Univerzitet u Tuzli

Filozofski fakultet

Odsjek: Historija

GRADSKA NASELJA U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI

(seminarski rad)

Student: Mentor:

Meliha Tankić mr.sc. Nermina Halilović

Tuzla, 2012.

0

UVOD

Tema mog seminarskog rada je „Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države“.

Seminarski rad se sastoji iz četiri dijela. U prvom dijelu dat je osvrt na pojavu i razvoj

gradskih naselja. U drugom dijelu dat je kratak osvrt na nazive gradskih naselja. U trećem

dijelu se govori o privredi gradskih naselja u Bosni. U četvrtom dijelu su objašnjene

društvene i uprave strukture gradskih naselja srednjovijekovne Bosne.

Vrijeme je dovelo do toga da su pojedina gradska naselja srednjovjekovne Bosne

potisnuta u zaborav, a neki od njih potpuno iščezavaju kao čuveni trg Drijeva. U osvrtu na

ono što je do danas učinjeno, treba ukazati na činjenicu da je prošlost većine bosanskih

gradskih naselja ostala neobrađena. Proučavanje gradova na bosanskom području do 12 vijeka

je uveliko otežano krajnjom oskudicom izvorne građe. Za doba razvijenog feudalizma ostalo

je mnogo više sačuvanih podataka, zbog trgovinskih veza sa susjednim zemljama. Pisani

izvori sa domaćeg terena su jako oskudni. U pogledu pisanih izvora van granica bosanske

države, najznačajniji je Dubrovački arhiv. Bosanski grad je napredovao uporedo sa trgovinom

i rudarstvom, privrednim granama u čijem su razvoju Dubrovčani uzimali učešća i odigrali

veliku i važnu ulogu. Od formiranja srednjovjekovne bosanske države pa do sredine XIV

stoljeća, mreža gradova u Bosni je bila sasvim rijetka. Činila su je malobrojna i malena

gradska naselja. Nakon tog perioda, tokom druge polovine XIV vijeka i prve polovine XV

stoljeća, započinje faza izrazito urbanog razvoja u Bosni. Taj razvoj je izazvan naglim

razvojom robno-novčane privrede i ekspolotacijom rudnih bogastava.

1

I

POJAVA I RAZVOJ GRADSKIH NASELJA

Teritorija današnje BiH je u antičko doba bila zahvaćena snažnom urbanizacijom. To

je rezultiralo pojavom naselja i gradskih centara. Tako je tokom prva tri vijeka razvoja

Rimskog Carstva razvoj naselja urbanog tipa dostigao puni zamah. To nisu bili samo

ekonomski i kulturni centri, već i središta raznih upravnih organa i municipalnog uređenja.

Dolaskom Slavena čitav niz antičkih gradova iščezava, zadržali su samo gradine. Pored

gradina, upotrebljavali su utvrde ili gradišća, obično smještena u nizinama ili močvarnim

predjelima. Građena od zemlje ova naselja imaju izrazito slovenska obilježlja.

Prve pisane podatke o gradovima, nakon naseljavanja Slovena, pruža nam sredinom X

vijeka Konstantin Porfirogenet u svom djelu De administrando de imperio. Prema caru piscu

na području Bosne su se nalazila 2 grada: Kotor i Desnik.1 Gradovi X vijeka su uglavnom

bila utvrđenja, vojna i upravna sjedišta, te nisu odigrali nikakvu ulogu docnije u procesu

nastajanja bosanskih gradova. Sa XII vijekom nastaju nove ekonomske, društvene i političke

promjene koje će dovesti do nastanka i širenja novih urbanih centara. Od sredine tridesetih

godina XIV vijeka u Bosni se javlja više utvrđenih gradova, poznata su im imena i lokacije,

za razliku od prethodnih. To više nisu samo administrativni centri pojedinih župa kao u doba

Konstantina Porfirogenita, već bastioni feudalaca. U podnožju pojedinih utvrđenih gradova

formiraju se podgrađa koja su i izvornoj građi sa prefiksom „sub“ posebno naznačena, a u

domaćim izvorima sa prefiksom „pod“. Za nastanak gradskih naselja daleko su najznačajniji

su ekonomski procesi koje je sa sobom donio razvoj rudarstva. U povelji od 1399. godine,

kojim Stjepan II daje Trogirćanima slobodu trgovanja, prvi put se pominju razni rudarski

proizvodi.2 Koliki je bio značaj rudarstva u nastanku gradskih naselja, vidi se po tome što u

podgrađima onih tvrđava koje se nalaze u blizinu rudarskih centara jača neagrarni način

proizvodnje.

Nastajanje gradskih naselja u srednjovjekovnoj Bosni uzima maha mnogo kasnije

nego u susjednim zemljama, krajem XIV vijeka. Tako se pri kraju XIV vijeka ocrtavaju oni

regioni koji su bili zahvaćeni procesom nastajanja i razvoja gradskih naselja. Glavna područja

na kojima je došlo do formiranja novih trgova i rudnika bili su : rudarski bazen oko

Srebrenice, tačnije srednjeg Podrinja, zatim rudarski bazen Olova u sjeveroistočnoj Bosni i

1 Desanka Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1978., str. 192 Isto, str. 31

2

kraj bogat rudama u Centralnoj Bosni. O krajevima Zapadne Bosne u ovo vrijeme malo je šta

poznato. Dakle, iz XIV vijeka Bosna izlazi sa mnogim rudnicima i trgovima. Neki od njih su

već u ova doba zapažena gradska naselja, prvenstveno Srebrenice, zatim rudnik Olovo. Od

trgova, Drijeva su svakako najznačajnija u unutrašnjosti Bosne, Drače i Foče. Ipak gradska

naselja srednjovijekovne Bosne, tokom druge polovine XIV vijeka, nalaze se u ranim fazama

svog razvoja. Uz rudarstvo, napreduje trgovina, čiji nosioci postaju Dubrovčani. Sa izuzetkom

Srebrenice, gradovi su još uvijek potrošački centri.

Rudnici i rudarski trgovi

Rudarska proizvodnja koja predstavlja osnovu postanka i razvoja bosanskih gradova,

napreduje i dalje u prvoj polovini XV vijeka. Naročito dolazi do razvoja gradskih naselja u

srednjem Podrinju i srednjoj Bosni. Sa razvojom rudarstva, razvija se intezivno i trgovina.

Sve više se razvija Srebrenica, koja je pored rudarskog i trgovačkog centra, bila važan i

zanatski centar. U njenoj okolini nastaje veliki broj naselja, kao što je naseljo Sasi, danas selo

Sase u blizini Gradine. Tako je ona postala centar u privrednom aktiviranju čitave svoje

okoline. Tako se u srednjem Podrinju, oko Srebrenice formira čitav niz manje ili više važnih,

ekonomskih centara. Među njima je osobito važno podgrađe Zvonika, koje je dobilo ime po

zvoniku lokalnog franjevačkog samostana. Pod imenom Zvornik prvi put se pominje 1410.

godine. Zvornik je bio dio razmjene širokih okvira u pravcu sjever, jug, istok, zapad, pa je

uistinu postao polazna tačka za trgovinu. Olovo, koje se nalazilo na saobraćajnim arterijama

koje su vodile od Jadranskog mora u Zvornik, pa dalje u Ugarsku, se znatno razvija. Predstava

o samom naselju je prilično neodređena jer se tu nije formirala dubrovačka naseobina, a ni

domaći element nije bio trgovački aktivan. Zbog toga bi se čak moglo postavit pitanje da li je

Olovo bilo uopšte stalno naselje ili samo privremeni trg uz rudnik. Međutim nema sumnje da

je kao rudnik Olovo bilo vrlo aktivno.

U srednjem dijelu Bosne, najznačajniji centar postaje Podvisoki. Do devedesetih godina

XIV vijeka, Visoko je bilo trgovačko središte skromnih razmjera. Tek poslije se zapaža veća

živost u ovom podgrađu. Dubrovčani se javljaju u sve većem broju od 1412. godine, stoga se

ova godina uzima kao početak stvaranja dubrovačke naseobine u Visokom, koje se razvijalo

sve do 1433. godine. Visoko postepeno prerasta u upravni centar bosanske države. Već je u

XIV vijeku bilo povremeno boravište bosanskih vladara, al' se se tek ozbiljnije kralj Ostoja

veže za Visoko i od njega pravi svoju glavnu rezidenciju. Za razvoj Visokog, zaslužan je i

3

njegov topografski položaj, jer je grad bio prirodno zaštićen visokim strmim bregovima.

Tokom čitave prve polovine 1413. godine, izbija na vidjelo značaj Deževice, koja je bila

najvažniji rudarski trg u srednjobosanskom rudarskom bazenu. Odatle se izvozilo srebro, i u

manjim količinama olovo. Spominje se kao i sjedište bosanskih vladara. Na osnovu kretanja

dubrovačke trgovine u predjelu srednje Bosne, može se zaključit da je Podvisoki postao

poznati i razvijen trg, gdje se nabavljalo srebro i njime trgovalo. Tako je, prvih decenija XV

stoljeća pored daljeg razvoja rudarskih naselja, prvenstveno Srebrenice, došlo do naglog

uspona Visokog i Zvornika.

Srednja Bosna

Dubrovačka arhivska građa nam pruža mnoge podatke o razvoju većih i značajnijih

centara u srednjovjekovnoj Bosni, dok za manja mjesta imamo vrlo malo podataka. Jedini

izvor za njih predstavljaju najraniji turski izvori, u kojima sa odražava zatečeno stanje. To su

uglavnom bili manji trgovi, izrasli iz lokalnih sajmova. U najstarijem turskom popisu

spominje se trg Tornik. Također u popisu bosanskog sandžaka iz 1468/9. godine, u nahiji

Kladanj, upisan je trg Četvrtkovište. Pretpostavlja se da je to današnji Kladanj, koji se

formirao na mjestu gdje se četvrtkom održavao sajam još u srednjovjekovnoj Bosni.

Četvrtkovište je bio centar biljeljinske nahije i po nazivu se podudaralo sa starim trgom, kojeg

su Turci ovdje zatekli. To su u stvari, bili samo mali seoski trgovi, koji nisu utjecali na

ekonomske procese u Bosni u to vrijeme.

Kad su Turci stvorili svoja prva stalna uporišta u župi Vrhbosni, zatekli su male trgove

Kotorovce i Blagaj. U župi Lepenice, nalazi se podgrađe Kozograda, kod Fojnice. U

dubrovačkim izvorima javlja se jos 1434. godine, a samo podgrađe 1449. godine. Blizina

Fojnice i posjete dubrovačkih trgovaca povoljno su utjecale na razvoj ovog podgrađa. Smatra

se da su najveća naselja ležala oko sastava Lepenice i Fojnice, na području današnjeg

Kiseljaka i Podastinja, i tu su bili ekonomski centri ovog kraja. U zabačenom kraju blizu

Vareša javlja se Borovica, gdje je izgleda bilo rudarske aktivnosti još u srednjem vijeku. To se

da zaključit po brojnim lokalitetima kao što je Kraljeva rupa. U defteru iz 1468/9 godine, u

kadiluku Bobovac, pored Visokog, Kreševa i Fojnice, dobro poznatih naselja, navedeni su još

i trgovi Sutjeska, Zenica, Kakanj i Vranduk. Sutjeska je bila omiljeno sjedište bosanskih

vladara. Tu se nalazi franjevački samostan. Međutim nema vijesti o trgovačkom prometu.

Smatra se da je tek pred pad Bosne došlo do buđenja ovog naselja. Bobovac je pored toga što

je bilo značajno utvrđenje i središte bosanskih vladara, imao i razvijeno naselje. Međutim ono

4

nije dobilo zabilješke gradskog naselja, jer se nalazilo u zabačenom dijelu gdje se nije

uspostavila stalna tgovinska razmjena. Kakanj i Zenica, trgovi u nahiji Brod, malo su nam

poznat, zbog nedostatka izvora.

Na lijevoj obali rijeke Bosne, nalazio se utvrđeni Vranduk. Prvi put se pominje 1410.

godine, a od 1430. godine postaje omiljeno boravište bosanskih vladara, koji se pod pritiskom

Turaka sve više povlače prema sjeverozapadu. Podgrađe Vranduka je vjerovatno imalo odlike

naselja gradskog tipa i tu se nalazi franjevačka crkva. Gradovi i naselja uz Bosnu, su veoma

važni za vojnu historiju, jer su se tu kretale ugarske vojske sa svojim pohodima. Zbog toga ti

gradovi nisu odigrali nikakvu ulogu u privrednom životu srednjovijekovne Bosne. Područje

Usore predstavlja izuzetno zaostalu privrednu oblast, gdje se ne može konstatovati nijedno

gradsko naselje. Samo se može pretpostaviti da je tu bilo više seoskih trgova. Tako je u

srednjoj Bosni, u prvoj polovini XV vijeka nalazilo se mnoštvo malih trgova, koja su uz veća

gradska naselja nastala na osnovama rudarstva. Ipak treba napomenuti da u ovom predjelu

nije došlo do formiranja napredne trgovine, kao u istočnoj Bosni.

Gornje Podrinje i Polimlje

Već u drugoj polovini XIV vijeka, dolazi do jakog privrednog razvoja u krajevima

istočne Bosne, koji će u prvoj polovini XV vijeka dobiti još veći zamah. Izvoz žive stoke,

prvenstveno konja, vezan je najviše za krajeve istočne Bosne. U prvoj polovini XV vijeka

postaje vrlo intezivan i izvoz voska iz istočne Bosne. Stoga se može reći da je u ovim

krajevima bilo razvijeno i pčelarstvo. Smatra se da je u ovom kraju bilo nekoliko rudnika, ali

nisu imali većeg značaja za razvoj gradskih naselja u ovom području.

Put preko istočne Bosne je bio najkraći i napouzdaniji put između unutrašnjosti

Balkana i Dubrovnika. Time je se pojačao poslovni dodir ovog kraja sa Dubrovčanima.

Domaći trgovci su bili najaktivniji u Foči. I Dubrovčani pokazuju veliko interesovanje za ovaj

trg, te njihovo prisustvo podiže značaj Foče. Pored trgovine, u Foči je takođe napredovalo i

zanastvo. U XV vijeku postaje najveće trgovačko središte istočne Bosne. Goražde na Drini,

sjevernije od Foče, dolazi odmah iza ove po djelatnosti domaćih ljudi. U Goraždu Dubrovčani

dolaze i prolaze, ali se ne zadržavaju. Goražde je bilo slabije razvijeno od Foče. Tu se sabirali

viškovi kože i viškovi žitarica iz okoline. Od kraja XV vijeka Goražde postaje mjesto sa

stalnom prodajom i kupovinom soli. Između Foče i Goražda nalazio se trg Ustikolina, poznat

još od 1394. godine po aktivnosti dubrovačkih trgovaca, koji naročito trguju voskom. Razvoj

Ustikoline nije dugo trajao.Vjerovatno je da nije mogla izdržati konkurenciju obližnjih trgova

5

Goražda i Foče. Nastala na mjestu karavanske stanice, Cerenica iznad Gacka, postepeno je

prerasla u prilično razvijen trg. Po broju ljudi angažovanih u raznim poslovnim vezama sa

Dubrovčanima, dolazi odmah iza Goražda. Pored manjih količina žita, meda i stoke, Cerenica

je bila trg odakle su se izvozile razne vrste kože i još češće vosak.

Istočna Bosna je bila podijeljena na posjede dviju krupnih vlastela, Pavlovića i

Kosača. Od podgrađa u istočnoj Bosni, najprije se javlja i ističe privrednim razvojom Borač.

Smatra se da je grad Borač, postojao već 1393. godine, a vjerovatno i njegovo podgrađe,

poznato u izvorima od 1417. godine.Podgrađe Borača je privlačilo trgovce iz dva razloga. Bio

je to glavni grad Pavlovića i pogodna tačka za sjevernoistočnu Bosnu. Značaj samog naselja

rastao je sa jačanjem političke moći porodice Pavlovića, tokom prve polovine XV vijeka.

Borač je uz Jajce i Bobovac, po opsegu i arhitektonskom sklopu, jedan od najvećih gradova

srednjovijekovne Bosne. Vremenom mu se gubi svaki trag. U blizini Borača nalazi se

Rogatica koja se prvi put pominje 1425. godine. Iako je poznato još od 1407. godine,

podgrađe Višegrad počinje češće da se javlja tek od 1427. godine. Zbog pogodnog položaja,

na ušću Rzava u Drinu, te za putovanja u oblasti Srebrenice i preko Drine u Srbiju, karavani

su posjećivali podgrađe Višegrada. Istočno od Višegrada, na Rzavu, nalazio se Dobrun, koji je

pripadao srpskoj državi. U bosanske ruke je prešao tek 1373. godine. O razvoju ovog naselja

govore ostaci materijalne kulture, kao što je dobrunska crkva, ostaci grada i podgrađa. Soko,

na sastavu Pive i Tare, smatran je glavnim gradom hercega Stjepana Vukčića. Tu se nalazio

njegov slavni dvor. U slivu Drine i njenih pritoka, na prostoru ispod Višegrada do Čemernog,

gotovo ispod svakog feudalnog grada formirala su se podgrađa. Ova podgrađa ostaju

uglavnom na nivou agrarnih naselja, a po načinu privređivanja počinju se približavati

gradskim naseljima. Njihov značaj je u tome što označavaju početak snažne urbanizacije. U

bogatoj oblasti između Višegrada i Čemernog, nastao je čitav niz vrlo naprednih trgovačkih

centara. Neki od ovih mjesta kao Foča, Goražde, Cernica uključeni su u trgovinsku razmjenu

širokih okvira. Istočno od sliva Drine, nalazio se stari trg Prijepolje. Uglavnom je imao

karakter karavanske stanice.

Humska zemlja i primorski krajevi

Kroz ovo područje išao je dolinom Neretve glavni put u istočnu i sjevernu Bosnu, a

zatim dalje u srpsku državu i Mađarsku. Međutim ovo nije bio glavni put za Srbiju, te nije

bilo toliko karavanskih stanica. Konjic, koji se češće pominje u izvorima od prvih godina XIV

vijeka, prostirao se sa obje strane rijeke Neretve. Zbog živog trgovačkog prometa, ovdje su

6

bila podignuta mnoga svratišta, gdje su se odmarali putnici. Jedan njegov dio obuhvatao je i

Podbiograd, poznato podgrađe srednjovijekovne tvrđave Biograd.

U blizini Konjica nalazio se grad Vrabač, čije podgrađe Podvrabač vremenom postaje

važna karavanska stanica. Po prvi put se javlja u vezi sa carinom, koju je tu početkom 1410.

godine, uspostavio vojvoda Sandalj. Prema tome, Vrabač dobija značaj tranzitnog mjesta u

vrijeme kada dolazi do porasta prometa na ovoj relaciji. Međutim, Vrabač znatno zaostaje za

susjednim Konjicem. U predjelu gornje Neretve, od poznatih podgrađa u Potkomlju,

Potčrešnjevu, Podvrapču i Podbiogradu (Konjicu), jedino je ovo poslednje imalo odlike

trgovačkog naselja. Južno od ušća Rame nastaje uski kanjon Neretve, gdje zbog

nepristupačnosti terena nisu podizani gradovi. Dalje, niz Neretvu ležalo je više gradova.

Najpoznatiji su Porim, Kruševac, Ljubuški, Počitelj, Novi i Vratar. Iz zvora je poznato jedino

podgrađe Ljubuškog. Osobito je važan Blagaj, gdje bosanski vladari još od vremena kralja

Tvrtka izdaju povelje. Međutim, pored važne uloge Blagaja kao istaknutog upravnog centra,

nije bilo značajnijeg privrednog buđenja Podblagaja, njegovog podgrađa. Dakle, u naseljima

ipod utvrđenih gradova oko Neretve, osim Konjica, nije bilo znakova privrednog buđenja. U

dubrovačkom zaleđu, odnosno u Humskoj zemlji, gotovo da nema naselja koje bi se po

strukturi privrede razlikovalo od agrarne sredine. Jedino se donekle izdvajaju Konjic, na

krajnjem sjeveru, i Trebinje, na jugu.

Cernica iznad Gacka, i Drijeva na ušću Neretve, razvijaju se u posebnim uslovima

koja nisu karakteristična za ovo područje. Drijeva postaju prava izvozna luka

srednjovijekovne Bosne. Naglo se povećava izvoz olova, voska i kože, koja dolaze iz krajeva

istočne i centralne Bosne. Dubrovčani su uglavnom trgovinu u Drijevima držali u svojim

rukama. Tu je postojala jaka naseobina Dubrovčana. Privredni značaj Drijeva kao i to što se

nalazio na polaznoj tački glavnog pravca koji je spajao Bosnu sa morem, dovodilo je do čestih

sukoba između Venecije i Dubrovnika. Ovakve prilike cu često dovodile do zastoja u

trgovinskom promet, al nisu ozbiljnije utjecale na razvoj Drijeva. Drugi bosanski trgovački

centar na morskoj obali je Novi. On se po svom značaju ne može mjeriti sa Drijevima, jer nije

pokazivao znakove jačeg privrednog uspona.

Zapadna Bosna

Privredni razvoj krajeva Zapadne Bosne nam nije dovoljno poznat, jer ovo područje nije

imalo nalazišta srebra i olova, a ni značaja za tranzitnu trgovinu. U Uskoplju, oko gornjeg

Vrbasa, nalazili su se gradovi Susjed, Vesela Straža i Biograd(Prusac). U srednjem vijeku je

7

ovaj dio predstavljao važnu raskrsnicu puteva, koji su vodili iz Splita i iz doline rijeke Lašve i

Bosne. Taj put je kod Vesele Straže skretao prema centralnoj rudarskoj oblasti, stoga se iz

vremena srednjeg vijeka jedino javlja ovo podgrađe. Vrlo je vjerovatno da je to bilo glavno

privredno uporište župe Uskoplje. Zapadno od Vesele Straže, u Završju, spominje se u

izvorima jedino grad Livno, gdje su se Dubrovčani samo privremeno zadržavali.

U ovom dijelu Bosne, naročitu pažnju zaslužuje naselje ispod grada Jajca, koje se u prvoj

polovini XV vijeka intezivno razvija. Smatra se da je sam grad podigao Hrvoje Vukčić, na

prelazu u XV vijek. Ipak, pitanje postanka pa i samog imena grada, nije sasvim razriješeno.

Sigurno je samo da je Hrvoje bio gospodar grada i da je tu boravio. Kasnije je Jajce postalo

kraljevska prijestolnica, naročito u doba Stefana Tomaša i Stefana Tomaševića. Iako je Jajce,

zbog toga što je bilo važan politički i upravni centar, privlačio Dubrovčane, oni nisu tu

osnovali svoju naseobinu. Uglavnom su trgovali sa najbližim susjedima, Splitom i Trogirom.

Ta trgovina je bila skromnih razmjera. Prema poznatom trgovačkom ugovoru između kralja

Tomaša i kneza Nikole, iz Trogira, od 3 februara 1449 godine, predviđa se otvorenje triju

radnji, i to jedne u Splitu, druge u Fojnici i treće u Jajcu.3 Prema tome, Jajce već od

dvadesetih godina XV vijeka postaje i privredni centar tadašnje Bosne.

Čitav prostor oko rijeke Sane pun je starih gradova. Bila su udaljena od magistralnih puteva,

van dometa dubrovačkih trgovaca, te su njihova podgrađa, ukoliko ih je bilo, osuđena na

anonimnost.Može se zaključit, da u krajevima zapadne Bosne, izuzev Jajca, nije došlo do

razvoja jačih ekonomskih centara. Glavni uzroci za to su: slab razvoj seoske privrede,

odsustvo ruda i činjenica da se ovo područje nije nalazilo na pravcu kretanja dubrovačkih

trgovaca.

3 Isto, str 129.

8

II

NAZIVI GRADSKIH NASELJA

Bilo je više pokušaja da sa jasno definišu nazivi pod kojima se javljaju gradska naselja

srednjovjekovne Bosne. Jedan od tih termina je trg. Prvenstveno, trgom se označavalo mjesto

gdje se samo povremeno trgovalo. Međutim, tamo gdje su postojali povoljni uslovi za razvoj

trgovine, trgovi dobijalju stalniji karakter. Takvi trgovi u isto vrijeme predstavljaju jezgru

budućih naselja. S obzirom da je trg postao glavni dio naselja, gdje se odvijao sav poslovni

život, ovaj termin se vremenom prenosi na čitavo naselje. Najstarije poznato trgovačko

naselje na području srednjovjekovne Bosne i Huma je Neretva il' Drijeva koja je ležala kod

današnje Gabele.4

Termin „grad“ i „castrum“ isključivo označavaju tvrđavu, središte vladara i feudalaca. Sa

razvojom naselja ispod grada, koja su se formirala u XIV vijeku, dolazi do potrebe da se

terminološki razlikuje od grada-tvrđave. Na taj način dolazi do spajanja prefiksa „pod“ sa

imenom grada. Prvo poznato podgrađe, čije je ime izvedeno na taj način je Podvisoki.

Privredno aktivna podgrađa u povelji Stjepana Tomaša iz 1446. godine nazvana su varoš.5 Na

taj način se već pravi razlika između podgrađa-varoši i podgrađa-sela, koja se razlikuju po

načinu privređivanja.

U dubrovačkim izvorima se umjesto riječi varoš, često susreće termin borgo(burgus).

Dakle, dubrovački izvori razlikuju urbana od agrarnih naselja u podgrađu. Ova prva

označavaju sa „varoš“ i „borgo“. U većini slučajeva terminom „borgo“ se označava poslovna

četvrt, tačnije dio naselja gdje se odvija poslovni život.Termin „varoš“ se razlikuje od „trga“

po tome što je to utvrđeno naselje, naselje trgovaca i zanatlija u podgrađu. Terminom „trg“

označava se otvoreno naselje, naselje gdje se povremeno trgovalo. Često se u dubrovačkim

arhivima javlja termin “locus“, koji se javlja kao opšti naziv u najširem značenju. Iz svega

ovoga se može zaključiti da termini kojim se označavaju gradska naselja bosanske države,

nisu bili dovoljno izdiferencirani.

4 Pavao Anđelić, Trgovište, Varoš i grad u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1963., str 155 Desanka Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978., str. 105

9

III

PRIVREDA GRADSKIH NASELJA

Rudarstvo

Razvoj gradskih naselja, urbanizacija srednjovjekovne Bosne tijesno je vezana za pojačan

razvoj rudarstva, a koji je opet označio početak gospodarskog procvata Bosne. Mada za

Bosnu i rudarstvo znamo još iz povelje Kulina bana, tek u povelji bana Stjepana II.

Trogiranima iz 1339. godine, kojom im se daje sloboda trgovanja, spominju se i rudarski

proizvodi.

Iz historijske je literature poznato da su razvoju rudarstva u Bosni veoma doprinijeli

njemački rudari Sasi čije je rudarsko umijeće tada europskoga značaja, a već su više od

stoljeća kao rudari nazočni u Srbiji. A gdje je rudarstvo, tu je odmah i trgovina i s njom

Dubrovčani kao trgovci i doseljenici (čak je grad Dubrovnik u Bosni dobio po njima ime ili su

ga osnovali), pa crkvica, franjevački samostan... I to su temeljne značajke bosanskih gradskih

naselja srednjega vijeka.

O razvoju rudarstva svjedoče mnogobrojne rudarske jame, troske od iskopina, mnogi

rudarski toponimi i slično. U rudarskim naseljima srednjovijekovne Bosne obavljala se

ekstraktivna i prerađivačka industrija. U proizvodnji bosanskih rudnika bili su angažovani,

pored Sasa i Dubrovčanina, i domaći ljudi. Srednjovijekovni rudnici se, prema nekim

autorima dijele na 2 vrste, na one gdje posjednici u svojoj režiji tope rudu i razvijene rudnike,

kao što je Novo Brdo, Fojnica, Janjevo, Trepče, gdje je izvršena podjela rada i gdje topjenje

rude obavljaju valturci. Sigurno je jedino da je proizvodnja bosanskih rudnika, koja počinje za

vladavine Stjepana II, od sredine XIV vijeka bila u stalnom usponu i da je dostigla vrhunac u

prvoj polovini XV vijeka.6 Rudarska proizvodnja je podstakla kovanje domaćeg novca. O tome

svjedoči činjenica da je ban Stjepan II, za čije vladavine počinje rad bosanskih rudnika, prvi

vladar koji kuje domaći novac. U Srebrenici je već u drugoj polovini XIV vijeka postojala

kovaonica novca.

Trgovina

6 Isto, str. 152.

10

Na području srednjovjekovne Bosne postojao je veliki broj dubrovačkih trgovaca.

Njihov priliv je bilo u stalnom porastu, te se za vrijeme vladavine Tvrtka I uključuju u

cjelokupni privredni život srednjovjekovne Bosne. Trgovali su u prvom redu srebrom, a zatim

i olovom. Osim trgovanja rudnim proizvodima, bave se znatno i izvozom kože. To je dovelo

do formiranje njihovih naseobina u Bosni, a u drugoj polovini XIV vijeka razvija se i

dubrovačka naseobina u Srebrenici, u to vrijeme najvećem rudniku srednjovjekovne Bosne. U

predjelu srednje Bosne i srednjeg Podrinja do 30-tih godina XV vijeka razvijaju se jake

dubrovačke naseobine i u Visokom i Zvorniku. Njihov broj je rastao ili opadao, sve zavisno

od lokalnih uslova koji su uslovljavali njihovu trgovinu i boravak. Pored rudnih proizvoda

izvozili su u velikim količinama vosak, kožu, suho meso, sir i med. Posebno mjesto u uvoznoj

trgovini Dubrovčana zauzima tkanine. Tako su bosanska gradska naselja postala mjesta u

kojima u kojima su se Dubrovčani, pojedinačno ili u kompanijama, bavili uvoznom ili

izvoznom trgovinom. Bili su važan faktor i u lokalnoj trgovini svakog grada, gdje su držali

radnje sa svom mogućom robom.

U srednjem vijeku kreditiranje je opšta pojava i osnova trgovine na Balkanu. Dubrovnik

je bio veoma važan centar kreditne trgovine na Balkanu. Na osnovu notiranih zaduženja,

može se odrediti u kojim je mjestima domaći element bio najprisutniji. Na osnovu njih, može

se vidjet da su trgovci iz Drijeva, Visokog, Srebrenice, Prače i Foče, aktivni već od prvih

godina XV stoljeća. Od 20-tih godina XV vijeka javlja se novi talas domaćih trgovaca. Centri

domaće djelatnosti bili su Drijeva, Foča, Prača i Goražde. Da bi uspješnije obavljali svoje

poslove, članovi pojedinih porodica su se udruživali, te je trgovina postajala glavno zanimanje

više članova jedne iste porodice. Na osnovu proučavanja kreditne trgovine vidi se da je i u

privrednim centrima sa jakom dubrovačkom naseobinom došlo do formiranja domaćih

trgovaca. Vjerovatno je da bi njihova poslovna djelatnost došla do većeg izražaja, da članovi

dubrovačkih naseobina nisu kontrolirali trgovinu, posebno trgovinu srebrom, najvažnijim

proizvodom cjeloukupne bosanske privrede.Trgovci iz raznih mjesta međusobno su povezani

zajedničkim poslovima. To je dovelo do sve većeg povezivanja gradskih naselja

srednjovjekovne Bosne i napuštanja svoje tradicionalne izolacije. Olovo je imalo

prvorazredan značaj za domaće trgovce, za razliku od srebra kojeg su kontrolirali Dubrovčani.

Domaće stanovništvo je takođe trgovalo i drugim proizvodima, u prvom redu voskom, kožom

i konjima. Domaći trgovci su usvojili sistem trgovine poznat u Dubrovniku.

Zanatstvo

11

Razvoj gradova je povoljno uticao na umnožavanje raznih zanatskih grana i dalji razvoj

zanatstva. U gradovima su zanatlije najbolje mogli da prodaju svoje proizvode i najlakše da

dolaze do potrebnih sirovina. Zanatstvo u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne

obuhvata rad domaćih zanatlija i stranaca, u prvom redu Dubrovčana. U oblasti zanatske

proizvodnje izvršena je specijalizacija na pojedine zanatske grane, te razlikujemo oko 34

vrste raznih zanata.7 Zastupljene su razne struke prehrambrena, kožarska, građevinska,

tekstilna, obrada metala i druge.

Proučavanje zanatstva u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne zasniva se na

materijalnim, likovnim i pisanim izvorima. Na prostoru današnje BiH pronađeni su pojedini

srebreni predmeti, razne vrste oružja, oruđa i keramike, za koje nije moguće uvijek utvrdit

da li su lokalni proizvodi ili uvezeni. Nesigurne političke prilike dovele do jače potrebe za

naoružanjem, te se u Bosni počinju izrađivati topovi uz pomoć stranih majstora. Preko

Dubrovnika, sjeverna Bosna je bila povezana sa srednjoevropskim majstorima. Snažan

srednjoevropski osjeća se na keramici i freskama na Bobovcu i Sutjesci. Od srebrenih

bosanskih predmeta u dubrovačkim izvorima najčešće se pominju pojasevi, najtipičniji

proizvod bosanskog zanastva. Razvojom gradova javljaju se uslovi za razvoj raznih zanata,

kao što je grnčarija, klesarski zanat isto krojački zanat.

IV

7 Isto, str. 155.

12

DRUŠTVENE I UPRAVNE STRUKTURE

Privredni uspon bosanskih gradskih naselja dovelo je do naglog porasta stanovništva,

naročito u prvoj polovini XV vijeka. Dolazi do jačeg priliva Dubrovčana, naročito u

rudarskim mjestima, prvenstveno Fojnici i Srebrenici. O veličini bosanskih gradova nema

savremenih izvora. Jedini podaci su veličina dubrovačkih naseobina i broj domaćih trgovaca.

Tek najraniji turski izvori nam pružaju i izvjesne demografske podatke. Tako je prema popisu

uz 1468/9 godine, Fojnica naselje sa najvećim brojem domaćinstava, na drugom mjestu je

Kreševo, a Visoko tek na trećem mjestu. Međutim turski izvori ne pružaju pouzdane podatke,

jer su u njima zavedena samo domaćinstva koja plaćaju porez. 8

Rudarska naselja su imala najbrojnije stanovništvo, različitog zanimanja i etničkog

porijekla. Najbogatiji su bili vlasnici rudarskih jama, koji su većinom bili Dubrovčani. Sasi,

njemački rudari, su uglavnom radili u rudniku kao stručnjaci.Vremenom se gube u našoj

sredini. Domaći ljudi su se sve više osposobljavali i učestvovali u rudarskoj proizvodnji. U

rudarstvu je bila zastupljena podjela rada. Nisu sva zanimanja obezbjeđivala isti društveni

položaj. Najmnogobrojniji su bili rudari, najniži društveni sloj.

Razvoj privrede i šanse za unosne poslove privukle su veliki broj Dubrovčana. U

privrednim centrima osnivaju svoje naseobine. Iako nema podataka o broju trgovaca iz

srednjodalmatinskih gradova, vrlo je vjerovatno da je i njih bilo. O tome svjedoče trgovinske

razmjene između Splita i Trogira i zapadnih krajeva Bosne.O boravku mletačkih trgovaca u

prvoj polovini XV vijeka može se samo nagađati, s obzirom na bosansko-mletačke odnose.

Iako rijetko, oni ipak dolaze u Bosnu. Što je neko mjesto bilko razvijenije, tu je bilo više

trgovaca sa raznih strana, posebno iz Italije. Među ostalim strancima najbrojniji su bili Barani.

Od stanovništva ostalih primorskih krajeva dolaze Kotorani, Korčulani i Ulcinjani. Stvarnu

snagu među domaćim gradskim stanovništvom predstavljali su trgovci. S vremenom je među

njima došlo do određenog društvenog raslojavanja. Najjači trgovci se javljaju na položaj

kneza, carinika i ostalih organa vlasti. Domaći trgovci su uglavnom bili sitni feudalci, koji su

se počeli baviti trgovinom kao bržim i lakšim načinom bogaćenja, dok neki potiču iz

zanatlijskih porodica.

ZAKLJUČAK

8 Desanka Kovačević Kojić, Gradski život u Srbiji i Bosni (XIV-XV vijek), Beograd 2007., str. 175

13

O razvoju gradova srednjovjekovne Bosne imamo vrlo malo podataka. Razvoj

gradova tijesno je povezan sa razvojom rudarstva, koji je doveo do gospodarskog procvata

Bosne. Razvoj privrede i šanse za unosne poslove privukle su veliki broj Dubrovčana. U

privrednim centrima osnivaju svoje naseobine. Franjevačke crkve i samostani su podizani

osobito na mjestima gdje su bile jake Dubrovačke naseobine. Posredstvom Dubrovčana u

bosanska gradska naselja su stizali utjecaji zapadne kulture u navikama i ukusu, uopće u

materijalnoj kulturi. Nastajanje gradskih naselja u srednjovjekovnoj Bosni uzima maha

mnogo kasnije nego u susjednim zemljama, krajem XIV vijeka. Tako se pri kraju XIV vijeka

ocrtavaju oni regioni koji su bili zahvaćeni procesom nastajanja i razvoja gradskih naselja.

Glavna područja na kojima je došlo do formiranja novih trgova i rudnika bili su : rudarski

bazen oko Srebrenice, tačnije srednjeg Podrinja, zatim rudarski bazen Olova u sjeveroistočnoj

Bosni i kraj bogat rudama u Centralnoj Bosni. O krajevima Zapadne Bosne u ovo vrijeme

malo je šta poznato.

Razvoj gradskih naselja na području Bosne i susjednih zemalja u srednjem vijeku nije

se odvijao u istim uslovima. Formiranje gradova u slovenačkim pokrajinama i unutrašnjosti

Hrvatske počinje u XII vijeku i dostiže svoj vrhunac tokom XIII vijeka. Ova pojava je rezultat

jednog procesa kolonizacije, koji je doveo do formiranja gradova u Srednjoj Evropi od

Baltika do Karpata i do Jadranskog mora. Razvoj gradova u unutrašnjosti Srbije i Bosne

zasnivao se na osnovama različitim od onih u gradovima Slovenije i Slavonije. Gradski život

u Makedoniji je već bio razvijen u doba Vizantije. Razvoj gradova u Bosni je započeo dosta

kasnije nego u susjednim zemljama. Gradovi u Srbiji i Bosni su nastali na istim osnovama, tj.

na razvoju rudarstva. Međutim taj proces je u Srbiji započeo dosta ranije, dolaskom

njemačkih rudara Sasa sredinom XIII vijeka, a u Bosni sto godina kasnije, sredinom XIV

vijeka.

LITERATURA

14

1. Desanka Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978.

2. Desanka Kovačević Kojić, Gradski život u Srbiji i Bosni (XIV-XV vijek), Beograd 2007.

3. Pavao Anđelić, Trgovište, varoš i grad u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1963.

4. http://www.vares.pp.se/bobovac/boblist/broj97/97_05.htm

SADRŽAJ

15

Uvod 1

I POJAVA I RAZVOJ GRADSKIH NASELJA 2

Rudnici i rudarski trgovi 3

Srednja Bosna 4

Gornje Podrinje i Polimje 5

Humska zemlja i primorski krajevi 6

Zapadna Bosna 7

II NAZIVI GRADSKIH NASELJA 9

III PRIVREDA GRADSKIH NASELJA 10

Rudarstvo 10

Trgovina 11

Zanastvo 12

IV DRUŠTVENE I UPRAVNE STRUKTURE 13

ZAKLJUČAK 14

LITERATURA 15

16