi­rini tamamlayan bu unsurların bir araya gelmesi, esasen TürJ-:: şe­

hirlerinin en tipiiderinden biri olan Konya'da, Dergah ve çevresinin en olgun örneklerden biri olmasını sağlamıştır. Kencli döneminin sanat, estetik ve mimari anlayışının yanısıra, felsefesi, musHtisi, edebiyatı ve bütünüyle hayat tarzını yansıtan doku, 1950'li yıllara kadar değişmeden devam etmiştir. Oysa bu dönem içindeki ne mi­mari mirasın korunması çalışmaları gibi bir mimari akım, ne de bu uğurda emek ve para harcayan kurum ve kişiler vardır. Ama me-

186 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Alkan

kansal süreklilik ve sağlıklı değişim, yüzlerce yıldır devam edip gel­mektedir. Bunuiı bir sebebi olsa gerek?

1950'lere kadar Türk toplum hayatında, özellikle Konya gibi Aı-ıadolunun tipik bir şehrinde, önemli kültürel ve sosyal değişimler yoktur. Üretim- tüketim dengesi geleneksel yapısını sürdürmekte, inançlar- değerler sistemi toplumun ortak ideallerinde yaşamakta, «Üretici Türk Ailesi» sosyal hayatın temel belirleyicisi olmaya de­vam etmektedir. Mimari ürünün biçimlenmesinde temel faktörler olan bu etkenlerle beraber, nüfus artışı oldukça yavaş seyretmek­tedir. Malzeme ve yapı teknolojisi geleneksel malzeme ve ,teknoloji­dir. Mekan üretimi babadan oğula gelenekçi bir anlayışla yetişen

-..:-Şekil_2. ESENLÜ MA H. DE BİR EV.

. Mevlana Dergalıı ve Çevresini Konıma Problemleri 18':'

üst kat planı

zemin kat planı

Sek'ıl3 .ULUIRMAK ~-IIAI-l.DE BİR EV.

1950

188 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Alkan

1950

ŞEKiL--'· ESENLÜMAHALLESİNDE BiR EV

F

,._ ..

a

ŞEKiL-S. DURAK FAKiH MAH.DE SAFFET ÇELEBİ EVİ

Mevlana Dergahı ve Çevresini Koruma Problemleri

1950 ŞEKiL-6. ULUIRMAK MAHALLESiNDE BiR EV

ŞEKiL_ 7. NAKiPOGULLARI MAHALLESiNDE BR EV

. 189

190 Yrd: Doç. Dr. Ahmet Alkan

1950

ŞEKiL 8. ŞEMS CAD.DE BİR EV.

1950 ŞEKiL-9. D.F.AKiH MAH.DE BAHAEDDiN ÇELEBİ EVI.

Mevlana Dergahı ve Çevresini Koruma Proble~_e_r_i _____ 1_91

ustaların elindedir. Bütün bu etkenler, ·Türk şehrinde dayanıksız malzemeden yapılmış olmasına ve hemen her nesil yenilenmesine rağmen, sivil mimari ürünlerinin yüzlerce yıl benzer mimari anla­yış ve formda biçimlenmesine imkan vermiştir. Bu aynı zamanda yakın çevre içinde kültürel sürekliliğin ve bütünlüğün devam etti­rilmesi, geçmiş ve gelecek arasında bütünlüğü sağlayacak insan ti­pinin de yetiştirilmesi anıamma gelmektedir. O halde bugün içinde bulunduğumuz kaos neden? Artık yapı üretimi ve sosyal hayat, ken­di kültür varlığını yaşatacak mekan üretimini gerçekleştiremiyor. Bunun sebeblerinin anlaşılabilmesi için, mekan üretimiıli etkileyen faktörlerinin değişiminin iyi anlaşılması gereklidir.

Burada biT n:oktanın daha açıklanmasını zorunlu görüyorum; Mevlana dergahı ve çevresini veya benzer kültürel ve mimari m.i­rasımıza sahip odakların korunmasını teklif ederken, herşeyi geç­mişte kalmış biı· zaman kesitinin eskimiş bir resmi olarak muhafa-

' za etmek, bu zaman dilimini ta;kibeden oluşumları borlamak yan­lışlığına düşmemeliyiz. Çünkü dinamik bir düzenin aynı dinarniz­me sahip mimarisillin aynı kalmasını bekleyemezsiniz. Hangi alan­da olursa olsun bu dinamik süreç, süresiz biı· bağlantılar zinciri ola­rak kabul edilmektedir. Bu bağlantıların çokluğu ve çeşitliliği sa­natla ilgili değerlendirmelerin nisbiliğini ortaya koyar. Üstelilı:: ken­di çağı içinde beğenilen bir üslılbun onu izleyen çağlarda horlan­masına sebeb olacak ölçülerimiz de yoktur. Bu değerlendirme çağı­mız için de geçerlidir. Ama burada gözden kaçırılmaması gereken husus, kendi çağı içinde ortaya çıkan üslubun gerçekten toplumun ortak değerlerinde kabul görüp görmediği ve bu üslubun alternatif olarak gelişip eclişmediğidir. Bizim de öncelikle geliştirmek istedi­ğimiz hükümler, mimarinin ve toplumun dinamik yapısına uygun sağlıklı biı· üslubun gelişip gelişmediğini ortaya koyacak kriterler olmalıdır. O halde problem; 1950'lere kadar kendi dinamiği ile geli­şimini sürdüren mimarinin bundan sonra, kendi mazisine, fonksi­yonel yapısına, formuna aylı-..ırı biı· gelişme göstermeye başlaması­dır. Bu yeni oluşum belli bir beğeni veya üslubun benimsenmesi midir? Yoksa toplum yapısında, kültürün de ortaya çıkan değişi­min, dizginlenemeyen bir patlamanın mı eseridir. Bu yeni değişimin sebeblerini anlayabilmek için, neyin nasıl değiştiğinin iyi tesbit edil­mesi gereklidir.

Konuya bu açıdan yaklaşıldığı zaman, tarihi dokunun korun­ması, karşımıza sosyal, ampirik kullanım ve fiziki boyutları ile çık­makta'dır. Mevlana Dergahı ve çevresiıı.de fiziki boyutun değişimi­nin araştırılmasına yönelik bir araştırmanın sonuçlarını özetleye-

192 · Yrd. Doç. Dr. Ahmet Allı:an

rek, problemin. aniaşılmasına ve çözüm yollarının belirlenınesine

çalışılınıştır.

Bu amaçla Mevlana Dergalıı çevresinde yapılan analizlerde, ilk olarak arazi ınülltiyeti tesbit edilmiştir. 16. yüzyılın ortalarında baş­laya.n miri toprak düzeninin bozulması, yüzyılıınızın başında mut­lak anlamda özel ınülkiyetle sonuçlanmıştır. Bu olgu, arazi kulla­nım kararlarında ortaya çılmn entansif kullanım taleplerinin en önemli nedenlerinden biridir. Böylece Osmanlı şehrinde kendi ken­dini yenileyerek devam ettiren şehir dokusu, arazi ınülkiyeti açısın­dan sistemi işlemez hale getirmiştir. Bu arazilerin miras yolu ile bölünüp küçülrriesi ve hisseli pa:rsellere dönüşmesi, problemi daha da karınaşık hale getirmiştir.

Günümüz şehirlerinin teşekkülfu-ıde önemli görevler üstlenen Belediyenin de konuya 1Jir özel mülk sahibi gibi yaklaşarak, entan­sif arazi kullanıllllı-ıın adeta öncülüğünü yapması, dergah çevresin­de yılnını artıncı bir unsur olmuştur (örnek; üzüm pazarının yıkı­larali: yerine yapılan çok katlı otopark ve isıham kompleksi).

Arazi mülkiyeti açısından yaptığımız tosbitler aynı zamanda; yakın zamana kadar şehir içinde önemli ölçüde arazi sahibi olan valnfların günümüzde sadece cami, medrese, türbe gibi tarihi yapı­ların ve az miktarda han, dükkan gibi gelir getiren yapıların sahibi olduklarını ortaya koymuştur. Klasik dönemin yapı üretiminde et­kin kurumların başında gelen vak:ıfların, böylece mevcut yapıla­rının bile tamiratını yapamaz duruma düşmesi, mekansal süreklili­ğin kaybedilmesinde önenili sebeblerden biri olarak tesbit edilnıiştir.

Arazi ınülltiyetine bağlı olare.k yörede yapılan arazi değerleri­nin tesbiti; e-razi değeri ile imar planında öngörülen arazi kullanım kararı (ticaret, iskan, eğitim vbJ arasında yakın bir ilişitinin var­lığım, araziye isabet eden inşaat alanı ve kat adedi ile, doğru, ara­zinin şehir merkezine uzaklığı ile ters bir orantının olduğunu gös­termiştir. Böylece planlama kararları ile, eski doku üzerinde yeni yapılanma taleplerinin kontrol altına alınabileceği veya bu sürecLrı hızlandır:ılabileceği tesbit edilmiştir.

Araştırınaınızın btmdan sonraki bölümünde, Mevlana Kililiyesi çevresindeki yapısal analizlere· geçilıniş ve şu hususlar tesbit edil­miştir;

<h) Yapı malzemesinin ve yapım teknolojisiniı-ı değişimi ile, yer­leşmenin dejenerasyonu arasında yalnn bir ilişlti gözlenmiştir. Bir başka deyişle, çağdaş malzeme ve teknoloji ile geleneksel İorın ve lvfilli 1\llimari arasında gerekli denge kurıılaınaınıştır.

Mevlfma Dergahı ve Çevresini Koruma Problemleri 193

e Arazi ve bina kullanımı ve anketlerle, kullanıcıların sosyal guruplanmaları ile mekan kalitesi arasında yakın bir ilişkinin var­lığı tesbit edilmiştir. Yine yapısal analizler, bölge içinde geçmişin sivil mimari örneklerinden mevcut hali ile kullanılabilecek veya ıs­lah edilerek kullanılabilecek yapıların varlığını ve sayı olarak hiÇ de az olmadıklarını ortaya koymuştur. Bu analizler aynı zamanda, bu yapıların yapıldıiliarı dönemin üslübu ve mimari anlayışı ile uyum içinde bulunduklarını da tesbit etmemizi sağlamıştır.

* Türk mimarisinde yapı teknolojisinin ve malzemenin tarihi gelişimi ile, mimari üslübun evrimi arasındaki ilişkilerin irdelen­mesi, yeni dönem yapı teknolojisinin, mimarimizin tarihi gelişimine vakıf olmaksızın kullanıldığını ve Dergah çevresindeki dejeneras­yonda bu eksik bilgilenma ile yapılan planların etkin bir rolü oldu­ğunu ortaya çıkarmıştır.

Bu analizlere ilave olarak, değişik zamanlarda yapılmış, daha çok yapı ölçeğindaki tesbitler CRölöveler) kıyaslanarak, gerek sos­yo - ekonomik yapıda, gerekse fiziki dokuda ortaya çıkan değişim­Ierin basamakları ve temel özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır.

Bütün bu çözüınlemelerin sonunda, kısaca şu sonuçlar elde edil miştir;

a) Mevlana Külliyesi çevresindeki arazinin tamamına yakını­nın şahısların elinde toplanmış olması, çevrede yenilenme ve gerek zeminde, gerek üçüncü boyutta araziyi yoğun kullanma yolunda büyük baskıların ortaya çıkmasına sebeb olmaktadır.

b) Külliye çevresindeki yapılar, 1970'li yıllara kadar, Dergaha saygılı, Türk Şehrinin temel karakteristiklerini yansıtan, az katlı :ve bahçeli yapılar olarak gelmiştir. 1970'den sonra başlayan yıkıp yap­ma olayı, 1980'li yıllarda daha da hız kazanmıştır. Bu nedenle yakın zamana kadar homojen bir yerleşim bölgesi özelliğini arzaden yö­renin, bu özelliği hızla kaybolmaktadır. Bilhassa yeni inşa edilen bi­naların planlı olmasına rağmen, sanki boş bir alanda, çevresinde yeni binaları yönlendirecek hiçbir mimari unsur yokmuşcasına in­şa edilmesi, toplumumuzda gerek plancı gerekse halk ölçüsünde konunun yeterince aniaşılmadığını böyle bir endişenin gelişmediği­ni ortaya çıkarmıştır.

c) Külliye çevresinde ticari yapıların az olması, arazi kullanım kararlarının mesken ağırlıklı olması, yöredeki baskıların daha bü­yük boyutlara varmasını önleyici bir plan kararı olara'k gözükmek­tedir.

(F.: 13)

Yrd, Doç. Dr. Alımet Alkan

d) Yüzyılın :başıp.dan, 195.0'li yılları:ı.. !radar, _kerpiç veya hımış olarak inşa edilen , bin~ların; _ özellikle içinde yaşı::ı,yan, bulunmama­sı. J:ıali;nde, hızla yıpramp eskidikleri- görülmüştür . .- B_öylece ko.rq.~ı::ı.-: nın .en etltili şe:ltli olan, <c Yapıya fonksiyon kazandırarak sürekli ba­kıJiıı yapılarak y~ni tutmak» ilkesi, külliye çevresinde geçerliliğini kaybetmiştir. Çünkü, yakın zamana kadar şehrin en kıymetli isiran alam olan·. ç~:vre; 1960'1:!. yJ.]lardan itibaren bu özelliğini _l~aybetmeye ve yüzlerce yıldır yör:ede yaşaya11. ·ccEşraf, çevreye yönelmeğe 'Qaşla­lamıştır. Bu yönelmenin . temelinde yatan faktörler .ise kısaca şöyle t,esbit edilmiştir; · ·

ı - Ailenin hızla büyük aile Cataerkil) tipinden «Çekirdek Aileye, dönüşmesi. Bu sosyal değişim, asiTlardır Türk toplumunun temel üretim biriini .olan: :aile yi:. parçalamış, .. sadece ·adet olarak de­ğil, aynı zamanda ekonomik olarak da küç1tltmüş, yeni aile tipini büyük ve masraflı .bahçeli. ev yerine, küçük ve daha ekonomik olan ~partmrui dairesiİlda . yaŞamaya ml:ıJıkıim etmiştir. NÜekim, 1950'li ~riııarcta yapiıaiı· -rölôveier, eski rıirk .evi plan şemaıarının ·muııafaza: eilildiglııi gösterirken, ıgs5 Yiiıncia-~apılan tesbitier,: pek-azinın dı-_ şında büyük konakların, bahçeli evlerin, sonradan yapılan müda­haielerl~ · böÜiner~k, ·çok· aile··eviiie Capartrrıanl dönüştürilidüğünü ortaya çıkaJrmıştır. CŞekil; ı o - 12) .

. , · 2 ~.-DeğiŞen Teknoloji ile birlikte; ·kanutıa:rda · değiŞeri koiıfor şartları,. Yöredeki vail:rldı kesimi bu konforu ·en kolay ·brilabilecek­len, yem ·ıskan: alanlarına :çekiriiştl.r. EŞraf yöreyi· terkederken, evı-· ni _ya genellLlUe kırsal kesi:r:İıden göÇen birine'. satmış, . ya yukarıda: belirtilen şekilde bölerek· Çok aileye kiraya -verriıiŞ, ya da tamamen 15ö'Ş ·olarak karlerfrie- terketmiştir: Böylece çevrenin· bakıinlı ve yeni kalmasım -sağlayacak para girişi, her geçen -gün azi:ıJmıştır.-

:·; _ 3 ·- Şehrin değişen kültürel çehresi, babadan oğula sürdürülen ~ariaat .veya ticaretin yerii:ıi: yeıli 'nesliİı eğitimi ile uyuniıu yeni iş­leri:Ö. ainiasım sağlaİnıştır. Yeni .iş ve ki.Utürle birlikte getiŞen yeni yaşayış biçi:r:riıeri, yöredeki gelenek~~! mekaclara ~lan- t~lebin de s~nu anlamına gelmekte<f4". . · . . · . .

< ·. --4 ~·Günümüzde kadının. evderi· çıkatak iş hayatına: girmesiy­le, Klasik dönemin ev kadınlarına zengin bir i<Ş dünya kurmak ar-2fUSU ile gerçekleştiril~m .bu geniş ve-.. tezyinatı zengin_ :mekanl~rın yerini, daha sade ve basit, ihtiyaca yönelik meJranİar almıştır. Bü­t:i:ffi bunlar Kiilliye çey:resindeki mevcut. gelene]rsel_ meskenlere olan ilginin azalmasına ve benzerlerinin de yeniden inşasına mani . ol~:p. faktörlBr olmuştur.

_ _ _Mevlana Dergahı ve Çevresini Koruma Problemleri 195

el Geleneksel mimarimizin önemli bir bölümü, toprak ve ah­şap menşeli dayanıksız malzemeden inşa edilmiştir. Kısa zamanda yıpranıp esldyen bu malzeme, yerine benzerleri inşa edilmediği

için, kısa zamanda dokunun kaybolma sebeblerinden biri olmakta­dır. Bugün, içinde yaşanan ve korunmaya değer bulduğumuz yapı-larm çoğunluğu, taştan inşa edilmiş yapılardır. Nevarki taş, daha çok döneminin sanat ve estetik anlayışını yansıtan, büyük (resmi ve dini) yapılarda kullanılmıştır. Meskenlerde kullanımı ise sınırlı­dır. Buna rağmen, bu sınırlı sayıdald yapılar, kendi dönemlerinin mimari ve estetik anlayışları ile paralellikler kurmamızı sağlamala­rı bf;tkımından önem taşımaktadırlar. Bu örnek taş yapılarda kısmi onarımlarla kullanıının - devam ettlıiı:mesi mümkün görülürken, toprak ve ahşap binaların kullanılabilir duruma getirilmesi, önem­li harcamaları gerektirmektedir.

İmar Planiarında, ~onunun Ele Alınışı:

19B5 ŞEKİL_lQ. ŞEHiT NAZlM BEY CADDESi'NDE BiR EV

196 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Alkan

o tur ma

ŞEKİL-11. ARiF ÇELEBİ SOKAK'TA

İma:r planı şehrin, sanayi bölgesine bağlı olarak kuzey ve ku­zey- batı yönüı1de gelişmesini öngörmektedir. Bu ana kararla bir­likte, geliştirilmesi düşünülen yeni merkez, tarihi kent merkezinde­ki gelişme ve papılanma baskılarını azaltıcı nitelikte ana kararlar­dır. Nazım plan düzeyindeki bu olumlu kararlar, ne yazık ki, imar tatbikat planıarına «Detay, ciarak yansımamış, öngörülen yeni şe­lıirsel gelişmelerle birlikte, .tarihi merkezde ve Külliye çevresinde verilen estansif kullanım kararları, kültürel ve mimari .mirasın ko­runmasında en büyülr handikapı oluşturmuştur. Çünkü, gerek ilk planlama, gerekse imar tatbilrat planlarının yap11nı safhasında,

Konya şehirsel alanında «Tal'ihi ve Doğal sib araştırmaları gerçek-

Mevlana Dergahı ve Çevresini Koruma Problemleri

> w a: 'iii <ı: ı;:: <ı: ::.:::

iii o ı.rı . tl -'

'B <ı: -'

-"' w tl u ..... tl >-

lisT KAT PLANI

!" ..

ri • i

1

r--ırı--~...._ ?

i

~ ı

ı ı, ll L

~ 'B tl E .... ::ı o

ZEMiN KAT PLANI

ŞEKİL-12. CELAL SOKAK'T.'. BiR EV.

197

19.8 Yrd. Doç. Dr. Ahmet Alkan

çi bir şekilde yapılmamış, bunun sonucu, imar plam, birçok tarihi yapının yıkılmasını öngörmüştür.

Bilahare ilan edilen sit alam sayesinde ayak_ta kalan bu yapıla­rın· çevresindeki teşekkülat ise, geçici dönem yapılanma prensipleri belirlenip uygulanamadığı için mevcut plana göre gerçekleşmiştir.

imar plam ile, Külliye çevresine getirilen önemli bir karar da, yeni altyapı teşekkülatıdır. Özellikle "Yol genişletmesi» biçiminde ortaya çıkan bu oluşum; mevcut doku . tesbiti yapılmadan ve siVil mimarimizin bu en na;dide örnekleri dikkate alınma;dan planlanmış ve yeni imar uygulamaJan ile de kısmen gerçekleşme noktasına ge­linmiştir. Bu kararlar, Mevlana Külliyesi'nin çevresi ile biriilde d,e­ğerlendirilmediği, onun tek başına bir yapı olarak muhafa~a ediinie-sinin yeterli kabul edildiğini ortaya koymaktadır.

SONUÇ:

Günümüzde neyi, neden koruyacağız sorusu, artık cevabını

bulmuş, tartışılmaktan çıkmıştır. Düşünen her aydın bilmektedir ki, Mevlana Külliyesi ve benzer özellikleri taşıyan kültür. alanları; myt­laka manevi varlıkları lle birlikte, maddi varlıklarını da hissettire­bilecekleri «Bütünleşmiş Bii'·.Çevre, ile birlikte korunmalıdır. Çünkü:

® Klasik Osman;ı.ı dönepıinin kendi dinamiği ile benzer şehir mekanları: üreten sistemi yıkiılmıştır. Bu sistemi ve mekan üretim sürecini ;ayakta tutan, «Topra;k Rejimi, Vakıflar, Büyük Aile ti­pi, Aile İşletmeleri, Birlikler ve cemaatler» gibi geleneksel kurum­lar etkinliğini kaybetmiş, kendi sosyal yapısına uygun tarih ile bü­tünleşmiş mimari ür_ünü verecek gücü kaybetmiş, ya da tamamen ortadan kall<".ınıştır. O halde bu kurumların yerini dolduracak, Mev­lana Külliyesi ve çevresinde, veya benzeri Türk şehir parçalarında, binlerce. yıllık kültürilinüze özgü mekanları üretebilecek, günümü­ze kadar ·gelebilenleri yaşatabilecek yeni süreçler geliştirilmelidir.

. .

BU: süreçlerin oluşturulmftsında;

al :. M~kan biçimlenme;ılıı.de toplumsal ve kültürel hedeflerin önüne geçen kişisel menf~atleıi minimize edecek bir planlama uy­gulama metodolojisine !htiyaç vardır. Bunun uzun va'deli ve güvenli çözümü, hallun .. eği_tilml;3sidir., Ancak inamyorum ki, Külliye çevre­sinde, daha kısa>vadeli ve etiilli uygulamalar zorunlu hale gelmiş­tir. Bu-konuda ise gör.ev, başta-belediye olmak üzere, her türden ka­mu kmuluş~; ~aıcıf', dern.eıc· ~b:·r~urumlara düşmektedir.

Mevlana Dergahı ve Çevresini Koruma Problemleri 199

b) Yöredeki planlama kararları, gerek yatay, gerekse düşey genişlemeyi sınırlandırmalıdır. Bunun için yıllardır bekleyen koru­ma alanları planlamasının süratle ve mutlaka yapılması gerekmek­tedir.

c) Uzun vadede, toplumsal yapımızı ve onunla birlikte mekan teşekkülatmı tehdit eden kültürel boşluk doldurularak, geçmiş ve gelecek arasmda köprü görevini üstlenebilecek nesilleıi ve o nesille­rin davamını sağlayabilecek bize özgü mekan biçimlenmesini sağ­layacak «Güçlü Bir Kültürel Yapı, ve «Sağlıldı Bir Toplum, mutla­ka teşellliül ettirilmelidir.

KAYNAKLAR

Aktüre, Sevgi : <d9. y.y. sonunda Osmanlı Kenti Mekansal Yapı Çözümlenmesi.» İTÜ. 1978.

Alkan, Ahmet : «Gelişim Süreci İçinde Kentin Sosyo - Ekonomik Analizi.» Kon­ya. 1981.

Alkan, Ahmet: «Tarihi Çevre Düzenleme İlkeleri-Konya Örneği.» Konya. 1982.

Arel, Ayda : «18. y.y. İstanbul Mimarisin,de Batılılaşma Süreci.» İTÜ. 1975.

Bakır, İbrahim : «Sosyal Değişim Sürecinde Konut Plan Farklılaşması.» Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Basılmamış Y. Lisans Tezi. 1986.

Barkan, Ö. Lütfü : «Türkiye'de Toprak Meselesi.» Gözlem Yayınları. İst. 1980.

Baykara, Tuncer : «Türkiye Selçukluları Devrinde Konya.» Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Ankara. 1985.

Berk, Celile : <cKonya Evleri.» İTÜ. Mimarlık Fakültesi. 1951.

Kuban, Doğan : «Sanat Tarihimizin Sorunları.» Çağdaş Yayınları. İst. 1975.

Uğurlu, Kamil: ~<Anadolu Selçuklularmda li'Iesken Tiplerinin Gelişmesi.» İstan-bul Üniv. Edebiyat Fak. verilmiş Doktora Tezi. ·cBasılmamış orijinal nüsha) 1983.