semejstvoto mladite i drogata - doverba.org.mk · na sopstvenite problemi na zavisnost od drogi, ne...

PRIRA^NIK ZA MLADI I RODITELI

Slavica Gajdayis-Kneèvi}, Natka Pa~oska, Mirjana Savevska, Aneta Spasovska-Trajanovska, Aleksovska

Nada, Suzana Velkovska, Dragica Ilievska

SEMEJSTVOTO

MLADITE I DROGATA

“Sam/a ne moè{ - zaedno moème pove}e”

2


Slavica Gajdayis-Kneèvi}, Natka Pa~oska, Mirjana Savevska, Aneta Spasovska-Trajanovska, Aleksovska

Nada, Suzana Velkovska, Dragica Ilievska

SEMEJSTVOTO

MLADITE I DROGATA

“Sam/a ne moè{ - zaedno moème pove}e”

Izdava~ i pe~at

Vinsent Grafika - Skopje

Lektura

Zorica Velkova

Nacrt na korica

Malevski Aleksandar i Sa{a Pavlovi}

CIP - Katalogizacija vo publikacija Narodna i univerzitetska biblioteka "Sv. Kliment Ohridski" , Skopje 613.83 SEMJESTVOTO, mladite i drogata : prira~nik za mladi i roditeli / Slavica Gajdayis-Kneèvi}, Natka Pa~oska, Mirjana Savevska, Aneta Spsaosvska-Trajanovska, Aleksovska Nada, Suzana Velkovska, Dragica Ilievska, - Skopje : Vinsent grafika, 2003. - 146 str. : ilustr. vo boi ; 20 sm ISBN 9989-2088-0-8 1. Gajdayis-Kneèvi}, Slavica, - I. Kneèvi}, Slavica Gajdayis- vidi Gajdayis-Kneèvi}, Slavica a) Narkomanija COBISS.MK-ID 49792010

3


Slavica Gajdayis-Kneèvi}, Natka Pa~oska,

Mirjana Savevska, Aneta Spasovska-Trajanovska, Aleksovska Nada, Suzana Velkovska, Dragica Ilievska

SEMEJSTVOTO

MLADITE I DROGATA “Sam/a ne moè{ - zaedno moème pove}e”

4

Avtorite se ~lenovi na Stru~niot Sovet na Zdruènieto “DOVERBA”

Blagodarnost! Vo podgotvuvaweto na ovoj prira~nik, osven stru~nite eksperti, ~lenovite na Stru~niot sovet na “DOVERBA”, aktivno u~estvuvaa i ìvotnite eksperti, licata zavisni od drogi i nivnite semejni ~lenovi, koi dolgotrajno i makotrpno rabotej}i na razre{uvaweto na sopstvenite problemi na zavisnost od drogi, ne u~ea i ni pomagaa {to podobro da ja razbereme ~ove~kata dimenzija na zavisnosta, za {to sme im osobeno blagodarni.

Zdruènie za unapreduvawe na lekuvaweto, rehabilitacija i resocijalizacija na lica {to zloupotrebuvaat drogi i drugi

psihoaktivni supstanci “DOVERBA”

Pe~ateweto na ovaa publikacija e ovozmoènood Institutot za trajni zaednici - ITZ, Kancelarijata za Demokratija i

Upravuvawe, Biro za Evropa i Novite nezavisni dràvi, Amerikanskata agencija za me|unaroden razvoj USAID, vo

soglasnost so Dogovorot za sorabotka broj 118-2000-CSOD-14. Ovde navedenite mislewa se mislewa na avtorite i nu`no ne gi

reflektiraat mislewata na ITZ ili USAID.

5

S O D R @ I N A

Voved ........................................................................................................... 7

Da potsetime...........................................................................................13

Ne{to pove}e za upotrebata na drogi ....................................... 15

Drogite i mladite .............................................................................. 21

Vidovi drogi. ........................................................................... 28

Naj~esto koristeni drogi. ................................................... 29

Mladite i drogata (adolescencija) .................................. 41

Vistinata i lagata i upotrebata na drogi. ..................... 55

Sredinata - mladite - drogata. ............................................ 63

Semejstvoto - mladite - drogata . ........................................ 75

Komunikacii i konflikti. . ............................................... 89

Kako bezbedno da se raste i sozreva bez drogi. . .......... 103

Kako da se prepoznae koristeweto drogi. . ................... 109

[to da pravite ako se posomnevate ili otkriete deka Va{eto dete koristi droga. . ................. 113

Mo`e li da se lekuva i izlekuva zloupotrebata na drogi. . ................................................................................ 117

Kako lekuvaweto da go napravime poefikasno............ 119

Metadonot vo tretman na opijatnata zavisnost........... 125

Programi za namaluvawe na {teti od upotreba na drogi. . ................................................................................. 131

[to e recidiv i kako mo`e da se spre~i. . ................... 135

Zabludi, predrasudi i mitovi za drogite, za korisnicite i zavisnicite od droga. . ............................ 143

6

Do roditelite. . . . . Do mladite. . . Do site ostanati Ovoj prira~nik e posveten na problemite povrzani so upotreba na drogi me|u mladite, bidej}i e toa ~esta,

masovna, zagri`uva~ka i pojava vo porast,

pojava koja go zasega naj~uvstvitelniot op{testven segment - mladite.

Po~ituvani, Pove}e od edna decenija nie, stru~nite lica, no i drugite zainteresirani i dobro informirani gra|ani, zboruvame i predupreduvame za nagliot i brz porast na brojot mladi vo Republika Makedonija koi{to ko-ristat drogi i razni drugi psihotropni supstanci. Poslednive godini postojano raste brojot na predo-zirani, smrtni slu~ai i na kriminalot povrzan so upotrebata na drogi. Spored na{i soznanija:

Vo Republika Makedonija 20-30.000 mladi upotrebuvaat razni vidovi psihotropni supstanci, me|u koi se i od 6 do 8.000 lica zavisni od heroin.

No, ova ne e kone~no. Brojkite postojano i

progresivno rastat!!!!!

Osven toa,

Mladite na sé pomala vozrast zapo~nuvaat so upotreba na drogi.

7

Na zastra{uva~ki 11, 12, 13, 14 godini. . . Tuka ne gi vbrojuvame mladite {to pu{at cigari i pijat alkohol. So niv brojkite }e se zgolemat za najmalku 2-3 pati.

Alarmantni i zastra{uva~ki pokazateli! Najgolemiot broj vozrasni, roditeli, vospituva~i, profesori, stru~ni lica, no i golem broj mladi zane-muvaat pred ovie fakti. A site nie sme seriozno zagrièni za zdravjeto na na{ite deca, za idninata na na{ata mladina. Me|utoa, se pokaà deka na{ata zagriènost sama za sebe ne e dovolna. Sé do denes nie nesoodvetno i ne-ve{to se spravuvavme so ovie problemi, kako na poleto na prevencijata i tretmanot na zloupotrebata na drogite, taka i na poleto na programite za namaluvawe na {teti od upotreba na drogi. Zo{to e toa taka? Fakt e deka brojot na lica {to zemaat drogi e vo postojan porast vo site zemji vo svetot, ponaglaseno vo zemjite na Centralna i Isto~na Evropa, vo t.n. postsocijalisti~ki ili zemji vo tranzicija, na koi pripa|a i Republika Makedonija. Toa vo golema mera se dolì na brzite, nagli i èstoki socijalni, ekonomski i op{testveni promeni, {to me|u ostanatoto rezultira{e i so promena na porane{ni sistemi na vrednosti vo individualnoto, semejno i op{testveno funkcionirawe. Novonastanatiot vaku-um vo socijalnite i moralno-eti~ki normi, visokata stapka na nevrabotenost, egzistencijalnata nesigur-nost, vospitno-obrazovnata neprilagodenost, so osobe-na èstokost vlijae na najva`nata, no i naj~uvstvi-

8

telna kletka na op{testvenoto tkaewe - semejstvoto; a preku nego i na najranliviot del - mladite. Golemiot broj negativni socijalni pojavi gi sledea i sostoj-bite so upotreba na drogi i drugi psihoaktivni sup-stancii srede mladite. No, fakt e isto taka i deka za golem broj roditeli ze-maweto drogi me|u mladite ostanuva potpolna nepoz-natica. Tie ovaa pojava ja tolkuvaat na sebesvojstven na~in, velej}i: “ Vo na{e vreme go nema{e ova ~udo” ili “Jas sum laik za ovaa problematika, ne sum se in-formiral/a, mislev nema potreba” ili “Seto ova treba da im se kaùva na mladite, a ne na nas vozrasnite”, pa sê do tvrdewata; “Site mladi se isti, neblagodarni za ona {to nie roditelite im go pruàme. . . drogata definitivno vodi vo smrt. . . im nema spas na tie {to se drogiraat”. Roditelite veruvaat deka qubopitnosta i naivnosta, no i lo{oto dru{tvo ne se samo osnoven tuku i edin-stven faktor za koristeweto drogi kaj mladite, duri i koga mladiot ~ovek drogata ja zema pove}e godini i upotrebata prerasnala vo zavisnost. Me|u vozrasnite sé u{te e {iroko rasprostraneto veruvaweto deka samo deca od nekompletni semejstva, deca na proble-mati~ni roditeli, napu{teni, nezgrièni, slabi u~e-nici, prethodno kriminalizirani i socijalno zapo-staveni, zapo~nuvaat so zemawe na droga. Prestra{eni od pomislata za {tetnosta od upotrebata na drogi, roditelite ~esto izbiraat za toa voop{to da ne zboruvaat so svoite deca, mnogu pati poradi vkorenetoto veruvawe deka razgovorot za drogi bi ja pottiknalo qubopitnosta i bi gi “potsetilo mladite da gi upotrebuvaat”. A, dokolku i donesat odluka da razgovaraat, golem broj roditeli i ne znaat

9

kako da go zapo~nat razgovorot na ovaa tema, a u{te pomalku do kade da odat so informaciite. Taka, razgovorite na ovaa tema se vodat vo krajno moralizatorska atmosfera vo koja roditelite niz kruti stavovi davaat direktni soveti i predupreduvaat samo za {tetnite posledici, ~esto vodeni od svoite predrasudi i zabludi. Najgolemiot broj roditeli sé u{te cvrsto veruva deka se mladite nedovolno informirani za ovoj problem. Tie o~ekuvaat obrazovnite institucii celosno da se posvetat na informiraweto na mladite za drogite i nivnite {tetni posledici, a istovremeno smetaat deka re{avaweto na problemot pred sé e vo nadle`nost na policijata, sudovite i zdravstvoto, so malku ili nikakva svest za sopstveno u~estvo, so {to ja pokaùvaat svojata celosna roditelska nemo} i nekompetentnost. A mladite. . . ?! Tie na vakvite roditelski stavovi i mislewa odgovaraat so sosema sprotivstaveni mislewa. Istraùvawata pokaàle deka mladite imaat daleku pove}e soznanija za drogite otkolku {to toa nie vozrasnite go pretpostavuvame. Informaciite za drogite tie gi dobivaat delumno od svoite profesori, no katadnevno od svoite vrsnici, od informativnite glasila, preku Internet. Dejstvoto na drogite tie ~esto misti~no go tolkuvaat, gi zanemaruvaat ili selektivno gi prifa}aat informaciite za {tetnite posledici, iako tie im se naj~esto dobro poznati.

Na roditelskite ekstremno negativni stavovi za drogite mladite odgovaraat so ekstremna negacija na

negativnite posledici.

10

I namesto sojuznici vo bitkata za zdravjeto tie

poleka se pretvoraat vo dve sprotivstaveni strani.

Ovoj prira~nik nema za zada~a da zazema ni~ija strana, nitu da brani ili napa|a ne~ii stavovi. Edinstvena zada~a e da dade objektiven odgovor na ovie i na mnogu drugi pra{awa, odgovor koj e rezultat ne samo na stru~nite i nau~ni vistini tuku i na dolgogodi{noto iskustvo na ~lenovite na Zdruènieto “DOVERBA” vo re{avaweto na ovoj sloèn i seriozen problem.

Vo Sovetuvali{teto na Zdruènieto, roditelite i mladite koi samite se soo~ile so problemot na upotreba na drogi, ~esto ni gi postavuvaat pra{awata:

Zo{to ba{ moeto dete? . . . Kade pogre{ivme?. . . Kolku i dali sum sum jas voop{to vinoven za ova {to se slu~uva?. . .Moè{e li poinaku?. . . Kako do re{enijata?. . .Ima li lek?. . .Ima li spas za moeto dete? . . .

Vo ovoj prira~nik }e se obideme da odgovorime na ovie i na sli~ni pra{awa, no i: Da razre{ime del od dilemite; Da odgovorime ako ne na site, barem na pogolemiot del od pra{awata; Da promenime del od zabludite; Da gi razjasnime nejasnite stavovi; Da pomogneme vo prepoznavawe i po~ituvaw na razlikite pome|u mladite i roditelite, so toa Da go zgolemime stepenot na zaemnoto razbirawe; Da pomogneme vo baraweto zaedni~ki idni re{enija.

11

Da potsetime: Problemot na koristewe drogi iako stanuva aktuelen i zagriùva~ki svetski problem vo poslednive decenii, druèweto na ~ovekot so drogite zapo~nalo pred pove}e mileniumi. ôvekot rano gi otkril drogite i so nivna ritualna primena vleguval vo ekstati~ni sostojbi (halucinogeni gabi), so {to mislel deka stapuva vo kontakt so natprirodnite sili koi nitu gi razbiral, nitu moèl da gi kontrolira, no koi silno go zastra{uvale. Podocna, nekoi drogi se primenuvale i kako lekovi (afion, ha{i{, kokain i dr.). Vpro~em, vo seto svoe mnoguvekovno postoewe kaj ~ovekot preovladuva potrebata da ja nadvladee sopstvenata nemo} i barem za kuso vreme da otpatuva vo nepoznatite prostori na me~ta i fantazijata; iluzija koja trae kuso vreme, a budeweto predizvikuva u{te pogolema bolka, {to ~uvstvoto na otu|enost go ~ini u{te pogolemo. Pomasovna upotreba na drogi vo Evropa zapo~nuva vo XIX vek, a ja dostignuva kulminacijata vo poslednite decenii od mination vek. Spored svetskite statistiki, vo sega{niot moment postojat okolu 300 milioni pu{a~i na tutun vo razvienite i okolu 800 milioni vo nerazvienite zemji, kade {to nivniot broj e vo zagriùva~ki porast. Godi{no vo svetot umiraat okolu 3 milioni pu{a~i, 750.000 konsumenti na alkohol i nad 200.000 lica {to upotrebuvaat drogi, kako rezultat na komplikaciite od upotrebata na psihoaktivnata supstanca. Se smeta deka vo svetot godi{no heroin zloupotrebuvaat 8 miliona; marihuana pu{at 141.2 milioni, a supstancii od sedativen tip (naj~esto lekovi za smiruvawe) koristat 227.4 milioni lu|e. Ovoj problem e najostro izrazen me|u mladite, najmasovno vo nerazvienite i vo zemjite od Centralna i Isto~na Evropa, t.n. zemji vo tranzicija ili

12

postsocijalisti~ki zemji, na koi pripa|a i Republika Makedonija. Problemot na upotreba na ilegalni drogi vo Makedonija stanuva evidenten kon krajot na 60-tite i po~etokot na 70-tite godini od minatoto stoletie. Po~etocite se so heroin, katran od poga~ite od afion i ~aj od afionovata slama. Poslednite soznanija govorat deka 20-30.000 mladi lu|e vo na{ata dràva upotrebuvaat razni vidovi drogi i drugi psihoaktivni supstanci, naj~esto marihuana, heroin, ekstazi i drugo. Se pretpostavuva deka me|u niv se i 6 - 8.000 zavisnici od heroin. Osven toa, golem broj mladi lu|e rano zapo~nuvaat da pu{at cigari, neumereno konsumiraat alkoholni pijalaci i bez lekarska kontrola samovolno nabavuvaat i koristat lekovi za smiruvawe (sedativi: Diazepam, Lexilium, Demetrin, Ansilan, Tavor i dr.), za namaluvawe na bolkata (analgetici: Analgin, Tramadol i dr.) i za predizvikuvawe na son (hipnotici: Benzosan, Cerson i dr.); kon koi golem del brzo sozdava zavisnost. Poslednite godini, sé po~esta e upotrebata i na t.n. sinteti~ki (dizajner) drogi koi se ve{ta~ki proizvedeni vo razni laboratorii i za koi se misli deka }e bidat glaven problem vo stoletieto koe e pred nas. Upotrebata na drogi i drugi psihoaktivni supstanci e

seriozen i sloèn socio-medicinski i op{testven problem,

problem koj negativno se reflektira kako na li~nosta i semejstvoto taka i na po{irokata op{testvena zaednica.

Osven toa, intravenskata upotreba na drogi i drugi psihoaktivni supstanci e direktno povrzana so opasnosta od {irewe na infekcii so virusite na HIV, B i C òlticata i drugi po krven pat prenoslivi bolesti.

13

NE[TO POVE]E ZA UPOTREBATA NA DROGI

Vo kontakti so vozrasnite, a pred sé so roditelite, ~esto sme pra{uvani: “Zo{to mladite zemaat droga?” ili “Zo{to tokmu moeto dete zemalo droga?” Kako roditelite go razbiraat ovoj problem ? Roditelite veruvaat deka qubopitnosta i pritisokot od strana na lo{oto dru{tvo se glavni pri~ini poradi koi mladite zemaat drogi. Tie kategori~no tvrdat deka e toa: “barawe preku leb poga~a”, “terawe zadovolstvo”, neblagodarnost, potraga po zadovolstvo, pregolema sloboda, zdodevnost, porok. Nekoi na ova dodavaat deka igra uloga i vremenskata neorganizi-ranost, buntovnosta, vnatre{noto nezadovolstvo kaj mladite. Drugi odat duri i podaleku i velat: Toa e rezultat na neorganiziranosta na dr`avata, slabata kontrola, neorganiziranosta na u~ili{tata, labavi-ot odnos na policijata itn. No dali e tokmu taka? Morame da priznaeme deka site mladi vo dene{novo op{testvo se vo postojano isku{enie, da napravat ova ili ona, da se odnesuvaat ovaka ili onaka; pa taka mo`at da se najdat vo isku{enie da zemat i droga. Vistina e deka drogite se lesno i {iroko dostapni. Kako nikoga{ dosega. Vistina e i deka vozrasta vo koja{to se nao|aat mladite po mnogu ne{to e specifi~na i so visok rizik za razvivawe na niza negativni pojavi.

14

Duri i koga bi se soglasile deka seto navedeno e to~no, }e mora da prifatime oti se toa pri~ini ili del od pri~inite poradi koi mladite za prv pat doa|aat vo kontakt i prv pat koristat nekoja droga. No, dali e seto navedeno dovolno da go pojasni sloèniot proces vo koj mladiot ~ovek pove}e pati zemal droga i so tek na vreme stanal zavisen od nea. Ako nekoj 20 ili 100 pati zeme droga, moè li toa da go ~ini samo od qubopitnost? Moè li lo{oto dru{tvo da bide edinstveno vinovno koga nekoj 2-3 godini zema nekoja droga???

[to mislat mladite za upotrebata na drogite?

Me|u mladite, kako vpro~em i me|u roditelite, stavovite se razli~ni. Nekoi mladi mislat sli~no na vozrasnite, potvrduvaj}i go stavot za {tetnosta na drogite. Me|utoa, ne e mal nitu brojot mladi koi “zastanuvaat vo odbrana na drogite”, osobeno na nekoi od niv, kategori~no tvrdej}i deka tie ne se voop{to {tetni, odnosno ne samo {to ne se {tetni tuku i “im pomagaat podobro i pokvalitetno da se druàt. . . da se opu{tat. . . na drug na~in da gi doìveat nastanite”; tvrdej}i deka “....Re~isi site mladi gi upotrebuvaat ponekoga{. . . nivnata upotreba vo svetot e dozvolena. . . “ itn.

[to mislime nie za upotrebata na drogi me|u mladite? Za da ni bide malku pojasno na site, dol`ni sme da kaème deka sekojdnevno me|u mladite, no i me|u vozrasnite, sretnuvame sli~ni ili identi~ni pojavi na upotrebata na drogi (psihoaktivni supstanci): pu{ewe cigari, piewe alkoholni pijalaci, samovolno

15

piewe na tableti za smiruvawe i sl. Site onie koi go pravat toa zapo~nuvaat bez namera da stanat pu{a~i ili neumereni konsumenti na alkohol, a sepak kaj del od niv toa so vreme se slu~uva. Pu{a~ite znaat deka koga po podolgo vreme povtorno }e zapalat cigara imaat posebno ~uvstvo; konsumentite na alkohol so netrpenie ja ~ekaat svojata ~a{ka alkoholen pijalak; a nervoznite lica prebaruvaat po ~antata da ja najdat “spasonosnata” tabletka za smiruvawe. Site tie naj~esto znaat za {tetnite posledici od cigarite, alkoholot, tabletkite za smiruvawe. Pa sepak, toa ne e dovolno da prestanat. Naprotiv, najgolemiot broj prodolùvaat da pu{at, pijat, da upotrebuvaat razni vidovi tableti za smiruvawe, protiv bolka itn. Mladite koga za prv pat }e upotrebat droga, dlaboko se uvereni deka e toa “samo edna{. . . samo sega. . . jas nema da stanam zavisnik kako onie tamu. . . “. Upotrebenata droga vodi do odredeni promeni i doìvuvawa koi tie }e sakaat povtorno da gi doìveat i poradi toa moè da se slu~i povtorno i povtorno da posegnat po drogata, sé do momentot koga nema vra}awe nazad. Sli~no kako so cigarite i alkoholot. Zatoa, velime deka mehanizmite za razvivawe na zavisnost od droga, tabletki za smiruvawe, tutun i alkohol se vo mnogu ne{ta sli~ni, pa duri i identi~ni. Ako qubopitnosta ja vbroime vo faktorite za prv kontakt so drogata, ona {to potoa se slu~uva ne e rezultat nitu na qubopitnosta, nitu samo na dru{tvoto, tuku na odredeni vnatre{ni promeni i potrebi na mladiot ~ovek, predizvikani od golem broj drugi faktori.

16

Mladiot ~ovek e osobeno ~uvstvitelen, nepredvidliv, lesno ranliv, zna~itelno qubopiten, buntoven, a vlijanieto na grupata vrsnici e izrazeno. Kaj del od mladite ~esto e prisutno i bezdelni~eweto, dosadata, vremenskata neorganiziranost, nezadovolstvoto od svetot na vozrasnite, ~uvstvoto deka ne se razbrani, ne se prifateni i dr. Seto navedeno ja zgolemuva nivnata napnatost, nervoza i nezadovolstvoto, pa vo daden moment isku{enieto lesno moè da dovede do zemawe t.e. po~etna upotreba na droga. Me|utoa, dali mladiot ~ovek tuka }e prestane ili }e prodolì da zema droga zavisi, osven od nabroenite i od mnogu drugi faktori. Zatoa, velime deka procesot vo koj mladiot ~ovek pove}e pati upotrebuva droga, i so tekot na vremeto stanuva zavisen od nea, e mnogu posloèn od navedenoto, bidej}i ne moème da prifatime deka nekoj samo poradi qubopitnosta ili pritisokot na dru{tvoto ja zemal istata droga po 20, 30 ili 100 i pove}e pati. Logi~no, neli?!!!! Upotrebata i/ili zloupotrebata na drogi e sloèn proces, vo koj u~estvuvaat mnogu pove}e elementi od samo pogore navedenite faktori, grupirani vo tri grupi faktori: psihoaktivnata supstanca ili droga, li~nosta na adolescentot i negovata socijalna sredina. Navedenite faktori se povrzani i vo postojana me|usebna interakcija, se premreùvaat i imaat ednakvo zna~ewe za pojavata, razvivaweto i odrùvaweto na upotrebata na drogi me|u mladite:

17

a) Biolo{ka b) Psiholo{ka

v) Socijalna celina

Cigari/nikotin - semejstvo Alkohol - u~ili{te Lekovi za smiruvawe - rabotna sredina Drogi - grupa vrsnici

a) Marihuana - grupa prijateli b) Heroin - sosedi v) Ekstazi - lokalna zaednica g) Lepila i inhalanti - politi~ki partii d) Sinteti~ki drogi i dr. - verski zaednici i dr.

Vo ponatamo{niot tekst }e se zadr`ime na sekoj od ovie faktori.

2. LI^NOST

3. SOCIJALNA SREDINA

1. PSIHOAKTIVNI SUPSTANCII

18

DROGITE I MLADITE VISTINA ZA DROGITE Me|u stru~nite lica i roditelite postojana e dilemata: Dali da se zboruva otvoreno ili ne za drogite? Stavovite se sé u{te podvoeni. Privrzanicite na stavot da se zboruva otvoreno, veruvaat deka za drogite treba postojano i detalno da se zboruva, no samo so mladite, za da tie se zapoznaat so opasnostite od niv i nivnite {tetni posledici, so ideja deka so toa mladite “bi bile svesni za opasnostite i ne bi posegnuvale po drogata”. Privrzaicite na vtoriot stav, tvrdat deka zboruvaj}i za drogite mo`e da se pottikne qubopitnosta i interesot kaj mladite za nivna upotreba, pa poradi toa podobro e da ne se zboruva za niv, spored principot “da ne ja barame beqata so borina”. Trgnuvaj}i od dosega{nite iskustva na ova pole, nie veruvame deka za site problemi otvoreno treba da se zboruva, vklu~itelno i za drogite. Vpro~em, toa im go dol`ime na site onie koi ni se javile za pomo{ i izjavile deka prethodno malku znaele za drogite i deka imaat potreba da znaat pove}e. [to se odnesuva do mladite i do opasnosta da ja razbudime nivnata qubopitnost; smetame deka tie sekojdnevno dobivaat golem broj razli~ni informacii za drogite od nivnite vrsnici, od mediumite, preku Internet. Tie se zapoznaeni mnogu pove}e otkolku {to nie vozrasnite znaeme. Ova e mo`nost i tie da ja sogledaat

19

vistinata za drogite od drug agol. ]e zboruvame otvoreno i stru~no za drogite, no i za mnogu drugi ne{ta povrazani so nivnata upotreba. [TO ZNAEME ZA DROGITE I ZA POSLEDICITE OD NIVNOTO KORISTEWE Droga e sekoja supstanca od rastitelno ili sinteti~ko poteklo, koja, koga }e se vnese vo organizmot, moè da promeni, edna ili pove}e negovi funkcii, a ako nejzinata primena se povtori, moè da dovede do sozdavawe na psihi~ka i/ili fizi~ka zavisnost. Spored toa, vo drogi }e gi vbrojuvame site psihoaktivni supstanci; i legalnite i nelegalnite: marihuanata, heroinot, kokainot, ekstazi, no i nikotinot vo cigarite i alkoholot vo alkoholnite pijalaci. Vo psihoaktivni supstanci (PAS) pokraj ostanatite spa|aat i golemata grupa na lekovi koi legalno se proizveduvaat i distribuiraat, kako {to se lekovi za smiruvawe ili namaluvawe na bolka (Analgin, Cafetin, Tramadol i dr.), lekovi za namaluvawe na nervoza i napnatost (Apaurin, Diazepam, Lexilium, Tranex, Demetrin, Ansilan, Librium i dr) i lekovi za podobruvawe na sonot (Cerson, Fluzepam, Benzosan i dr.). Site tie moàt da se upotrebuvaat, no istovremeno se i so visok potencijal na zloupotreba. Upotreba na psihoaktivni supstanci e termin koj ozna~uva primena na nekoja PAS ili lek od strana na lice koe ja zema samo ako e istata prepi{ana od lekar na negovo ime, na na~in i vo opredelana doza. Dokolku istiot lek liceto go zema vo pogolema doza, na svoja raka ili na drug na~in od prepi{aniot, se smeta deka ne go upotrebuva, tuku go zloupotrebuva. Istoto vaì

20

i dokolku nekoe lice samoinicijativno zapo~nuva da upotrebuva nekoj lek, sam ja opredeluva dozata i na~inot na koj }e go zema lekot. I vo toj slu~aj, toj lekot ne go upotrebuva tuku go zloupotrebuva. Zloupotreba na drogi e termin koj zna~i nelegalno (nezakonsko) zemawe na razli~ni drogi i drugi psihoaktivni supstanci koi gi nema na legalniot pazar, ne se proizveduvaat nitu prodavaat legalno. Takvi se heroinot, krekot, kokainot i drugi. Me|utoa, kako {to e ve}e kaàno, zloupotreba e i koga legalno proizvedenata supstanca (lek) se koristi svoevolno, vo koli~estvo, doza i na na~in za koj liceto samo odlu~uva, a bez preporaka na medicinsko lice, lekar. I upotrebata i zloupotrebata na drogi i dr. PAS so sebe nosat potencijalna opasnost od razvivawe na zavisnost, bilo psihi~ka ili psihi~ka i fizi~ka. Sekoj mlad ~ovek zapo~nuva da ja zema drogata slu~ajno i toa po~etno zemawe e naj~esto dobrovolna i svoevolna odluka. Toa e voobi~aeno scenario koga li~nosta eksperimentira so drogata, koja{to inaku predizvikuva zavisnost. Moèbi namerata e da ja zadovoli qubopitnosta, da proba samo edna{, za da oseti kakvo e dejstvoto i ~uvstvoto! No, novoto iskustvo iznenaduva i mladata li~nost moè da posaka toj efekt od drogata vo slednite nedeli i meseci da go povtori; povtorno i povtorno. Vo me|uvreme, odlu~uva deka treba i saka da prestane. Znae deka i pokraj nesporedlivata kratkotrajna vozvi{enost {to ja doìvuva so drogata, dolgotrajnite posledici od nejzinata upotreba se opasni. Zatoa, si vetuva sebesi deka }e prestane, me|utoa negoviot mozok ima sosema poinakov plan - sega povtorno mu e potrebna droga. I dodeka negoviot racionalen um mnogu dobro znae deka

21

ne treba da zeme povtorno, negoviot mozok preminuva preku ovie predupreduvawa. Na nemu nejasen na~in, povtornata upotreba na droga predizvikala dramati~-ni promeni vo stukturata i vo funkcioniraweto na negoviot mozok. I taka, i pokraj negovoto vetuvawe deka }e prestane, postojano prodolùva i prodolùva so upotrebata na droga. Sega upotrebata na droga e nadvor od kontrola i toj/taa stanuva zavisnik. Zatoa, zapametete!!!

Nema bezopasni! Nema lesni drogi! Site drogi se opasni i te{ki, osobeno koga stanuva

zbor za mlada li~nost vo periodot na pubertet i adolescencija.

Mladata li~nost najprvo ja zema drogata da í bide

ubavo i zabavno, a potoa prodolùva da ja zema za da ne í bide te{ko

i lo{o!!!

Zavisnosta od drogi ne e zadovolstvo, toa e te{ka, sloèna i pred sé ma~na sostojba.

Zavisnost od drogi e postoewe na silna, neodoliva i nesovladliva èlba ili potreba t.n. “glad za droga”, koja ja tera li~nosta da prodolì so zemawe na droga i istata da ja nabavuva po koja bilo cena i na kakov bilo na~in, kako i tendencija vo tekot na zemaweto postojano da go nagolemuva koli~estvoto na zemenata droga (fenomen na tolerancija), bez ogled na {tetnite posledici od drogata za poedinecot, semejstvoto i op{testvoto. Kako posledica na seto toa se razviva psihi~ka i fizi~ka zavisnost.

22

Tolerancija se javuva kako rezultat na smalenata reaktivnost na isto koli~estvo droga, poradi {to e potrebno postojano nagolemuvawe na koli~estvoto, za postignuvawe na istiot efekt koj{to porano se postignuval so pomalo koli~estvo droga. Se javuva kaj zavisnost od mnogu drogi, a kaj nekoi od niv se razviva osobeno brzo, kako na primer pri zloupotreba na opijati ili amfetamini. Psihi~ka zavisnost se javuva pri upotreba na site vidovi drogi. Taa pretstavuva silna emocionalna i psihi~ka potreba da se zeme drogata, bilo so toa da se postigne zadovolstvo, ili za da se izbegne neprijat-noto ~uvstvo zaradi li{uvawe od drogata. Toa pretsta-vuva eden vid poseben odnos pome|u drogata i ~ovekot i nabrgu stanuva uslov za normalno mentalno funkcio-nirawe na li~nosta. Potrebata za droga stanuva vo tolkava mera neodoliva i neophodna za li~nosta, {to taa za smetka na nejzinata upotreba po~nuva da gi zanemaruva svoite voobi~aeni aktivnosti, go ostava semejstvoto i prijatelite, go napu{ta u~ili{teto ili ja napu{ta rabotata i go naso~uva celoto svoe vnimanie kon pronao|awe i upotreba na droga. Fizi~ka zavisnost e sostojba koja se javuva poradi dejstvoto na drogata vrz metabolizmot na `ivata kletka na li~nosta koja ja zema; stanuvaj}i negov sostaven del. Pojavata na kriza (apstinencijalen sindrom), koja se javuva kako karakteristi~en znak na fizi~kata zavisnost po prestanok na zemawe na droga e vsu{nost posledica od nedostig na droga vo metabolizmot na individuata. Apstinencijalnata kriza se javuva po prestanok na zemawe droga. Taa se manifestira so pojava na nejasno stravuvawe, napnatost, neraspolo`enie, nervoza,

23

voznemirenost, izbuvlivost, nesonica, solzewe na o~ite, te~ewe na nosot, kivawe, poka~ena temperatura, naleti na toplo-ladno, potewe, eèwe (simptomi sli~ni na nastinka), bolki vo koskite i po celoto telo, osobeno vo ‘rbetot i golemite zglobovi, namalen apetit, bolki vo stomakot, te~ni stolici i dr. Obidot da se prekine so zemawe na droga re~isi redovno e sleden so pojava na apstinencijalna kriza, koja e krajno neprijatna i dramati~na sostojba i bara stru~na pomo{ i tretman. Vo sprotivno, taa moè da bide povod za povtorno zemawe droga, pred sé za da se nadminat te{kotiite vo vrska so krizata. Prodolèn apstinencijalen sindrom se javuva vo prvite {est meseci od prestanokot na zemawe droga i se manifestira so periodi~na pojava na poizrazeni znaci na potewe, eèwe, naleti na toplo-ladno, iako liceto uspe{no odrùva sostojba vo koja ne zema droga. Voobi~aeno trae 15 do 30 minuti. Naj~esto se javuva kaj opijatnite (heroinskite) zavisnici.Se javuva vo situacii koga lekuvaniot zavisnik od droga go potsetuvaat na periodot na zemawe droga, kako na pr: gledawe na film so tema droga, povtorna sredba ili druèwe so zavisnici, razgovor za droga, prestojuvawe vo prostorija kade {to se podgotvuva droga, minuvawe niz teritorijata kade {to prethodno se nabavuvala droga, posebni emocionalni sostojbi itn. Ova se osobeno va`ni sostojbi bidej}i so sebe nosat visok rizik od recidiv (povtorno zemawe na droga). Od druga strana, poradi zagubenata doverba, tie od roditelite mnogu ~esto se pogre{no prepoznaeni kako povtorno da zemal droga, toa e povod za konflikti koi ja vlo{uvaat prvi~nata sostojba i povtorno se so visok rizik za recidiv.

24

Ona {to nie go narekuvame zloupotreba i zavisnost od drogi ~esto go sretnuvame pod drugi imiwa: narkoma-nija, drogirawe, bolest na zavisnost i dr. Ovie imiwa ednovremeno go odreduvaat i op{testveniot karakter i odnosot kon pojavata. Vo stru~nata literatura, zavisnosta od drogi se definira kako hroni~no, recidivira~ko naru{uvawe. Toa zna~i deka, kako i kaj site ostanati hroni~ni poremetuvawa poznati vo medicinata (revmatizam, {e}erna bolest i sl.), posle periodi na podobruvawe t.e. apstinencija (prestanok na zemawe na droga) mo`ni se periodi na vlo{uvawe, t.e. recidiv (povtorno zemawe na droga). Spored svetskite statistiki, koga stanuva zbor za - Sindrom na opijatna zavisnost (zavisnost od heroin), stapkata na recidivnost vo prvata godina od lekuvaweto se dvi`i pome|u 70-80%, bez ogled na vidot i na~inot na lekuvawe. Toa zna~i deka kaj 70-80% od lekuvanite heroinski zavisnici vo prvata godina od lekuvaweto, postoi opasnost povtorno da zemat heroin i da ja povtorat sostojbata. Zapametete!

Sekoj zavisnik od droga zapo~nuva kako slu~aen korisnik i bez ideja deka eden den }e stane zavisnik. Po~etnoto zemawe droga e naj~esto dobrovolna odluka. Site drogi predizvikuvaat psihi~ka zavisnost, a nekoi i psihi~ka i fizi~ka. Iako e te{ko da se prekine so zemawe droga, nesporedlivo e pote{ko dolgotrajno da se odr`i postignatata apstinencija.

25

VIDOVI DROGI Postojat razni vidovi drogi koi mo`at da se podelat na razli~ni na~ini; spored potekloto, spored dejstvoto i sl. Iako drogite deluvaat vrz celiot ~ove~ki organizam, najzna~ajno i najvpe~atlivo e dejstvoto na drogata vrz mozokot, t.e. vrz centralniot nerven sistem (CNS ) spored koj tie se delat na: 1.Drogi {to ja namaluvaat aktivnosta na mozokot (depresori na CNS), vo koi spa|aat: opioidnite drogi (~istiot opium dobien od afionovata ~u{ka, morfiumot, heroinot, metadonot i dr.) i barbituratite.

2.Drogi {to ja zgolemuvaat aktivnosta na mozokot (stimulatori na CNS) vo koi spa|aat: amfetamini, metamfetamini (ekstazi), kokain i dr.

3. Drogi koi predizvikuvaat halucinacii (izmami na setivata), t.n. halucinogeni drogi (psihodelici). Tie se delat na:

a) Mali halucinogeni: marihuana; muskatno (morsko) orev~e (vo golemi koli~estva);

b) Golemi halucinogeni : LSD, mescalin, psylocibin i dr. i

c) Delirantni drogi: toksi~ni vidovi lepaci, isparlivi rastvoruva~i, sprejovi i sl.

26

NAJÊSTO KORISTENI DROGI Dolga e listata na drogi i drugi psihoaktivni supstanci koi mladite i vozrasnite voop{to gi zemaat. Nakuso }e zboruvame za nekoi od drogite za koi znaeme deka se aktuelni me|u mladite vo na{ata dràva: Marihuana - (trevka, gras)

Pretstavuva droga od gru-pata na mali halucinogeni drogi. Nekoi avtori ja izdvojuvaat vo posebna grupa drogi, t.n. kanabi-noidi. Taa e najmasovno i

naj~esto koristena droga vo svetot i kaj nas.

Se dobiva od lisjata na ènskata Cannabis sativa (indisko konopje) od ~ii cvetovi, t.e. od smolata na cvetovite, se dobiva ha{i{.

Aktiven del na marihuanata pretstavuva Tetrahydrocanabiol (THC) koj e zastapen so okolu 2-10% vo listovite.

Se vnesuva so pu{ewe i po 15-20 min. aktivnite sostojki navleguvaat vo krvta.

Se izla~uva od organizmot za 7 dena. Prisustvoto na marihuana (THC) se dokaùva vo

mo~kata. Dejstvo: posle pu{ewe marihuana nastapuva kratkotrajna euforija, ~uvstvo na vozbudenost i opu{tenost, bespri~insko smeewe, zborlivost, lesna komunikativnost so okolinata, ìvi asocijacii,

27

zabrzano mislewe, no i ote`nato vnimanie, so o{teteno pametewe. Kako da se prepoznae lice koe pu{elo marihuana: Zenicite se pro{ireni; O~nite kapaci i kowuktivite zacrveneti; Sluznicata na ustata i `dreloto suvi, poradi {to

se javuva silna `ed; Apetitot e zgolemen, osobeno za visokokalori~na

hrana; Ali{tata i kosata imaat slatkast miris na

zapalen len. Pointenzivnoto pu{ewe marihuana ~esto doveduva do naru{uvawe na pove}e psihi~ki funkcii: pamtewe, vnimanie, mislewe i pojava na ~uvstvo na nerealnost.

Mnogu golemi dozi marihuana mo`at da dovedat i do pojava na psihoti~ni elementi (ludilo): zaguba na orientacijata i realnosta (depersonalizacija i derealizacija), promena na percepciite, promena na telesnata {ema itn.

Pu{eweto marihuana doveduva do razvivawe na tolerancija i silna psihi~ka zavisnost, a

mo`na e i pojava na vkrstena tolerancija pome|u kanabinoidite i opijatite.

28

Heroin - (horse, chiva, joy powder)

Heroinot e droga od grupata na opioidi. Vnesen vo orga-nizmot heroinot; Deluva na opioidnite re-

ceptori vo mozokot, menu-vaj}i go, t.e. namaluvaj}i go ~uvstvoto na bolka (ima 20-25 pati pojako dejstvo pro-tiv bolka od morfinot), no i ja zabavuva rabotata na mozokot;

Toj e dva pati posna`no adiktiven (adikcija=zavisnost) od morfinot;

Se nao|a vo vid na bel ili sivokafeav pra{ok; Na~in na zemawe: Vo organizmot mo`e da se vnese so: pu-{ewe na cigara vo koja e staven heroin; {mrkawe preku nos; vdi{uvawe na parei na zapalen heroin na folija i intravenski, so {pric i igla.

Dejstvo: Vnesen vo organizmot heroinot zapo~nuva da deluva brzo, za samo 15-30 sekundi ako e zemen intra-venski, a dejstvoto mu trae 4-6 ~asa. Za toa vreme se menuvaat fazite na negovoto dejstvo:

Faza 1. Sostojba na “High” t.e. sostojba na visoka opienost. Nastapuva neposredno po vnesuvawe na heroin vo organizmot i trae prose~no 10-15 min. Znaci: zabaveni reakcii, ramnodu{nost kon okolinata, bezbolnost, otapenost t.e. “skamenetost”; zenicite se stesneti (to~kesti kako vrv od topuska) i bez reakcija na svetlina.

Faza 2. Sostojba na t.n. prividna psihi~ka ramnote`a ili “preodna sostojba na normalnost”, koga liceto {to zemalo heroin funkcionira relativno nevpe~atlivo za okolinata. Ovaa faza trae 3-6 ~.

29

Faza 3. Zapo~nuva po okolu 8-12 ~asa od poslednoto zemawe na heroinot, t.e. so prestanok na negovoto dejstvo. Se karakterizira so pojava na kriza t.e. pojava na apstinencijalni znaci: neraspoloènie, nervoza, nap-natost, izbuvlivost, eksplozivnost, ~esto proyevawe, te~ewe na nosot, solzewe, potewe, eèwe, nagli nevolni dvièwa na poedini grupi muskuli na rakata/nogata, nemiren son, {iroki zenici, bolki vo ‘rbetot i vo koskite, gadewe, povra}awe, a moèn e proliv i poka~ena temperatura. Kulminacija na navedenite znaci nastanuva za 36-48 ~., a prestanok se o~ekuva za 7-15 dena. Zemawe heroin vo tekot na samo nekolku dena, doveduva do

razvivawe na te{ka fizi~ka i psihi~ka zavisnost.

Lice koe nekolkukratno doìvealo heroinska kriza, pri pojava na prvite znaci na slednata kriza doìvuva silno ~uvstvo na strav i panika, poradi {to ne ~eka da se razvie krizata, tuku vedna{ se obiduva istata da ja prekine, taka {to “trgnuva vo potraga” po heroin, sozdava “rezervi” od heroin, sé vo obid da ja “presretne krizata” sledniot pat, pred taa da se pojavi so seta svoja ostrina. Taka zapo~nuva da zema heroin vo se pokratki intervali, zatvoraj}i go celosno “krugot na heroinska zavisnost”, vo koj ni{to drugi ne postoi osven drogata. Heroinskata zavisnost pretstvuva edna od najserioznite i najte{ki sostojbi vo medicinata. Toa e sloèn socio-medicinski problem so hroni~na priroda, koj kaj pogolemiot broj zavisnici se karakterizira so periodi na podobruvawe (apstinencija = prestanok na zemawe droga), zameneti so periodi na vlo{uvawe (recidivi = povtorno zemawe droga).

30

Problemot na povtornoto zemawe droga e osobeno seriozen problem i bara poseben vid terapevtski programi i deluvawa. Spored odredeni svetski statistiki, okolu 80% od heroinskite zavisnici lekuvani so razli~ni terapiski metodi vo tek na 1 godina se vra}aat povtorno na heroin, nezavisno od vidot na lekuvawe.

Kako da se prepoznae lice koe zema heroin:

Te{ko e da se zabeleàt promeni koga zemaweto na heroin e na samiot po~etok. Me|utoa, pri pove}ekratno zemawe na heroin se zabeleùvaat promeneti zenici (stesneti ili vko~aneto pro{ireni), jade po koàta i ~e{ewe, ~esti sostojbi na otsutnost, poluzaspanost, bledilo, neishranetost, mo`ni se tragi od ubodi od igla po racete, vospalenie na venite na racete ili nozete, nagli promeni na raspoloènieto i dr.

Ili, moàt da se zabeleàt znaci na heroinska kriza (te~ewe na nos, solzewe na o~ite, kivawe, temperatura, eèwe na koàta, potewe, bolki po teloto, povra}awe). Roditelite ovie znaci pogre{no gi tolkuvaat kako pote{ka nastinka ili poseriozna gripozna sostojba, koja{to, kako i heroinskata kriza, trae 7-10 dena.

Razni predmeti kako: par~iwa aluminiumska folija, igli i {pricevi, izgoreni laìci, sve}i, kesi~ki limontus, celofan, pamuk~iwa, lastik i dr., se del od “priborot” potreben za podgotvuvawe i zemawe na heroin.

Zapametete! Nema bezopasno zemawe heroin. Zemaweto heroin e sekoga{ alarmanten znak,

osobeno ako se zema intravenski, poradi mo`nosta od zarazuvawe so virusot na SIDA-ta, òlticata B i C i drugi po krven pat prenoslivi bolesti.

31

Metadon - (Heptanon) Metadonot e od grupata na opijatni drogi, sinteti~ki analgetik, dobien laboratoriski. Se koristi vo zvani~nata medicina kako silen lek

protiv bolki, vo lekuvawe na maligni zaboluvawa, skr{enici, politraumi i dr.

Poradi toa {to pri negovo kontinuirano vnesuvawe vo organizmot se razvivaat tolerancija i psiho-fizi~ka zavisnost koi se vkrsteni sprema drugite opijati, se prepu{uva pod posebni uslovi na kontrola, bidej}i e so visok rizik za zloupotreba.

Metadonot se primenuva vo golem broj zemji vo tretman na opijatnata (heroinska) zavisnost, vo t.n. Metadonska programa, za koja malku pove}e }e zboruvame vo delot za tretman.

Ekstazi - (Ecstasy- XTC) Pred nekolku godini, vo svetot i kaj nas, se pojavi t.n. droga za rekreacija, koja mladite ja prifatija kako izraz na t.n. kultura na igrawe (culture dance). Nekoi lu|e sé u{te smetaat deka Ekstazi ne e droga i deka e bezopasna. Me|utoa, Ekstazi e droga so molekula sli~na na Amfetamin,

Meskalin i Dopamin. Hemiskiot sostav na ekstazi e MDMA (Metylen-dioxymethamphetamin), i taa ima sli~nosti vo deluvaweto so LSD ili so vol{ebnite pe~urki.

32

Na pazarot moè da se sretne vo vid na tableti so razli~en izgled i boja koi moàt da sodràt amfetamin, LSD i dr. hemikalii.

Se koristi vo vid na tableti, pra{ok ili mnogu poretko intravenski.

Deluva posle 30-60min. od zemaweto, a dejstvoto trae od 3 do 30 ~asa.

Dejstvo: Ekstazi voobi~aeno se zema za vreme na zabava, vo disko, kafule ili na doma{na zabava. Lice koe zemalo ekstazi se prepoznava po toa {to e: Neumorno i vo postojano dvièwe i igra; Intenzivno se poti i oddava toplina; Srceto zabrzano mu raboti; Krvniot pritisok e poka~en; Zabrzano di{e; Liceto mu e zacrveneto; So promeneti e perceptivni doìvuvawa: boite gi

doìvuva posvetlo i pointenzivno, a zvucite pozasileno;

Doìvuva ~uvstvo na prijatnost, relaksiranost, zgolemena bliskost so drugite, pogolema samodoverba, ~uvstvo na zgolemena mo} i sila, potreba od razdviènost i neprekinato igrawe, a

Ponekoga{ ima ~uvstvo kako da e nadvor od sopstvenoto telo.

Pri zemawe visoki dozi ekstazi se javuvaat silni gla-vobolki, gadewe, povra}awe i zamatuvawe na vidot.

Redovnoto zemawe ekstazi doveduva do razvivawe na

tolerancija so umerena psihi~ka zavisnost.

Podolgotrajno zemawe ekstazi moè da dovede do: nesonica, treperewe i gr~ na muskulite, naleti na

toplina i crvenilo i dr.

33

Komplikacii: Naj~esto nastanuvaat od pregrevawe na organizmot, {to vodi do srcevo-krvonosen kolaps, a moèn e i smrten ishod. Ponekoga{ moè da se javi zbunetost, dezorientacija, depresija, anksioznost, panika ili paranoja ( ~uvstvo deka nekoj go progonuva ili mu se zakanuva). Vo takvite sostojbi liceto treba brzo da se otstrani od prostorijata, brzo da se oladi i da prima te~nosti, kako i da se pobara medicinska pomo{. Kokain - (Coca)

Kokainot e alkalo-id koj se dobiva od listot na rastenie-to Erytroxylon coca, koe raste vo Ju`na Amerika. Za razli-ka od heroinot koj e po~esto prisuten vo Evropa i kaj nas, kokainot po~esto se zloupotrebuva vo Severna i Ju`na Amerika. Poznat e kako koka, “snow” i sl. Vo organizmot moè da se vnese so goltawe, injektirawe, no naj~esto so v{mrkuvawe preku nos, pri {to ima silno stimulativno dejstvo. Zavisnicite ~esto go koristat vo kombinacija so heroin kako ,,speedball,,.

Kokainot brzo doveduva do razvivawe na tolerancija i silna psihi~ka zavisnost.

34

Hroni~na upotreba na kokain ima za posledica pojava na paranoja i naludni~avi idei, halucinacii i dr (psihoti~ni sostojbi t.e. ludilo).

Dejstvo: Prviot efekt od kokainot e prijaten, pri {to se gubi zamorot i potrebata za son; a se javuva ~uvstvo na mo} i superiornost. Me|utoa, ovie efekti traat kratko i im otstapuvaat mesto na depresijata i zagriènosta. Dolgotrajna upotreba na kokain doveduva do: gubitok na apetitot i naglo slabeewe, nesonica, tremor, a ponekoga{ i gr~evi. Posebna komplikacija e pojava na kokainska psihoza (ludilo), koja se karakterizira so paranoidni interpretacii i razvoj na halucinacii so zastra{uva~ki sodrìni, poradi {to takvite pacienti se agresivni sprema okolinata.

Krek Ovaa droga se pojavi vo ponovo vreme i se dobiva so prerabotka na kokainot. Se nao|a vo forma na mali òltobeli kristali

ili tro{ki. Vo organizmot naj~esto se vnesuva so pu{ewe na

lule, inhalacija i dr. Mnogu brzo dejstvuva na mozokot, predizvikuvaj}i

silna euforija, mnogu posilna od kokainot; a po prestanuvawe na dejstvoto se javuva silna depresija.

Po samo 1-2 zemawa sozdava tolerancija so razvivawe na psiho-fizi~ka zavisnost sledena so ekstremna agresivnost i violentnost.

35

Poradi toa se smeta deka navleguvaweto na krekot vo zaednicata pretstavuva serizna zakana za socijalniot mir i sigurnost.

Inhalatorni, isparlivi sredstva Supstancii {to se vdi{uvaat ( inhaliraat ) se: razli~nite organski rastvoruva~i (aceton, benzin i

sl.), lakovi, isparlivi boi, aerosoli, lepaci, sredstva za ~istewe, dezinfekcija na sanitarni prostorii, polirawe na mebelot, razni insekticidi, dezodoransi.

Tie se osobeno golem problem me|u mladite na vozrast pome|u 12 i 16 god.

Dejstvo: Pri vdi{uvawe na inhalatornite sredstva doa|a do pojava na: Zbrkanost, za{emetenost, agresivno i destruktivno

odnesuvawe, nesigurno odewe so teteravewe, neorientiranost, nerazbirliv govor, pospanost, pa duri i koma i smrt.

Nivnata zloupotreba doveduva do te{ki i ~esto

nepovratni o{tetuvawa na mozokot i drugite organi. Vo tek na podolgotrajna zloupotreba, se razviva

tolerancija i redovna psihi~ka zavisnost, a kaj nekoi od niv se javuva i fizi~ka zavisnost.

Osoben problem e nivnata lesna dostapnost (gi ima vo

site doma}instva i bliski du}ani) i niskite ceni, poradi {to mo`at dolgo da se zemaat, a da ne bidat navremeno zabele`eni od roditelite.

36

LSD (“trip”)- Lysergic Acid Diethylamide LSD e sinteti~ki proizvedena supstanca, koja vnesena vo organizmot vlijae na golem broj psihi~ki funkcii: Gi menuva percepciite (setilata), predizvikuvaj}i

silni iluzii i halucinacii, pri {to boite se ,,slu{aat,, ,a zvucite se ,,gledaat,,;

Go menuva raspoloènieto; Go poremetuva misleweto, so gubitok na asocijacii; Kaj ~uvstvitelni li~nosti se javuvaat: paranoidni,

pani~ni, {izofreni reakcii, depersonalizacija i depresija so obid za suicid, t.n. “model psihoza”;

Naj~esto se distribuira vo vid na tabaci vpivatelna hartija, impregnirani so ovaa droga, podeleni na mali kvadrat~iwa na koi se nacrtani razli~ni sliki i motivi;

LSD naj~esto se vnesuva preku usta i mnogu brzo se apsorbira, taka {to efektite se javuvaat posle 30-45 min.;

Od organizmot se izla~uva preku izmet i urina, pa taka lesno se utvrduva prisustvo na LSD vo mo~ka;

Tolerancijata brzo se razviva, no i brzo se povlekuva, a psihi~kata zavisnost koja se javuva ne e izrazena;

Okolu 20%od lugeto koi zemaat LSD, podocna vo sostojbi na zgolemena napnatost i anksioznost ili pod dejstvo na drugi psihotropni supstancii, doìvuvaat flesh-back (vra}awe na sliki i doìvuvawa prisutni pri prethodnato zemawe na LSD) . Zloupotreba na t.n. rekreacioni drogi

Nikotinot, kofeinot i alkoholot spa|aat vo grupata na t.n. rekreacioni drogi. Poznato e deka milioni luge vo svetot upotrebuvaat nikotin i kofein, a nivnata podolgotrajna upotreba doveduva do pojava na psihi~ka, a po izvesno vreme i na fizi~ka zavisnost.

37

Pu{eweto e ra{irena pojava vo svetot. Vo listot na tutunot (Nicotiana tabacum) se nao|a nikotinot. Toplinata koja se sozdava pri paleweto cigara

osloboduva nikotin, od koj eden del sogoruva, a drugiot dospeva do organite za di{ewe.

Dimot od cigarata vo prosek sodrì 6-8 mg nikotin. Najgolemiot broj pu{a~i imaat nezapirliva

(kompulzivna) potreba da prodolàt so pu{ewe cigari.

Istraùvawata pokaàle deka maìte pove}e pu{at koga se umorni, dodeka ènite pu{at vo stresni situacii.

Nesoborlivi fakti: Denes e op{to prifaten stavot deka pu{eweto e {tetno po zdravjeto. Dokaàno e deka pu{a~ite se pod pogolem rizik od

pojava na rak na belite drobovi i od srcevo-krvonosni zaboluvawa (infarkt na srceto, mozo~en udar, poka~en krven pritisok i dr.).

Smrtnosta kaj pu{a~ite e pogolema od taa kaj nepu{a~ite.

Pu{eweto vo tekot na bremenosta go zgolemuva rizikot od abortus ili predvremeno ra|awe i nedonosenost.

Nikotinot kaj ènite-pu{a~i se izla~uva preku mlekoto, a toa {tetno vlijae na doen~eto.

Dokaàno e deka kaj novoroden~e moè da nastane intoksikacija so nikotin, ako majkata vo periodot koga go doi novorodenoto vo prosek pu{i po 60 cigari na den.

38

MLADITE I DROGATA ADOLESCENCIJA - Mlade{tvo [to be{e toa? “Eden den poglednav kon vratata i go zdogledav mojot 15-to godi{en sin kako vleguva. Be{e duri malku podnavednat za da moè da pomine. Toga{ gi vidov i golemite patiki na nozete. Me pozdravi, a glasot mu be{e promenet, nekako dlabok, rapav. Se iznenadiv! Imav vpe~atok deka za prv pat go gledam svoeto dete ve}e porasnato.” Ova im se slu~uva na mnogu roditeli. Osobeno na roditelite od dvaeset i prviot vek. Okupirani od sopstenite poblemi vo gradewe kariera, opstanok i egzistencija , tehnolo{ki vi{ok , barawe na~in da se preìvee itn. zaboravaat da vnimavaat na svoite deca, mislej}i deka za toa sekoga{ }e ima vreme. êstopati roditelite velat : “Pa jas postojano sum tuka do svoeto dete - kako toa da ne zabeleàm {to se slu~uva so nego“. Fizi~koto prisustvo samo za sebe ponekoga{ ne ni ovozmoùva i celosen emocionalen anga`man vo rabotite {to se slu~uvaat okolu nas. Periodot na adolescencijata e brz, buren i specifi~en period koj ~esto gi zbunuva mladite, no i nivnite roditeli. Adolescentniot period e specifi~en, zbunuva~ki ìvoten period, koj se razlikuva od periodot na detstvoto, od edna strana, i raniot vozrasen period od druga. Poradi promenetoto odnesuvawe na relacija

39

dete-vozrasen, adolescentot ~esto gi zbuniva roditelite. Vo pove}eto kulturi ovoj period po~nuva okolu 11- 12 godina, a zavr{uva nekade okolu 24 - 26 godi{na vozrast. Dolìnata na ovoj razvoen period zavisi pred sé od kulturolo{kite odliki na edno op{testvo kako i negovata organizacija t.e dolìnata na {koluvaweto na mladata osoba, vospostavuvawe na raboten odnos i postignuvawe na celosna ekonomska i psiholo{ka nezavisnost. Adolescentniot razvoen period se odlikuva so sloèna me|uigra na biolo{ki, psiholo{ki i op{testveno-kulturni faktori. Vo tekot na adolescentniot period, se slu~uvaat golem broj razvojni problemi koi se karakteristi~ni i pri toa normalni za nego. Tie promeni predizvikuvaat odredeni emocionalni odgovori kaj mladite lu|e. Vo adolescencijata doa|a do: Burno biolo{ko sozrevawe na li~nosta, so nagli

telesni promeni koi se javuvaat na samiot po~etok na adolescencijata. Re~isi preku no} adolescentot go menuva svojot telesen izgled. Tokmu poradi toa ~esto e pred ogledalo, isprobuva ali{ta, ~as zadovolno se sme{ka, a ~as, pak, e lut na svojot izgled. Vo situacii na nezadovolstvo, poradi svojot izgled, mladite se nervozni, napnati, verbalno agresivni kon svoite bliski, zabeleùvaat deka nemaat {to da oble~at i sl. Sekoj mlad ~ovek ima svoja zamislena slika za toa kako bi sakal da izgleda na telesen plan. Kaj mladite taa idealna slika za svoeto telesno "Jas" se poklopuva so slikata t.e. telesniot izgled na nekoj niven idol.

40

Kaj golem broj mladi doa|a do golem ras~ekor pomegu vistinskata slika na telesnoto “Jas” i idealiziranata slika za sebe. Toa doveduva do razo~aruvawe, nezadovolstvo, taga, ~uvstvo na pomala vrednost, te`nenie kon socijalna izolacija , pa sé do depresivni emocionalni sostojbi. Brzi promeni na raspoloènieto isto taka se

sostaven del na periodot na adolescencijata. Od vakvite promeni vo raspoloènieto ~esto pati se zbuneti i roditelite i mladite. Tie ~as se dobro raspoloèni, potpevnuvaat, kaùvaat vicevi, se zadevaat niz humor, no samo malku im treba da blikaat vo pla~.

Novi doìvuvawa i ~uvstva koi go sledat probudeniot seksualen nagon, vo mnogu se razlikuvaat od ~uvstvata {to se prisutni vo porane{nite fazi na razvojot. Imeno, interesot za li~nostite od sprotivniot pol doa|a do silen izraz. Vo ovoj period se formira i poloviot identitet, {to pretstavuva prifa}awe na svojata biolo{ka polova dadenost.

Roditeli! Dokolku Va{eto dete e nezadovolno od svojot izgled, nastojuva da bide pove}e doma, zbuneto e od zbidnuvawata vo i von nego, osobeno okolu negoviot odnos so sprotivniot pol i nivniot odnos kon nego i seto toa go pravi mnogu napnato, neraspoloèno, ta`no i osameno, mnogu lesno moè da posaka po hemiski pat da gi rastovari i nadmine tie neprijatni ~uvstva, za da se po~uvstvuva rasploèn i prifaten. Vnimavajte, toa moè da bide alkohol, tableti, DROGA!!

41

Promenlivo odnesuvawe : Adolescentot e “so

edna noga vo detstvoto, a so druga vo svetot na vozrasnite”. Tokmu takvo e i negovoto odnesuvawe. Povremeno li~i na malo dete, a povremeno e preseriozen i uspeva da gi izvr{uva zadadenite zada~i kako da e vozrasen. Isto taka, toj na momenti ~uvstvuva nostalgija i taga za periodot na detstvoto, kade {to sé mu e poznato i kade {to vladeat jasni i ednostavni pravila na odnesuvawe, a ve}e vo sledniot moment ~uvstvuva intenziven strav od svetot na vozrasnite, kade {to vladeat prestrogi pravila i visoki o~ekuvawa.

Razvojni promeni: Adolescentot gi otfrla

dotoga{nite izvori na samovrednuvawe, ja doveduva vo pra{awe organizacijata na vremeto i preraspredelbata na energijata potrebna za zadovoluvawe na emotivnite i nagonskite potrebi, od edna strana, i kulturnite i socijalnite potrebi, od druga strana. Toj/taa gi napu{ta sistemite na vrednostite koi dotoga{ gi prifatil niz semejnite i vrednosnite sistemi na roditelite i traga po novi vrednosti i vrednosni sistemi na vrsnicite. Adolescentite go proveruvaat avtoritetot na roditelot, go gledaat so skepti~nost, kriti~ki gi odbiraat vrednostite koi tie gi nudat i postepeno gi prifa}aat ili otfrlaat, kreiraj}i svoj sopstven sistem na vrednosti i normi.

Razvivawe na potreba za individualizacija i

separacija: Adolescentot nastojuva da se osamostoi, da porasne i da se odvoi od roditelite. Za da go olesni odvojuvaweto od roditelite, adolescentot ~esto nastojuva da go obezvredni

42

dotoga{noto nivno zna~ewe za nego, {to e ~esto tolkuvano od roditelite kako nepo~ituvawe, omalova`uvawe i sl., iako se o~ekuva tokmu roditelite da go pottiknuvaat svojot adolescent da se osamostojuva i odvojuva od niv. Me|utoa, vo pottiknuvaweto treba da se vnimava da ne se predizvika preterana nezavisnost (prebrzo vleguvawe vo svetot na vozrasnite) ili, pak, da ne dojde do preterano vrzuvawe na adolescentot za roditelite (preterana zavisnost), so {to bi se spre~il procesot na osamostojuvawe.

Roditeli zapametete! Za da se odvoi polesno od Vas, Va{eto dete ~esto te`nee da go obezvredni dotoga{noto Va{e zna~ewe za nego Va{ata poddr{ka i razbiraweto na potrebata na Va{ite deca od Vas, kako i potpomagaweto na potrebata za nivno odvojuvawe od Vas, e vsu{nost Va{e u~estvo vo nivnoto sozrevawe. No, treba da se vnimava, da ne se pottiknuva preterana nezavisnot, nitu pak preterano da se vrzuva adolescentot za Vas i da se spre~i negovoto osamostojuvawe. Ovie i mnogu drugi burni promeni, vo tekot na razvojot na adolescentot, se normalen proces na sozrevawe i istite promeni ili krizi se narekuvaat normativni krizi. Del od mladite lu|e razvojnite problemi gi nadminuvaat spontano, niz postojan proces na integracija na intrapsihi~koto i interpersonalnoto,

43

osvojuvaj}i ja ~ekor po ~ekor ponudenata sloboda na izborot na li~en i profesionalen plan.

Da se postane svoj, celovit, avtenti~en, bitie za sebe i po sebe, no i bitie za drugite e te{ka zada~a i proces koj se odviva celiot ìvot od po~etokot do krajot. Taka, nie go steknuvame svojot identitet, a toj ni dava smisla vo ìvotot.

Mladata li~nost koja go ostvarila svojot identitet znae koja e taa, se ~uvstvuva samoprifatena i sigurna, zadovolna e od svojata rabota i uspesi, se doìvuva celovita, donesuva odluki i znae kon {to se stremi vo ìvotot.

Me|utoa, golem broj mladi lu|e, ne uspevaat vo potpolnost da prifatat zrel oblik na odnesuvawe. Toa moè da bide rezultat na nepovolni emocionalni iskustva vo tekot na negoviot razvoj ,konflikti so roditelite , nenadminati razvojni problemi od prethodnite fazi na razvoj. Seto toa moè isto taka da dovede do ote`nato emocionalno sozrevawe kaj mladiot ~ovek kako i ote`nata socijalna adaptacija. Ponekoga{ se slu~uva mladiot ~ovek da zapadne vo kriza ili konfuzija vo ostvaruvaweto na identitetot. Takva kriza ili konfuzija predizvikuva emocionalna bolka. Ne uspevaj}i da ja nadmine bolkata na zdrav i zrel na~in, a ednovremeno ne moèj}i da ostane vo taa kriza ili konfuzija koja mu predizvikuva silna emocionalna bolka, moè da se slu~i mladiot ~ovek da prifati negativen identitet.

44

RODITELI ! Verojatnosta Va{eto dete da prifati negativen identitet e pravoproporcionalna so sostojbite vo koi: Imate pregolemi o~ekuvawa od nego; Postojano ste nezadovolni od negovite

postignuvawa; Toa nema dovolen kapacitet i sili da gi sledi

svoite vrsnici; Polesno mu e da prifati da bide sé ona {to vo

tekot na vospituvaweto mu zboruvavte da ne bide, otkolku da se bori so realnosta od koja e nezadovolno;

Toa ne postignalo dovolna zrelost da gi podnesuva i ispolnuva barawata na op{testvoto od nego;

Ima negativni emocionalni iskustva vo tekot na razvojot;

Prisutni se ~esti konflikti so roditelite; Ima nenadminati razvojni problemi; Ima konflikti na po{iroko semejno nivo i Ima iskustvo so emocionalna, fizi~ka i/ili

seksualna zloupotreba.

Vo tek na konfuzijata na identitetot dominira: napnatost, depresivno raspoloènie, nisko samocenewe, socijalno povlekuvawe itn. Dokolku e mladata osoba sklona brzo da gi razre{uva negativnite emocii , moè da pobara brzo rastovaruvawe i toa po hemiski pat, so upotreba na droga. Emociite koi normalno se pojavuvaat kaj mladite vo adolescencija, se strav i àlost. Pri~inite za

45

stravot najmnogu se povrzani so strav od neuspeh vo u~ili{te, od fizi~ka agresivnost na vozrasnite, od bolest, od smrt, moralno propa|awe itn. Anksioznata sostojba kako sostojba na voznemiranost, napnatost, o~ekuvawe i strav od nejasna opasnost ako potrae podolgo vreme go poremetuva socijalnoto funkcionirawe na adolescentot. Sostojbata na anksioznost osobeno se javuva ako se prisutni semejni stresovi i problemi, i dokolku postoi semejna predispozicija za vakov tip na reakcija. @alosta e normalen oblik na emocionalno reagirawe pri realna (zaguba na blizok ~len od semejstvoto) ili simboli~na zaguba (“zaguba na drugar” poradi preseluvawe, “zaguba” na sou~enik poradi promena na u~ili{te itn.). Adolescentite se osobeno ~uvstvitelni na zagubi poradi neo~ekuvani ìvotni slu~ki ( smrt na bliska osoba, razvod na roditeli, otsutnost na liceto za koja adolescentot e isklu~itelno vrzan, gubitok na emocionalna heteroseksualna vrska itn.). Neuspehot vo socijalnite kontakti i neispolneti postaveni celi, moàt isto taka da dovedat do pojava na àlost. @alosta, koja e normalen oblik na emocionalno reagirawe pri gubitok na blizok ~len od semejstvoto ili gubitok na ne{to zna~ajno za li~nosta, kaj nekoi mladi moè da zazeme enormni dimenzii. Roditeli!

Emocionalnite reakcii na àlost i strav, ako podolgo traat i ako se so silen intenzitet, seriozno ja naru{uvaat homeostazata, osobeno ako adolescentot nema dobar sistem na poddr{ka, pred sé vo sebe i vo svoeto semejstvo, a potoa i vo po{irokata socijalna sredina.

46

Dokolku se slu~i adolescentot da ne uspee na eden zdrav i adekvaten na~in da gi nadmine ~uvstvoto na strav i àlost, moè da se slu~i toa da go napravi so upotreba na nekoe hemisko sredstvo. Dokolku za toa ima primer i model vo semejstvoto (na pr. majkata pri sekoja nervoza i glavobolka pie tableti, a tatkoto alkohol) lesno moè da se slu~i mladiot ~ovek brzo da go povtori toj model i da posegne po kakvo bilo psihoaktivno sredstvo za da gi nadmine sopstvenite negativni emocii. Najdominantni ~uvstva, karakteristi~ni za adolescentniot razvoen period, se ~uvstvoto na dosada , otu|enost i taga. Tie se javuvaat kako rezultat na nemo`nosta da se vratat na poznatoto vo detstvoto, od edna strana, i stravot od nepoznatoto vo idnina od druga, rezultiraj}i so negativni emocionalni sostojbi kaj mladite. Dosadata kaj mladite se manifestira niz soop{tuvawe deka sé e glupavo i neinteresno. Taa se javuva kako reakcija na nemo`nosta nitu da gi prodolì dotoga{nite detski igri, nitu da gi prifati odgovornostite koi doa|aat od svetot na vozrasnite, kade sé e u{te nepoznato i zastra{uva~ko. Na golem broj mladi im nedostasuva socijalna ume{nost i ve{tina za da go nadminat toj moment. Adolescenti! Dosadata moète da ja nadminete na adekvaten i zdrav na~in, so: Sportuvawe ^lenuvawe vo igraorni, dramski i drugi dru{tva Pi{uvawe i ~itawe poezija itn. Otu|enosta sluì kako mehanizam na isklu~uvawe od barawata na svetot na vozrasnite, me|utoa, nabrgu

47

moè da dovede do osamenost. Poradi otu|enosta od svetot na vozrasnite, no i od svetot na detstvoto, se sozdava praznina koja adolescentite te{ko ja podnesuvaat i nekoi od niv moàt da ja popolnat so pripa|awe na subkulturata na lica {to zloupotrebuvaat drogi ili na pr. lica so delikvetno odnesuvawe. So pripa|aweto na ovie grupi, mladite ja razre{uvaat potrebata za pripadnost, iako se ovie grupi so ponizok potencijal, bidej}i toa pomalku baraat i o~ekuvaat od nego. Tagata e ~est pridru`nik na periodot na adolescencija. Predizvikana e od ~uvstvoto na praznina i doìvuvawe na besperspektivnost, posebno vo situacii na te{ki socioekonomski i politi~ki prevrivawa. Tagata se javuva kako posledica na ma~noto ~uvstvo na napu{tenost i nedostatok na roditelska za{tita i poddr{ka. Osven navedenite, kaj mladite osobeno se izrazeni ~uvstvata na osamenost, neprifatenost i nesigurnost. So upotrebata na drogata mladiot ~ovek samo privremeno ja re{ava negativnata emocionalna sostojba, otupuvaj}i gi emocionalnite reakcii na site okolnosti {to ja predizvikuvaat i ja prodlabo~uvaat tagata. Naj~esti razvojni adolescentni problemi: Nemo`nosta da se vrati na poznatoto od detstvoto i stravot od idninata, predizvikuvaat negativni emocionalni sostojbi kaj mladite. Del od niv ne e vo sostojba da ja izdrì taa emocionalna sostojba, poradi {to }e manifestira razli~ni razvojni problemi. Drug del od mladite }e nastojuva {to pobrgu da ja razre{i neprijatnata emocionalna sostojba, po hemiski pat, so pomo{ na upotreba na drogi. Mladata li~nost koja se

48

~uvstvuva nerazbrana, neprifatena i bez poddr{ka, moè: Da prestane da ja kaùva vistina, t.e. da laè.

Laèweto ili nekaùvaweto vistina moè da se pojavi kako posledica na stravot od kazna od strana na roditelite ili drugi avtoriteti ako ja kaè vistinata, koga adolescentot smeta deka nema da bide razbran. Vo drugi slu~ai mladiot ~ovek laè za da bide dominanten vo grupata t.e. za postignuvawe na superiornost ili, pak, preku lagata saka da ja negira svojata nepodnosliva realnost. Za vistinata i lagata ne{to pove}e vo slednoto poglavie.

Da po~ne da krade. Toa moè da bide so cel da go svrti vnimanieto kon sebe od strana na roditelite; ili za da se sprotivstavat na rigidnite moralni pravila i normi na nivnite roditeli. Vo nekoi situacii, kradeweto, kako sociopatolo{ka pojava, se javuva kaj nekoi mladi lu|e kako rezultat na niskata ekonomska mo} na nivnoto semejstvo, a so cel da se nadmine ~uvstvoto na inferiornost. No, ovaa pojava vo sebe nosi opasnost da se razvie i vo seriozen kriminal .

Da bega od u~ili{nite ~asovi, da go napu{ti u~ili{teto, da bega od doma i da talka. Seto toa se pojavi preku koi nekoi mladi lu|e nastojuvaat na negativen na~in da go postignat sopstvenoto osamostojuvawe i nezavisnost.

Edna od osobeno ~estite sociopatolo{ki pojavi, kaj nekoi mladi lu|e, e agresivno-destruktivnoto odnesuvawe so karakteristiki na vandalizam, maltretirawe na svoi vrsnici, semejni ~lenovi, nastavnici i drugi sogra|ani od svojata socijalna okolina.

49

Kako {to gledame, na patot do zrelosta, mladite lu|e pominuvaat niz navistina buren i ~esto nepredvidliv razvoen period, period poln so predizvici i te{kotii. Vo pove}e navrata napomenuvavme deka neprijatnite sostojbi vo ovoj razvoen period mo`at da se razre{uvaat na razli~en na~in, pri {to nekoi mladi izbiraat toa da go napravat po hemiski pat, so zemawe na nekoja psihoaktivna supstanca t.e. droga. Adolescenti, zapametete! Zemaweto droga samo: Privremeno ve rastovaruva od emocionalna bolka; Za kratko vreme vi ovozmo`uva la`na mo}; Kratko ve pravi sre}ni , opu{teni i sé vi izgleda vozmo`no. Me|utoa, Otkako }e pomine dejstvoto na drogata, vie: U{te pove}e }e se ~uvstvuvate napnati; ]e se zgolemi ~uvstvoto na vina kon roditelite; ]e se ~uvstvuvate ta`ni nesre}ni; a Seto toa }e ve natera povtorno da zemete droga. . . i

Taka }e vlezete vo magi~en krug od koj te{ko se

izleguva.

50

Roditeli, zapametete! Za da se nadminat polesno razvojnite problemi kaj Va{ite deca vo periodot na dolescencijata, odnosno za tie polesno da ja podnesat napnatosta i negativnite emocii, kako i da postignat povisok stepen na zrelost, neophodno e vo tekot na nivniot razvoj i pri vospitu-vaweto da gi u~ite na razni socijalni i emocionalni ve{tini i sposobnosti, razvivaj}i gi kaj niv slednive sposobnosti: Sposobnost da se prepoznaat, spoznaat i opi-

{at sopstvenite emocii. Sposobnosta da se pre-poznavaat ~uvstvata zna~i istite da se kontroli-raat vo sekoj moment. Nemo`nost da se prepoznaat ~uvstvata ne doveduva vo situacija da zavisime od niv.

Sposobnost da upravuvaat so emociite. Sovla-

duvaweto i upravuvaweto so emociite e sposobnost na samosvesta. Lu|eto na koi im nedostasuva ovaa sposobnost se postojano vo borba so ~ustvoto na ogor~enost i ma~nina, dodeka onie koi ja posedu-vaat ovaa sposobnost mnogu pobrgu zakrepnuvaat od `ivotniot nemir i neuspesi.

Sposobnost za samomotivacija. Upravuvaweto so

emociite i nivnoto vodewe kon odredena cel pomaga vo razvivawe na kreativnosta, vnimatelnosta i vo sovladuvaweto na odredeni ve{tini. Emocionalnata samokontrola i smiruvaweto na afektot }e ovozmo`at isklu~itelni uspesi na sekoe pole.

51

Sposobnost za prepoznavawe na emociite kaj drugite. Empatijata e isto taka sposobnost koja e zasnovana na ~ovekovata samosvest i e edna od osnovnite ~ovekovi ve{tini. Kolku podobro gi poznavame sopstvenite emocii polesno }e gi prepoznavame i tu|ite ~uvstva. Poseduvaweto na empatija e ve{tina na prepoznavawe {to na drugite okolu nas im e va`no, {to im treba, kako se ~uvstvuvaat i mo`nost da vo soglasnost so toa se odnesuvame.

Sposobnost na odr`uvawe na me|usebni odnosi.

Ovaa sposobnost tesno e povrzana so sposobnosta na razbirawe na tu|ite emocii. Lu|eto koi gi usovr{uvaat ovie sposobnosti imaat uspe{na sorabotka so drugite i ednostavno se “yvezdi” vo dru{tvoto.

52

VISTINATA I LAGATA I UPOTREBATA NA DROGI

Koristeweto droga i razvojot na zavisnost kon nea, doveduva do pojava na mnogubrojni negativni promeni vo odnesuvaweto kaj mladite. Edna od ~estite promeni e naglo popu{tawe na uspehot vo u~ili{te, ~esti otsustvuvawa od doma, menuvawe na izjavite i dr. No, se ~ini deka kaùvaweto nevistina ili poto~no, ~es-tite lagi, se naj~esti i re~isi po pravilo se prisutni vo site semejstva so ovoj problem. I vo tekot na leku-vaweto, prestanokot na laèwe i vospostavuvawe na doverbata vo semejstvoto se edni od klu~nite terapev-tski celi. [to postignuva adolescentot so lagata? Vo po~etokot, cel moè da bide obezbeduvawe na ne-pre~eno otsustvo od doma, osobeno ako se roditelite so mnogu kruti stavovi i zabrani. No, podocna se poja-vuvaat i lagi so koi se obezbeduvaat finansiski sred-stva (proda`ba na raboti od doma, a laè deka gi pozaj-mil). Na po~etokot, pri koristewe droga, kaj mnogu mladi lu|e lagata ima defanziven, t.e. odbranben karakter, i tie laàt samo vo situacii koga se prinu-deni na toa, t.e. koga treba da premol~at ili da ja is-krivat vistinata kako ne bi bile osudeni od strana na roditelite ili zakonot. Na po~etokot tie i samite se ~uvstvuvaat vinovni bidej}i gi laàt svoite roditeli. Za àl, podocna, lagata stanuva sostaven del na nivno-to sekojdnevie i laèweto i manipulaciite dominira-at vo nivnoto odnesuvawe. Takov be{e i slu~ajot so Igor G., 16-to godi{no mom~e od Skopje, u~enik vo vtora godina sredno u~ili{te. Vo osnovno bil soliden u~enik, poslednite godini po~nal da redi slabi ocenki, bil

53

krajno nezainteresiran i otsuten na ~as. Begal od ~asovi, sé poretko odel na u~ili{te, nosel la`ni potvrdi od lekar ili od roditelite, za opravduvawe na ~asovite i sl. Doma go nemalo so denovi. Na ulica se druèl so poznati i nepoznati, no duri poslednite nekolku meseci zapo~nal da pu{i marihuana. Otkako doznale roditelite go odnee vo Sovetuvali{teto na Zdruènieto “Doverba” . Na prvata sredba Igor sosema otvore-no zboruva{e za svoite problemi vo prilagoduvawe vo u~ili{te-to, i na programata i na profesorite. Nemal drugari, se ~uv-stvuval osamen i so mnogu napor go sovladuval gradivoto. Nemal so kogo da go spodeli seto toa. Koga svoite problemi gi soop{tuval na roditelite, tie samo vikale, go karale, mu se lu-tele, go narekuvale so pogrdni zborovi. No, ne go razbirale. Za da gi odbegne reakciite na roditelite ~esto ili premol~uval ili ne ja kaùval pravata vistina. Roditelite bile povikani od klasniot rakovoditel. Se dogovorile da ja kaùva vistinata. Toj povtorno se obidel da im kaè deka mu e te{ko, deka mu treba pomo{. A tie, roditelite, osobeno tatkoto, povtorno mu se na-lutil, go navreduval so zborovite deka e slabak i deka takov sin ne mu treba. Prikaznata se povtrila, no sega roditelite se obi-dele so molbi i go prekolnuvale da se vrazumi i promeni. Na kraj mu se zakanuvale i zapo~nale da go kaznuvaat. A toj?Toj sé po~es-to nitu bil doma, nitu na u~ili{te. Smetal deka e sepak podob-ro ako ne im ja kaùva vistinata. Iskustvoto pokaùva deka mnogu mladi lu|e se pod-gotveni otvoreno da zboruvaat za svoite problemi pred odreden broj lu|e ~ija dobronamernost mnogu pati ja proverile. Koga se toa lekari, psiholozi, nastavnici i dr., toga{ mo`nostite za pomo{ na mladata li~nost se mnogu pogolemi. êstopati, iako lagite na zavisnicite od droga se mnogu naivni i providni, roditelite sakaat da veruvaat vo niv, bidej}i dlaboko vo sebe pret~uvstvuvaat deka ne{to stra{no se slu~uva so nivnoto dete i sé u{te ne se podgotveni da se soo~at so vistinata. Nekoi, pak, roditeli vakvite promeni kaj svoite deca gi krstat kako “ ludorii karakteristi~ni za mlade{tvoto“, kako promeni koi }e pominat sami od

54

sebe, poradi {to moè da se izgubi dragoceno vreme za pomo{. Roditeli zapametete!

Ne zatvorajte gi o~ite pred “stra{nata vistina”. Taka samo gubite dragoceno vreme vo razre{uvawe na problemite na Va{eto dete.

VISTINA ZA VISTINATA I LAGATA Vo obidot da ja definirame vistinata, naidovme na odredeni pote{kotii. Edni velat: Vistinata e edna i edinstvena и tuka nema dilemi. Drugi polemiziraat: Ima vistini kolku i lu|e na Zemjinata topka. Treti, pak, insistiraat: Vistina e samo ona {to e vo soglasnost so realnosta. Sigurno bi moèle da nabroime u{te mnogu stavovi i razmisluvawa za vistinata. Iskustvoto pokaùva deka site nie go menuvame odnosot kon vistinatata vo zavisnost od na{ata sostojba, raspoloènie, vlijanie-to na drugite vrz nas, stepen na zrelost i obrazovanie vo nekoj segment itn. Od druga strana, odnosot kon vistinata vo golema mera zavisi i od stavovite kon nea {to gi nosime od na{ite semejstva. Spored toa, iako ~estopati izgleda deka vistinata e jasna i o~igledna, vo definiraweto na poimot vistina naiduvame na dilemi i mnogubrojni pote{kotii. Vo psihologijata se zboruva za objektivna i subjektiv-na vistina. Se smeta deka objektivnata vistina e stan-

55

dardizirana, univerzalna i nepromenliva (iako ne se-koga{, ne vo celost i ne sekade). Subjektivnata visti-na, naj~esto e vistinata na eden subjekt ili na grupa subjekti koi pripa|aat na ista {kola, vera, dràva, okolija itn. i taa naj~esto e vo soglasnost so negovata / nivnata realnost. Na sprotivnata strana od vistinata e lagata, koja e ednostavo kaàno sprotivnost ili negacija, a mo`no i modifikacija na vistinata. I vo definiraweto na lagata se javuvaat pote{kotii, iako pove}eto lu|e smetaat deka

Laga e sekoj iskaz koj e namerno daden kako nevistinit.

Teoretski gledano, iako koj bilo iskaz ili soop{tuva-we moè da bide nevistinito, vo psiholo{ka smisla toa ne pretstavuva laga, dokolku ne postoela namera na onoj koj go dava iskazot nekogo da izlaè i/ili zavede. Fantazijata i me~taeweto, koi se normalni razvojni fenomeni, vo detska vozrast, ~esto se od roditelite imenuvani kako nevistina ili laga. Me|utoa, vo detska vozrast mo`no i e prisustvoto na t.n. la`livost. La`livosta e isto taka ~esta osobina na detsko odnesuvawe i obi~no e povrzana so nastanite i ~leno-vite vo semejstvoto, drugarite, u~ili{teto. Dokolku ne prestane vo detstvoto, la`livosta moè da stane trajna crta na li~nosta na vozrasniot. Roditeli, vnimavajte ! La`livosta kaj decata ne e priroden del od nivniot razvoj, tuku se pojavuva ako decata nemaat dobar status vo svoeto semejstvo; roditelite im zabranuvaat premnogu rabot,; rastat vo semejstva vo

56

koi laèweto e sostaven del na odnesuvaweto na sekoj ~len od semejstvoto Detskite lagi vo ovoj slu~aj imaat za{titna uloga za deteto. Toa so nivna pomo{ izbegnuva kazna, osobeno onaa za koja misli deka ne e zasluèna, go podobruva odnosot na roditelite kon nego, taka {to odbegnuva situacija da gi razo~ara roditelite, gi ispolnuva nivnite o~ekuvawa i èlbi itn. Spored toa, iako nemame namera da ja branime i opravduvame lagata, samo konstatirame deka Lagata ~estopati ima za{titna funkcija za onoj koj ja

kaùva. Dali Vam Vi se slu~ilo da go izlaète svoeto dete? Toa e pra{awe koe nie ~esto im go postavuvame na ro-ditelite na na{ite sredbi, osobeno na onie koi silno udiraj}i se vo gradi kategori~no tvrdat deka: “. . . nikoga{, nikogo ne izlaàle”i deka za niv “lagata e najgolemiot grev”. Ima li navistina lu|e koi nikoga{ vo ìvotot ne izlaàle? ili poto~no: Ima li roditeli koi svoite deca nikoga{ ne gi izlaàle? Moèbi ima, me|utoa, vistina e deka ~esto se slu~uva i roditelite da gi izlaàt svoite deca, u{te koga se mali. Zo{to? Zatoa {to za najgolem broj roditeli lagata poneko-ga{ podobro zvu~i od vistinata. Taa e pokratka, ne-prijatno im e da ja kaàt vistinata, ili smetaat deka e deteto sé u{te malo za pravata vistina.

57

Da pogledame nekolku primeri: Pr. 1 Deteto pra{uva: Kako se ra|a bebeto ?

Roditelot odgovara: Go nosi {trkot (LAGA) Prevod na lagata : Neprijatno mi e i ne znam kako

sega da ti pojasnam. Pr. 2 Roditelot veli: Ako laè{ }e ti porasne nosot

kako na Pinokio. Prevod na lagata: Strav mi e deka ne }e moàm da otkrijam koga laè{ i deka

nema da moàm da go kontroliram tvoeto

odnesuvawe i zatoa nastojuvam da se obezbedam sekoga{ da mi ja kaùva{ vistinata.

Pr. 3 Deteto ja slu{a raspravijata na roditelite.

Majkata izleguva rasplakana, a koga deteto pra{uva {to ñ e, namesto jasno da odgovori deka pla~ela poradi raspravijata, odovara: Od dimot na cigarata mi e.. .ni{to. . . }e mi pomine!!!! (LAGA) Deteto ostanuva u{te pove}e zbuneto, so misla deka e rabotata verojatno u{te postra{na od {to si misli, koga nego ne mu se soop{tuva vistinata.

Lagi, od ovoj vid, izgovoreni se od strana na mnogu roditeli, osobeno vo raniot razvoj na nivnite deca, no ponekoga{ tie prodolùvaat i vo adolescentniot period. Zapra{ani, mnogu roditeli ne smetaat deka se toa gre{ki, tuku se na stavot deka se toa mali, sitni lagi, so koi gi za{tituvaat svoite deca od problemite, i duri i deka se neodminlivi vo vospituvaweto na decata. Roditeli!!! So nekaùvaweto vistina za kakvi bilo seriozni ili pomalku seriozni raboti samo im davate pravo

58

na Va{ite deca da ne Vi ja kaùvaat vistinata za mnogu raboti. Zapametete!!! Decata se ogledalo na svoite roditeli . Nezboruvawe-to na vistina, od strana na roditelite so nivnite pri-jateli, sosedi, kolegi itn. isto taka e primer na odne-suvawe na koj mnogu ~esto se ogleduvaat nivnite deca. Ako za pomladite deca velime deka naj~esto laàt za da izbegnat kazna, za adolescentite se smeta deka la-àt za da ja za{titat svojata intima ili zatoa {to smetaat deka nekoi raboti nivnite roditeli podobro e da ne gi ni znaat.

VA@NO!!! Adolescentot }e pribegne kon laga ako kaùvaj}i ja vistinata: uvstvuva deka ne e razbran; ûvstvuva deka nema da dobie poddr{ka; ûvstvuva deka sledi kazna ili zabrana. Poradi toa, osobeno e zna~ajno kakvi }e bidat reakciite na roditelite koga }e slu{nat “neprijatna” vistina od svoite deca. RODITELI! Dokolku neprijatnata vistina predizvika kaj Vas: ûvtsvo na lutina, bes, taga i pla~, glavobolka;

59

Ve preplavuva potreba so poroj na kritiki i navredi da se nafrlite na Va{eto dete;

Zapo~nuvate psihi~ki i / ili fizi~ki da go maltretirate Va{eto dete;

ûvstvuvate deka Vi se spas tabletata za smiruvawe ili alkoholot

ZNAJTE deka sledniot pat moè da se slu~i TOJ / TAA

Da Ve izlaè; Da Vi kaè poluvistina ili polulaga; Da mol~i i da ne Vi kaè ni{to za taa situacija; Da moè sli~no na Vas da zeme nekoe svoe sredstvo za smiruvawe;

SÑ SO CEL

Da ja izbegne ili ublaì Va{ata reakcija i samiot da se smiri.

SREDINATA - MLADITE - DROGATA Ve}e zboruvavme za drogite i nivnoto dejstvo i za li~-nosta na mladiot ~ovek i razvojniot period vo koj se nao|a - adolescencijata. Posledna grupa faktori na listata na u~esnici vo pojavata, razvivaweto i odrù-vaweto na upotrebata/zloupotrebata na drogi, se sredinskite faktori ili faktorite na sredinata, na okolinata, na opkruùvaweto vo koe mladiot ~ovek se ra|a, raste i se razviva. ]e zboruvame op{to za

60

sredinskite faktori no i pofokusirano na su{tes-tveno najzna~ajniot segment na ~ovekovoto opsto-juvawe, semejstvoto. Vo dosega{nite kontakti so roditelite i mladite, sredinata e ~esto spomenuvana kako vaèn, ~esto glaven, duri i kako edinstven pri~initel za alarman-tnite sostojbi so zemaweto drogi me|u mladite. Rodi-telite èstoko ja kritikuvaat tolerancijata na va`-nite op{testveni sistemi, spremni se da gi obvinat u~ili{teto, sosedite, policijata, drugarite za nemi-lata sostojba vo koja se na{lo nivnoto dete. Mladite, pak, smetaat deka glavnata pri~ina leì vo vozrasni-te, nivnata nespremnost da gi razberat potrebite na mladite, nemo`nosta da odgovorat na nivnite èlbi i barawa, no pred sé nepodgotvenosta da gi prifatat kako partneri vo pregovarawata i dogovarawata za nivnata sega{nost i idnina. Nie smetame deka vo seto navedeno ima pomalku vistina i deka sekako mora da se vodi smetka i za faktorite na aktuelniot socijalen, ekonomski i op{testven moment vo na{ata dràva. Sredinski faktori se sé ona {to postoi vo pobliskata ili podale~noto opkruùvawe na mladite: semejstvoto, rodninite, drugarite, prijatelite, sosedite, u~ili{teto, sportskite zdruènija, religioznite institucii, no i dràvata vo celost. Vo ponatamo{niot tekst }e zboruvame za site onie faktori na sredinata za koi smetame deka se so visok rizik za negativno vlijanie vrz mladite i za mo`nata upotreba/zloupotreba na drogite. Rizik faktorite na sredinata }e gi pretstavime grupirani kako sledi: Op{testveni faktori:

61

Brojnite socijalni i ekonomski faktori, kako na pr: socijalen status, kriza na vrednosniot sistem, rasturawe na socijalnata mreà i izolacija, socijalna nesigurnost i neizvesnost, kolektivna depresija, nedostatok na samopo~ituva-we, nesoodvetni edukativni programi, ekonomska depresija, nevrabotenost.

Tranzicionite procesi: na op{testveno-ekonomski i socijalen plan. Naglite i brzi promeni na mnogu op{testveni nivoa nosat ~uvstvo na strav, nesigurnost i neizvesnost. Tokmu poradi toa, lu|eto vo op{testvata vo tranzicija se pod postojan stres i postojano o~ekuvawe deka i toa malku {to ostanalo poznato moè i brzo }e se menuva. Brzinata i èstinata na promenite ~esto gi nadminuva kapacitetite na lu|eto za brzo snao|awe i nivno prilagoduvawe vo novite okolnosti, {to vodi do izoliranost i barawe na drugi, nekoga{ t.n. “polesni” pati{ta za izlez od krizata, kakvi {to se alkoholot i drogite.

Sociokulturnite, politi~ki, ekonomski i drugi tranzicii koi se prisutni vo na{ata sredina, a koi dovedoa do ekonomski krizi i sankcii deluvaat stresogeno i pravat pogodno tlo za razvoj na niza sociopatolo{ki pojavi, me|u drugoto i za zavisnosta od drogi.

Nagla promena na sietemot na vrednosti. Sistemite na vrednosti koi do neodamna bea prisutni vo semejstvoto i op{testvoto, a za koi sé u{te verbalno i deklarativno se zalagame, naglo se promenija (u~ewe, studirawe, vrednuvawe na intelektualniot trud, ~esnost i iskrenost i dr.). Nemoralnoto, pa duri i kriminalno odnesuvawe na oddelnite strukturi vo op{testvoto i nivnoto nesankcionirawe, sé pove}e ja izdignuva vrednosta na nemoralnoto i op{testveno neprifatlivo

62

odnesuvawe. Seto navedeno gi zbunuva i frustira mladite i go zgolemuva rizikot za pravilen izbor.

Slabeewe na socijalnata kontrola. Socijalna kontrola e proces so koj se vospostavuva i odrùva red vo socijalnata sredina. Taa obezbeduva odnesu-vaweto na poedinecot da se prilagoduva so intere-site i celite na odredeni grupi i so sredinata vo celina. Vo na{eto op{testvo, za àl, socijalnata kontrola e zna~itelno oslabnata i poedincite na preden plan gi stavaat svoite interesi i potrebi, pred potrebite i interesite na grupata i op{tes-tvoto vo celost. Na toj na~in solidarnosta i griàta za drugite, odnosno za napredokot vo op{testvoto se staveni na mnogu nisko nivo vo sekojdnevnoto funkcionirawe na poedinecot. So slabeewe na socijalnata kontrola, se zgolemuva mo`nosta za upotreba na drogi me|u adolescentna-ta populacija vo op{testvoto.

Stresogeni nastani. Poradi dobro poznatite nastani na bezbednosen plan vo na{eto sosedstvo, a potoa i vo dràvata, kako i opi{anite procesi na tranzicija so svoite negativni posledici, se smeta deka site nie, vklu~itelno i na{ata mladina, po-ve}e od 10 godini ìveeme vo uslovi na hroni~en stres. Samo da se potsetime: Razvojot na zavisnosta od droga spa|a vo posttraumatski stresni rastrojstva.

Davawe na osobena prednost i zna~ewe na materijalnite vrednosti. Sovremeniot svet e svet na sprotivstavenosti i krizi, oblikuvan so apokalipti~ni vizii. Od edna strana, postojat tehnolo{ki uslovi celiot potencijal na materijalni i kulturni vrednosti da bide naso~en kon dobrobit na ~ove{tvoto. Od druga strana, postojano se prisutni zakani za vojna i destrukcija. Blagosostojbata e izraz na tehni~kiot i

63

tehnolo{kiot napredok, no sledena e od prividi i surogati za su{tinskite ~ovekovi potrebi. Industriskoto, tehnobirokratskoto op{testvo, koe go istaknuva zna~eweto na materijalnite vrednosti, pottiknuva na ve~en natprevar za materijalen presti`. Toa e op{testvo so hedonisti~ka opredelba i so parola “ so pari moè da se kupi sé “. Ovaa parola dlaboko navleze vo sekoja pora na semejnoto ìveewe, pa taa po~na da se odnesuva i na vrednosti kako {to se blizina i qubov.

Dostapnost i pristapnost kon psihoaktivnite supstanci: na op{t plan toa pretstavuva: ilegalnata trgovija so drogi i nivnata potro{uva~ka (vo porast se pove}e godini), relativno lesnata dostapnost na drogite (bez ogled na intenzitetot i organiziranosta na nacionalnite i internacionalnite organizacii za kontrola na drogite); i emocionalna dostapnost - t.e. lesnoto donesuvawe na odluka za upotreba na droga.

U~ili{na sredina

Nesomnena e ulogata na pret{kolskite i {kolskite ustanovi vo vospitno-obrazovniot proces na mladite ~lenovi vo op{testvoto. Se smeta deka odredeni sostojbi vo obrazovnite institucii moàt da vlijaat negativno vrz mladite lu|e i da go zgolemat rizikot za pojava na niza socijalno neprifatlivi pojavi , me|u koi e i upotrebata na drogi. Nakuso }e progovorime za nekoi od niv: Tradicionalna organizacija na u~ili{tata.

U~ili{nata sredina kaj nas e kruta i globalno

64

postavena, o~ekuvaj}i site deca da se prilagodat na nea. Takvata organizacija ne ja poddrùva razli~nosta i individualnosta na decata.

Nedostig na jasno definirani celi vo vospitnata, ponekoga{ i vo obrazovnata uloga na u~ili{teto. Se ~ini deka u~ili{teto poleka ja gubi svojata vospitnata uloga, no i tamu kade {to ja ima taa glavno se sproveduva vo zavisnost od razbirawata i sfa}awata na poedini nastavnici, a ne od jasno definiraniot na~in na rabota (na pr. : u~ewe na odredeni moralni normi , op{toprifaten na~in na odnesuvawe itn.).

Prose~nata niz ednosmerna komunikacija plasirana obrazovna rabota (apersonalen tip). Pretstavuva pristap vo obrazovanieto koj, od edna strana, gi ograni~uva kapacitetite na nadarenite deca, a od druga strana, e pregolemo barawe za deca so poniski kapaciteti. Taka, se slu~uva nadarenite deca brzo da go sovladaat nastavnoto gradivo i potoa da se dosaduvaat na ~asovite, dodeka decata so poniski kapaciteti ili koi imaat posebni potrebi da ne uspevaat da go sovladaat nastavnoto gradivo poradi {to se ~uvstvuvaat pomalku sposobni, pomalku vredni i ja gubat doverbata vo samite sebe. ûvstvoto na dosada, nepotenciraweto na sposobnostite, kako i neneguvaweto i nerazvivaweto niz kreativni programi gi ograni~uva i go stopira ponatamo{noto sozrevawe na nadarenite deca. Upotrebata na drogi moè da se javi i kaj dvete grupi mladi: kaj nadarenite - kako na~in za nadminuvawe na dosadata; a kaj decata so poograni~eni kapaciteti - za nadminuvawe na ~uvstvoto na pomala vrednost i niskata samodoverba. Spored toa, nesoodvetnata obrazovna rabota vo u~ili{tata, namesto da im pomogne vo osposobuvaweto za ìvot na decata, moè da go zabrza procesot na nivnoto socijalno propa|awe.

65

Neusoglasenost pome|u tradicionalnata organizacija na u~ili{nata rabota i sovremenite trendovi vo op{testvoto i vo semejstvoto. Mladite vo sovremenite semejstva se vospituvaat poliberalno i sé pove}e se respektira nivnoto mislewe. Toa e vo sudir so prekrutite pravila vo vospitnoobrazovniot sistem vo u~ili{tata {to doveduva do konfuzija kaj mladite i sozdava rizik za otfrlawe na ponudenite pravila i normi.

Niska tolerantnost na u~ili{teto za razli~nostite vo odnesuvaweto kaj decata. Koga e tolerancijata na u~ili{teto za razli~nostite vo odnesuvaweto na u~enikot premala, toga{ u~enicite so problemati~no odnesuvawe (preaktivni, razdvi`eni, zboruvaat na ~as), brzo }e dojdat vo konflikt so nastavnicite. Zgora na toa, ako e kvalitetot na metodite i intervenciite vo takvite slu~ai prekrut t.e. ako se u~ili{tata so prenaglasen represiven pristap toga{ tie go zabrzuvaat svrtuvaweto na ovie poedinci kon ulicata.

Otvorenosta na u~ili{teto za komunikacija so drugi op{testveni sistemi i institucii, osobeno so roditelite. Dokolku e zatvorena organizaciskata postavenost na u~ili{tata, t.e. dokolku u~ili{teto ostvaruva skromni kontakti so roditelite i ostanatite op{testveni sistemi, toa e na {teta na vospitno obrazovniot proces, kako vo odnos na negoviot kvalitet taka i vo odnos na kontinuitetot.

Nedostig na kreativni i vonprogramski aktivnosti vo u~ili{teto. Vo poslednive deset godini vo u~ili{tata ne se organiziraat sekcii, u~ili{ni sekcii od oblasta na literaturata, dramaturgijata, sportot i drugi vidovi i oblici na organizirani slobodni aktivnosti, koi bi ovozmo`ile pocelosno vremensko i kreativno strukturirawe na ivotot na mladite.

66

Grupa vrsnici

Spored teorijata na socijalizacija, li~nosta steknuva odredeni obrasci na odnesuvawe pod vlijanie na kontaktite so lu|eto od svojata potesna i po{iroka socijalna sredina. Grupata vrsnici ima golemo vlijanie vo sevkupnoto oformuvawe na odnesuvaweto vo adolescencijata. Vo adolescentniot period kontaktot so vrsnicite ima karakteristiki na zaedni{tvo, lojalnost i bliskost. Za grupata vrsnici se misli deka ima najgolemo vlijanie vo usvojuvaweto samo na negativnite obrasci na odnesuvawe. Vo odredeni situacii toa e navistina taka. Grupata vrsnici znae i moè da izvr{i èstoko vlijanie vrz mladite za menuvawe na odnesuvaweto i prifa}awe na odredeni negativni pojavi. Na primer, za vreme na nekoi “techno& rave“ zabavi, na koi pogolemiot broj mladi upotrebuvaat nekoi psihoaktivni supstanci, sé pogolem e pritisokot vrz onie koi do{le na zabava, a ne upotrebuvaat nikakvi vidovi drogi, istata da ja zemat. Masovnata upotreba na drogi od strana na vrsnicite e silen pritisok vrz mladata li~nost koja moèbi slu~ajno se na{la vo taa sredina. Masovnosta vo daden moment, negativnata pojava moè da ja napravi socijalno prifatliva. Me|utoa, druèweto i odnosot so vrsnicite ima i svoi mnogubrojni pozitivni strani, dobivaj}i vo kvalitet osobeno so zaemnoto razbirawe, poddr{ka i po~ituvawe na razlikite pome|u li~nostite. Vlijanie na supkulturata: Supkulturata

pretstavuva sistem na podeleni veruvawa, stavovi i simboli na edna grupa, razli~ni od op{toprifateni kulturni obrasci. Vlijanieto na supkulturata ilustrira ~esta pojava na zloupotreba na drogi kaj mladite.

67

Semejni faktori:

Poznat e stavot spored koj semejnite faktori se smetaat ne samo za osobeno va`ni, tuku i za klu~ni vo pojavata, razvivaweto i odrùvaweto na razli~nite problemi na mladite, vklu~uvaj}i ja i eventualnata upotreba na drogi. Zemaj}i ja predvid isklu~itelnata va`nost na semejstvoto, vo ìvotot na mladite, slednoto poglavie e celosno posveteno na nego. Tuka, samo nakuso za nekoi od faktorite: Socioekonomski status na semejstvoto i odnosite

vo nego: Preteranata roditelska strogost i kaznuvawe, ili preteranata za{tita i popustlivost kon decata, sozdavaat kaj niv ~uvstvo na strav, nesigurnost, ponekoga{ preterana zavisnost od roditelite i nesposobnost za samostojno realno odbirawe i razlikuvawe na pravilno od nepravilno, dobro od zlo, laga od vistina. Otsustvo na eden od roditelite (poradi vonbra~en staus na deteto, smrt na eden od roditelite, razvod ili dolgotrajno profesionalno otsustvo), slabata roditelska koalicija i slabata roditelska kontrola kaj decata sozdava ~uvstvo na nesigurnost, napu{tenost i zapostavenost. Nevrabotenosta na eden ili obata roditela, lo{ata materijalna sostojba na semejstvoto, egzistencijalnata nesigurnost vlijaat negativno na mladite sozdavaj}i kaj niv ~uvstvo na zagrozenost i nesigurnost. Neizedna~enite roditelski vospitni stavovi, neusoglasenite o~ekuvawa od mladite, otsustvoto na razbirawe i poddr{ka za nivnite razvojni potrebi i problemi, se so visok rizik za negativno vlijanie vrz mladite, ja zgolemuvaat nivnata nesigurnost i zbunetost {to moè da bide voved vo idnata upotreba na drogi.

68

Socijalni problemi povrzani so upotreba na

droga Mladite {to zapo~nuvaat i prodolùvaat da upotrebuvaat drogi vo mnogu ne{ta se razli~ni pome|u sebe. Me|utoa, nekoi karakteristikite se javuvaat kako zaedni~ka crta na najgolemiot del od ovie mladi:

lo{a socijaliziranost; buntovnost kon op{toprifatenite normi i

pravila; namalena sposobnost za kontrola na vnatre{nite

pobudi; izrazena èlba brzo i bez napori da gi zadovolat

svoite elbi; nezadr`livata potreba za droga tolku silna {to

liceto gi zanemaruva i osnovnite ivotni potrebi (glad) ili interes kon sprotivniot pol;

za nabavuvawe na drogata ne izbiraat sredstva, nitu na~in;

izmeneto ~uvstvo na socijalna pripadnost. Mladite koi se opfateni so obrazovniot proces nabrzo pokaùvaat mnogubrojni problemi, kako na pr.:

Problemi vo {koluvaweto: Namalen interes za u~ewe i usvojuvawe na novi

znaewa; Nemo`nost da se koncentriraat i da memoriraat

novi u~ili{ni gradiva; Postojano planirawe, no i odlagawe na

postavenite zada~i se do nivno celosno zapostavuvawe;

69

Namalen u~ili{en uspeh, a so tek na vreme i nereagirawe na slabi ocenki;

Nezainteresiranost i otsutnost i/ili dremlivost na ~asovite, docnewe i izostanuvawe od ~asovi, golem broj izostanoci;

Sklonost kon buntovnost i raspravii so profesorite so tvrdewe deka se onepravdani, neobjektivno ocenuvani, namerno kaznuvani;

êsto na po~etokot ja menuvaat u~ili{nata sredina, no odnesuvaweto prodolùva i vo novata sredina;

êsto se sankcionirani so isklu~uvawe od u~ili{te poradi golem broj izostanoci ili u~ili{en neuspeh ili svoevolno go prekinuvaat {koluvaweto.

Vpro~em, promenite vo navikite i odnesuvaweto kaj mladite {to zapo~nale da upotrebuvaat droga, pobrzo se zabeleùvaat vo u~ili{te otkolku doma. Naglite i neobjasnivi promeni vo odnesuvaweto i pojavata na u~ili{ni problemi ili u~ili{en neuspeh moàt da se javat kako posledica na upotreba na drogi, no tie se ~esto i voved vo nea, pa treba da bidat seriozno predupreduvawe za roditelite i u~ili{niot personal (psiholo{ko-pedago{kite slu`bi i profesorite).

Rabotosposobnost i upotreba na drogi

Iako e problemot na vrabotenost problem od po{iroki razmeri kaj nas, sepak odreden broj mladi lu|e uspevaat da se vrabotat i da pridonesuvaat. Kaj mladite vraboteni, koi upotrebuvaat droga, vo kus vremenski period zapo~nuvaat da se javuvaat nekoi od slednive rabotni problemi:

êsto zadocnuvawe na rabota;

70

Neopravdano otsustvuvawe po nekolku dena, opravduvaj}i gi otsustvata na najrazli~ni na~ini, vklu~itelno preku ~esti boleduvawa po razni osnovi, no ne i glavniot problem (poradi strav od otkrivawe na nivnata sostojba i opasnost od otkazno re{enie);

Nedovolno ili necelosno izvr{uvawe na rabotnite obvrski;

Brzo zamoruvawe i za~esteni gre{ki poradi namalenata koncentracija i nemotiviranost za rabota;

êsti opomeni i predupreduvawa od pretpostavenite;

Buntovnost i nepo~ituvawe na avtoriteti i pretpostaveni;

Tvrdewe deka se onepravdani, omrazeni i sl. Interesen e podatokot deka se tie za semejstvoto dobri rabotnici i deka nivnite profesionalni problemi doma{nite gi osoznavaat docna, duri otkako }e se pokrene postapka za otkaz ili otkako }e se razvie fizi~ka zavisnost.

Finansiski i zakonski problemi Odredeni istraùvawa, napraveni kaj nas, pokaàa deka licata {to upotrebuvaat drogi se naj~esto mladi, nevraboteni tinejxeri. Sekoja transakcija so droga, t.e. sekoja nabavka, kupuvawe, a ne samo prodavawe, e nelegalen akt zakonski sanksioniran so pozitivnite zakonski propisi vo na{eto op{testvo. Cenata na drogata {to ja nabavuvaat na ilegalniot pazar, kontroliran od kriminaloto podzemje, ~esto gi nadminuva nivnite materijalni mo`nosti. Zatoa, za golem broj od niv edinstven na~in da dojdat do sredstva za nabavka na droga tie obavuvaat ilegalni aktivnosti kako iznesuvawe i prodavawe predmeti i skapocenosti od doma (nakit, zlato) ili zemawe na ~ekovi ili pozajmuvawe. I

71

bidejki ~esto pozajmenite pari ne mo`at da gi vratat, povtorno se doveduvaat vo sostojba da otu|uvaat (kradat) predmeti od doma ili od rodnini i sosedi. Del od mladite {to upotrebuvaat droga, poradi nemo`nost da dojdat do sredstva potrebni da ja nabavat drogata, i zate~eni od pojava na apstinencijalna kriza, seksualno se zloupotrebuvani i maltretirani. A koga vakviot na~in na obezbeduvawe sredstva }e prestane da funkcionira, del od licata {to zloupotrebuvaat droga po~nuvaat da ~inat seriozni kriminalni akti (provalni kra`bi i razbojni{tva, naru{uvawe na javniot red i mir i dr.). Najgolemiot broj mladi koi podolgotrajno zloupotrebuvaat droga, se vklu~eni vo prenesuvaweto i rasturaweto droga, kako “sitni dileri‘, pri {to kako protivusluga ne dobivaat pari, tuku samo del od drogata koja im e potrebna. Tokmu poradi toj fakt, najgolemiot del od niv ne smetaat deka e toa nezakonska dejnost, tuku samo na~in da dojdat do potrebnoto koli~estvo droga za sebe, za da gi odbegnat neprijatnite simptomi na krizata. Poradi vakviot na~in na “obezbeduvawe droga za sebe”, mladite ne tro{at golemi semejni sredstva, pa roditelite nemaat mo`nost spored finansiskiot moment, brzo da ja otkrijat nivnata zloupotreba.

72

SEMEJSTVOTO - MLADITE - DROGATA

Roditelite i decata vo edna kultura, se lice i opa~ina na edna ista pojava.

Semejstvo ne e prost sobir na negovite ~lenovi, tuku sloèn sistem na individui koi ìveat, komunicira-at, se povrzuvaat, poddrùvaat, nadopolnuvaat, menuva-at i funkcioniraat vo edna zaednica. Semejniot sis-tem e zaednica vo koja nastanuvaat, postojat i opstoju-vaat lu|eto. So ~lenovite na semejniot sistem gi deli-me zaedni~kata sega{nost, no i minatoto i idninata. Toa gi simbolizira ~ove~kite najdlaboki soni{ta i stravovi. Semejnite ~lenovi se vo postojan me|useben kontakt, pri {to promena kaj samo eden ~len ili samo eden del vo sistemot predizvikuva reakcija i promena vo celiot semeen sistem. Ova pravilo na roditelite im e prepoznatlivo samo vo nasoka dete-roditel, no ne i vo sprotivna nasoka. Na pr: Za na{ite deca ~esto velime: “Ne mora ni{to da mi kaè, samo {to }e go pogledam vo o~ite znam deka ne{to se slu~uva. . . go znam kako di{e. . .” Ona {to im e pomalku poznato na roditelite e deka istoto pravilo vaì i za decata vo odnos na nas rodi-telite. Imeno, i decata brzo i lesno gi prepoznavaat promenite vo odnos na nas roditelite, bez ogled kolku nie mislime deka sme ve{ti vo nivnoto prikrivawe. Na pr: Velime: “Te{ko mi e, nervozna sum, ama nedozvoluvam toa da vlijae na niv (decata), pra{ajte gi i }e vidite deka jas na niv mojata nervoza ne ja prenesuvam. Naprotiv i koga sum nervozna pred niv se trudam da sum smirena, nasmeana!” A nie gi pra{uvame decata i mladite. Tie ni soop{tuvaat:

73

“U{te ni e pote{ko koga gledame deka e nervozna, a taa veli deka ne e. Zbuneti sme, ne znaeme {to se slu~uva. Em e nervozna, em ne la`e”. Na~inot na zaemno komunicirawe vo semejstvoto e od osobeno zna~ewe, poradi {to mu posvetuvame posebno poglavie. Na ova mesto sakavme samo da ja podvle~eme va`nosta od razbiraweto na semejstvoto kako celina, t.e. kako sistem, kako i va`nosta od zaemnoto vlijanie na site negovi ~lenovi. Poradi va`nosta od razbirawe na semejstvoto kako sistem, t.e. kako edna celovitost, terminot semeen sistem }e bide polzuvan vo ponatamo{niot tekst. SS ima pred sebe mnogubrojni ulogi i zada~i (biolo{ka, psiho-socijalna, egzistencijalna, op{testvena i dr.). Za osobeno va`ni se smetaat u~eweto na ve{tinite na komunicirawe i dogovarawe, gradeweto i po~ituvawe na semejniot sistem na vrednosti, na moralnite stavo-vi i normi, po~ituvawe na razlikite, poddr{ka na kreativnite stilovi na funkcionirawe i dr. kako osnova za gradewe na samodoverbata i samopo~it kaj idnite generacii {to, pak, pretstavuva uslov za nivnoto idno uspe{no funkcionirawe. Sekoj SS raste, se razviva i menuva, kako kvantitativ-no, taka i kvalitativno. So doa|aweto na sekoj nov ~len vo semejstvoto, so geometriska progresija raste brojot na semejnite relacii. Vo semejstvoto sekoj ~len ima svoja uloga koja povlekuva odredeni prava, no i dol`nosti vo semejnoto funkcionirawe .

Vo ponatamo{niot tekst semeen sistem }e bide pretstaven so SS.

74

Vo semejstvoto se ra|a na{eto zdravje, no i na{ata bolest

Od momentot na formirawe i vo tekot na svoeto postoewe, semejstvoto minuva niz razni ìvotni fazi, a uspehot na sekoja sledna zavisi od uspe{nosta na zavr{e-nite zada~i od prethodnata. Sekoja ivotna faza pretsta-vuva predizvik za semejstvoto i bara nova semejna reorga-nizacija, promena na na~inot na semejno funkcionirawe, a nekoga{ i dvete. Na svojot razvoen pat sekoj SS e posto-jano presretnuvan od razni o~ekuvani ili neo~ekuvani ìvotni nastani. Vo ìvotot na site semejstva postojat mnogubrojni i razli~ni te{kotii, problemi i predizvi-ci. Funkcionalnite (t.n. zdravi) SS se razlikuvaat od disfunkcionalnite po na~inot na semejnata organizacija i funkcioniraweto {to reflektira i na na~inot na razre{uvawe na problemite. Toa zna~i deka funkcional-nite SS razvivaat {iroka lepeza na ve{tini i kreativni potencijali za brzo, efikasno i navremeno razre{uvawe na problemite; dodeka disfunkcionalnite, ne uspevaj}i da gi razvijat ovakvite ve{tini i mo`nosti funkcioni-raat taka {to problemite gi odloùvaat, zanemaruvaat i/ili prikrivaat, a so toa i gi natrupuvaat sé do pojava na semejna disfunkcionalnost. Posle fazite na po~etno semejstvo, semejstvo so malo, pret{kolsko i {kolsko dete, doa|a edna od najburnite, najdramati~ni i najnepredvidlivi fazi vo razvojot na semejstvoto - semejstvo so adolescent. So ogled na faktot deka upotrebata i/ili zloupotrebata na drogi zapo~nuva naj~esto tokmu vo periodot na adolescencija, na ovaa semejna ìvotna faza }e i posvetime posebno vnimanie:

75

Semejstvo so adolescent Semejstvoto so adolescent ~esto se narekuva “semejna bura” ili “semeen zemjotres”. Ovaa semejna ìvotna faza zapo~nuva so vleguvaweto na deteto vo pubertet, sé do ne-govoto napu{tawe na semejnoto ogni{te i zapo~nuvawe na sopstven ìvot. Adolescentnata semejna ìvotna faza e isklu~itelno provokativna za pojava na problemi, pred sé poradi svojata osobena sloènost vo odnosite koi vlade-at. Toa se dolì pred sé na vkrstuvawe na individualnite razvojni procesi na adolescentot so adolescentnata se-mejna razvojna faza, i dvete optovareni so brzi, burni, nagli i ~esto nepredvidlivi promeni. Vo nea se otsliku-vaat site natrupani, a nerazre{eni krizni situacii od prethodnite razvojni fazi, nadopolneti so eden od naj-su{testvenite problemi za semejniot sistem, momentot na odvojuvawe i osamostaluvawe na negoviot mlad ~len. Poznato e deka adolescentot, sporeduvaj}i go semejniot sistem na vrednosti so po{irokite op{testveni, gi soo~uva roditelite so mnogu dilemi, izloùvaj}i gi niv-nite vospitni stavovi i normi na postojana kritika i re-vizija. Toj ja ispituva roditelskata koalicija, mo} i is-trajnost, elasti~nosta na semejnite granici, fleksibil-nosta na semejnite dogovori i pravila, povikuva na nova semejna reorganizacija. Toj bara da se razgovara i prego-vara so nego i da se pravat zaedni~ki dogovori ne samo vo vrska so negovite potrebi tuku i vo vrska so sevkupnoto semejno ìveewe. Taka na pr., adolescentot e kategori~en vo baraweto sam da odlu~uva za svojot izgled i obleka, no o~ekuva i da bide povikan da u~estvuva vo donesuvaweto na odluka na pr. za promenata na stanot ili mestoto na ìveewe. Vo sprotivno postoi visok rizik donesenata roditelska odluka da ja bojkotira. Procesot na dolgo-trajno i istrajno zaedni~ko razgovarawe i pregovarawe

76

neminovno vodi do promena na postoe~kata roditel-dete vo kvalitativno nova roditel-adolescent relacija. Nema dilemi deka se roditelite na adolescentot isprave-ni pred golem broj zada~i, predizvici i nepoznatici. Kako edena od najzna~ajnite promeni kaj adolescentot se smeta potrebata za osamostojuvawe vo pravec na podgotov-ka za odvojuvawe (separacija) od roditelite i semejstvoto. Separacijata ne pretstavuva prekin na emocionalnite odnosi, tuku gradewe na kvalitativno nov odnos na blis-kost. Iako zvu~i normalno, o~ekuvano i posakuvano, golem broj roditeli, poradi niza sopstveni i semejni sos-tojbi i problemi, ne izrazuvaat podgotvenost nitu pod-dr{ka za is~ekoruvawe na deteto i zaminuvawe od rodi-telskiot dom. Za semejstvoto velime deka e dol`no da sozdade atmosfera na biolo{ka, psiholo{ka i socijalna sigurnost za razre{uvawe na najgolemiot broj problemi na adolescentot vo nasoka na negova za{tita od raznite nesakani sostojbi, vklu~uvaj}i ja i zloupotrebata na drogi. Roditela zapametete! Vo periodot na adolescencija, nedorazbirawata i konfliktni situacii na relacija adolescent-roditel, se ~esti i neodminlivi vo site semejstva, i vo funkcionalnite i vo disfunkcionalnite.

Tie me|usebno se razlikuvaat samo vo na~inite i vo ve{tinite na nivnoto nadminuvawe. Zbor-dva za funkcionalnite i disfunkcionalnite semejstva:

77

Funkcionalni SS Funkcionalnite semejni sistemi gi karakteriziraat: Otvoren stav kon humanite sredbi i bazi~na

doverba; Otvoreni, jasni i topli komunikacii; Spontani interakcii, vo atmosfera na radost i

humor; Visoko nivo na kreativnost i inicijativa; Usoglasenost na roditelskite o~ekuvawa so

`elbite i mo`nostite na adolescentot; Jasna hierarhiska raspredelba na ulogite so

koncentracija na snagata i mo}ta vo roditelskiot par;

Cvrsta roditelska koalicija i postojani roditelski stavovi;

Elasti~ni semejni granici {to ovozmo`uva protok i razmena na informacii;

Fleksibilna kontrola po pat na dogovor i sankcionirawe na nepo~ituvawe na dogovorite;

Vostanoven semeen sistem na vrednosti so jasni pravila i normi;

Odbalansirani snagi na zaedni{tvo i individualnost (nekoga{ sam, nekoga{ zaedno so semejstvoto) ;

Izrazeno po~ituvawe na razlikite i posebnostite;

Po~ituvawe na potrebata za odvojuvawe, individualnost, avtonomijata i privatnosta.

Blagodarenie na navedenite obrasci, funkcionalnite SS sozdavaat pozitivna atmosfera vo koja nivnite adolescenti se ~uvstvuvaat prijatno, prifateni i razbrani, so jasna poddr{ka na semejstvoto za nivnite potrebi, problemi i dilemi. Zatoa, ovie faktori se smetaat za za{titni semejni faktori.

78

Disfunkcionalni SS: Toa se semejstva koi ne se vo sostojba da se prilagodat na novonastanatite uslovi na ìvot i nemaat kapaci-tet da se spravat so stresnite situacii bez pogolemi posledici za svoite ~lenovi. Imeno, ovie semejstva stresnite situacii i problemite na koi naiduvaat ne-adekvatno gi razre{uvaat, nemaat ve{tini i ne se vo sostojba da se adaptiraat na promenite i na novonasta-natata situacija, poradi {to ne uspevaat da go prodol-àt svojot rast i razvitok. Vo ovie semejstva mo`ni se slednive disfunkcionalni obrasci i sostojbi: Haoti~na raspredelba na ulogi i haoti~na

struktura na mo} (krupni i seriozni odluki vo semejstvoto donesuva adolescentot);

Nejasni, nekonzistentni, neuedna~eni i neprilago-deni semejni pravila na razvojnite potrebi na semejnite ~lenovi;

Komunikacii koi se nejasni i indirektni, a pora-kite inpersonalni (nikoga{ ne se imenuvaat lica-ta i nikoga{ ne se razgovara vo prvo lice), maski-rani, nedefinirani i ~esto nekongruentni (neuso-glasenost pome|u jazi~nata i telesnata poraka), poradi {to komunikaciite se odbegnuvaat;

Granicite pome|u subsistemite vo semejstvoto, ka-ko i nadvore{nite semejni granici se neelasti~ni (prekruti ili prepopustlivi);

Relaciite vo semejstvoto se ili umreèni ili distancirani;

Bra~nata uloga e ~esto zanemarena i podredena na roditelskata, pri {to

Roditelskata dijada ja nema mo}ta na odlu~uvawe i vospituvawe;

Otsustvuva zdrava roditelska koalicija koja e zameneta so gruba roditelska diskvalifikacija;

79

Postojat disfuncionalni obrasci na emocionalno povrzuvawe pome|u semejnite ~lenovi, pa ~esto dva semejni ~lena se silno emotivno vrzani, nasproti oddale~enosta od tretiot ~len;

Osobeno e izrazena disfunkcionalnosta vo kontrolata na odnesuvaweto, poradi nefleksibil-nite semejni pravila, haoti~nata kontrola, otsustvoto na ve{tini na dogovarawe i dr.

Vo disfunkcionalnite semejni sistemi, adolescentot ~esto se ~uvstvuva nerazbran, neprifaten i bez pod-dr{ka za sopstvenite planovi i barawa. Zaemno spro-tivstavenite roditelski stavovi go zbunuvaat (na pr. koga tatkoto zabranuva, a majkata dozvoluva i obrat-no), kako i brzoto i bespri~insko menuvawe na pravi-lata i odlukite (denes moè, utre ne moè). Adolescentot }e se buntuva dokolku pravilata ne va-àt za site semejni ~lenovi podednakvo, pa toa }e go soop{ti glasno so zbor ili so svoeto odnesuvawe. Na pr.: Roditelite se lutat i go kaznuvaat adolescentot poradi docnewe ili nejavuvawe doma. Ednovremeno, tatkoto redovno docni i ne se javuva kade e, {to ja luti majkata , taa e nervozna i komentira, no tatkoto nikako da se promeni. [ansite za da se promeni adolescentot, pri takvi okolnosti, se diskutabilni. Roditeli zapametete! Bez ogled na va{ite dobri zborovi i pravila so koi sakata da gi vospitate Va{ite deca, tie najbrgu }e nau~at kako da se odnesuvaat gledaj}i Ve Vas i Va{eto odnesuvawe. Adolescentite se osobeno ~uvstvitelni na nepo~ituvawe na nivnata li~nost, na grubite zborovi, neumerenite kritiki i te{kite kvalifikacii.

80

Disfunkcionalnite SS negativno vlijaat na svoite semejni ~lenovi, so najsilen akcent na naj~uvstvitel-niot semeen del, adolescentot. Poradi toa tie edno-vremno se narekuvaat i semejni faktori na rizik za razvivawe na golem broj negativni pojavi kaj adoles-centot, vklu~uvaj}i ja i zloupotrebata na drogi. Va`no e da se podvle~e deka, kako po pravilo, na adolescentnata zloupotreba na drogi prethodat i dru-gi “signali koi deteto gi ispra}a na svoite roditeli”, kako {to se: u~ili{en neuspeh; problemi vo povede-nieto (povle~eno dete ili preagresivno); grickawe nokti; tikovi; no}no mokrewe, no}ni stravovi i dr. Site tie odat vo prilog na negovite vnatre{ni nepri-jatni doìvuvawa; napnatost; stravovi i sl., a na koi roditelite malku ili voop{to ne reagiraat, ili rea-giraat zadocneto i neadekvatno. Navedenite negativni vnatre{ni doìvuvawa se idealna podloga za zemawe na drogi i drugi psihoaktivni supstanci, poradi ve}e objasnetoto dejstvo vrz napnatosta, nervozata i dr.

Semejstvoto i zloupotrebata na drogi

Vo dene{no vreme, ~esto se pokrenuva pra{aweto za ulogata na SS vo pojavata, razvivaweto i odrùvaweto na zloupotrebata na drogi, pred sé koga se vo pra{awe adolescenti. Semejstvoto ne e edinstven, no sekako e eden od najva`nite faktori i vo odnos na ovoj problem. Iako licata {to zloupotrebuvaat drogi poteknuvaat od razli~ni SS, koi pome|u sebe se razlikuvaat po svojata organizacija i na~in na funkcionirawe, kaj golem broj od niv gi nao|ame ve}e opi{anite semejni dusfunkcionalnosti koi se nareku-vaat i semejni rizik faktori, a koi pridonesuvaat za pojavata, razvivaweto i odrùvawete na adoles-centnata zloupotreba na drogi.

81

Poznato e deka stravot, neraspoloènieto, nezadovol-stvoto, neprifatenosta, nesigurnosta i dr. se sostojbi ~esto prisutni kaj adolescentite. Vo na{eto op{testvo tie se nadopolneti i so ~uvstvo na egzistencijalna nesigurnost i neperspektivnost. So ogled na faktot deka SS, pokraj ostanatoto, ima zna~ajna uloga i vo ~uvaweto i unapreduvaweto na du{evnoto zdravje na site svoi semejni ~lenovi, a osobeno na adolescentite, toa ima uloga i vo efikasno razre{uvawe na opi{anite sostojbi kaj adolescentite. Dokolku toa ne se slu~i, neprijatnite doìvuvawa kaj adolescentot prodolùvaat, se nadgraduvaat, go ma~at i pritiskaat. Adolescentot so niv nitu moè da se spravi, nitu da gi razre{i, no, tie mu go ote`nuvaat sevkupnoto funkcionirawe. Adolescentot }e pobara svoi na~ini na razre{uvawe na neprijatnite doìvuvawa i sostojbi, a edna od mo`nostite moè da bide i drogata. Po prviot qubopiten obid za eksperimentirawe so drogata, adolescentot brzo osoznava deka upotrebenata droga vlijae i gi namaluva site pogore navedeni neprijatni sostojbi. Takvoto iskustvo }e bide pri~ina poradi koja golemiot broj mladi povtorno i povtorno }e posegne po drogata i }e ja zloupotrebi, nasproti soznanijata za negativnite i {tetni posledici od nea.

Istraùvawata napraveni vo semejstvata na zavisni-ci od droga, pokaàle deka zavisnicite od drogi vo go-lem broj doa|aat od semejstva koi neguvaat hedonisti~-ki sistemi na vrednosti i momentalno zadovoluvawe na èlbite i potrebite, “tuka i sega”. Decata vo ovie semejstva ne se u~at zadovolstvoto da go steknuvaat niz trud i rabota, niz qubov, samocenewe, prijatelstvo i drugi va`ni ìvotni vrednosti. Na hierarhiskata ska-la na ovie semejstva, visoko mesto zazemaat materijal-nite dobra: pari, brzi uspesi vo karierata, lesen

82

ìvot, nadomestuvawe na roditelskata emocionalna neangaìranost kon decata so materijalni dobra i sl. Osven toa, poznato e deka pojavata na alkoholizam, kockawe, depresija, pani~ni sostojbi vo semejstvoto i dr. psihi~ki rastrojstva, pridonesuvaat za po~esta pojava na zavisnost od drogi kaj adolescentniot ~len. Osven toa, poznato e deka pojavata na alkoholizam, kockawe, depresija, pani~ni sostojbi vo semejstvoto i dr. psihi~ki rastrojstva pridonesuvaat za po~esta pojava na zavisnost od drogi kaj adolescentniot ~len. Vo semejstva na zavisnici od droga, zabeleàni se po-golem broj na gubitoci i smrtni slu~ai. Ova e osobeno aktuelen problem vo na{ite semejstva vo sega{niot op{testveno-politi~ki moment: realni (smrt) i simboli~ni zagubi: dom, rabota, prijatel, mesto na ìveewe, doma{en qubimec i sl. Smrtta i gubitocite samite po sebe se priroden proces i ne treba da se raz-berat kako isklu~itelno patogeni. Toa {to predizvi-kuva problem e odnosot kon smrtta i na~inot kako tie problemi se razre{uvaat, t.e. kako se odviva procesot na odàluvawe. Vo ovie semejstva, za smrtta ne se ni zboruva, a ~uvstvoto na taga i àlost ne se spodeluva me|u ~lenovite na semejstvoto. Zagubite vo minatoto, kako i drugi neprijatni nastani se ~uvaat kako dlaboka tajna, ne se spomenuvaat i za niv ne se zboruva. Seto navedeno, kako model na odnesuvawe se prenesuva na adolescentot koj nau~uva da mol~i, malku ili voop{to da ne zboruva za svoite problemi, nadeì, o~ekuvawa, tajni. Toj go prifa}a odnesuvaweto na vozrasnite i go povtoruva taka {to so niv malku ili voop{to ne spodeluva, {to potoa se povtoruva i koga }e se javi problemot na upotreba na droga.

83

Semejni rizik - faktori: Postojat semejni rizik-faktori koi se vo direktna korelacija so zloupotrebata na drogi. Niv gi nareku-vame specifi~ni rizik faktori, kako {to se: direktnata izloènost na dejstvoto na drogite vo

prenatalnata i perinatalnata faza na razvitokot na deteto (period na bremenost), od strana na majka koja zloupotrebuva drogi ;

pozitivniot odnos na roditelite kon upotrebata na drogi i nivniot permisiven stav, pottiknuvawe-to, soglasnosta, zgolemenata dostapnost na drogite;

modelirawe vo pravec na upotreba na drogi niz sopstvenata upotreba, taka {to roditel {to zloupotrebuva PAS dava pomala emocionalna i socijalna poddr{ka na svojot adolescent.

Pokraj ovie, postoi i golema grupa na nespecifi~ni semejni rizik- faktori: naru{ena semejna struktura, semejna

dezorganizacija; bra~na nesloga vo kombinacija so nedostatno ili

nesoodvetno roditelstvo; ~esti konfliktni situacii vo semejstvoto; izloènost na stres, akuten i hroni~en, osobeno

dolgotrajnite i kumulativni stresni situacii; semejna psihopatologija: anksiozni i afektivni

rastrojstva; roditelska negrià, kako socijalna deprivacija

~esto e zdruèna so roditelskiot alkoholizam i/ili zloupotreba na PAS;

zloupotreba: fizi~ka, seksualna i emocionalna; èstoko fizi~ko kaznuvawe; disfunkcija vo relacijata roditel - adolescent; nedovolna roditelska kontrola, nedovolno

nadgleduvawe i supervizirawe.

84

Za visokorizi~ni semejni faktori se smetaat: 1. Semejstva vo koi se sobrani pove}e faktori na

rizik; 2. SS so roditeli alkoholi~ari ili korisnici na

drogi i drugi PAS; 3. Mentalno bolni roditeli i roditeli so

antisocijalni poremetuvawa na li~nosta; 4. Roditeli involvirani vo kriminalni dejstvija; 5. Deca koi ìveat vo opkruùvawe ili sosedstvo so

visok kriminalitet i ekstremna siroma{tija; 6. Fizi~ki i seksualno zloupotrebuvani deca; 7. Deca begalci, raseleni deca i deca na emigranti

koi iskusile stres od akulturacija, a se vo postojan konflikt so svoite roditeli.

Nasproti site nabroeni problemi, ona {to e pomalku poznato e deka najgolemiot broj semejstva so problem na zavisnost od drogi kaj adolescentniot ~len, i nemaat taka o~igledni semejni problemi od tipot na pogore nabroenite. Pa sepak, ona {to vo sekojdnevnata praktika vo rabotata so ovie semejstva go gledame, a za toa izvestuvaat i istraùvawata vo svetot, e deka semejstvata na zavisnicite od droga se disfunkcionalni semejni sistemi, so golem broj na disfunkcionalni obrasci, razli~ni po svojot vid i ostrina. Vpro~em, SS soo~eni so zloupotreba na droga se smetaat za najsloèno disfunkcionalni, t.e. SS vo koi disfunkcionalnite obrasci se mnogubrojni i prisutni na pove}e semejni novoa.

85

KOMUNIKACII I KONFLIKTI Zo{to odlu~ivme da zboruvame za komunikaciite i konfliktite? Pred sé poradi toa {to vo na{ata praktika, no i vo sekojdnevnoto ìveewe, ~esto sme svedoci na nedoraz-birawa, raspravii, konflikti, naru{eni odnosi. A, seto toa e naj~esto poradi problemite vo komunika-ciite. Roditelite ova ~esto ni go soop{tuvaat vo vrs-ka so svoite deca, no istiot problem go imaat i decata, osobeno mladite, vo relacija so svoite roditeli. Vpro~em, koga stanuva zbor za roditeli i adolescenti, problemi vo komunikaciite kako da se pravilo. Mla-dite velat: “[to i da kaàm, roditelite ne me razbi-raat! Iako mislam deka sum sosema jasen, tie nitu me slu{aat, nitu me razbiraat. . . ne me doslu{uvaat koga zboruvam, vedna{ mi upa|aat vo zbor. . . za sé imaat odgovor. . . jas ne znam {to baraat tie od mene i {to sakaat da mi kaàt itn.”. êstite nedorazbirawa, raspraviite, kavgite t.e. na-ru{enata komunikacija e osobeno vidliva vo semejstva vo koi postoi problem na zloupotreba na drogi. E, tokmu poradi seto ova, kako i poradi faktot deka najgolemiot broj semejstva koi se obratile za pomo{ vo Zdruènieto “DOVERBA”, brzo osoznavaat deka ne{to ne e vo red so na~inot kako razgovaraat i kako se razbiraat pome|u sebe, zboruvame za komunikacijata.

86

Komunikacija - [to e toa? Zapra{ani, naj~esto odgovarame vedna{ i bez dilemi: Toa e razgovorot {to go vodime me|u sebe. To~no, no samo delumno! Komunikacija e mnogu, mnogu pove}e od razgovor ili usno izrazuvawe. Komunikacija e op{tewe, t.e. prenesuvawe i razmena na nekoja sodrìna. Vo psiholo{ka smisla op{teweto po-me|u lu|eto ne podrazbira samo razgovor. Komunikacijata se ostvaruva i preku neposreden dopir, preku jazi~ni (verbalni) i drugi simboli (grimasi, gestikulacii) ili preku tehni~ki sredstva (kompjuter), koga ne postoi neposreden kontakt. Komunikacija e sposobnost mislite i ~uvstvata jasno

da gi izrazime, i drugite niv da gi primat so razbirawe.

Govorot, ili verbalnata sposobnost, kako vaèn del od komunikacijata, e ve{tina koja ja u~ime vo kontaktot so lu|eto, a koja ja razvil samo ~ove~kiot rod i so pomo{ na koja nekoi psiholo{ki sodrìni (~uvstva, potrebi, èl-bi itn.) gi izrazuvame i soop{tuvame na drugite. Sé dode-ka ona {to se slu~uva vo nas, t.e. psihi~koto doìvuva-we, ne bide izrazeno so zbor ili so drug simbol (na pr. mi-miki kaj gluvonemite) toa ostanuva nejasno i maglovito. Duri otkako odredeno psiholo{ko doìvuvawe }e bide preto~eno vo zbor ili re~enica, toa stanuva jasno i soz-najno, kako za samata li~nost, taka i za okolinata so koja op{ti. Toa go narekuvame poraka i ja upatuvame kon lu|e-to so koi komunicirame. Za da bide komunikacijata produktivna, va`ni se slednive elementi:

87

Sodrìnata na porakata da bide jasna i razbirliva!

Da se znae komu e upatena porakata! Da se vnimava na na~inot na koj ja upatuvame

porakata! Iako seto ova se ~ini jasno i ednostavno, vo sekojdnevniot ìvot sme svedoci na golem broj sprotivnosti koi ne samo {to ne ja olesnuvaat, tuku i ja ote`nuvaat komunikacijata pome|u lu|eto, a osobeno pome|u roditelite i mladite.

Primer: Marko ima 18 godini. Toj ima sestra Elena koja ima 16 godini. Sabota nave~er e i toj saka so svojata devojka i drugarite da izleze. Odi vo dnevnata soba kade {to negoviot tatko gleda fudbal na televizija i pra{uva: “Tato, }e izleguvam. Mi trebaat pari! Moè{ li da mi dade{ nekoj denar..?” Odgovorot na tatkoto moè da bide : Prva situacija : Vo red. Kaì mi dali dvesta denari ti se dovolno? Vtora situacija: Navistina si za nikade! ôvek od tebe ne moè ni fudbal da gleda, na najinteresnoto me prekinuva{! Samo pari bara{ . . zo{to ne bara{ od majka ti ? Treta situacija: [to e ova so tebe. . .pak bara{ pari, a cel den kniga ne si fatil. . .treba matura da polaga{. . . pazi {to pravi{. . . umot vo glava! êtvrta situacija: Ovaa dene{na mladina e zbesnata, se ne{to baraat! Nie cela zemja ja izgradivme, kolku pati gladni sme si legnuvale. . .

Kako {to gledate, edna ista situacija moè da ima svoi razli~ni verzii. Ako ubavo gi razgledame ponudenite mo`nosti, koi patem kaàno ~esto gi sretnuvame vo sekojdnevieto, vedna{ ni stanuva jasno deka samo vo prvata situacija, porakata upatena od strana na tatkoto e jasna po svojata sodrìna, to~no se znae komu e upatena i ima vrska so upatenoto pra{awe na sinot.

Mladite se ~esto zbuneti od vakvite komunikacii so vozrasnite, a pred sé roditelite, i vo takvi situcaii ili vleguvaat vo konflikt (raspravija) so niv ili ja ignoriraat porakata t.e. ja prekinuvaat komunikacijata, bidejki ne moàt so niv da se razberat.

88

Zapametete!!! - Ako se porakite so nejasna sodrìna, ili ako ne se

znae komu se upateni, ~esto go zbunuvaat sogovornikot i ostavaat prostor za nedorazbirawe koe moè da razvie konfliktna situacija pome|u licata koi komuniciraat.

- Kakva komunikacija }e imame so decata, pred sé zavisi od nas roditelite!!!

Vo tekot na verbalnata (govorna) komunikacija, lu|eto ~esto gestikuliraat, pravat mimiki, ja menuvaat bojata na liceto, kr{at prsti, se smeat, pla~at itn. Toa se narekuva govor na teloto, t.n. telesen govor, ili neverbalna komunikacija.

Zapametete!!! Lu|eto pome|u sebe postojano komuniciraat, duri i koga ne zboruvaat! Toa e blagodarenie na govorot na teloto koj ni ovoz-moùva postojana komunikacija. Nie ~esto pati ne sme svesni za na{iot telesen govor t.e. telesna poraka {to ja pra}ame do drugite. Koga e govornata poraka vo solasnost so neverbalnata t.e. koga se zborovite slede-ni so soodveten govor na teloto, upatenata govorna po-raka e pojasna i ima pogolemo zna~ewe. Vo sprotivno, pri neusoglasenost na govorot na teloto i verbalnata komunikacija porakite né zbunuvaat, né lutat, gi igno-rirame, né vovlekuvaat vo nejasna ili konfliktna situacija. Primer: Nedelen ru~ek e, semejstvoto e sobrano na trpeza. Majkata postojano se àli na 15 godi{niot sin, nezapirlivo mu zboruva na tatkoto, bara toj da reagira, da prezeme merki. Tatkoto se obiduva da ja prekine, no ne uspeva. Razgovorot li~i na monodarama. Vo eden moment,

89

tatkoto go zema vesnikot, go otvora pred sebe i stanuva nevidliv za site drugi. Majkata prodolùva da zboruva, go pra{uva dali ja slu{a, a toj prodolùvaj}i da go ~ita vesnikot mrmori: “ . . . da, da, te slu{am, kako ne, prodolì?!!”

Poznata li vi e ovaa situacija? Sigurno ja prepoznavte dvojnosta na porakata na tatkoto. Iako veli: “ Te slu{am.”, so govorot na teloto i vesnikot pred sebe pokaùva deka majkata voop{to ne ja slu{a i deka saka da go prekine razgovorot.

Primer: Sawa za 16-tiot rodenden napravila zabava doma. Poradi neredot koj go zateknala, po zabavata, majka ñ mnogu se nalutila, no ne kaàla ni{to. Sawa veli : ,,Prekrasno si pominav na zabavata,,. Majka i so ”kisel” izraz na liceto veli : ,,Ako si ti zadovolna toga{ i jas sum zadovolna,,. Me|utoa, nejziniot telesen govor e vo sprotivnost so govornata poraka, {to kaj Sawa moè da predizvika zbunetost. Sawa moè da ja ignorira verbalnata poraka na majkata ili luta da zapo~ne konflikt: ,, Ti nikoga{ ne saka{ jas ubavo da si pominam i da sum zadovolna. . .,, Majkata moè da prodolì da go razgoruva zapo~natiot konflikt: ,, Jas ni{to lo{o ne ti rekov , ti si taa koja od ni{to ne e zadovolna itn.

Namesto navedenoto, mnogu popolezno bi bilo koga majkata na Sawa bi i kaàla: “Me raduva {to si zadovolna, no te molam sega da go sredi{ ovoj nered. . ili ajde zaedno da sredime. . .ili. . .Ba{ ubavo {to si zadovolna i jas se raduvam, no te molam drug pat vnimavaj, ne sakam vakov nered vo mojata ku}a”.

Verojatno gi prepoznavate vakvite ili sli~ni situa-cii. Tie ~esto se slu~uvaat vo semejstvata, osobeno vo semejstva so adolescenti. Tokmu poradi toa treba da se vnimava na usoglasenosta na verbalnata i neverbalna-ta poraka. Vo sprotivno, nejasna poraka, poraka za koja ne se znae komu e upatena ili poraka kaj koja postoi ras~ekor pome|u verbalniot i neverbalniot govor, moè lesno da predizvika nedorazbirawe, lutina i bes, {to sozdava uslovi za otpo~nuvawe na konflikt.

90

[to e toa konflikt? Konflikt e sudir, spor, borba, raspravija, kavga, nere{itelnost, strav, nedostig na tolerancija. Konfliktot naj~esto nastanuva poradi nedovolno razbirawe vo komunikacijata, ako ista rabota vo isto vreme ja sakaat dvajca ili pove}e lu|e, ako ne{to {to e na{e nekoj go prisvojuva i go narekuva svoe, poradi toa {to vo sostojba na razli~ni stavovi kon ne{to i nekogo ne sme tolerantni kon drugite so razli~ni stavovi od na{ite itn. Site ovie konflikti spagaat vo t.n. socijalni konflikti.

Me|utoa, vo ovoj prira~nik pove}e ne interesiraat konfliktite koi nastanuvaat vo semejstvoto, pome|u dve bliski li~nosti (roditel dete; drugar drugar ; brat sestra; mom~e devojka). Toa se li~nosti koi se sakaat, a pri toa se zadu{uvaat me|usebno. Li~nosti koi ~esto smetaat deka se i edni-ot i drugiot vo pravo. Toa e sostojba koga konfliktot ne moè da se zaobikoli, tuku mora da se razre{i, za da se prodolì so zaedni~ki ìvot bez gor~ina, lutina i lo{a atmosfera koja ne pravi nervozni, napnati, postojano nezadovolni i anksiozni.

Vozrasnite koga se napnati, nervozni, nezadovolni ili ispla{eni baraat razre{uvawe na takvata sostojba, na eden ili drug na~in. Del od vozrasnite baraat brzo razre{uvawe na vakvite sostojbi, pa ~esto posegnuvaat po alkohol (maìte) ili tableti za smiruvawe (ènite).

Mladite koga se napnati, nervozni, nezadovolni, ispla{eni isto taka se obiduvaat da iznajdat re{enie. Del od mladite, vo nemo`nost vakvite neprijatni

91

sostojbi da gi razre{uvaat na drug na~in, gi razre{uvaat kako i vozrasnite, po hemiski pat, so upotreba na alkohol, tableti za smiruvawe ili DROGA.

Koga se spomenuva zborot konflikt, lu|eto naj~esto po-misluvaat na negativna, destruktivna sila. Naj~esti aso-cijacii se: Konflikt pome|u dve zemji i razoruva~ki voj-ni. . .Konflikt pome|u dve bandi i krvavi sceni i ubistva.

Zatoa e va`no da se znae deka i pokraj toa {to pove}eto konflikti se smetaat za destruktivni, tie moàt da bidat i so pozitivna sila, sozdavaj}i mo`nosti za sozrevawe i u~ewe. Toa e osobeno vidlivo kaj mladite koi se ednovremeno ~esto vo konflikt i samite so sebe (vo neodlu~nosta na sopstveniot izbor), no i so vozrasnite (profesori, roditeli) testiraj}i gi nivnite vrednosni sistemi i staovi.

Va`no!

Konfliktot e prirodna i neophodna komponenta na sekojdnevnoto ìveewe i vo odnosite pome|u lu|eto. KONFLIKTITE SE NA[E SEKOJDNEVIE. Za golem broj konflikti lu|eto nitu razmisluvaat nitu gi analiziraat.

Roditeli, zapametete!!!!!!! Mladite se naj~esto vo konflikt tokmu so sopstvenite

roditeli. I dodeka Vie se obiduvate i nastojuvate da go

zadrìte svojot avtoritet, Va{iot adolescent so site sili }e nastojuva da Vi go sru{i.

92

Koga mladiot ~ovek razmisluva za konfliktot, toj naj~esto razmisluva vo kategoriite pobeduvam ili gubam.

Adolescenti, zapametete !!! Namesto da razmisluvate dali pobeduvate ili gubite i namesto vo svojot roditel da gledate ,,najozloglasen neprijatel,, sednete na masa so nego, kako so ~ovek so kogo imate zaedni~ki problem i razgovarajte za problemot, a pred sé za na~inot kako da go razre{ite.

Iako roditelite ~estopati se skloni da veruvaat deka odnapred gi znaat site re{enija, kako i deka moàt da gi zadovolat site strani vo konfliktot, realnosta pokaùva deka se tie ~esto vo zabluda. Realnosta pokaùva deka roditelite ~esto se soo~uvaat so situacii koga te{ko ili voop{to ne moàt da najdat re{enie za konfliktite so nivnite deca- adolescenti, ~uvstvuvaj}i deka ne se dorasnati na zada~ata {to ja imaat pred sebe. Vo takvi situacii, edni roditeli, zastra{eni od pomislata deka go gubat avtoritetot pred decata, stanuvaat kruti i nepopustlivi. Drugi, pak, zate~eni od prekumernite barawa na svoite deca-adolescenti i neve{ti da se spravat so niv, odat vo druga krajnost i stanuvaat premnogu popustlivi i bez kriteriumi. Vo sekojdnevnata praktika sretnuvame roditeli sli~ni i na ednite i na drugite. Del od roditelite, nemo}ni da se spravat so situacijata, ~esto odbiraat da prestanat da komuniciraat. Prvite toa go pravat mislej}i deka na toj na~in go zadrùvaat avtoritetot (nivniot zbor e posleden i ne treba da se razgovara i pregovara), a vtorite zastra{eni od

93

pomislata deka ako prodol`at da komuniciraat, razgovorot }e otvori samo prostor za novi barawa. Roditeli, zapametete !!! Namesto da razmisluvate za toa deka Va{iot adolescent saka da go pogazi Va{iot zbor i so toa da Vi go sru{i avtoritetot, razgovarajte so nego za problemot {to go imate, po~ituvajte gi negovite interesi i potrebi.

Barajte zaedni~ki re{enija. Napravete kompromis.

Taka }e go re{ite problemot, a

Va{iot avtoritet nema da bide zagrozen. Va`no!!!

1. Ne gi zaobikoluvajte konfliktite! 2. Ne gi ostavajte da se razre{at sami od sebe!

Vremeto samo nema da gi razre{i konfliktite!

3. Nastojuvajte aktivno da u~estvuvate vo razre{uvaweto na konfliktite!

Konfliktot e kako ogin! Ako ne se zgasne dodeka e mal, }e napravi golem po`ar

koj }e progolta sé!

94

Soveti za uspe{na i produktivna komunikacija

1. Slu{aj go drugiot vnimatelno i obiduvaj se da ne mu

upa|a{ vo zbor i da ne go prekinuva{. Lu|eto se skloni da gi prekinuvaat drugite dodeka zboruvaat, da gi nadopolnuvaat, da odgovaraat namesto niv, duri i na pra{awa koi se odnesuvaat na li~nite ~uvstva i potrebi. Ova e osobeno prisutno vo komunikacijata roditel - dete i podocna prodolùva vo relacijata roditel - adolescent.

2. Slu{aj go aktivno sogovornikot. So toa pokaùva{ deka go ceni{ sogovornikot, doznava{ ne{to za nego, no sozdava{ mo`nost i Ti da bide{ soslu{an. So toa pokaùva{ vistinski interes za ona {to toj go zboruva, se obiduva{ navistina da go razbere{ drugiot i proveruva{ kako si go razbral. Zatoa, dodeka go slu{a{ drugiot daj mu znak preku govorot na telotot deka go slu{a{ (na pr. klimaj so glavata). 3. Zboruvaj so “JAS GOVOROT ,, êst problem vo komunikacijata e tokmu malata upotreba na t.n. ,,JAS,, govor, nasproti po~estata upotreba na t.n. ,,TI,, govorot. “Jas” govorot podrazbira govor vo prvo lice ednina za sekoj od u~esnicite vo komunikacijata. (na pr: Jas mislam, Jas sum zagrièn, Jas sakam, Jas sum podgotven i sl.). Namesto toa, vo sekojdnevnata komunikacija, ~esto slu{ame izrazuvawe vo: ,,TI,, govorot (na pra{aweto: ”Kako se ~uvstvuva{?“, dobivame odgovor: “Kako moè{ da se ~uvstvuva{ vo moja situacija!”, namesto “Se ~uvstvuvam lo{o, blesavo!” i sl.); odgovor vo mnoìna (Nie mislime, sakame) ili nejasno iznesuvawe na stavovi. ,,JAS,, govorot dava mo`nost vo komunikacijata, od edna strana, drugiot da ja

95

prifati i pravilno da ja razbere Tvojata poraka, a pri toa da ne bide povreden, no od druga strana ja zgolemuva Tvojata odgovornost za iskaànata poraka. 4. Obidi se koga zboruva{ iskaùvaweto da ima

pozitivni emocii (pozitivna konotacija) Dokolku vo ,,Jas,, govorot, porakata ima negativna konotacija, povtorno }e se slu~i da go povredi{ drugiot i komunikacijata moè da se prekine. Na pr.: Majkata ñ veli na Ivana : ,,Jas sum mnogu besna na tebe, poradi tebe postojano docnime, pobrzaj so doma{nata”. Ivana }e bide povredena, mo e da se povle~e i da ja prekine komunikacijata ili }e se razgori konflikt pome|u niv. No, dokolku majkata ñ ka e : Ivana , jas mislam deka ti si mnogu temelna vo izrabotkata na doma{nata, no bi te molela malku da pobrza{“, vakvata komunikacija }e dade pogolem efekt vo rabotata na Ivana, nema da ja naluti i nema da se razgori konflikt pome|u niv. Zapametete!!! Dobra komunikacija pome|u dvajca ili pove}e lu|e e toga{ koga: 1. Postoi podgotvenost da se slu{a, soslu{a i razbere

sogovornikot; 2. Postoi poddr{ka i hrabrewe drugiot da se izrazi; 3. Postoi podgotvenost da se vnimava {to kaùva

drugiot, a ne se usredsreduvame na toa {to da odgovorime;

4. Nikoj ne dominira vo razgovorot i nema nametlivost;

5. Porakite se jasni i direktni; 6. Postoi usoglasenost pome|u verbalnata i

neverbalnata komunikacija; 7. Celta na komunikacijata e da bideme slu{ani,

razbrani i na{ata poraka da bide prifatena.

96

Soveti za uspe{no razre{uvawe na konflikti

Obidi se da ne gi uslo`nuva{ rabotite pove}e odo{to e potrebno. Konfliktot sam po sebe e kompli-kacija i ne se potrebni dopolnitelni vozbuduvawa. Treba da se razmisli {to navistina e problem, a {to e dodadeno vo lutina i bes. Zatoa, ako moè{, Odvoj go bitnoto od nebitnoto i koncentriraj se samo na bitnoto.

Ne se postavuvaj vo pozicija da zapoveduva{ i od drugiot da bara{ da gi po~ituva samo tvoite potrebi, bez voop{to da gi slu{ne{ negovite.

Razmisli za svoite vistinski potrebi. Vo osnovata na sekoj konflikt pomegu dvajca, naj~esto leàt razli~nite potrebi i doìveanite stravovi na lu|eto. Ne e sekoga{ lesno da se prepoznaat nitu sopstvenite vistinski potrebi i stravovi, a kamo li, pak, da moè da se predvidi koi potrebi i stravovi ja pokrenuvaat drugata osoba. Za da se dojde do svojata vistinska potreba, neophodna e analiza koja bi moèl da ja napravi{ so pomo{ na nekoj poiskusen.

Konfliktite moàt da pokrenat kaj site nas negativni emocii: bes , lutina , zagrozenost, strav, taga itn. Za da se oddale~ime od emocionalnata rekacija od konflik-tot, dobro e da se napravi mapa na konfliktot. Koga }e se stavi na hartija {to e konfliktot, so kogo sme vo konflikt, kako moème da go razre{ime itn., na problemot }e mu prijdeme daleku poracionalno.

Trgni vo potraga po re{enie. Postojat pove}e vidovi na re{enija. Mo`no e i dvete strani vo konfliktot da go dobijat toa {to go sakaat, {to sepak ne se slu~uva ~esto. Po~esta e situacijata na kompromisni

97

re{enija, koga i dvete strani vo konfliktot popu{taat po malku i zaedno pridonesuvaat za negovo razre{uvawe. Ili, ako dobro se proceni, edna{ se zadovoluva baraweto na edniot, drug pat na drugiot.

Va`no!!! Konfliktot go predizvikale dvete strani i

dvete treba da u~estvuvaat vo negovoto razre{uvawe. U~esnicite vo razre{uvawe na konfliktot ne se

neprijateli, tuku sorabotnici koi zaedni~ki razmisluvaat, kako da go

re{at konfliktot.

Pravila za uspe{no razre{uvawe na konflikti: 1. Razgovaraj za problemot; 2. Bidi miroqubiv; 3. Napa|aj go problemot, a ne li~nosta; 4. Usredsredi se kon toa {to e va`no vo toj moment; 5. Po~ituvaj gi tu|ite ~uvstva, stavovi i potrebi i 6. Prezemi odgovornost za svoite postapki.

Va`no!!!

Konfliktot e uspe{no razre{en koga }e se dojde do odredeno re{enie. No, toa ne e dovolno! Po sekoj uspe{no razre{en koflikt insistirajte na zaedni~ki DOGOVOR sostaven od toa: - kako re{enieto da se sprovede; - {to se zada~ite za sekoj od u~esnicite; - koja e vremenskata ramka; - koja }e bide sankcijata ako dogovorot ne se po~ituva

i ne se sproveduva, a vo odredeni situacii - koja }e bide nagradata za uspe{noto sproveduvawe na

dogovorenoto.

98

KAKO BEZBEDNO DA SE RASTE I SOZREVA BEZ DROGI

Veruvame deka nema roditel nitu drug vozrasen koj ne e zainteresiran za zdravjeto i idninata na mladite. Prosto site sakame da im pomogneme na mladite, ili poto~no da gi za{titime za da tie bezbedno rastat, se razvivaat i sozrevaat, bez da imaat potreba da posegnat po nekoja psihoaktivna supstanca, vklu~uvaj}i ja drogata.

Univerzalnata èlba e sodràna vo parolata “podobro da se spre~i, otkolku da se le~i”, a na koja se temelat mnogubrojni i raznovidni preventivni programi. Svedo-ci sme na golem broj preventivni programi i vo na{ata dràva, sproveduvani od zvani~ni institucii, nevladini organizacii, fondacii i dr., na koi se tro{ea nebroeni sredstva. No, za vistina na voqata, najgolemiot del od niv dosega bea sproveduvani kampawski, vremenski ograni~eni na samo nekolku dena vo godinata, a vo nivnoto kreirawe malku se vode{e smetka za potrebite na onie na koi se nameneti - mladite.

Zastra{eni od postojaniot porast na brojot mladi {to zemaat drogi, roditelite ~esto go pokrenuvaat pra{awe-to na efikasnosta na policijata vo pronao|aweto i zatvoraweto na dostavuva~ite (dileri) na droga. Me|u-toa, nie moème da otstranime eden ili pove}e izvori na droga, no sé dodeka postoi pobaruva~ka za drogi, }e postojat i dostavuva~i; bidej}i pobaruva~kata e vtemelena na vistinskite potrebi na mladite koi se svrtuvaat kon drogata za da istite gi zadovolat. I sé dodeka mladite ne pronajdat drugi na~ini za zado-voluvawe na tie potrebi i ne nau~at istite da gi izbiraat, }e prodolàt da zemaat droga. Spored toa, za da se spre~i efikasno upotrebata na drogi me|u mladite,

99

pred sé moraat da se prepoznaat potrebite ili sostojbite poradi koi se koristi drogata. Vedna{ potoa, na mladite treba da im se pomogne na pozdravi i pomalku opasni na~ini da gi zadovoluvaat svoite potrebi za: zabava, vozbuda, qubopitnost, zadovolstvo, avantura ili nadminuvawe na stres, napnatost, nervoza, nezadovol-stvo, neprifatenost, nerazbranost i dr.

Seto navedeno ne se postignuva nitu lesno, nitu nabrzina. Toa e proces koj ne zvu~i taka impresivno kako “borba protiv droga”, no e delotvoren. Za da uspee potrebna e re{itelnost, istrajnost, posvetenost, a pred sé razbirawe i poddr{ka za mladite. So postojana rabota roditelite moàt da im pomognat na mladite da se sprotivstavat na koristeweto drogi.

Toa e mnogu pove}e otkolku samo na drogite da im se kaè NE.

Toa zna~i na mladite da im se ka e DA.

Toa zna~i od “Borba protiv drogite vo bitka za mladite!”

Sam/a ne mo e{. . . . . . . . . . zaedno mo eme

pove}e! Zatoa, prevencijata (za{titata) od upoteba na drogi ne podrazbira -

Kako nie da gi za{titime mladite?

Bidej}i iskustvoto pokaà deka ne sme mo}ni da go napravimetoa, tuku

100

Kako da gi nau~ime mladite sami da se za{tituvaat?

Toa }e go postigneme pomagaj}i im na mladite Da gi prepoznaat svoite potrebi, a potoa na

pozitiven ili pomalku {teten na~in da gi zadovoluvaat;

Da nau~at da uìvaat vo ìvotot; Otvoreno i jasno da komuniciraat; Da gi prepoznavaat i da gi re{avaat problemite; Da go sovladuvaat stresot; Da umeat da se sprotivstavat na pritisokot na

dru{voto i Da znaat da gradat kvalitetni odnosi.

Semejnata sredina e ìvotna u~ilnica vo koja mladite od svoite roditeli gi u~at pozitivnite stavovi, ìvotnite ve{tini i kontrolata na povedenieto, gradej}i gi ~etirite esencijalni delovi na koi se temeli za{titata od koristewe drogi:

Uspe{en emocionalen razvitok Samopo~ituvawe Jasno razmisluvawe Re{avawe na problemi i Umeewe da se sozdadat uspe{ni vrski.

Emociite se klu~ni vo funkcioniraweto na edinkata. Tie ne se ednostaven dodatok na Li~nosta, tuku se bitna vrska pome|u mislovniot proces i sposobnosta za donesuvawe na razumni re{enija. Mladite vo pregratkite na semejstvoto u~at da gi prepoznaat i da upravuvaat so svoite emocii, no u~at i da gi prepoznaat i po~ituvaat emociite kaj drugite, kako vaèn faktor na odrùvawe na funkcionalni me|usebni odnosi.

101

Mladi so uspe{en emocionalen razvitok, so visok stepen na samopo~ituvawe, so jasno razmisluvawe, podgotvenost i sposobnost za re{avawe na problemi i umeewe da krei-raat uspe{ni vrski se pomalku skloni na zloupotreba na drogi. Mladi so visok stepen na samopo~ituvawe, visoko go po~ituvaat svoeto telo i li~nost i ne sakaat da go uni{tat so droga. Toa se samouvereni mladi koi se ~uvstvuvaat sposobni i ja poznavaat svojata snaga i motivi, gi prepoznavaat sopstvenite ~uvstva i potrebi, a pred sé se ~uvstvuvaat razbrani, sakani i prifateni.

Samopo~itta se gradi vo emocionalno topla semejna atmo-sfera na bliskost, posvetenost, otvorenost, razbirawe i poddr{ka. Toa e atmosfera na bezuslovna roditelska qu-bov, qubov koja ne gi poznava re~enicite: “Te sakam ako ti me slu{a{. . .ili. . . Te sakam dokolku go podobri{ uspe-hot. . .ili. . . Te sakam koga ti }e mi pokaè{. . . “. Bezus-lovna roditelska qubov na koja se temeli samopo~itta e onaa kaj koja “Te sakam bez ogled na sé, duri i koga ti se lutam, te sakam. . .Nema da prestanam da te sakam pod nitu edna okolnost!”.

Roditelot ima zada~a aktivno da u~estvuva vo rasteweto, negata, vospituvaweto i sozrevaweto na svoite deca. Toa e proces, poln so predizvici koi nosat radost i sre}a, no i mnogubrojni nepredvidlivi situacii, neizvesnosti, gri-ì i stravuvawa, osobeno vo periodot koga se decata vo adolescencija, koga najgolemiot broj roditeli se pra{uva: “Dali }e uspeam kako roditel da gi izvedam decata na prav pat”.

Roditelskata uloga e sloèna i odgovorna, a pri toa nepovtorliva. Roditelite se lu|e koi kako i site ostanati imaat svoi stravuvawa i dilemi vo odnos na sopstvenite deca, a gre{kite se o~ekuvani i opravdani.

102

Zatoa, zapametete!

Nema bezgre{ni i nema bestra{ni roditeli! Nema roditeli koi nikoga{ ne pogre{ile kon

svoite deca! Roditelite nemaat dol`nost da gi znaat

odgovorite na site pra{awa, nitu da imaat re{enie za site problemi, svoi ili na svoite deca!

No, Roditelite treba da znaat i prepoznaat koga

ne{tata gi nadminuvaat nivnite znaewa, sposobnosti i kapaciteti i da znaat kade da pobaraat odgovor i pomo{!

U~ili{teto e slednata sredina od koja se o~ekuva aktivno u~estvo vo kreirawe i sproveduvawe na programi za primarna prevencija na upotreba na drogi kaj mladite. Prirodno, bidej}i vo golem broj stanuva zbor za u~i-li{na mladina. U~ili{nite preventivni programi se del od strategiite na edukativnite institucii i se o~eku-va da bidat priroden prodolètok na preventivnite programi zapo~nati vo predu~ili{nite institucii. Kako i za pra{aweto na semejnite intervencii i tuka se o~ekuva obrazovnite institucii preku niza programski aktivnosti da deluvaat vo nasoka na otkrivawe na potrebite na mladite i nivno naso~uvawe kon zado-voluvawe na pokvaliteten, pokreativen i pomalku rizi-~en na~in. Se o~ekuva aktivno u~estvo i na psiholo{ko-pedago{kite slu`bi i nivna umreèna akivnost kako so ostanatiot nastaven kadar taka i so roditelite kako aktiven segment vo realizacija na u~ili{nata programa. Vo kreiraweto na programite, potrebno e i aktivno u~estvo na mladite koi moàt najprecizno da gi poso~at

103

potrebite na generacijata na koja ñ pripa|aat, no i da ponudat svoi kreativni re{enija (kako na pr. da se nadmine dosadata, kako da se kontrolira qubopitnosta, kako da se strukturira slobodnoto vreme, kako se gradi i neguva kvalitetno drugarstvo i prijatelstvo i dr.).

Osven vo obrazovnite institucii, dobro organiziranite preventivni programi treba da opfatat strategii i programi za roditelite, kako i strategii naso~eni kon strukturite na lokalnata zaednica, mediumite i dr.

KAKO DA SE PREPOZNAE KORISTEWETO

DROGI Kako da daznam dali moeto dete koristi droga? Kako, {to porano, da zabeleàm deka deteto koristi droga, za da deluvam {to pobrzo i {to porano da prezemam soodvetna intervencija? Roditelite redovno ni gi postavuvaat ovie pra{awa. So èlba navremeno da reagiraat, roditelite sakaat da veruvaat deka tuka leì odgovorot na sloèniot problem na zloupotreba na drogi od strana na mladite. “Da znaevme pove}e za drogite i za prvite znaci, }e moèvme da reagirame na vreme i da spre~ime da dojde do zavisnost”, ~esto velat roditelite koi ni se obratile za pomo{. Vo poglavijata: “Drogata i mladite”, “Mladite i drogata - adolescencija”, “Sredinata i drogata” i “Semejstvoto - mladite - drogata”, op{irno zboruvav-me za mnogubrojnite faktori koi pridonesuvaat za pojava na koristewe drogi me|u mladite, podvlekuvaj}i deka ovoj problem nikoga{ ne se javuva kako rezultat

104

samo na eden od nabroenite faktori, tuku naj~esto kako rezultat na zaemno i zaedni~ko vlijanie na pogolemiot broj faktori. Poradi toa,

Te{ko e da se prepoznae zemaweto droga, osobeno ako

Va{eto dete ja koristi po prv pat ili samo povremeno.

Naj~esto nema takvi nadvore{ni znaci so pomo{ na koi moème sosema sigurno da kaème za kakov vid

upotrebena droga stanuva zbor. Toa se dolì na faktot {to:

Razli~i vidovi drogi imaat razli~no dejstvo vrz

organizamot. Ista droga pokaùva razli~ni znaci ili promeni

kaj li~nosta vo zavisnost od vremeto pominato od momentot na nejzinoto zemawe.

Promenite vo odnesuvaweto na mladite predizvikani od dejstvoto na drogite, ~esto nalikuvaat na promenite koi se rezultat na nivniot razvoen period, adolescencijata.

Nekoi znaci {to upatuvaat na zemawe droga, svojstveni se i na zdraviot razvoj na mladiot ~ovek. Tie se prisutni kako vo periodot na pubertet taka i vo ponatamo{niot razvoj na deteto. Takvi se: buntovnosta, napnatosta, nervozata, izbuvlivosta, naglite promeni vo raspoloènieto, oddale~uvaweto od roditelite, èlbite za sopstven stil vo oblekuvaweto, slu{aweto tehno ili rok muzika, potrebata od izolacija i od sopstveno kat~e, insistiraweto na izbor na drugari i na sloboda vo odlu~uvaweto za niza pra{awa i dr. Postoi mo`nost, opi{anite znaci od nekoi prezagrièni roditeli, da moàt da bidat pogre{no protolkuvani kako znaci na

105

zemawe droga; isto kako mo`nost da pri prisutno zemawe na droga, drugi roditeli promenite gi protolkuvaat kako del od normalniot razvitok i ne reagiraat pravovremeno. Zatoa roditeli, bidete vnimatelni koga vo po~etokot }e gi iznesuvate svoite zabele{ki za promenite vo odnesuvaweto na Va{iot adolescent. Mladite vo ovaa faza na ìvotot se mo{ne ranlivi, pre~uvstvitelni i so namalena tolerancija, pa Va{ite zborovi, a osobeno na~inot na koj im gi soop{tuvate, moàt da gi povredat i navredat. Roditelite treba da bidat upateni i da znaat nekoi znaci koi moàt da go probudat somneòt deka se raboti za koristewe droga. Ona {to e u{te pova`no e roditelite na vreme da pomislat i na vakva mo`nost, a ne drogata da bide posledno ne{to na {to }e se posomnevaat. Zatoa e va`no, roditelite kaj svoite deca da zabeleàt:

1. Nagli i ~esti, bespri~inski promeni na raspoloènieto, so napadi na lutina, bes, razdrazlivost i agresija;

2. Dolgi otsustvuvawa od doma, kako i promena na ritamot son - budnost (dewe- spie, no}e-buden);

3. Menuvawe na fazi na dremlivost so fazi na pregolema aktivnost;

4. Zapostavuvawe na u~ili{nite obvrski (namalen u~ili{en uspeh), ~esto docnewe na u~ili{te, begawe od ~asovi;

5. Gubewe na interes za dotoga{no hobi, sport; 6. Odbegnuvawe odgovornost, bezdelni~ewe; 7. Nagla promena na prijateli, odbegnuvawe na

sou~enici i staro dru{tvo; 8. Oddale~uvawe od semejstvoto; 9. Krupni promeni na stavovite i sistemite na

vrednosti, izrazuvawe na ~udni, nejasni, religiozni, politi~ki, filizofski i drugi idei;

106

10. Upotreba na àrgon, bogat so ~udni i nerazbirlivi izrazi;

11. êsto laèwe, postojano barawe pari i is~eznuvawe na vredni predmeti od doma;

12. êsti telefonski povici od nepoznati i druèwe so nepoznati lica, kako i intenzivno druèwe so lica koi zemaat droga;

13. Zapostavuvawe na li~nata higiena i zapu{ten izgled;

14. Gubewe na telesna teìna; 15. êsti i nagli sostojbi koi nalikuvaat na

nastinka, a brzo pominuvaat, kako i infekcii po koàta;

16. Nosewe ko{uli so dolgi rakavi koga e toplo, a temni o~ila nave~er ili koga e obla~no;

17. êsto i dolgo zadrùvawe vo toalet ili vo zaklu~ena soba;

18. Nao|awe na paket~iwa so somnitelna sodrìna, tro{ewe na aluminiumska folija, potemneti laìci, pamuk~iwa, {pricevi i igli i drugo.

Nitu eden od nabroenite znaci sam za sebe ne mora da zna~i deka e vo pra{awe koristewe droga. Duri i da ne e aktuelno prisutna, golem broj od navedenite promeni kaj adolescentite nosat visok rizik za idno koristewe na droga. Zatoa, roditeli! Dokolku postojat 3 ili pove}e primera od navedenata

lista, od koi e eden posle br. 11;

Ne odlagajte! Vedna{ reagirajte i trgnete vo barawe na re{enie.

107

[TO DA PRAVITE AKO SE POSOMNEVATE ILI

OTKRIETE DEKA VA[ETO DETE KORISTI DROGA Somnevaweto ili soznanieto deka deteto koristi droga, kaj roditelite predizvikuva razli~ni reakcii koi nali-kuvaat na reakciite videni pri soo~uvawe so katastrofa. Se javuva ~uvstvo na strav do panika, bolka, neizvesnost, o~aj, izme{ani so sram, bes, lutina, nemo}. Vo takvite situacii nekoi roditeli zamol~uvaat, zanemuvaat, se zatvoraat vo sebe, ne reagiraat, kako da se paralizirani. Drugi zapo~nuvaat glasno da vikaat, da lelekaat i da se samosoàluvaat, a nekoi zaemno se obvinuvaat dokaùvaj-}i si koj e polo{ roditel i koj napravil pokatastrofal-na roditelska gre{ka. Treti, vo tie momenti se zdruù-vaat vo stavot deka storile sê najdobro za svoeto dete, cel ìvot “se `rtvuvale za nego”, stavaj}i go na obvinitelna klupa i proglasuvaj}i go za glaven vinovnik za site nivni problemi i stradawa. Vo na{ata praktika sre}avame i ro-diteli koi branej}i se od bolnoto soznanie se ubeduvaat deka toa ne e vistina, gi negiraat faktite i se odnesuvaat kako “noj so glavata vo pesok”. Ima i takvi koi eden od drug ja krijat vistinata. Odnesuvaj}i se na koj bilo od navedenite na~ini, roditelite samo go odloùvaat re{avaweto na problemot, a so toa go uslo`nuvaat i ote nuvaat uspe{noto razre{uvawe na istiot.

Roditeli, zapametete! Kolku i da e neprijaten razgovorot, odlagaweto na problemot nema da pomogne toj da se re{i. Zatoa,

108

Vedna{ i neodlo`no otvoreno porazgovarajte so svoeto dete.

Ne pani~ete! Obidete se da razgovarate smireno i staloèno.

Ne zapo~nuvajte razgovor koga e pod dejstvo na droga. êkajte dejstvoto da pomine, pa duri toga{ razgovarajte.

Ne obvinuvajte go i obidete se da ne koristite neprijatni zborovi koi go etiketiraat (narkoman, droga{, uli~ar i sl). Toa }e ve vovede vo raspravija i lutina, a ne vo re{enie. Namesto toa, smireno interesirajte se za seto toa {to se slu~uva vo negoviot ìvot, zainteresirajte se za negovite problemi, interesi i èlbi. Soop{tete gi svoite dilemi, griì i stravuvawa, kako del od voobi~aenite i o~ekuvani roditelski ~uvstva.

Ne go otfrlajte i ne mu se zakanuvajte (“. . me razbo-le. . .}e me umre{. . . }e me nema. . . }e si odam. . .”), bidej}i na toj na~in samo ja vlo{uvate sostojbata, poja~uvaj}i gi negovite stravovi i ~uvstvoto na vina. Namesto toa, pokaète mu deka go sakata i pokraj toa {to ne go prifa}ate toa {to momentalno go pravi. Obidete se slu{aj}i go da go razbere i da mu dadete poddr{ka za promenite koi }e treba da gi napravi. Va{ata poddr{ka, e od klu~na va`nost za Va{eto dete. Bez nea toa nema {ansi da uspee!

Ne dozvoluvajte da ve izmanipulira! Ne prifa}ajte vetuvawa i molbi (“]e prestanam. . .]e se promenam. . .Ne mu kaùvaj na tato. . Daj mi {ansa. . i sl. ”). Toa samo go odloùva re{avaweto na problemot.

Ne podlegnuvajte na tvrdewata: “Toa site go pravat. . . ova e prv pat. . samo edna{. . ova ne e te{ka droga.” Ne zaboravajte: ZA MLADITE LU\E SITE DROGI SE TE[KI I OPASNI, nema lesni i bezopasni drogi.

109

Dokolku odlu~ite sami da go re{avate problemot, postavete jasni pravila i jasni dogovori, kako i na~inite na koi }e bide sankcionirano nivnoto nepo~ituvawe. Bidete istrajni! Ne dvoumete se!

Pobarajte pomo{ od stru~no lice (pedagog, psiholog, lekar, psihijatar).

Nivnite mo`nosti da Vi pomognat se sekoga{ pogolemi dokolku im se javite na vreme.

MO@E LI DA SE LEKUVA I IZLEKUVA ZLOUPOTREBATA NA DROGI

Pred da prodol`ime zapametete!

Zloupotrebata na drogi i zavisnosta od niv e mnogu seriozen problem, pa duri i po~etnoto

zemawe droga mnogu te{ko se prekinuva. Semejstvata vo koi se javuvaat ovie sostojbi, obi~no nemaat nitu dovolno sili, nitu resursi, ve{tini ili kapaciteti samite da se spravat i da najdat izlez. Potrebna e stru~na pomo{, koja treba da se pobara, {to e mo`no porano. Roditelite se dol`ni brzo da se pokrenat na akcija i da pobaraat sredba so stru~no li-ce, bilo vo nekoja od dostapnite institucii ili ano-nimno, vo nekoe od sovetuvali{tata na nevladinite organizacii. Zapametete! Tvrdeweto: Zloupotrebata od drogi e neizle~iva bolest! NE E TO^NO.

110

TO^NO e: Lekuvaweto e dolgotraen, sloèn, makotrpen i neizvesen, NO MO@EN PROCES. Na nas lu|eto ni pripa|a nade`ta, a mladosta po svojata priroda sozdava {ansi za ìvot. Potrebno e da se izborime za nea. Pogolema misija re~isi i da nema. Roditelite ~esto gubat dragoceno vreme obiduvaj}i se sami da se spravat so problemot, da go sokrijat od okolinata, da veruvaat vo nevozmo`ni ne{ta.

Ranata detekcija i brzata intervencija garantiraat pogolemi uspesi vo lekuvaweto.

Lekuvaweto e proces vo koj semejstvoto ima va`na, nezaobikolna, a ~esto i klu~na uloga. Lekuvaweto e dolgotraen, sloèn i makotrpen proces, proces na sozrevawe i neminovni promeni kaj sekoj semeen ~len. Vo tekot na lekuvaweto, ne samo mladiot ~ovek tuku i negovite roditeli u~at za problemot, u~at da komuni-ciraat, zaemno da se slu{aat, razberat, po~ituvaat i poddrùvaat, gi u~at ve{tinite na pregovarawe i do-govarawe, u~at da vospostavat kontrola vrz svoeto od-nesuvawe i zapo~nuvaat da ja gradat zaemnata doverba. Na lekuvaweto mu prethodi èlba i soglasnost istoto da zapo~ne, t.e. motivacija za lekuvawe i promena. Motivacijata e isto taka proces koj treba vnimatelno da se zapo~ne i gradi. Roditeli koi se soo~ile so zloupotrebata na drogi, kaj svoite deca, imaat silna èlba toa brzo da prestane. Najgolemiot broj lica {to koristat drogi ja imaat istata èlba. Me|utoa, o~ekuvaj}i brzi promeni i dvete strani ~esto pravat mnogubrojni gre{ki.

111

Krajna cel na lekuvaweto ne pretstavuva samo prestanok na koristewe droga tuku dolgotrajno, po

mo`nost i doìvotno, istrajno apstinirawe.

KAKO LEKUVAWETO DA GO NAPRAVIME POEFIKASNO

Ve}e kaàvme deka lekuvaweto e dolg, sloèn, makotr-pen i neizvesen, no moèn proces. Isto taka kaàvme deka lekuvaweto e mo`no dokolku postoi na~elna sog-lasnost za lekuvawe, kako od liceto {to zloupotrebu-va droga taka i od ~lenovite na negovoto semejstvo, osobeno koga stanuva zbor za maloletno lice. Leku-vaweto e ~esto prodolènie na zapo~natiot razgovor vo nekoe od sovetuvali{tata, vo koi stru~nite lica imaat zada~a da kreiraat atmosfera na doverba, vo koja niz motivacioni postapki }e se pokrene i zacvrsti idejata za prifa}awe na lekuvaweto.

Zatoa, stru~nite lica se dol`ni da znaat deka Prviot kontakt so liceto {to koristi droga i ~leno-vite na negovoto semejstvo e ~esto presuden za donesu-vaweto na odluka za rano otpo~nuvawe na lekuvawe.

Lekuvaweto moè da se odviva vo ambulantski i poli-klini~ki uslovi, vo dnevni bolnici ili vo op{ti bol-ni~ki oddelenija, vo specijalizirani bolnici i insti-tucii, no mo`no e istoto da se sprovede i vo doma{ni uslovi.

Lekuvaweto go sproveduvaat obu~eni profesionalni lica i najdobro e koga postoi mo`nost za vklu~uvawe

112

vo programi vodeni od multiprofesionalen tim (psi-hijatar, doktor na medicina, psiholog, socijalen ra-botnik, defektolog, raboten terapevt i dr.). Multi-profesionalniot tim ima za zada~a da napravi stru~na i seopfatna procenka na: aktuelnata sostojba so zlo-upotrebata na drogi, na individualnoto, profesional-no, semejno i socijalno funkcionirawe, na stepenot na motiviranost za promena, kako i otkrivawe i procenka na ostanatite sistemi za poddr{ka (rodnini, prijateli, sosedi, sou~enici, drugari i sl.).

Vrz osnova na dobienite soznanija, multiprofesio-nalniot tim zaedno so semejstvoto i liceto {to zlo-upotrebuva droga, kreira terapevtski plan i programa individualno orientirana, prilagodena na potrebite, snagite i mo`nostite na individuata i semejstvoto. Najdobro e koga terapevtskiot pristap e multidimen-zionalen, {to podrazbira kombinacija na farmakote-rapija (lekovi), psihoterapija, socioterapija, rabotna i okupaciona terapija .

Lekuvaweto se odviva postapno i vo fazi.

Sekoe lekuvawe vo po~etnata faza e naso~eno kon vospostavuvawe na apstinencija, t.e. prestanok na ze-mawe na droga i ~istewe na organizmot od istata. Traeweto na ovaa faza zavisi od vidot, koli~estvoto i dol`inata na koristenata droga, i vo prosek trae 21-30 dena. Dokolku stanuva zbor za zloupotreba na heroin, vo ovaa faza se o~ekuva pojava na ostro izrazeni znaci na apstinencijalna kriza, poradi {to ~esto se prepo-ra~uva bolni~ko lekuvawe, t.e. intenzivno sledewe od strana na obu~en medicinski personal i bogata sim-ptomatska terapija: infuzii, vitamini vo golemi dozi, lekovi za smiruvawe, lekovi za bolka, za nesonica i dr., kombinirani so blaga suportivna terapija (terapija na poddr{ka). Koristeweto na nabroenite

113

lekovi e dozvoleno samo so lekarska kontrola i stru~no vodewe na terapijata. Iako ovaa faza deluva najdramati~no i e so najintenzivni neprijatni doìvuvawa (bolka, povra}awe, bezapetitie, bez-volnost, napnatost, nervoza, nesonica), vo sporedba so ostanatite trae najkuso vreme. Vtorata faza od lekuvaweto e t.n. faza na stabilizacija i trae prose~no slednite 6 meseci. Dominanten model e psihoterapija (individualna, grupna, semejna terapija i dr.; vo zavisnost od edukacijata na terapevtot); socioterapija (terapev-tska zadnica, gradewe na socijalna mreà i dr.); psihoedukacija (informacii i edukacija vo vrska so problemot) i dr. Osven toa mo`no e prodolùvawe na odredeni vidovi lekovi, kako na pr. lekovi so spro-tivno dejstvo na drogite (antagonisti na opijatnite drogi -Nemexin-Nalorex, vo lekuvawe na heroinskata zavisnost), lekovi za namaluvawe na nervozata, za podobruvawe na raspoloènieto i dr.

Golem broj stru~ni lica kategori~ni se vo stavot deka prvata faza e samo podgotvitelna i deka su{testveno-to lekuvawe zapo~nuva duri otkako }e se vospostavi po~etna apstinencija. Vo vtorata faza se o~ekuva stabilizirawe na vospostavenata apstinencija od dro-gi, se u~i kontrola na odnesuvaweto, se menuvaat dis-funkcionalnite semejni obrasci, se vospostavuvaat novi relacii vo semejstvoto i vo drugite sredini, se steknuvaat ve{tini za razre{uvawe na kriza, prepoz-navawe i uspe{no nadminuvawe na rizicite koi moàt da bidat voved vo recidiv (povtorna zloupotreba na droga).

Tretata faza od lekuvaweto pretstavuva faza na normalizacija i trae vo prosek od 2 do 5 godini. Toa e faza na odrùvawe na vospostavenoto stabilno funk-cionirawe, steknuvawe na novi ili vra}awe na stari

114

socijalni i rabotni ve{tini i naviki, sportuvawe, vozobnovuvawe na vrskite so u~ili{teto ili rabotnata sredina, sosedite, rodninite i dru{tvoto koe ne e povrzano so koristewe droga. Toa e period na t.n. socijalizacija i habilitacija, obrazovno i profesionalno napreduvawe na li~nosta, sé do celosna socijalna reintegracija (celosno prifa}awe na mladiot ~ovek koj koristel droga vo negovata socijalna sredina). So revospostavuvawe na vrskite vo semejnata i socijalnata sredina, tretmanot gubi vo intenzitet, a posetite na institucijata se sé poretki.

]e priznaete, ova nitu e lesen nitu brz proces, a pred sé e krajno neizvesen, vo golem del poradi etiketira~kiot (na mladite koi koristat droga im se lepat brojni etiketi so pogrdni imiwa - narkomani, droga{i i dr.) marginalizira~kiot i krajno otfrluva~ki stav na na{ata op{testvena sredina.

Da se potsetime!

Edna{ zapo~natoto koristewe droga nosi visok rizik

od povtorno koristewe (recidiv), a toa vodi do razvivawe na zavisnost.

Podatocite od svetot predupreduvaat: Licata zavisni od heroin povtorno se vra}aat na zloupotreba na heroin vo 70-80% od tretiranite slu~ai vo tekot na prvata godina od lekuvaweto, nezavisno od terapevtskiot pristap.

Zatoa, prestanokot na zemawe droga (vospostavuvawe na apstinencija) e va`en preduslov, no vistinskiot znak za uspe{no lekuvawe e dolgotrajno, po mo`nost i

115

doìvotno odràna apstinencija, vo kombinacija so site navedeni promeni na individualen, profesiona-len, semeen i socijalen plan. Od odnosot na semejstvoto i sredinata, od nivnata podgotvenost da go prifatat, razberat i poddràt vo naporite za izleku-vawe, namesto da mu se lutat, da go obvinuvaat i otfrlaat, vo golema mera zavisi i uspehot od lekuva-weto. Nekoi lica, zaedno so svoite semejstva, seto navedeno go postignuvaat u{te pri prvoto lekuvawe, za nekoi se potrebni dve, tri ili pove}e lekuvawa, kako vpro~em i seto ostanato vo ìvotot.

Vo golem broj dràvi vospostavenata apstinencija uspe{no se odrùva preku u~estvo vo grupi za samo-pomo{, grupi za poddr{ka, semejni grupi, klubovi na lekuvani lica zavisni od drogi i dr., organizirni od institucii ili nevladini organizacii. Isto taka, vo golem broj dràvi vo svetot, postojat i t.n. terapev-tski komuni ili rehabilitacioni centri, vo koi se vleguva po razre{uvawe na apstinencijalniot sin-drom, a dominantna forma na tretman e rabotna tera-pija, profesionalno angaìrawe, obrazovno nadgraduvawe i u~ewe na socijalni ve{tini. Tretmanot trae naj~esto 12 meseci i podolgo.

Vo Republika Makedonija, ne postoi nitu edna organi-zirana programa za rehabilitacija i resocijalizacija, nitu terapevtska komuna. Programite na socijalizaci-ja (resocijalizacija) i habilitacija (rehabilitacija) se odvivaat vo ramkite na zdravstvenite institucii vo koi se odviva i lekuvaweto, {to dopolnitelno gi marginalizira ovie lica i ja ote`nuva nivnata uspe{na socijalna reintegracija.

Vo Zdruènieto “DOVERBA” pove}e godini funkcionira sovetuvali{te so info-linija, semejna, roditelska grupa za poddr{ka, grupa za poddr{ka na

116

lekuvani lica zavisni od drogi, psihoedukacija, a poslednava godina zapo~na so rabota i prvata kreativna rabotilnica vo koja aktivno profesionalno i kreativno se angaìrani lekuvani lica zavisni od droga.

METADONOT VO TRETMAN NA OPIJATNATA ZAVISNOST

Dolgo razmisluvavme dali da progovorime i na ovaa tema.

Nema dilema deka stanuva zbor za ~esto eksploatirana tema, pred sé vo stru~nite krugovi. Pritoa, ova e edna od najkontraverznite temi vo psihijatrijata, no i vo medicinata voop{to. Aktuelnata podelenost na stru~nite lica na “Za” i “Protiv” metadonot, vo tretman na opijatnata zavisnost, se ~ini stru~no neopravdana i se dolì pred sé na li~ni stavovi, a ne retko i na zabludi i predrasudi.

Na ova mesto }e se ogradime od sopstvenite stavovi, a }e se potpreme na nau~nite i stru~ni tvrdewa i na{i-te skromni iskustva. Vpro~em, toa im go dolìme na mnogubrojnite lica koi bile i se na tretman so metadon. Nakuso: Metadonot e sinteti~ki, opijaten agonist (spored mes-toto na deluvawe i dejstvoto sli~en e na opijatnite drogi). Metadonot e silen analgetik (lek za smiru-vawe na bolka) so dolgotrajno dejstvo poradi {to se koristi vo zvani~nata medicina vo tretman na intenzivna bolka pri maligni zaboluvawa, poli-

117

traumi i dr. Za prv pat bil voveden vo tretman na opijatnata zavisnost vo 1965 god. vo SAD, od strana na Dr. Vincent Dole i Marie Nyswander. Od toga{, pa do denes, prifaten e vo zvani~nite programi za tretman na opijatna zavisnost vo re~isi site evropski i golem broj drugi zemji vo svetot.

Metadonot se primenuva isklu~ivo vo tretman na opijatnata zavisnost (heroin).

Poradi svoite farmakolo{ki osobini, metadonot e lek so visok potencijal na zlouotreba, koga dobiva karakteristiki na droga. Zatoa, Metadonot e lek, samo ako se zema vo doza i na na~in koj e prepora~an od lekar, i dokolku e prepi{an na ime na liceto {to go zema. Metadonot e droga, dokolku se nabavuva samoinicijativno, se zema vo dozi i na na~in koj gi opredeluva nemedicinsko lice, ili samiot zavisnik od droga. Roditeli, vnimavajte! Koga Va{eto dete metadonot go kupuva “na ulica”, go koristi intravenozno, ili go nabavuva so recepti dobieni pod nejasni okolnosti, toa ne se lekuva. Naprtiv, toa e samo prodol`uvawe na zloupotrebata na droga i odr`uvawe na zavisnosta, vo koja i Vie u~estvuvate davaj}i mu pari. Vklu~uvawe na licata vo metadonska programa vo golema mera zavisi od:

118

Op{testvenatata percepcija za problemot (kaj nas

krajno negativisti~ka); O~ekuvani rezultati od lekuvaweto (za uspeh se

smeta samo apsolutna apstinencija od koj bilo vid droga);

Moralno eti~ki aspekti t.e. tvrdewe deka prepi{uvaweto metadon e samo “zamena na edna droga so druga”.

Pri toa se zaborava deka Heroinskata zavisnost e sloèno rastrojstvo koe kaj 70-80% od lekuvanite vo prvata godina e sledeno so povtorna zloupotreba na heroin, nezavisno od vidot na lekuvaweto. Prvoto lekuvawe, kako po pravilo, se odviva bez metadon, osven vo isklu~itelni slu~ai. Koga posle prvoto lekuvawe usledi povtorna zloupotreba na heroin, voobi~aeno predlagame povtoro lekuvawe bez metadon. Koga i po vtor pat, po vremena apstinencija usledi recidiv, moème pak da predloìme lekuvawe bez metadon. No kako {to navedovme, spored svetskite statistiki 70-80% postojano }e se vra}aat na heroin, a najgolemiot del od niv heroinot }e go zloupotrebuvaat intravenozno, so {pric i igla. A sekoja povtorna zloupotreba na heroin, so sebe nosi visok rizik od predozirawe i eventualen smrten ishod ili zarazuvawe so virusite na B i C òlticata, HIV virusot ili drugi po krven pat prenoslivi zaboluvawa. Vo odlukata da se pridruìme na stavot koj e protiv primena na metadonot, dol`ni sme predvid da gi

119

zememe i nevedenite rizici. Ili, moème da go prifatime stavot protiv metadonot, no se postavuva pra{awe {to drugo imame kako mo`nost vo tretmanot na taka golemiot broj mladi zavisnici od heroin. Toa se mladi lu|e koi nasproti svoite èlbi, da uspeat vo lekuvaweto, ne uspevaat da ja odràt apstinencijata, verojatno poradi odredeni metabolni naru{uvawa, no i poradi visokiot stepen na disfunkcionalnost vo semejnoto i socijalno opkruùvawe. Za niv sme dol`ni da predloìme terapevtska programa koja }e ovozmoì pokvaliteten, miren i stabilen ìvot so {to e mo`no pomalku rizici. Za niv metadonot e neminovnost. Spored SZO (Svetska zdravstvena organizacija) od 1990 god, metadonot moè da se primenuva vo tretman na opijatnata zavisnost za Detoksikacija (~istewe od droga), vo traewe

najmnogu od 3 meseci, ili Odrùvawe so metadon do 6 meseci (kratko)

ili posle 6 meseci (dolgo). Terapijata na metadonsko odrùvawe e integralen del na programite za namaluvawe na {teti od upotreba na drogi, kako vode~ki trend vo prevencija na {irewe na zarazuvaweto so HIV virusot, B i C òlticata i drugi po krven pat prenoslivi zaboluvawa. Priemot i vodeweto na pacienti na metadon se odviva spored strogo utvrdeni kriteriumi sodràni vo Upatstvoto i Protokolot za primena na metadonot vo tretman na opijatnata zavisnost. Dnevnata doza metadon se opredeluva strogo individualno, a ne spored toa dali e visoka ili niska.

120

Dobro opredelena dnevna doza treba da ovozmoì stabilno i normalno dnevno funkcionirawe. Dolìnata na tretman so metadon isto taka se opredeluva strogo individualno. Vo 20-40% slu~ai lekuvaweto na zavisnosta od droga, poradi nejzinata hroni~nost i recidivantnost, }e bide dolgotrajna, t.e. doìvotna. Prekinuvawe na metadonskata terapija treba da se odviva postapno i spored dobro poznati principi. Metadonskata terapija }e zapo~ne da se namaluva toga{ koga }e se sozdadat uslovi za toa, t.e. koga }e se proceni deka rizicite za povtorna zloupotreba na heroin se nadminati. Odluka za promena na dozata ja donesuva isklu~ivo psihijatar ili doktor na medicina koj e odgovoren za vodewe na terapijata, a po prethodno ostvaren razgovor so pacientot i po mo`nost ~len na negovoto semejstvo. Pacientot, ~lenot na semejstvoto i pretstavnikot na terapevtskiot tim na po~etokot od lekuvaweto, potpi{uvaat terapevtski dogovor vo koj se jasno definirani pravilata i uslovite pod koi se odviva lekuvaweto. Za zlouporeba na terapijata se smeta sekoe: svoevolno menuvawe na dnevnata doza metadon

(edna{ pogolema, drug pat pomala); svoevolno menuvawe na na~inot na zemawe na

terapijata (namesto preku usta intravenozno); eventualno prodavawe ili “pozajmuvawe” na

terapijata. Seto navedeno strogo se sankcionira.

121

Za àl, vo na{ata dolgogodi{na praktika ~esto sme bile svedoci na vakviot odnos kon terapijata od strana na licata {to se lekuvaat. Odnosot kon mnetadonskata terapija tie ~esto go menuvaat tokmu poradi pritisok na roditelite. Imeno sme videle golem broj roditeli koi, povedeni od op{tiot negativen stav kon metadonskata terapija, samoinicijativno odlu~uvaat da ja namaluvaat dnevnata doza, ja krijat terapijata, go odloùvaat vremeto na piewe i sl., sé so cel da utvrdat “dali moè da izdrì bez metadon”. Takviot niven odnos zboruva za faktot deka ne ja razbrale su{tinata na lekuvaweto nitu metadonot go prifatile kako neophoden lek. Uspe{nosta na tretmanot, na licata zavisni od heroin, ne se meri samo spored toa dali uspevaat da ja ostavat drogata ili ne, tuku spored toa dali potoa uspevaat da vodat izbalansiran i socijalno korisen ìvot, oslobodeni od ilegalna upotreba na droga, a so toa oslobodeni i od kriminal i od intravenska zloupotreba na droga koja nosi visok rizik za zarazuvawe so virusite na AIDS, B i C òltica i dr. Zatoa, dokolku liceto zavisno od droga gi postigne navedenite celi so primena na metadon vo negovoto lekuvawe, smetame deka negovoto lekuvawe e uspe{no. Va`no! Metadonot sam za sebe ne ja lekuva kompleksnata sostojba na zavinost od heroin.

Uspeh vo lekuvaweto }e se postigne samo dokolku metadonot se kombinira so

drugi psihoterapevtski i socijalni intervencii.

122

PROGRAMI ZA NAMALUVAWE NA [TETI OD UPOTREBA NA DROGI

Vo prethodnoto poglavie, za metadon, gi spomenavme programite za namaluvawe na {teti od upotreba na drogi. Za {to stanuva zbor? Programite za namaluvawe na {teti od upotreba na drogi

pretstavuvaat politika na zdrav razum i racionalno deluvawe.

Tie se bazirani na op{tite principi za odnosot na op{testvoto kon {tetite, spored koi: Treba da se prifati faktot deka {tetata e

neizbe`na; Treba da se prifatat granicite do koi ne{to mo`e da

se menuva i Treba da nau~ime da iveeme so ona {to ne e mo`no da

se postigne ili promeni. Namaluvawe na {tetata e vode~ki trend na mislewe, vo mnogu sferi na `iveeweto (na pr. stavaweto na za{titni kai{i pri vozewe). Epidemijata na AIDS ja potencira potrebata od iznao|awe i primena na novi, alternativni pristapi vo re{avawe na problemite od upotreba na drogi.

123

Edna od osnovnite celi na ovie programi e namaluvawe na visokorizi~niot na~in na zemawe droga, koj moè da ima {tetno vlijanie kako vrz zdravjeto na individuata, taka i vrz zaednicata vo celost. Iako koristeweto drogi so sebe sekoga{ nosi rizici, za visokorizi~no odnesuvawe se smeta intravenskoto zemawe na droga. Istraùvawata vo Makedonija pokaàa deka e intravenskata zloupotreba na heroin prisutna kaj 95% od licata {to zloupotrebuvaat heroin, a kaj nad 70% od lekuvanite zavisnici najden e virusot na C òlticata. Programite za namaluvawe na {tetite od potreba na drogi imaat dlaboko humanisti~ka smisla; realni se i pragmati~ni i go sodràt konceptot {to integrira prethodno nepovrzani programi i tehniki, so krajna cel: Mladite {to upotrebuvaat drogi da gi integriraat, a

ne da gi marginaliziraat; Da gi namalat stradawata na mladite {to

upotrebuvaat drogi; Da gi oslobodat od pregratkite na kriminalnoto

podzemje; Da im ovozmoàt ìvot vo pozdravi i fizi~ki

posigurni uslovi; Da go namalat pritisokot vrz op{testvoto sozdaden

od prisustvoto na drogite (socijalen nemir, kriminal, skitawe, {kolski neuspeh);

Da go namaluvaat tro{okot na zdravstvenite i drugi slu`bi i pred sê:

Na golem broj lica zavisni od drogi da im ovozmoàt da

sozrevaat i da se oslobodat od drogata.

124

Za taa cel, Na licata {to upotrebuvaat drogi ili se zavisni od niv treba da se pruì pomo{ i poddr{ka preku {iroko dostapni, elasti~ni i individualno prilagodeni intervencii {to }e go podobrat nivnoto zdravje i }e im ovozmoàt socijalno sozrevawe i funkcionirawe, bez nivno natamo{no stigmatizirawe i marginalizirawe.

Programite za namaluvawe na {tetite od upotreba na drogi ne go isklu~uvaat postignuvaweto na celosna apstinencija od drogi, kako vrvna cel na sekoj preventiven ili terapevtski pristap. Naprotiv, nivnata uspe{na primena ja zgolemuva motivacijata za lekuvawe na zavisnicite od droga. Ottuka, ne se to~ni tvrdewata deka so ovie programi se potpomognuva upotrebata na drogi. Tie nemaat ni{to zaedni~ko so inicijativite za legalizacija na drogi, nitu se prv ~ekor kon legalizacijata.

Vo programite za namaluvawe na {teti od upotreba na drogi pripa|aat: programi za rabota na teren so korisnici na

drogi (Outreach work); terapija na odrùvawe so metadon; obezbeduvawe i razmena na sterilni igli,

{pricevi i oprema za injektirawe za lica {to intravenski zloupotrebuvaat drogi i dr.

125

[TO E RECIDIV I KAKO MO@E DA SE SPREÎ

Na pove}e mesta naglasivme deka zavisnosta od drogi se definira kako hroni~no, recidivantno zaboluvawe, kaj koe, kako i kaj drugi hrini~ni zaboluvawa, po periodi na podobruvawe (prestanok na zloupotreba na droga) moàt da nastanat periodi na vlo{uvawe, t.e. recidiv (povtorna zlouporeba na droga. Zna~i, recidiv pretstavuva povtorno koristewe na droga, otkako izvesen period bila vospostavena apstinencija (prestanok na koristewe droga). Recidivot sekoga{ pokrenuva pra{awe zo{to se javuva? Kako naj~esta pri~ina za recidiv se naveduva prirodata na problemot, t.e. poremetenite psihobiolo{ki mehanizmi na mozokot na zavisnikot na koi te{ko se vlijae. Me|utoa, postoi i golem broj drugi nadvore{ni faktori koi pridonesuvaat za pojava i odrùvawe na sostojbi koi prethodat ili se del od recidivnosta: semejstvoto, staroto dru{tvo, neorganiziranoto vreme, bezdelni~eweto i sl.; a na koi moè i treba da se vlijae.

Prekinuvawe na krugot na zavisnosta

Postojat mnogubrojni faktori koi ja pokrenuvaat i odr-ùvaat zavisnosta od drogi. Na pr.: Ako povtorenoto koristewe droga na po~etokot bilo vo funkcija na pre-dizvikuvawe prijatni efekti, po odreden vremenski period toa preminuva vo korisewe za spre~uvawe na apstinencijalnata kriza, so {to “ma|epsaniot krug” na zavisnosta se zatvora. Fakt e deka koristeweto droga predizvikuva prekin na mnogu aktivnosti i gubitok na interes za mnogu izvori na radost i prijatnost. Me|utoa, isto taka e fakt deka kaj golem broj zavisnici od droga

126

vakvite sostojbi moèle da se registriraat i pred da zapo~ne koristeweto droga. Taka, Zdodevnosta i monotonijata ~esto prethodat na

koristeweto droga. Drogata se zema za da se razbie zdodevnosta i monotonijata, a poradi zemaweto droga ni{to ne se pravi, pa tie stanuvaat u{te pogolemi. Povtornoto zemawe droga ja prodlabo~uva zdodevnosta, monotonijata stanuva neizdr`liva. . . sledi zemawe droga i taka se propa|a sî podlaboko.

Odreden broj mladi zapo~nuvaat da koristat droga pod pritisok na grupata vrsnici koi i sami koristat droga i so vreme stanuvaat zavisni od nea. Grupata za-visnici sî pove}e se vovlekuva vo nezakonski raboti (kra`bi, provali). Koga poedinecot }e donese odluka i }e napravi obid da se oddale~i od grupata, zapo~nu-vaat uceni i pritisoci, pa duri i zakani. Toj povtorno popu{ta na pritisocite od grupata i prikaznata pro-dolùva. Grupata sî pove}e vleguva vo problemi , sî po~esto i vo pogolemi koli~estva zemaat droga. . .za toa se potrebni sî pogolemi sredstva. . . kra`bite za~estuvaat. . . drogata se zema sé po~esto i vo sé pogolemi koli~estva. . . kriminal. . droga. .

Mladiot ~ovek se ~uvstvuva napnato, nervozno, frustrirano, nezadovolno. Ne znae ili ne moè da najde izlez od vakvite sostojbi, ne moè da se soo~i so problemite i da gi razre{i, pa poradi toa zapo~nuva da koristi droga, toa neminovno predizvikuva mnogubrojni problemi koi sé pove}e se natrupuvaat i se zgolemuvaat, a li~nosta sé pomalku e sposobna da se soo~i so niv i da gi razre{i. Poradi toa li~nosta e sé pove}e napnata, nervozna, frustrirana, nezadovolna. . . sé po~esto zema droga. . .problemite se natrupuvaat i prodlabo~uvaat. . . sé po~esto zema droga. . .

Depresijata ~esto prethodi na po~etnoto koristewe droga. Me|utoa, i koristeweto droga, t.e. fazata vo koja prestanuva dejstvoto na drogata predizvikuva

127

depresija, ~uvstvo na praznina i besmislenost. . . porivot za koristewe droga e u{te pogolem. . . depresijata se prodlabo~uva so prodolùvawe na koristewe droga . . .liceto povtorno zema droga. .

Osamenosta e ~est povod mladite da zapo~nat so koristewe droga, ostvaruvaj}i ~uvstvo na pripadnost vo grupata zavisnici. Me|utoa, zloupotrebata na droga zavisnikot go doveduva povtorno do sostojba na izolacija i osamenost. . . toa vodi do ~uvstvo na napnatost i nezadovolstvo. . . li~nosta povtorno zema droga za da se smiri. . . kolku podolgo zema droga izoliranosta i osamenosta se sî pogolemi. .

Drogata go o{tetuva mozokot i negovite funkcii, po-radi {to zavisnikot od droga so vreme sé polo{o funkcionira i sé pote{ko razbira {to vsu{nost se slu~uva so nego. Toa predizvikuva mnogubrojni psi-hi~ki i drugi ìvotni problemi na koi ve}e o{tete-niot od droga mozok reagira so u{te pogolemo poba-ruvawe za droga. . . toa u{te pove}e go o{tetuva mozo-kot. . . potrebata za droga se zgolemuva. . .krugot se zatvora.

Koristeweto droga predizvikuva namaluvawe na u~i-li{niot uspeh i smalena efikasnost vo izvr{uvawe na u~ili{ni i drugi obvrski. Neuspehot kako i nepri-jatnite kritiki i reakcii na okolinata, predizviku-vaat kaj li~nosta napnatost i nervoza, koja }e se obide da ja “razre{i” so povtorna koristewe droga. . . se zgo-lemuva neuspe{nosta i ~uvstvoto na pomala vrednost, kako i pritisokot od okolinata. . . raste napnatosta i nervozata. . .potrebata za droga se zgolemuva. . .

Zloupotrebata na droga liceto go doveduva vo sudir so zakonot, a eventualnata sudska merka go vodi vo zatvor, koj go stigmatizira i etiketira. Tamu, opkruèn so drugi kriminalci u{te pove}e se vrzuva za kriminalnoto milje, {to go zabrzuva negovoto otu|uvawe od normalniot svet. Sé pove}e e izloèn na

128

nabavuvawe i zloupotreba na droga. . . povtorno doa|a vo sudir so zakonot. . .zatvor. . .droga. . . zatvor. . .

Golem broj mladi {to zloupotrebuvaat droga poteknu-vaat od semejstva so mnogubrojni disfunkcionalni obrasci. Konfliktite vo semejstvoto bile nivno sekojdnevie, a napnatosta, nervozata i nezadovolstvo-to od kontinuiranite semejni nedorazbirawa “gi nad-minuvale” so zloupotreba na droga. Koristeweto dro-ga, od svoja strana, prodolùva da gi naru{uva semej-nite odnosi i da gi prodlabo~uva konfliktite, pre-dizvikuvaj}i emocionalno oddale~uvawe od semejnite ~lenovi, {to e povtorno sledeno so napnatost, ~uv-stvo na vina i lutina. . . liceto povtorno zema droga . . konfliktite se sé po~esti i poèstoki. . .sledi se-meen haos koj zavisnikot, bez droga, ne moè da go izdrì.

Koristeweto droga, ~esto predizvikuva ~uvstvo na vina i sram, pred sé kako posledica na krieweto na takvoto odnesuvawe od bliskite. Na prvi~nata laga se nadovrzuva nova laga. . . laga . . uvstvoto na vina predizvikuva poremetuvawe na psihi~kata ramnoteà, ~esto pati i sostojba na depresivnost {to sevkupno ja zgolemuva potrebata za smiruvawe niz upotrebata na droga. . . povtorno se vra}a ~uvstvoto na vina. . . droga.

Na koristeweto droga, ~esto mu prethodi ~uvstvo na bolka, pred sé du{evna (psihi~ka) i/ili fizi~ka. Drogite imaat sposobnost da go namalat bolnoto ~uvstvo, no koga dejstvoto na drogata }e se namali ili }e prestane, ~uvstvitelnosta na bolka samo se zgolemuva. . . sledi zemawe na pogolemo koli~estvo droga. . . dejstvoto pominuva, a bolkata u{te pote{ko se podnesuva. . . u{te pove}e droga. . .

Nekoi li~nosti zemaat droga ili drugi psihoaktivni supstanci (tableti) poradi nesonica. Koga }e pomine dejstvoto na drogata, nesonicata se prodlabo~uva, sé

129

pote{ko se podnesuva, a koli~estvoto droga (tableti) se zgolemuva.

Ponekoga{ voved vo koristeweto droga e nezadovoli-telnoto seksualno funkcionirawe. So tekot na vremeto, seksualnata aktivnost stanuva nevozmo`na bez droga ili druga psihoaktivna supstanca, so {to potrebata kon istite stanuva sê poizrazena. So prestanok na dejstvoto na drogata, naglo opa|aat seksualnite funkcii, pa duri i interesot za seks, toa povtorno se kompenzira so droga. . .

Site nabroeni faktori nosat visok rizik za povtorna zloupotreba na droga. Me|utoa, visok rizik za recidiv nosat i drugi faktori na sredinata: Roditelite so svoeto odnesuvawe, stavovi, veruvawa, predrasudi, no i stravovi go ote`nuvaat procesot na ozdravuvawe i nesvesno pridonesuvaat za povtorno vra}awe na drogata vo ìvotot na nivnite deca. Naj~esto roditelite: Nemaat ideja deka i samite treba da se menuvaat,

imaat otpor za li~na promena, ne sakaat samite da u~at, da napreduvaat, da sozrevaat, gi zadrùvaat prethodnite stereotipi i disfunkcionalni obrasci. Celosno predadeni na problemot tie go ìveat ìvotot na svoeto dete, nesvesno poddrùvaj}i go problemot i ote`nuvaj}i gi procesite na ozdravuvawe.

Postojano se vo potraga po pri~inite za javuvawe na problemot, konstantno se vra}aat na minatite nastani, optovareni so ~uvstvoto na vina: “Zo{to ba{ mene?” Baraat nivnoto dete “da ja zaboravi drogata”, a vsu{nost pravat sé toa da ne se slu~i.

Prebrzo veruvaat i se ubeduvaat deka problemot e re{en, poneseni se od pregolem optimizam, zanemaruvaj}i gi zdravorazumskite re{enija.

130

Veruvaat deka sé nau~ile, deka najdobro znaat i umeat, smetaat deka pove}e ne im e potrebna stru~-na pomo{ i go napu{taat terapevtskiot proces.

Imaat nerealni o~ekuvawa od brzi re{enija na problemot, go gubat trpeniete, neistrajni se. Dol-gotrajnosta na terapevtskiot proces, bavnite po-zitivni promeni, povremeno visokiot rizik od recidiv, pridonesuvaat za razvivawe na panika i zgolemuvawe na pritisokot vrz zavisnikot. Nekoi dozvoluvaat nervozata, frustraciite, impulsivni-te ispadi, zavisnikot da gi prenese i na niv.

Nemaat sila da pomognat vo procesot na izolacija. Netakti~ni se, prenagluvaat vo postapkite, grubi

se vo postapkite so zavisnikot, postojano nezado-volni od postignatoto. Vo potraga po brzi i golemi re{enija, roditelite se doveduvaat vo sostojba da prodol`uvaat da go navreduvaat zavisnikot i negovite drugari, gi narekuvaat so pogrdni imiwa, nezadovolni se od malite re{enija, grubo reagiraat, obvinuvaat.

Instituciite za lekuvawe so svoite nerealno visoki o~ekuvawa od lekuvaweto, so neusoglasenite, nenavremeneti, nepostapni i globalni re{enija, a vo otsustvo na individualen pristap vo lekuvaweto, ~esto pridonesuvaat liceto koe go zapo~nalo tretmanot da se ~uvstvuva neuspe{no, a ~uvstvoto na vina da se poja~uva, da raste nezadovolstvoto, napnatosta, nekoga{ depresijata i nervozata. Site tie se faktori koi se visokorizi~ni za povtorna zloupotreba na droga. Po{irokata op{testvena sredina so svojata negativna percepcija kon problemot, so mnogubrojnite predrasudi, otfrluva~kiot, etiketira~ki i marginalizira~ki stav, pridonesuva za ponatamo{na izolacija na mladite {to zloupotrebuvaat droga, edovremeno odlo`uvaj}i go ili

131

celosno onevozmoùvaj}i go procesot na nivno rabotno angaìrawe, habilitacija (prodolùvawe na obrazova-nieto) i socijalna reintegracija (vra}awe vo svojata sre-dina). Vo sostojba na neprifatenost od sredinata, ovie mladi lu|e, svojata potreba za druèwe i grupna pripad-nost }e ja ostvaruvaat so povtorno vra}awe vo dru{tvoto na zavisnici {to nosi isklu~itelno visok rizik za recidiv. Iako recidivot moè da se javi koga bilo, prose~no 2/3 od

vkupnite recidivi nastanuvaat vo prvite 3 meseci od apstinencijata.

Kako da se prekine krugot na zavisnosta? Postojat programi i tehniki koi se dizajnirani vo nasoka na odrùvawe na postignatata apstinencija, od edna, i namaluvawe na rizicite za recidiv, od druga strana. Tie imaat zada~a da mu pomognat na lekuvanoto lice da postigne fizi~ka, psiholo{ka i socijalna stabilizaci-ja; da umee da gi prepoznae razbira, i prifati situaciite i nastanite koi vo minatoto vodele vo recidiv; da ja razbere dinamikata na recidivot; da razviva ve{tini za spravuvawe so individualnite stresori i predupreduva~-kite znaci za recidiv; da gi u~i tehnikite na dnevno monitorirawe za prepoznavawe na predupreduva~kite znaci za recidiv, a niz redovni kontakti so terapevtskiot tim. Za da uspee vo svoite napori da ja odrì postignatata apstinencija, lekuvanoto lice treba da po~ituva odredeni principi, kako {to se: Celosno odvojuvawe od licata, mestata i rabotite

povrzani so koristeweto droga i vospostavuvawe na socijalna mreà koja go poddrùva ozdravuvaweto;

132

U~ewe na tehniki za rakovodewe so sopstvenite emocii i ~uvstva, a bez tie da prerasnat vo kompulsivno odnesuvawe i povtorna zloupotreba na drogi;

U~ewe da se menuvaat obrascite na funkcionirawe i organizacija na vreme;

U~ewe na ve{tini za samokontrola.

Seto navedeno se realizira vo terapevtskite programi preku: Psihoedukacija; Vodewe dnevnik za dnevni aktivnosti i redovno

beleèwe na site promeni i pojavi; Planirawe na dnevni aktivnosti i kontrola na

vreme; Gradewe na strategii za identifikuvawe na

visokorizi~nite faktori i ve{tini za spravuvawe so istite;

Identifikuvawe na predupreduva~kite znaci za recidiv i strategii za nivno razre{uvawe;

Gradewe na strategii za spravuvawe so pritisokot da se upotrebuva droga ili da se prestane so apstinencija;

Razvivawe na mreà za podd{ka so vklu~uvawe na drugi va`ni li~nosti;

U~ewe na zdravi ìvotni stilovi i Odreduvawe na mentor (odgovorno stru~no lice

ili lekuvan zavisnik od droga vo dolgogodi{na stabilizirana sostojba) koj e 24 ~asa dostapen i podgotven da pomogne i dr.

Programite za prevencija i navremeno spravuvawe so recidiv ~esto se organiziraat od strana na NVO, kako {to e Zdruènieto “DOVERBA”.

133

ZABLUDI, PREDRASUDI I MITOVI ZA

DROGITE, ZA KORISNICITE I

ZA ZAVISNICITE OD DROGA

Denes, poradi ra{irenosta na problemite povrzani so koristeweto drogi, mnogumina mladi smetaat i se podgotveni da tvrdat deka: “Site mladi koristat droga” To~no e deka golem broj mladi koristat razni vidovi psihoaktivni susptanci, vklu~uvaj}i gi i ilegalnite drogi, to~no e i deka nivnata brojka vo na{ata dràva postojano raste, no fakt e deka u{te pogolem broj nikoga{ ne probale droga. “ Ima lesni i te{i drogi. Lesnite drogi (marihuana, ekstazi) se bezopasni” To~no e deka razli~ni drogi imaat razli~no dejstvo. To~no e i deka site drogi ne predizvikuvaat fizi~ka zavisnost, no to~no e i deka site drogi predizvikuvaat psihi~ka zavisnost koja e naj~esta pri~ina za povtornoto koristewe droga. Isto taka to~no e deka site drogi imaat odredeno {tetno dejstvo vrz organizmot, osobeno izrazeno kaj organizmot na mladite. Zatoa, koga stanuva zbor za mladite lu|e, koristeweto droga sekoga{ nosi seriozen rizik za nivnoto individualno i socijalno funkcionirawe. “Site {to pu{at marihuana }e prodolàt so zloupotreba na heroin” To~no e deka golem broj zavisnici od heroin zapo~nale so pu{ewe marihuana, no ne e to~no deka site {to pu{at marihuana eden den zadolìtelno }e prodolàt so heroin. Pa sepak, mladi koi pu{at marihuana se pod visok

134

rizik za zloupotreba i na drugi drogi, vklu~uvaj}i go i heroinot. “Golem broj mladi i ne znaele koga prv pat koristele droga. Drogata im bila podmetnata vo pijalak!” Ova e ~esta zabluda na roditelite. To~no e deka nekoi mladi nemale dovolno informacii za zemenata droga, no najgolemiot broj znaele i bile svesni deka zemaat nekakov vid droga. “Drogata se koristi od qubopitnost, zaradi lo{o dru{tvo i pritisok od vrsnicite” I ova e ~esta zabluda na roditelite. To~no e deka prviot kontakt so drogata ~esto se ostvaruva od qubopitnost, no pove}e pati povtorenoto koristewe droga ne mo`e da se pojasni samo so qubopitnost. To~no e i deka prviot kontakt so drogata ~esto se ostvaruva vo grupa koja i sama koristi droga i gi ubeduva novite ~lenovi i tie da probaat, me|utoa izborot na drugarite i ostanuvaweto vo dru{tvoto, zavisi isklu~ivo od nas samite. “Lesno mo`e da se prepoznae deka nekoj koristi droga” Roditelite sakaat da veruvaat deka dokolku im se dade konkretna lista, lesno bi gi prepoznale znacite na koristenata droga kaj svoeto dete. Me|utoa, znaeme deka razli~ni vidovi drogi imaat razli~no dejstvo, a i edna ista droga predizvikuva razli~ni promeni vo izgledot i odnesuvaweto, i zavisi od fazata na deluvaweto. Osven toa, nekoi od promenite koi gi predizvikuvaat drogite se poklopuvaat so promenite koi se posledica na razvojnata faza na mladata li~nost -adolescentot. “Zavisnosta od drogi ne se lekuva, bidej}i toa ne e bolest tuku zlo za koe se krivi onie koi gi koristat!Site zavisnici neizbe`no }e umrat!”

135

To~no e deka lekuvaweto na zavisnosta od drogi e dolgotraen, sloèn i nizvesen proces, to~no e i deka samo nekoi }e uspeat celosno i kone~no da ja razre{at zavisnosta, no fakt e deka ima lu|e koi uspeale da go nadminat problemot na zavisnosta. Isto taka, to~no e deka zloupotrebata na drogi, osobeno intravenoznata, nosi visok rizik od smrten ishod, no ne e to~no deka site zavisnici zadolìtelno umiraat od droga. “Licata zavisni od drogi koi{to se lekuvaat treba da se izoliraat od sredinata, mladite so niv ne treba da se druàt, za da ne gi navedat i tie da zemat droga” Ova e ~esta poraka koja roditelite im ja upatuvaat na svoite deca. Od licata zavisni od drogi koi se lekuvaat se bara da prestanat da se druàt so grupata {to koristi droga, se o~ekuva da zapo~nat zdravo da funkcioniraat i ìveat. Toa e mo`no samo dokolku gi prifati grupata mladi koi ne koristi droga, vo koja se neguvaat zdravi ìvotni stilovi i pozitivni ~ove~ki vrednosti. Ako toa ne se slu~i, lekuvanite mladi se pod visok rizik svojata potreba za druèwe da ja realiziraat so povtorno vra}awe vo grupata zavisnici. Od druga strana, licata koi{to koristat droga se mnogubrojni vo sekoe dru{tvo, mladite druàt so niv bez ogled dali toa nie go sakame ili ne. Zabranata za druèwe samo moè da ja zgolemi qubopitnosta i potrebata od prikrieno druèwe. Kako da se nadminat zabludite i predrasudite: Predrasudite, zabludite i mitovite moàt da se nadminat preku: Pravilna informiranost, koja se dobiva edinstveno

preku prifa}awe na fakti. Za da bide informacijata fakt, neophodno e da bide oslobodena od emocionalna oboenost so {to se ostava prostor za donesuvawe

136

racionalni zaklu~oci, namesto sozdavawe predrasudi zasnovani na sopstvenite nejasni stravovi.

Postojana razmena na informaciite za drogite, posledicite od nivnoto koristewe, mo`nostite za dobivawe pomo{ koga e toa potrebno.

Otvorena komunikacija i efikasno slu{awe. Iskreno i nedvosmisleno spodeluvawe na sopstvenite

iskustva od koristewe na nekoj vid droga, zakonska ili nezakonska.

Iako, mo`ebi nekomu }e mu se ~ini deka so opi{uvaweto na pozitivnite efekti od koristeweto drogi vo me|usebnata razmena na informacii, se stimulira koristeweto droga, toa ne e taka. Naprotiv, mladite preku vrsnicite, mediumite ili preku sopstvenoto iskustvo, gi osoznavaat pozitivnite efekti od koristeweto drogi, no isto taka steknuvaat i znaewa za rizicite. Poznata e porakata na mladite: “Zboruvajte ni ja vistinata za marihuanata za da Vi

veruvame za heroinot” So pravilnoto informirawe ednovremeno se naglasuva deka, pokraj kratkotrajnoto po~etno zadovolstvo, povtorenoto koristewe drogi doveduva do golem broj negativni posledici, za ~ie razre{uvawe ~esto e potreben dolg vremenski period. Edinstveno so vakviot priod mo`eme da stekneme doverba kaj mladite i da o~ekuvame da ni se obra}aat za sovet i pomo{. Osven toa,

Koga Vie bi imale nekakov problem, od kakva bilo priroda,

kakvi iformacii bi sakale da dobiete?

semejstvoto mladite i drogata - doverba.org.mk · na sopstvenite problemi na zavisnost od drogi, ne...

Documents