Univerzitet …..……

SEMINARSKI RADIZ PREDMETA

MALOLJETNIČKA DELINKVENCIJA

TEMA : PREVENTIVNA ULOGA PORODICE U SPREČAVANJU MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE

Profesor Student

Prof.................. N... N.....

april 2010. godine

SADRŽAJ

1. UVOD..............................................................................................................3

2. POJAM MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE............................................4

3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE MALOLJETNIH DELINKVENATA............6Psihofizički razvoj maloljetnika...............................................................6Struktura ličnosti maloljetnika..................................................................6

4. ETIOLOŠKA OBILJEŽJA MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE................7Unutrašnji faktori......................................................................................7Uticaj porodice...............................................................................7Uticaj sredine.................................................................................7Spoljni faktori...........................................................................................8Naslijeđe........................................................................................8Inteligencija...................................................................................8

5. ODGOVORNOST MALOLJETNIKA ILI RODITELJA..................................9Prekršajna odgovornost maloljetnika.......................................................9Krivična odgovornost maloljetnika..........................................................10Prekršaji protiv interesa maloljetnika i drugih kategorija lica.................11Isključenje krivičnih sankcija prema djeci...............................................11

6. PREVENCIJA MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE..................................11Uticaj porodice na ličnost maloljetnika....................................................11Degradirana porodica kao mikrogrupni faktor kriminaliteta....................12Kriminogeni uticaj porodice.....................................................................15Socioekonomski status porodice....................................................16Nasilje nad djecom.........................................................................17Adolescent i porodica...............................................................................17

7. PREVENTIVNA ULOGA PORODICE NA SPREČAVANJE MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE...........................................................................................19

8. ZAKLJUČAK....................................................................................................21

9. LITERATURA...................................................................................................22

2

1. UVOD

Termin delinkvencija potiče od latinske riječi deliktum, što znači greška, prestup, djelo koje je zakonski zabranjeno, odnosno kažnjivo. Iz takvog određenja prizilazi i značenje delinkvent, ( delinquens ), što znači počinilac zabranjene i pravno kažnjive radnje. Delinkvencija ili delinkventno ponašanje odnosi se na kršenje društvenih normi ili zakonskih propisa od strane nepunoljetnih lica. Dakle delinkvencija se najdirektnije odnosi na prestupničko ponašanje mladih. Upravo te mlade nepunoljetne osobe, kao počinioce prestupa zovemo delinkventima. Maloljetnička delinkvencija podrazumijeva protiv društveno ponašanje posebne populacije, tj. maloljetnika koji su po godinama prešli starosnu granicu djeteta, ali po svome uzrastu još ne spadaju u kategoriju punoljetnih lica. Razvojem društva i pravnog sistema sve više je dolazilo do razlikovanja maloljetnika kao učinilaca krivičnih djela u odnosu na punoljetne učinioce, što je i dovelo do izdvajanja maloljetnika u posebnu kategoriju krivično-pravnih subjekata, čemu je posebno doprinijelo sagledavanje starosnih granica kategorija mladih. Okruženje i socijalni kontekst u kojem živimo nameću neke nove vrijednosti, kao i neka nova pravila života, što neminovno utiče na razvoj i način razmišljanja, posebno u adolescentnom dobu. Sastav, veličina i cjelovitost porodice određuju vrlo značajne pokazatelje same strukture porodičnog života i prilika. Maloljetnici predstavljaju najosjetljiviju kategoriju ljudske populacije na koju najteže utiče kriza društvene zajednice u tranziciji, pa se njihova reakcija na ove pojave ogleda kako u asocijalnom ponašanju tako i u vršenju prekršaja. Često su poremećaji u ponašanju djece i mladih na nivou različitih delikata koja su razorna po njih, njihove porodice, kao i socijalnu sredinu. Odgoj djeteta je primarno u porodici i porodica je prvi faktor koji izravno utiče na razvijanje buduće ličnosti. Porodica može izazvati dvojaki efekat u pogledu odgoja, formiranja i uvođenja u život mladog čovjeka. Normalna porodica predstavlja značajan faktor u prevenciji devijacija,a naročito delikvencija kod svojih mladih članova. Kod takvih porodica je primjetan harmoničan i zdrav život, raspoređene aktivnosti svojih članova. S druge strane, negativni efekt daju porodice gdje su teški materijalni uslovi, porodične svađe, prisutnost alkoholizma, prostitucije, droge… One nisu u stanju da vrše kontrolu ponašanja nad djecom. To su najčešće porodice rastavljenih brakova, gdje je živ samo jedan roditelj, porodice koje su preokupirane poslovima tako da djecu zapuste. U ovaj faktor možemo uvrstiti i materjalne uvjete : bogastvo- siromaštvo. Problematične grupe obično pronalazimo u zaostalim četvrtima u kojima vlada bijeda i siromaštvo.

3

2. POJAM MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE

O pojmu maloljetničke delinkvencije postoje različita i brojna shvatanja. U upotrebi je i mnogo termina kojima se ova pojava ili pojedini njeni oblici označavaju. Takvo shvatanje je višestruko uslovljeno. Pored složenosti same pojave, tome su u najvećoj mjeri doprinijeli različiti konceptualni pristupi, koji vode različitim rješenjima. U početku se maloljetnička delinkvencija nije razlikovala od kriminaliteta. Danas se ističe razlika između delinkvencije i kriminilateta. Maloljetničkoj delinkvenciji, kao posebnom obliku kriminaliteta koji se od drugih oblika razlikuje po nekim svojim specifičnostima vezanim kako za etiologiju tako i za fenomenologiju njegovih pojavnih oblika, u svim savremenim društvima se poklanja izuzetna pažnja. Razlog tome leži u činjenici što se kao izvršioci delinkventnog ponašanja javljaju maloljetnici, tj. ona kategorija stanovništva koja se nalazi u najznačajnijoj fazi razvitka svoje ličnosti koja uglavnom određuje njihov kasniji život. Istraživanja pokazuju da među povratnicima i profesionalnim kriminalcima ima veliki broj onih koji su sa vršenjem krivičnih djela započeli upravo u periodu maloljetstva. Stoga i kriminalna politika svake države nastoji da izgradi takav sistem mjera kojim će se obezbijediti prevencija i suzbijanje ovog oblika kriminaliteta. U kriminološkoj literaturi postoji nekoliko različitih definicija maloljetničke delinkvencije. Prema širem shvatanju pod ovim pojmom se podrazumijevaju sve devijacije u ponašanju maloljetnika, tj. takva ponašanja kojima se krše pravne norme i odgovarajući propisi određenih ustanova i zajednica, kao i moralne norme društvene sredine. Dakle, ovim pojmom se obuhvataju ne samo radnje koje su inkriminisane pozitivnim krivičnim zakonom jedne zemlje ili koje predstavljaju kršenje nekih drugih pravnih akata, npr. Prekršaji, već i sva ona ponašanja maloljetnika koja su socijalno neusklađena, nao što su neposlušnost, bježanje iz škole, skitničenje, pušenje, odsustvo poštovanja prema starijima, narkomanija i sl. u okviru ovog shvatanja pojma maloljetničke delinkvencije, pojedini autori vrše podjelu maloljetnika na delinkvente i preddelinkvente. Delinkventi su oni maloljetnici koji su izvršili neko krivično djelo, a preddelinkventi nisu izvršili krivično djelo ali je njihovo ponašanje problematično i manifestuje se kroz vršenje određenih asocijalnih i antisocijalnih oblika ponašanja, koja ih mogu odvesti u kriminalitet. Da bi se to spriječilo neophodno je prema njima primijeniti određene socijalne mjere kojima će takvo ponašanje biti korigovano. ¹ Poseban značaj u etiologiji ovog oblika kriminaliteta ima svakako i psihofizički razvoj ličnosti. Naime, činjenica je da se maloljetnici po svojim psihofizičkim osobinama i emocionalnoj zrelosti razlikuju od punoljetnih lica, što ima odraza i na utvrđivanje njihove krivične odgovornosti. U psihičkom smislu smatra se da ličnost sazrijeva oko osamnaeste godine, a zavisno od biopsihičkih i socijalnih faktora proces sazrijevanja individualno može nastati i ranije ili kasnije. U periodu psihičkog sazrijevanja, maloljetnik traži uzor, autoritet , podršku i pomoć porodice, i ukoliko ona izostane,

_________________________________¹ Marković I. : Osnovi kriminologije, Banja Luka, 2007. Str. 228-229.

4

maloljetnik se okreće ulici i negativnim uzorima (slika 1.). Smatra se da devijantno i delinkventno ponašanje maloljetnika u početku predstavlja njegov protest protiv nametnutih društvenih obrazaca i ukoliko izostane adekvatna društvena reakcija, takvoponašanje prerasta u naviku. U periodu maloljetstva javljaju se kod pojedinca i fizičke i seksualne promjene koje mogu biti praćene kompleksima raznih vrsta i emotivnim promjenama koje su uslov daljeg sazrijevanja. Međutim, biopsihički faktori, bez obzira što mogu imati veliki uticaj na proces socijalizacije ličnosti, ipak ne mogu, samo po sebi, dovesti do kriminalizacije ličnosti. Oni postaju kriminogeni tek u sadejstvu sa negativnim uticajem nekih socijalnih faktora kao što su to npr. škola, porodica, uticaj ulice itd. ²

Slika 1. Nasilje među maloljetnicima

Dјeca i mladi pojavljuju se kao žrtve velikog broja krivičnih dela i oni su sigurno najugroženija kategorija stanovništva. Svaka lokalna zajednica trebalo bi sinhronizovano i organizovano da sprovodi projekte prevencije narkomanije i drugih bolesti zavisnosti.³

Posebno su pozitivne rezultate na našim prostorima dali programi vršnjačke edukacije u prevenciji narkomanije. Pored ovih, značajni su i programi zaštite dece od seksualnog ugrožavanja, zaštita dece od nasilja u porodici (iskustvo iz prakse pokazuje da ona deca koja su bila žrtve seksualnog i porodičnog nasilja imaju velike šanse da jednog dana seksualno i fizički zlostavljaju članove svoje porodice). Veoma je važno sprovoditi i projekte zaštite od vršnjačkog nasilja, edukaciju u vezi sa ponašanjem na sportskim priredbama, u saobraćaju itd. 4

________________________² Marković I. : Osnovi kriminologije, Banja Luka, 2007. Str. 234-235.³ Simonović B. : Rad policije u zajednici, Banja Luka, 2006. Str. 118.4 Simonović B. : Rad policije u zajednici, Banja Luka, 2006. Str. 118.

5

3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE MALOLJETNIH DELINKVENATA

3.1. Psihofizički razvoj maloljetnika Starosne granice maloljetnika su određene posebnim odredbama Krivičnog zakona. Maloljetnici su sva lica koja nisu navršila 18 godina života. Zakonodavac je izvršio kategorizaciju maloljetnih lica prema godinama starosti i to na:

lica do 14 godina starosti – djeca, lica od 14 do 16 godina starosti – mlađi maloljetnici, lica od 16 do 18 godina starosti – stariji maloljetnici.

Određeni broj godina jednog lica navršava se protekom onog dana posljednje godine koji po svom broju odgovara danu njegova rođenja. Prema članu 23. stav 2. Zakona maloljetnik koji u vrijeme izvršenja prekršaja nije navršio 14 godina života, odnosno dijete, prekršajno je neodgovoran i protiv njega se ne može pokrenuti niti voditi prekršajni postupak. Ovo iz razloga što je stepen duševnog razvoja djece, odnosno maloljetnika koji nije navršio 14 godina života takav da, po pravilu, oni nisu svjesni stvarnog značaja svoga djela niti su u stanju da procjenjuju dozvoljenost ili zabranjenost svojih postupaka. Starosna granica maloljetnika je veoma bitna, sa aspekta njegove krivične odgovornosti, pokretanja pripremnog postupka i određivanja pojedinih vaspitnih mjera. Maloljetnik sa opšteg stanovišta, fizički i psihički ne predstavlja potpuno formiranu ličnost, jer nastavlja i dalje da se fizički razvija i psihički sazrijeva u cilju svog osposobljavanja i uključivanja u normalan život, što znači da se radi o jednoj fazi koja predstavlja njegov fizički razvoj i psihičko sazrijevanje.

3.2. Struktura ličnosti maloljetnika Struktura podrazumijeva određene osobine koje karakterišu određenu ličnost, pa su se ovim problemom bavili mnogi predstavnici mnogih medicinskih, psiholoških i drugih naučnih disciplina. Bez obzira što postoji mnogo termina kojima se označavaju osobine ličnosti, ipak se one mogu sistematizovati u sledeće osnovne grupe :

osobine kojima se označavaju svojstva temperamenta koje se ne odnose samo na emocionalne rekcije nego se izražavaju u cjelokupnoj aktivnosti i u svim vrstama psihičkog reagovanja,

osobine kojima se označavaju osobenosti karaktera, osobenosti kojima se označavaju sposobnosti i obuhvataju pojedina psihička

svojstva određene ličnosti koja ga čina spremnom i usmjeravaju ga ka pravilnoj i uspješnoj aktivnosti,

osobenosti fizičke konstitucije.

6

4. ETIOLOŠKA OBILJEŽJA MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE

4.1. Unutrašnji faktori4.1.1. Uticaj porodice

Porodica ima veoma značajnu ulogu u obrazovanju, vaspitanju i uopšte u formiranju ličnosti djeteta i maloljetnika i njegovog uključivanja u društveni život. Sigurno je da porodica ostvaruje pozitivan uticaj na mladog čovjeka i to može da traje na samo za vrijeme maloljetstva, već i duži vremenski period, ili čak u nekim slučajevima i čitavog života, ali može da dođe do poremećaja i dezorganizacije u porodici, pa porodica može da ostvari i negativan uticaj na razvoj i ponašanje maloljetnika. Suština se sastoji da dijete, odnosno maloljetnik u takvoj dezorganizovanoj porodici ne stiče odgovarajuće vaspitanje i navike, jer se najčešće radi o porodicama gdje su prisutna neslaganja, svađe, tuče, nasilje i drugi oblici. Porodična sredina je neminovno sredina u tom smislu što porodicu porijekla niko nemože birati. Biologija, psihologija i psihijatrija argumentovano su ukazale na golemo značenje porodice za život, napredak i uključivanje djece u društvene tokove. Ispunjenje zadataka porodice prema novim generacijama zavisi od uloge i mjesta, koje porodica ima u društvu, od njezinih kvaliteta, unutrašnjih odnosa, materijalnog položaja i drugih okolnosti. Iz prethodnog se može konstatovati da je porodica izvor određenih kriminogenih faktora koji utiču na delinkventno ponašanje maloljetnika, ali isto tako u okviru porodice djeluju faktori zaštite koji omogućavaju normalno vaspitanje i razvoj maloljetnika i štite maloljetnika da ne dođe u nepovoljnu situaciju i smanjuje rizik da maloljetnik počne da se bavi raznim vidovima delinkvencije. Kao i porodica tako i škola sadrži faktore rizika koji doprinose delinkventnom ponašanju maloljetnika, ali i faktore zaštite. Među najbitnijim tim faktorima su saradnja škole i porodice, korektan odnos nastavnika, međusobno povjerenje nastavnika i učenika, organizacija raznih sekcija i drugo.

4.1.2. Uticaj sredine Razvod roditelja pridonosi narušavanju porodičnih odnosa i dijete vrlo teško doživljava razvod jer dolazi do emotivnog šoka i novih okolnosti. Gubitak roditelja traumatsko je iskustvo. Razvod ili separacija roditelja donosi nove odnose i često dolazi da roditelji zbog novonastalih okolnosti zakažu kao odgajatelji. Razvod ne mora nužno imati negativno značenje, već može biti pozitivna okolnost ako je zajednički život roditelja narušavao obiteljske odnose i bio traumatski obilježen svađama i neprestanim sukobima (slika 2). Uticaj grada mnogo je intezivniji na maloljetne nego na odrasle. To posebno vrijedi onda kada se naglo i nepripremljeno promijeni seoska za gradsku sredinu.

7

Slika 2. Elementi fizičkog nasilja među maloljetnicima

4.2. Spoljni faktori4.2.1. Naslijeđe

Naslijeđe po svom opštem značenju predstavlja prenošenje osobina živih bića na potomstvo i sa etiološkog aspekta bitno je genetsko naslijeđe, koje se ispoljava u biološkim karakteristikama, definisnim hromozomima, genima u dezoksiribonukleinskoj kiselini-DNK. U biologiji se pod nasleđem smatra ono što se stvara u samom času oplodnje ili još tačnije ono što stvaraju hromozomi. Vrlo blizak ovom pojmu je i pojam prirođeno koji se često brka sa naslijednošću. Ljudi ne naslijeđuju gotove oblike ponašanja, nego više ili manje naznačene generalne sklonosti, od kojih su jedne jače od drugih. Zato je pogrešno govoriti o naslijeđenoj delinkvenciji. Što može da se naslijedi je temperament i neke sklonosti karaktera koje u naročitim situacijama, bilo individualnim bilo socijalnim, omogućavaju kasniju pojavu delinkventnog ponašanja. Teorija nasleđa je bila posebno priznata u 19 vijeku kao naučno validna, dok je u novije vrijeme osporavana i uglavnom se odnosi na sagledavanje uzroka u kriminalnoj porodici, tj. na istraživanju genetskih svojstava predaka i potomaka u sklopu takve porodice.

4.2.2. Inteligencija

Iteligencija se može definisati i kao opšta sposobnost živog bića da se snalazi u novim situacijama, o kojima nema nikakvog iskustva. Prisutna su veoma interesantna mišljenja koja pažnju poistovjećuju odnosu inteligencije i kriminalnog ponašanja. U prethodnom periodu bilo je čak zastupljeno mišljenje da je nizak koeficijent inteligencije osnovni izvor kriminaliteta, jer lice sa takvim koeficijentom inteligencije nije sposobno da zauzme pravilan odnos prema pravnim i društvenim normama, da shvati zabranu određenog ponašanja, pa su lako podvodljiva na delinkventno ponašanje i kada počnu sa

8

takvom djelatnošću nastavljaju sa istom jer ih je teško odviknuti i usmjeriti na pravino ponašanje. Neki autori pod inteligencijom podrazumijevaju sposobnost prilagođavanja novim situacijama. Razvoj intelingencije zavisi od naslijednih dispozicija, od utucaja okoline i samoaktiviteta pojedinaca. Uloga okoline ogleda se u tome što se npr. dijete s najboljim naslijeđenim dispozicijama neće razvijati u skladu sa svojim mogućnostima bez pozitivnog uticaja okoline, što je naročito važno u ranom djetinjstvu.

5. ODGOVORNOST MALOLJETNIKA ILI RODITELJA

5.1. Prekršajna odgovornost maloljetnika

Član 23. Prekršajni postupak prema maloljetnicima(1) Opšte odredbe dijela ovog zakona primjenjuju se prema maloljetnim učiniocima prekršaja ukoliko u ovom poglavlju nije drugčije određeno.(2) Prema maloljetniku koji u vrijeme izvršenja prekršaja nije navršio 14 godina života ne može se pokrenuti ni voditi prekršajni postupak.(3) Prekršajni postupak protiv maloljetnika se može pokrenuti samo putem zahtjeva za pokretanje prekršajnog postupka u skladu sa Poglčavljem VII ovog zakona. Član 24. Sankcije prema maloljetnicima

(1) Maloljetniku koji je u vrijeme izvršenja prekršaja navršio 14, a nije navršio 16 godina života (mlađi maloljetnik) mogu se izreći samo vaspitne mjere.

(2) Maloljetniku koji je u vrijeme izvršenja prekršaja navršio 16, a nije navršio 18 godina života (stariji maloljetnik) mogu se izreći vaspitne mjere kao i bilo koja od sankcija ili mjera određenih u članu 9. stav 1. i stav 2. t. a) i b) ovog zakona.

Član 25. Uslovi za primjenu vaspitnih mjera Uslovi za primjenu vaspitnih mjera starijem maloljetniku su njegovo priznanje da je počinio prekršaj i izrazio žaljenje zbog počinjenog prekršaja i da je dobrovoljno pristao na takve vaspitne mjere.

Član 26. Vrste vaspitnih mjera Prema ma,oljetniku se mogu odrediti sljedeće vaspitne mjere :

a) ukor,b) nalaganje ličnog izvinjenja oštećenom,c) nalaganje redovnog pohađanja škole,d) rad za opšte dobro na slobodi,e) nalaganje prihvatanja odgovarajućeg zaposlenja,

9

f) nalaganje maloljetniku da posjećuje vaspitne, obrazovne, psihološke i druge vrste savjetovališta,

g) nalaganje maloljetniku da se uzdržava od upotrebe alkoholnih pića i opojnih droga,

h) zabrana druženja sa licima koja imaju loš uticaj na maloljetnika ii) policijska kontrola kretanja poslije određenog vremena.

Član 27. Izbor vaspitnih mjera

(1) Prilikom odlučivanja o izboru vaspitne mjere, sud će uzeti u obzir ukupne interese maloljetnika i oštećenog. Pritom će posebno voditi računa da primijenjenim vaspitnim preporukama ne ugrozi redovno školovanje maloljetnika ili njegov rad. Izbor i primjena vaspitnih mjera će se vršiti u saradnji s roditeljima ili starateljima maloljetnika i organima socijalnog staranja.

(2) Sud može kasnije da ukine ili izmijeni obaveze koje je doredio. Vaspitne mjere mogu trajati najduže jednu godinu.5

5.2. Krivična odgovornost maloljetnika Važenje posebnih krivično pravnih odredbi za maloljetnike

Član 63. (1) Za maloljetne učinioce krivičnih djela važe posebne odredbe sadržane u ovoj

glavi, a druge odredbe krivičnog zakona mogu se primijeniti samo ako nisu u suprotnosti sa ovim posebnim odredbama.

(2) Posebne odredbe koje važe za maloljetne učinioce krivičnih djela, važe i za punoljetne kad im se sudi za krivična djela koja su učinili kao maloljetnici, a izuzetno i za lica koja su učinila krivično djelo kao mlađi punoljetnici.

Slika 3. Privođenje maloljetnika____________________________5 Zakon o prekršajima Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br. 34, 19. april 2006.

10

5.3. Prekršaji protiv interesa maloljetnika i drugih kategorija lica Član 27. Propuštanje obaveze staranja o maloljetniku

(1) Roditelj, usvojilac, odnosno staralac maloljetnika koji je učinio prekršaj protiv javnog reda i mira propisan ovim zakonom, ako je izvršenje prekršaja posljedica njihovog propuštanja dužnog staranja o maloljetniku, a u mogućnosti su da takav nadzor vrše- kazniće se novčanom kaznom od 400 do 1 200 KM.

(2) Ako maloljetnik mlađi od 18 godina učini prekršaj javog reda i mira od 23,00 časa do 06,00 časova, njegov roditelj, usvojilac, odnosno staralac kazniće se novčanom kaznom od 500 do 1 500 KM. 6

5.4. Isključenje krivičnih sankcija prema djeci

Član 64. Prema maloljetniku koji u vrijeme izvršenja krivičnog djela nije navršio 14 godina (dijete) ne mogu se primijeniti krivične sankcije.7

6. PREVENCIJA MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE

6.1. Uticaj porodice na ličnost maloljetnika

Pod uslovom da je porodična atmosfera povoljna i da u granicama uslovno normalnih želja i potreba izlazi u susret adolescentu, za očekivati je da se on razvija u zdravu ličnost i dobro prilagođenu odraslu osobu. Uz to, ako su prijatni porodični odnosi usklađeni sa pogodnim društvenim uslovima, neće biti smetnji za dobar i ispravan razvoj ličnosti edolescenta. I suprotno, prazni i dosadni porodični odnosi mogu loše uticati na razvoj ličnosti adolescenta. Nesrećni brakovi i porodični uslovi u kojima ne postoji ljubav među roditeljima su vrlo nepovoljni za razvoj ličnosti adolescenta. Nepotpuna porodica je uzrok ozbiljnih teškoća u razvoju ličnosti adolescenta, ali i potpuna porodica u kojoj nedostaje ljubav prema djeci sa tendencijom njihovog zanemarivanja, takođe. Postoji i ona kategorija roditelja koji vole svoju djecu, ali im ne poklanjaju dovoljno pažnje zbog zauzetosti svojim poslovima što može izazvati loše posljedice na ličnost adolescenta, jer se vremenom stvara jaz otuđenja između roditelja i djece.Emocionalno nestabilni i nervozni roditelji po principu refleksije utiču na emocionalnu stabilnost adolescenata._________________________________ 6 Zakon o javnom redu i miru, Službeni glasnik Republike Srpske br. 20, 22. mart 2007.7 Krivični zakon Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br. 49, 25. jun 2003.

11

Problematični roditelji, pored toga što su loš uzor svojoj djeci, u ne malom broju slučajeva ih direktno uvlače u kriminalne aktivnosti. Uticaj braće i sestara na ličnost adolescenta može biti veoma snažan. Utvrđeno je da nepovoljni odnosi između braće i sestara imaju isti negativan uticaj na ličnost adolescenta kao i nepovoljni odnosi između roditelja i adolescenata. Pravilnosti o uticaju porodičnih determinanti na razvoj ličnosti adolescenta su sljedeće :

1. mlađi adolescenti su više zavisni od starije braće i sestara,2. adolescenti koji su jedini u porodici sebičniji su nego ostali dio populacije,3. adolescent koji je drugi poredu rođenja je srećniji, bolje prilagođen i plemenitiji

od prvorođenog,4. kćerke su više slične roditeljima u svojim ličnim osobinama nego sinovi,5. stavovi roditelja prema životu i društvenoj zajednici utiču i na stavove

adolescenata,6. socio-ekonomski položaj porodice u društvu utiče na ličnost adolescenta i7. porodice različitih slojeva i klasa se razlikuju u vaspitanju adolescenata.8

6.2. Degradirana porodica kao mikrogrupni faktor kriminaliteta

Porodica je odnovna društvena institucija u kojoj se odvija proces socijalizacije ličnosti. Preko porodice se na pojedinca prenose osnovne tekovine jednog kulturnog sistema, odnosno preko porodice se ostvaruju društveni uticaji na pojedinca koji se socijalizuje. Prvi socijalni kontakti djece ostvaruju se upravo u porodici i u njoj započinje složen prosec socijalnog učenja. Od strukture porodice i dinamike njenog uticaja na proces socijalizacije, u velikoj mjeri zavisi kakva će ličnost biti individua koja se socijalizuje. Stoga se u literaturi ističe da je porodica najznačajniji faktor u razvoju ličnosti čovjeka. Zapravo, porodica je društvena zajednica u kojoj se od samog rođenja odvija život ljudske jedinke, oblikuju se osnovi buduće ličnosti i ostvaruje proces njenog vaspitanja i socijalizacije. Porodica je mjesto prvih socijalnih dodira, izvor prvih pojmova o svijetu, okolini, životu i radu, ona je prva škola moralnih i socijalnih osjećaja. U porodici dijete gradi svoj socijalni lik, upoznaje se sa osnovnim socijalnim idealima, stiče ljubav, uviđavnost, predodžbu o vlastitoj vrijednosti i vrijednosti drugih osoba. Stoga je potpuno razumljivo da se u mnogim teorijskim raspravama o kriminogenim faktorima veliki značaj daje porodici, njenom uticaju na proces negativne socijalizacije ličnosti, odnosno povezanosti između porodičnih prilika i devijacija u ponašanju djece i omladine. S obzirom na činjenicu da u porodici najmlađi članovi dobijaju prve oblike socijalizacije, mnogi autori smatraju da je porodica „kritički faktor“ u pogledu prilagođavanja društvenoj sredini. Sam karakter tog prilagođavanja i povezivanja pojedinca sa društvom u velikoj mjeri zavisi od karaktera porodice, od vaspitanja koje se u njoj dobija, kao i od ličnih primjera roditelja koji djeci služe kao obrasci za kasnije ponašanje i zauzimanje stavova prema raznim životnim pitanjima. Ukoliko su odnosi u porodici skladni i normalni, ako nisu prisutne određene negativne društvene pojave, kao što su alkoholizam, narkomanija, kriminalne aktivnosti i sl., ukoliko se dovoljno pažnje

_________________________________8 Krstić O. : Maloljetnička delinkvencija, Banja Luka, 2009. Str. 101- 102.

12

posvećuje vaspitanju djeteta, onda postoje svi preduslovi da porodica djeluje kao značajan antikriminogeni faktor. Međutim, činjenica je, a o tome govore i brojna istraživanja, da porodica, odnosno pojedina njena obilježja, mogu imati značajan uticaj na kriminalizaciju ličnosti. S tim u vezi, u teoriji se ističe da prilikom analize kriminogenog značaja pojedinih obilježja porodice, kao što su cjelovitost, socio- ekonomsni status, ponašanje članova porodice, odnosi u porodici, kvalitet i stil vaspitnog uticaja itd., svako obilježje treba posmatrati odvojeno, ne gubeći pri tom iz vida načelo dinamičke koncepcije djelovanja kriminogenih faktora i multifaktorskog pristupa objašnjavanju pojave kriminaliteta. Djelimične veze između pojedinih obilježja porodice i pojave kriminalnog ponašanja, samo su manje ili veće indicije za određene porodične prilike koje u određenoj mjeri povećavaju rizik pojave delinkventnog ponašanja. Ipak one ne daju konačno objašnjenje stvarne prirode tog ponašanja te uvid u djelovanje daljih novih faktora, koje tom prilikom nismo imali u vidu, a koji su mogući prikriveni generatori posmatranih djelimičnih veza. Porodične faktore, za koje se ustanovilo da značajno pridonose riziku delinkventnog ponašanja maloljetnika, treba posmatrati u neraskidivoj vezi sa nizom drugih makro i mikrosocijalnih faktora te sa biopsihičkim karakteristikama članova porodice i samih maloljetnika. Ovakav pristup djelovanju kriminogenih faktora koje nalazimo u porodici, neophodan je zbog postojanja velikog broja pojedinaca koji žive ili su živjeli u „kriminogenoj porodici“ a nisu postali ni asocijalni, ni delinkventi, kao i zbog onih situacija u kojima se jedan član takve porodice odao kriminalnom ponašanju, a drugi član te iste porodice nije postao kriminalna ličnost. Kao što je već rečeno, porodica može imati i negativan uticaj na socijalizaciju ličnosti. To je posebno izraženo u onim porodicama koje su opterećene raznim negativnim društvenim pojavama, kao što su alkoholizam, prostitucija, narkomanija, nasilje u porodici, porodične nesuglasice, loši materijalni uslovi i sl. i u kojima postoji veoma nizak nivo moralne svijesti njenih članova, nedostatak ili odsustvo pozitivnih navika ili sklonosti. Ovakve porodice se u literaturi nazivaju „degradirane ili razorene porodice“, odnosno deficijentne porodice. Pojedini autori prave razliku između deficijentnih porodica u kvantitativnom smoslu i deficijentnih porodica u kvalitativnom smislu. Ove prve podrazumijevaju porodice u kojima nedostaje jedan roditelj, bilo zbog trajne odsutnosti usljed npr. razvoda ili smrti, bilo zbog privremene odsutnosti, npr. zbog izdržavanja kazne zatvora, dugotrajnog liječenja, rada u inostranstvu i sl. Deficijentne porodice u kvalitativnom smislu su one porodice u kojoj postoje oba roditelja ali su one opterećene raznim asocijalnim i antisocijalnim oblicima ponašanja njenih članova i stalnim konfliktima među njima. One ne mogu ostvariti svoj prvenstveni zadatak, a to je vaspitanje djece, te djeca u takvim porodicama imaju samo negativne uzore ponašanja, usljed čega se kod njih razvijaju negativne društvene sklonosti, lične osobine i shvatanja, koja ih neminovno vode u delinkvenciju. Dakle, degradirane porodice su povezane sa kriminalitetom i to prvenstveno sa pojavom maloljetničke delinkvencije, jer je u njima ugrožena socijalna adaptacija i socijalizacija najmlađih članova društva. Proces socijalne adaptacije najmlađih članova porodice ugrožen je raznim faktorima, među kojima se pominju odbacivanje djece, tj. pomanjkanje emocionalne topline, porodični konflikti, vaspitno kvarenje, greške u vaspitanju itd. Odbacivanje djece, shvaćeno kao hladan i odbojan odnos porodice prema djeci ili kao pomanjkanje emocionalne topline prema njima, u kumulaciji sa porodičnim

13

konfliktima, svađalačkim odnosom između roditelja, može imati veliko kriminogeno značenje. Takva djeca najčešće bježe od kuće, odaju se skitnji tražeći toplinu i razumijevanje u drugim društvenim grupama, makar one bile i delinkventne, ili se agresivno ponašaju ispoljavajući na taj način svoju ljutnju i bijes zbog situacije u porodici. Vaspitno kvarenje, kao najteži oblik ugrožavanja socijalne adaptacije mladih ljudi, manifestuje se u navođenju djece na vršenje krivičnih djela, na prosjačenje, prostituciju i sl. i izuzetno je značajan kriminogeni faktor. Značajan kriminogeni faktor mogu biti i greške u vaspitanju, manifestovane kao pretjerana strogost ili kao pretjerana popustljivost u vaspitanju, vaspitna ravnodušnost, favorizovanje jednog djeteta na štetu druge djece i sl. Smatra se da takvi postupci mogu dovesti do poremećaja koji vode mlade ljude u asocijalno ili antisocijalno ponašanje. Pored navedenih faktora, koji prema većini autora imaju jak uticaj na javljanje kriminaliteta, u literaturi se pominje i niz drugih uticaja koji su vezani za porodicu i koji mogu djelovati na delinkventno ponašanje. Kada su u pitanju deficijentne, razbijene porodice, tj. one porodice u kojoj nema jednog roditelja (deficijentna porodica u kvantitativnom smislu), treba reći da su autori dugi niz godina smatrali da je takva porodica nesposobna da ostvaruje i razvija kontrolu i disciplinu kod najmlađih članova, što onda vodi ka vaspitnoj zapuštenosti i delinkventnom ponašanju. Međutim, prema rezultatima istraživanja koje je u novije vrijeme provedeno u Švajcarskoj, a koje je proučavalo uticaj raspada porodice u vrijeme kad dijete nije imalo 12 godina na njegovo kasnije ponašanje, na uzorku od 21 314 švajcarska dječaka do uzrasta od 20 godina, došlo se do sljedećeg zaključka : sama konstatacija kako je porodica razbijena ne mora značiti da će ta okolnost na dalje ponašanje maloljetnika djelovati nepovoljnije automatski, naročito u odnosu na kompletnu porodicu u kojoj postoji stalan porodični sukob. Odlazak jednog roditelja u takvoj situaciji predstavlja olakšanje za one koji su ostali u porodičnoj zajednici. Roditelj (posebno majka) može neutralisati gubitak toplinom i ljubavlju. Iako savremeni tempo života dovodi do rušenja tradicionalnog obrasca porodice, do usvajanja novih moralnih stavova i vrijednosnog sistema društva, bez obzira da li se radi o potpunoj porodici ili o nepotpunoj porodici (kakvih je u savremenom društvu sve više), porodica i dalje zadržava ulogu najznačajnijeg socijalnog faktora u procesu socijalizacije ličnosti. Pri tome je za socijalizaciju ličnosti najvažnija ukupna atmosfera u porodici : ljubav ili mržnja, demokratičnost ili autoritarnost, strogost ili popustljivost. Za djecu iz porodica u kojima su odnosi harmonični i vaspitni uticaji dosljedni, sa većom sigurnošću se može reći da će se formirati kao pozitivne ličnosti, emotivno stabilne i sigurne u sebe, nego za djecu u porodicama u kojima postoje konfliktni i poremećeni odnosi. Međutim, ne može se osporiti stanovište koje je u svojim raspravama o uticaju porodice na proces socijalizacije iznio Dirkem, prema kojem je uzaludno vjerovati da možemo da podižemo djecu onako kako to mi sami želimo, jer u svakom vremenskom trenutku postoji jedan regulatorni tip od koga ne možemo odstupiti, a i danas je kao i u prošlosti naš pedagoški ideal sve do svojih detalja djelo društva. Društvo je to koje nam odslikava portret čovjeka kakav treba da bude, pa se u tom portretu upravo odražavaju sve posebnosti njegove organizacije.9

____________________________9 Marković I. : Osnovi kriminologije, Banja Luka, 2007. Str. 186- 190.

14

6.3. Kriminogeni uticaj porodice

Porodica se vrlo često dovodi u vezu sa delinkventnim ponašanjem i drugim sociopatološkim pojavama. Nesigurnost može da se ispoljava na :

1. području samih bračnih odnosa, između supružnika i2. članova porodice, posebno mladih pa se opravdano povezuje sa mokrogrupnim

faktorima kriminaliteta. Istraživanja o ovom pitanju su neuobičajeno rijetka, ali se može zaključiti da je kriminogeni uticaj porodice posledica konflikta unutar samih bračnih odnosa. U prilog ovoj tezi ide i činjenica da nezavidan broj konflikata na relaciji pojedinac- mikrosredina- društvo biva evidentiran upravo nakon sklapanja braka. S tim je u tijesnoj vezi i uticaj negativnog porodičnog miljea na pojavu maloljetničke delinkvencije. Od Platona do danas porodica ima nezamjenjivu ulogu u pogledu vaspitanja i uvođenja u život mlade osobe. Porodica je prva referentna grupa u kojoj mladi poprimaju elementarne oblike socijalizacije i ne bez razloga se naziva „kritični etiološki faktor“ u pogledu adaptacije društvenoj sredini. Otud se porodica u socijalnoj psihologiji i naziva „kolijevka ličnosti“. Sam način prilagođavanja i povezivanja jedinke sa okolinom zavisi uveliko od karaktera porodice. Lični primjer u porodici igra nezamjenjivu ulogu. Sa vaspitnog aspekta porodica je prva „pedagoška arena“ čovjeka, a vaspitanje i formiranje mladih članova društva smatra se njenom osnovnom socijalnom funkcijom. Analogno tome, porodični milje, pored pozitivnih, može vršiti i negativne uticaje u procesu formiranja najmlađih članova društva. Riječ je o porodicama koje ne ostvaruju pozitivno vaspitanje, u kojima najmlađi članovi ne stiču neophodne osnove moralnog vaspitanja, pozitivne navike i sklonosti u kojima život roditelja i porodična atmosfera može da služi samo kao negativan uzor njihovog ponašanja. Najčešći uzročnici ovakvog porodičnog stanja su :

1. teški materijalni uslovi,2. alkoholizam,3. prostitucija,4. porodične svađe i neslaganja,5. napuštanje porodice,6. avanturizam,7. ostale pojave društveno- porodične patologije.

Stoga se ovakve mikrogrupne pojave nazivaju „degradirane“ ili „razorene porodice“. Stalne konfliktne situacije u porodici, alkoholizam jednog ili oba roditelja, napuštanje porodice, smrt jednog ili oba roditelja, kada se na prirodan način ruši porodična zajednica i slične situacije, ostavljaju često negativne tragove na psihologiju djece, na formiranje njihove svijesti i karakternih svojstava, a koji su uzročnici raznih oblika negativnih ponašanja- princip refleksije. Kao etiološki faktor javljaju se i greške u vaspitanju djece u sljedećim oblicima :

2. pretjerana strogost ili popustljivost,3. vaspitna ravnodušnost,4. pretpostavljanja jednog djeteta drugom,5. iskorištavanje djece,

15

6. nervozno ponašanje roditelja i7. ostale greške i propusti u vaspitanju.

Ostali uticaji koji se smatraju manje efektni po stepenu svog djelovanja na antidruštveno ponašanje djece i omladine su :

1. razvod braka,2. smrt roditelja, duže odsustvo i bolest jednog roditelja,3. porodice koje ne poklanjaju dovoljno pažnje djeci,4. duži period života djeteta u vanporodičnoj sredini,5. vanbračni status roditelja i6. porodica nepodobna za vaspitanje djece.

Prema podacima Zavoda za statistiku Republike Srpske u periodu od 2000. do 2005. godine ukupno je razvedeno 3818 brakova. Najveći broj razvedenih brakova je u 2002. godini 848, a najmanji u 2004. godini, 637 brakova. Ohrabrujuća je činjenica da je broj razvedenih brakova u opadanju. Od ukupnog broja, 66 ispitanika ili 21,64 % smatra da maloljetni delinkventi potiču iz porodica sa oba roditelja, 57 ili 18,69 % ispitanika smatra da su maloljetni delinkventi najčešće iz porodica bez roditelja, dok 128 ispitanika ili 41,9 % smatra da su to najčešće porodice sa jednim roditeljem. Kao posebna društvena zajednica, porodica trpi uticaj raznih socijalnih i ekonomskih promjena, koje se vrše u jednom društvu. Društvene promjene mogu biti takve da razaraju porodicu, da je razbijaju, potresaju i onesposobljavaju da odigra stratešku igru „sile društvene kontrole“. Po pravilu riječ je o savremenim porodicama u zemljama intenzivne urbanizacije i industrijalizacije i opšte društvene mobilnosti. Prema Izvještaju o istraživanju maloljetničke delinkvencije u Republici Srpskoj, na pitanje koji su najčešći uzroci maloljetničke delinkvencije, najviše ispitanika, njih 131 (37,32 %) smatra da su najčešći uzrok maloljetničke delinkvencije loši odnosi u porodici, zatim negativan uticaj sredine u kojoj se maloljetnik kreće izvan porodice i škole (86 ili 24,50 % ispitanika), zatim loš materijalni položaj porodice (54 ili 15,38 % ispitanika), a 52 ili 14,81 % ispitanika navodi da su to opšte društvene okolnosti, dok 28 ili 7,98 % ispitanika navodi da je presudan uticaj medija.10

6.3.1. Socioekonomski status porodice

Socioekonomski status delinkvenata i pripadnost njihovih porodica određenim društvenim slojevima izvodi se iz različitih podataka kao što su visina prihoda porodice, zanimanja i zaposlenost, stepeni obrazovanja i radne kvalifikacije, uslovi stanovanja i sl. Različita istraživanja vezana uz maloljetničku delinkvenciju i uopšteno kriminalitet bavila su se određivanjem socioekonomskog statusa porodice i uticaja na kriminalitet. Međutim, ta istraživanja ne mogu se uspoređivati zbog različitih teorijskih premisa, metodologije i uzoraka na kojima su provođena. Obilježja kojima određujemo socioekonomski status međusobno se isprepliću tako da na primjer pripadnost porodici nižeg ekonomskog statusa povlači za sobom lošiji

_________________________________10 Krstić O. : Maloljetnička delinkvencija, Banja Luka, 2009. Str. 132- 134.

16

društveni ugled, loše uslove stanovanja, veliki broj djece, nizak stepen obrazovanja itd. Mnogi autori nastojali su povezati materijalni položaj zemlje, predjela nekog grada, društvenog sloja ili grupe s kriminalitetom. Međutim, teza o vezi siromaštva i npr. imovinskih delikata nije u potpunosti potvrđena jer je uočeno da porast materijalnog bogatstva društva ne dovodi do opadanja delikata protiv imovine već je u mnogim zemljama zabilježen i porast takve vrste kriminala.

6.3.2. Nasilje nad djecom

U kriminološkoj literaturi se navode različiti oblici zloupotrebe djece, kao što su : zloupotreba u oblasti prostitucije i kriminalnih aktivnosti, zloupotreba djece u radnom procesu, u oružanim sukobima i političkim krizama, zloupotrebe od strane institucija i zloupotreba djece u porodici. Zloupotreba djece u porodici može biti fizička, psihička, seksualna zloupotreba i zanemarivanje. Posebno težak oblik nasilničkog kriminaliteta predstavlja nasilje nad djecom. Razlog tome jeste činjenica da razni oblici nasilničkog ponašanja prema djeci, bilo da se radi o psihičkim ili fizičkim oblicima nasilja, imaju veliki uticaj na kasniji psihički razvoj ličnosti i proces njegove socijalizacije. Nasilje nad djecom se najčešće vrši u okviru porodice, tako da je i tamna brojka kriminaliteta ovdje izuzetno velika. Djeca, žrtve pojedinih oblika nasilničkog kriminaliteta ne prijavljuju izvršioce prvo zbog straha a onda i zbog uvjerenja da im ionako niko neće vjerovati. Statistički podaci kojima raspolažu neke savremene države upozoravaju na veliki porast nasilničkog kriminaliteta prema djeci, pogotovo kada je u pitanju seksualna zloupotreba djece. Specifičnost ovog oblika nasilničkog kriminaliteta jeste i činjenica da su izvršioci krivičnih djela na štetu djece u najvećem broju slučajeva njihovi roditelji. Dakle, upravo oni koji bi trebali da obezbjeđuju nesmetan i normalan rast i razvoj djece i zaštitu istih od svih oblika ugrožavanja i povrede. Otkrivanje fizičkog zlostavljanja djece, zbog tragova koji ostaju na tijelu djeteta, lakše je od otkrivanja seksualnih zloupotreba djece, kod kojih često nema vidljivih vanjskih tragova.11

6.4. Adolescent i porodica

Kada je riječ o stabilnoj porodici i prijatnoj porodičnoj atmosferi, za obezbjeđivanje sigurnosti adolescenta ona je najvažnija, jer zadovoljava materijalne potrebe i pruža psiholišku pomoć i zaštitu u rješavanju njegovih problema. Poznato je da odnosi između roditelja i adolescenta nisu uvijek statični. Naprotiv, oni se mijenjaju, a sa promjenom pojedinaca u porodici dolazi i do mijenjanja njihovih međusobnih odnosa. Pogoršanje odnosa između adolescenata i roditelja može biti izazvano i samim promjenama koje dolaze sa godinama svakog od članova porodičnog domaćinstva. Vrijeme adolescencije

_________________________________11 Marković I. : Osnovi kriminologije, Banja Luka, 2007. Str. 213-214.

17

se poklapa sa vremenom u kome jedan ili oba roditelja ulaze u „prelazno doba“ što bez sumnje otežava njihovo međusobno razumijevanje i toleranciju. Odnosi koji postoje između adolescenata i njegove porodice, po principu refleksije se odražavaju i na njegovo prilagođavanje izvan porodice. Ako adolescent nema razumijevanja u porodici, sasvim prirodno se okreće vršnjacima, nastavnicima i drugim starijim osobama iz svog okruženja za koje se emocionalno vezuje, a distancira od roditelja koji mu uskraćuju emocionalnu toplinu i sigurnost.

Adolescenti nastoje da prilagode ponašanje prema ponašanju svojih roditelja, čak i u onim situacijama kada se ne slažu sa njihovim stavovima. Adolescenti čiji su roditelji skloni bespotrebnim kritikama, kažnjavanjima, vrijeđanju i prekomjernom nadziranju, postaju nervozni, neposlušni i skloniji su konfliktima svih vrsta, za razliku od svojih vršnjaka čiji roditelji nemaju ovakve osobenosti. Riječ je o stečenom ponašanju koje se prenosi iz porodične atmosfere na okruženje. Poznato je da stroga disciplina sama po sebi nema tako veliki uticaj kao surovost pri provođenju tako shvaćene discipline što po pravilu izaziva antisocijalno ponašanje. U prilog ovoj tezi ide i činjenica da adolescenti koji su agresivni prema drugima istovremeno su neprijateljski raspoloženi i prema svojim vršnjacima.

Porodični odnosi imaju uticaj na adolescente najviše u sljedećim oblastima : 1. Emocionalno prilagođavanje : dobri roditelji stvaraju dobru emocionalnu stabilnost i visoko samopouzdanje kod adolescenta. Odsustvo prijatne atmosfere u porodici utiče na loše emocionalno prilagođavanje i emocionalnu nestabilnost adolescenata. Osobine oca su važnije za razvoj ličnosti adolescenta nego osobine majke. 2. Socijalno ponašanje : dobri odnosi u porodici omogućavaju adolescentu da bude prihvaćen od vršnjaka, a što se posebno odnosi na prihvatanje od strane suprotnog pola. Lođi porodični odnosi izazivaju veliku agresivnost adolescenta prema vršnjacima, neprihvaćenost od strane pripadnika svog i suprotnog pola. 3. Uspjeh u školi i na poslu : veći uspjeh u školi pokazuju oni adolescenti koji imaju dobre odnose u porodici. Adolescenti sa slabijim uspjehom u školi su po pravilu iz porodica u kojima postoji neslaganje između roditelja i djece ili onih čiji su roditelji razvedeni. 4. Opšta prilagođenost prema društvu : kada je porodica srećna i zadovoljna, onda se i adolescent razvija u ličnost koja ne čini prestupe prema društvu i samim tim društveno korisnu osobu. Maloljetni prestupnici po pravilu imaju lošu porodičnu situaciju koja ih prati već od ranog djetinjstva. 5. Samostalnost adolescenta : ukoliko su porodični odnosi dobri utoliko je adolescent samostalniji u svojim postupcima. Ako je adolescent voljeno i prihvaćeno dijete od svojih roditelja biće slobodniji i nezavisniji.12

____________________________12 Krstić O. : Maloljetnička delinkvencija, Banja Luka, 2009. Str. 94- 95.

18

7. PREVENTIVNA ULOGA PORODICE NA SPREČAVANJE MALOLJETNIČKE DELINKVENCIJE

Porodica i uslovno normalni odnosi u njoj predstavljaju najznačajniju barijeru u razvoju maloljetničke delinkvencije. Transformacija porodice u savremenom društvu više je nego evidentna, od tradicionalno patrijarhalne preko industrijske do savremene u novim demokratskim uslovima. Analogno tradicionalnoj funkciji nastajale su i mijenjale se nove suštinske promjene porodice : vaspitna, emotivna, zaštitna i ekonomska funkcija porodice. Evidentan je raskorak između promjena porodice i nemoći društva da preuzme određene porodične funkcije. Tipičan primjer za to su bračno- porodični poremećaji (razvodi brakova). Uticaj konflikata između članova porodice, posebno roditelja, fizičko kažnjavanje i maltretiranje djece i bračnog druga (supruge) i druga sociopatološka ponašanja članova porodice produbljuju krizu i dezorganizaciju ove mikroćelije društva. U takvim i sličnim situacijama kriminalno ponašanje eskalira. Ova, sa etiološkog aspekta dvostruka destruktivnost, u svom kauzalnom odnosu, po pravilu eskalira i do najtežih krivičnih djela koja ostaju skrivena u porodičnoj patologiji. Tipičan promjer za to su incestne porodice. Porodična dezintegracija čini osnov za sociopatološko i kriminalno ponašanje u porodici. Mlađi članovi porodice stiču kriminalne uzore čak i u vodećim porodičnim članovima- roditeljima. Neodoljiva potreba za imitacijom i preuzimanje uloge vođe iz filmova sa elementima nasilja koji su preplavili filmska platna uz istovremena senzacionalna iskustva i odbacivanje uloge autoriteta uzrokuju neposlušnost, netoleranciju i otuđenost. Porodica, po principu refleksije, nije ostala po strani određenih društvenih deformacija, naprotiv. Brojni primjeri iz rubrika tipa „crna hronika“ potvrđuju ovu činjenicu. Od presudnog značaja za mladu ličnost je razvojni put njene porodice, počevši od načina upoznavanja bračnih drugova, rađanja djece, profilisanja (intra i interpersonalni stavovi) i dinamike porodice u cjelini. Pomoć društva može se sastojati u preduzimanju mjera socijalne politike za puno i pozitivno ostvarivanje elementarnih porodičnih funkcija, a mjere prevencije usmjerene na porodicu bile bi : 1. Službe za porodičnu podršku : oblik prevencije koji podrazumijeva formiranje posebnih službi koje se bave problemima porodičnog života u „rizičnim grupama“. Rizične grupe se identifikuju tako što se pažnja usmjerava na rano delinkventno ponašanje maloljetnika i njihovim učešćem u „sitnim kriminalnim radnjama“. Cilj službi za porodičnu podršku jeste pružanje pomoći porodici u rješavanju problema zbog kojih sama porodica nema uslova za normalno funkcionisanje. Praktičan rad službe za porodičnu zaštitu sastoji se u :

1. pomoći porodici u njenom osamostaljivanju (svi oblici socijalne i materijalne pomoći),

2. obezbjeđivanju spremnosti za školu djece (stvaranje porodičnih uslova za psihičku pripremu polaska u školu i postizanje prosječnih rezultata u obrazovanju),

3. pružanju pomoći djeci sa posebnim potrebama (defektnost i ostali deficiti),

19

4. jačanju mladih porodica, mladi bračni parovi koji su i sami nedovoljno zreli za obrazovanje zdrave porodice i uslovno normalnu socijalizaciju,

5. sprečavanju zloupotreba djece (svi oblici zloupotreba),6. obezbjeđenju zdravstvene zaštite (siromaštvo kao faktor- nevažeće zdravstvene

legitimacije, cijene u privatnom zdravstvu i sl.), 2. Obuka porodica : u ove mjere spadaju specijalni programi za obuku porodica (obuka roditelja za uslovno normalnu socijalizaciju djece- standardne vaspitne mjere). Elementarni problem primjene ove mjere leži u činjenici da i sami roditelji ne spadaju u „normalne“ osobe (socijalni i drugi deficiti- bivši kriminalci, narkomani, prostitutke). 3. Kućna briga i zaštita porodice : metod rada se sastoji u nepozivanju roditelja da dolaze u specijalizovane službe (centri za socijalni rad, odsjek za prevenciju maloljetnika u Odjeljenju za suzbijanje maloljetničke delinkvencije UKP), već stručno lice zaduženo za prevenciju odlazi na teren, u porodicu sa ciljem realizacije adekvatnih tehnika normalizacije života ugrožene porodice.13

_________________________13 Krstić O. : Maloljetnička delinkvencija, Banja Luka, 2009. Str. 337-338.

20

8. ZAKLJUČAK

Porodica kao primarna društvena grupa čini neminovnu sredinu svakog pojedinca. Porodice se međusobno razlikuju i nemoguće je definisati što je to “normalna porodica”. Kada se pokušavaju ustanoviti uzroci delinkventnog ponašanja maloljetnika, porodica postaje mogući kriminogeni faktor, stoga raznovrsne promjene unutar same porodice i narušavanje strukture porodice zahtijevaju posebnu pažnju. Dijete se razvija i oblikuje u porodici koja pruža modele koji omogućavaju održavanje određene ravnoteže. Neki tvrde da dijete koje živi u vrijednoj porodičnoj sredini stiče imunost protiv delikvencije. Ukoliko su roditelji delikventske ili delikvenciji sklone ličnosti, dijete će biti dvostruko opterećeno s jedne strane konstitucijom, koja najvjerovatnije nasljeđuje od roditelja i identifikacijom, jer živi sa delikventnim roditeljima od kojih stiče navike. Porodična sredina je neminovno sredina u tom smislu što porodicu porijekla niko nemože birati. Biologija, psihologija i psihijatrija argumentovano su ukazale na golemo značenje porodice za život, napredak i uključivanje djece u društvene tokove. Ispunjenje zadataka porodice prema novim generacijama zavisi od uloge i mjesta, koje porodica ima u društvu, od njezinih kvaliteta, unutrašnjih odnosa, materijalnog položaja i drugih okolnosti. Delinkventni maloljetnici češće dolaze iz većih porodica i to u značajnijoj mjeri nego njihovi nedelinkventni vršnjaci. Položaj djeteta u porodici, odnosno red rođenja nije doveden u vezu s pojavom kriminaliteta maloljetnika. Jedan od mogućih kriminogenih faktora povezan s nepotpunom porodicom jeste izvanbračno rođenje djeteta. Djeca rođenja u izvanbračnoj zajednici su mnogo više u populaciji maloljetnih delinkvenata. Izvanbračno rođenje djeteta ima veći kriminogeni značaj kod maloljetnih izvršilaca razbojničkih delikata nego što je to slučaj kod ostalih delinkvenata. Veći dio maloljetnih delinkvenata dolazi iz nerazorenih «normalnih» obitelji, ali u većem broju slučajeva maloljetni delinkventi koji su izvršioci krivičnih djela razbojništva dolaze iz strukturalno deficijetnih obitelji nego što je to slučaj u ukupnoj populaciji maloljetnih delinkvenata. Maloljetnička delinkvencija kao društvena pojava javlja se u svakom organizovanom društvu. Isti uticaji u različitim društvima mogu imati i različito značenje. Svaka osoba živi u određenoj sredini. Između pojedinca i sredine u kojoj živi postoji stalna interakcija. S jedne strane sredina vrši uticaj na čovjeka, a s druge ljudi stalno nastoje da izmijene sredinu tako da bi ona što bolje poslužila njihovim potrebama i interesima. Danas se sve više govori o razvodu braka koji sve češće ima za posljedicu ne samo otvoreno odbacivanje i frustraciju nego i pažnju koju pruža jedan od roditelja koja je bez topline. U tom je slučaju dijete bez stimulacije i bez djelotvorna autoriteta. Roditelji su sve više zaposleni. Provode vrlo malo vremena sa svojom djecom. Odnosi između majke i djece poremećeni su zbog njezine odsutnosti koja je nametnuta ekonomskim problemima ili zbog pomanjkanja tradicije odgoja, ali i zbog nedostatka emocija od najranijeg djetinjstva. Ako čovjek pogriješi, mora grešku ispraviti. Roditelji, predškolske ustanove, škole i društvo u cjelosti morali bi voditi stalnu brigu, odgojno djelovati, provoditi prevenciju od najranijeg djetinjstva, a ne samo kad se uoče smetnje i poremećen psihosocijalni razvoj djeteta.

21

9. LITERATURA

- Krstić O. : Maloljetnička delinkvencija, Banja Luka, 2009.

- Marković I. : Osnovi kriminologije, Banja Luka, 2007.

- Simonović B. : Rad policije u zajednici, Banja Luka, 2006.

- Zakon o prekršajima Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br. 34, 19. april 2006.

- Zakon o javnom redu i miru, Službeni glasnik Republike Srpske br. 20, 22. mart 2007.

- Krivični zakon Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske br. 49, 25. jun 2003.

- Internet

22