··ıUUUSLARIR.ASll\SEMPOZfuMff; '-,..-""-,---~'-,.~ A, ~, -~ ~-''

:fir--·-üiJEJ;M_~RKEZ~tiiR YASAM"

1

-45-

SAFEviLER VE ARİLER

Naıniq MUSALI*

Giriş

Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminde Ahilerin ciddi katkılarının olduğu bir gerçektir44

• XV. yüzyılda yaşamış ünlü tarihçi Aşık Paşazade, Anadolu'nun Müslümanlaşması ve Türkleşmesi sürecine katkıda bulunmuş ve dolayısıyla

Osmanlı Devleti'nin ortaya çıkışını sağlamış en önemli dört topluluktan bahseder, bunları Gaziyan-ı Rum, Ahiyan-ı Rüm, Abdalan-ı Rüm ve Baciyan-ı Rüm diye sıralar45 • Ne gariptir ki aynı sosyal gruplar (bacılar=baciyan teşkilatı istisna olmak üzere) Osmanlı'nın siyası rakibi olan Safevi Devleti'nin de kuruluşunda büyük pay sahibi olmuşlardı. Yetenekli bir devlet adamı ve kumandan olmasının yanı sıra Azerbaycan edebiyatında önemli yer tutan ve Hata1 mahlasıyla Türkçe güzel şiirler yazan Şah İsmail Safevi kasidelerinin birinde, iktidara yükselişi yolunda kendisine destek vermiş bu grupları saygıyla anmıştır:

"Şahın eviadına ikrar edenler,

Ahller, Gazller, Abdallar oldı"46

Aşık Paşazade Tarihi ve Şah' Hata1 D1vanı gibi iki klasik eserden aktardığımız bu kısa bilgiler, iki muhteşem Türk imparatorluğu olan Osmanlı ve Safevi devletlerinin temel taşlarında Gaziler ve Abdallada beraber Ahilerin de emeğinin ve alın terinin yattığını gösteriyor. Kendi bildirimizde Şah İsmail'in yukarıda örnek olarak sunduğumuz beytillin arkasında duran gerçekleri, yani Safevlierin Ahilerle olan iş birliğinin ayrıntılarını tarihi belgeler ve ilk kaynaklar aracılığıyla gün ışığına çıkarmayı hedefliyoruz.

*Yrd. Doç. Dr., Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Elyazmalar Enstitüsü, Farsça Elyazmalann Tetkiki Bölümü; namiq.musali@gmail.com

44 Köksal, M. Fatih. Ahi Evran ve Alı ilik. Kırşehir, 2008, s.62-64,

45 Aşık Paşazade. Osmanoğulları'mn Tarihi. Hazırlayanlar: Kemal Yavuz, M.A.Yekta Saraç. İstanbul, 2003; s.298,571.

46 Hata!, Şah İsmail. Eserleri. İlrni-tenkidi metnin tertibi: Azizağa Memmedov. I. cilt. Bakü, 1966, s.57; bkz.: Aliyarov, Süleyman. "Azerbaycan'da bid'atçılık harekatına dair edebi menbalann öğrenilmesi tecrübesinden", Azerbaycan filologiyası meseleleri. I.; ci lt, Bakü, 1983, s.l80.

l ~· l

-46-

Mevzuya ~air kaynaklar

Konunun aydınlatılınası içili"- birkaç temel eserden ve vesikalardan rararlandık. İstifade ettiğimiz en önemli kaynak, İbn Bezzaz lakabıyla tanınan ['evekküli ibn İsmail ibn Hacı Muhammed el-Erdebill'nin H. 759 1 M. 1358 yılında <arsça kaleme aldığı "Safvetü's-Safa" isimli eseridir. Bu kalın kitap, Safeviye arikatının mümessili olarak kabul edilen Şeyh Safıyeddin-i Erdebill'nin (yaşamı: .252-1334) biyografısini içermektedir ve onun oğlu Şeyh Sadreddin'in (yaşamı: .305-1392) mürşidliği döneminde telif edilmiştir. Araştırmamızda eserin Tebriz'de >asılmış tenkitli neşrinden faydalandık47• Burada Safevi şeyhleriyle ilişkisi olan 21 iliinin ismi geçmiş ve Ahilerle bağlantısı bulunan 53 hikaye anlatılmıştır.

Müracaat ettiğimiz diğer bir kaynak eser "Şeyh Safi Tezkiresi"dir. Bu tezkire ;afevl hükümdan I. Şap Tahmasp zamanında, H. 949 1 M. 1542-43 yılında

vievlana Muhammed ibn HüŞeyin Katip Nişat1 tarafından "Safvetü's-Safa"nın :<arsçadan Azeri Türkçesine tercüme edilmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. "Şeyh ;afı tezkiresi" Azerbaycan Miili Bilimler Akademisi'nin Eixazmalar Enstitüsü'nde {ayınlamıştır48 • Bu eserde Ahi olan 19 kişi hakkında bilgi verilmiş ve onlara dair '>7 hikaye yer almıştır. .

',_

"Şeyh Safıyeddin Erdebill Türbesi'nin Belgeler Koleksiyonu"na mahsus )lınuş vesikalar da Safevllerle Ahilerin temaslarına ait ipuçlannı kendinde )Ulunduran değerli kaynaklar sırasındadırlar49 • Biz bu koleksiyonun belgeleri ırasında Ahilerden söz eden 15 vesika bulabildik.

Safevllerin saltanatı döneminde yazılmış çeşitli tarihi eserlerin de işimize yaradığını söyleyebiliriz. Bunlardan Bicen isimli bir müverrihin kaleminden çıktığı ;ı:annedilen "Cihan-güşa-yı Hakan-ı Sahib-kıran", Zeynelabidin Ali Abdi Bey Şirazl'nin "Tekmlletü'l-Ahbar", Budak Münşl Kazvinl'nin "Cevahirü'l-Ahbar", tskender Bey Münşl'nin "Tarili-i 'alemara-yı 'Abbas!", Şeyh Hüseyin Zahidi'nin "Silsiletü'n-neseb-i Safeviyye", anonim yazarın "Tarili-i 'alemara-yı Şah İsma'il" isimli eserlerini zikredebiliriz.

17 Erdebili, İbn Bezzaz. Safoetii 's-Sajti der tercüme-yi ahwil ii aleviii ii keriimiit-ı Şeyh Safiyyeddfn İslıiik f.rdebflf (mukaddime ve teshih: GuHim Rıza Tabiitabiii Mecd). Tebriz, 1373.

18 Şeyh Safi Tezkiresi ("Safoetii's-Safii"nın XVI. asır Türk tercümesi). Tertipçiler ve neşre hazırlayanlar: Möhsün Nağısoylu, Sever Cabbarlı, Rauf Şeyhzamanlı. Bakü, 2006.

49 Şeyhü'l-Hükemai, Emadeddin. Fihrist-i esniid-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddin-i Erdebflf. Tahran, 1387 (2009).

-47-

Çağdaş araştınnacılardan İ.P.Petruşevsky, B.Nikitin, M.Haydarov (Geydarov), O.Efendiyev, S.Aliyarov ve diğerleri Safevi-Abi ilişkilerine temas etmişler.

Araştırdığımiz kaynaklar XIII. yüzyılın sonu ve XIV. yüzyılın başlanndan itibaren XVII. yüzyılın başlarına kadar Safevi ailesinin Ahilik ve Alıilerle

bağlantılannın tarihini izlemeye imkan tanıyor. Biz bu tarihi süreci iki aşamaya ayırarak tetkik ettik. İlk dönem Safeviierin şeyhlik müddetini, ikinci aşama ise onların şahlık zamanını kapsamaktadır.

Safeviye tarikatı ve Ahiler

Azerbaycan tarih biliminde Alıilik "sanatkarların, küçük tüccarlarm ve çeşitli meslek sahiplerinin birleşmesinden oluşan ve kendi içinde dini-tasavvufi idealleri ve kurallan barındıran mesleklerarası teşkilatlar" olarak nitelendirilmiştir50• XI­XV. yüzyıllarda Ahiler Azerbaycan'ın sosyal, ekonomik, politik ve kültürel hayatında önemli rol alan unsurlardan olmuşlar. Kaynak eserler ve epigrafık

abideler sözünü ettiğimiz dönemde Azerbaycan'ın Beylekan, Gence, Tebriz, Erdebil, Bakü ve diğer şehirlerinde Alıilik teşkilatlarının mevcut olduğunu gözler önüne seriyor51

..

Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi 'nin Mühabir Üyesi, Prof. Dr. O.Efendiyev "Safvetü's-Sa:Ia"ya dayanarak, Şeyh Safıyeddin'in müridieri arasında yaklaşık 30 sanatkarlık ve ticaret dalının temsilcilerinin bulunduğunu yazıyor52 . Kaynak üzerinde yaptığımız detaylı araştırmanın sonucunda Erdebil Ocağı'nın yandaşı olan· esnafların ve sanat erbabının mensup olduklan mesleklerin listesi hazırlanınıştır: şalbaf (şal dokuyan), camebaf (dikişçi), hayyat (terzi), ibrişimfürı1ş (ibrişim satıcısı), nessac (dokumacı), külalıdüz (külah diken), bezzaz (bezci, kumaş satan), palandüz (palancı, semer diken), zerger (kuyumcu), haddad (demirci), ahenger (demirci), dükteraş (tığ yapan), süzenger (iğne yapan), silahi (silah ustası), tirteraş (ok ustası), müzedüz (çizmeci), debbağ (deri tabaklama ustası), kefşdüz

50 Geydarov, Mikail. Sosialno-ekonomiçeskiye otnoşeniya i remeslemııye organizatsii v gorodax Azerbaydjana vXIII-XVIIvv. Baku, 1987, s.39.

51 Efendiyev, Oktay vd. Azerbaycan tarihi. lll. cilt, Bakü, 2007, s.68-73; Geydarov, Mikail. "K istorii vzaimootnoşeİıiy remeslennıx organizatsiy s axi v stranax Blijnego Vostoka", İzvestiya Akademii NaukAzerbaydjanskoySSR (seriya istorii,filosofii iprava), Baku, 1985, No. 1, s.53-54.

52 Efendiyev, Oktay. Obrazovaniye Azerbaydjanskogo gosudarstva tSefevidov v naçale XVI veka, Baku, 1961, s.62~ /

ı..t' ·'

-48-

(ayakkabıcı), semlc (saraç), neccar (dülger), sabUn! (sabun üreten), sabünfiirılş

(sabun satan), kehrizken (kuyu ka~an), neftfürı1ş (petrol satan), sakkıl (su satan), sarraf, kasap, kaseger (kase yapan)'7 dulüzi (çömlekçi), habbaz (ekmekçi), tabbalı (aşçı), bakkal, helvayi (helvacı).

Bu esnafların bir kısmı Ahiler zümresinden olmuş ve Safeviye tarikatının faaliyetinde yakından iştirak ehnişler. "Safvetü's-Safa"yı tetkik etmiş müdliflerden B.Nikitin orada ı 7 Ahi'nin, G.R.Tabatabai Mecd ise 20 Ahi'nin isminin geçtiğini belirtrnişler53 • Fakat bu eserin metnini dikkatli şekilde inceledikten sonra orada toplam 2ı Ahiden bahsedildiğini tespit ettik. "Safvetü's-Safa"da Ahi Ferec Zengani, Ahi Süleyman, Ahi Ali Dulüzi, Ahi Hacı Bezzaz Erdebill, Ahi Hasan, Ahi Ali Şirazi, Ahi Şihab, Ahi Mir Ali, Ahi Minnir, Ahi Cebrail Kerbindeşti, Ahi Ahmedşah Erdebili, Ahi Şadi Rabbaz Erdebili, Ahi Celal Silahi Erdebili, Ahi Kemal Erdebili, Ahi Sultanşah Haddad Erdebill, Ahi Musa, Ahi Ebu Bekr Surakl,

'- . Ahi Bedel Halhali, Ahi Hanife, Ahi Bala Tebriz! ve Ahi Şahınelik gibi Ahiler hakkında gerekli bilgiler veriliyor. Biz bu Ahilerden altısının mesleğini belirledik. Bunlardan Ahi Ali Dulüzi'nin çömlekçi, Ahi Hacı Bez.zaz Erdebill'nin kumaş satıcısı, Ahi Şadi Rabbaz Erdebill'nin ekmekçi, Ahi Celal Silahi Erdebill'nin silah ustası, Ahi Sultanşah Haddad Erdebill'nin demirci olduğu, Ahi Mjnnir'in ise inşaatçı olarak Şeyh Safi Türbesi 'nin yapımında çalıştığı ortaya çıktı. \

XI. yüzyılda yaşamış olan Azerbaycan ·Ahilerinin lideri Ahi Ferec Zenganf (M. ı 065 'te vefat etmiştir) "Safvetü 's-Safa"da "şeyhü '1-meşayih fi't-tarikat" (tarikat şeyhlerinin şeyhi) ve "sahib-i esrarü'l-hakikat" (hakikat sırlannın sahibi) diye vasfediliyor. İbn Bezzaz'ın Mefharü'l-ulema (ulemanın iftiharı) Mevlana Şemseddin'den işittiği rivayette Ahi Ferec'in manevi görüşleri şerh edilmiştir. Bu hikayeye göre, bir gün müridierinden biri Ahi Ferec'den veliyy-i kamil olan bir şeyhin nasıl özelliklere sahip olması gerektiğini sormuş. Ahi Ferec Ahilere önderlik edebilecek velinin, mürşidin gelecekten haberdar olması gerektiğine, onun kendi müridierinin imanını şeytandan koruyabilmesine, müridierinden birisi öldüğü zaman kabir sorgu sualinde ona meded eylemesine ve kıyamet gününde müridierine himayet gösterebilmesine dikkat çeker. "Safvetü's-Safa"nın

yorumunda Şeyh Safıyeddin'in bu tür özelliklere sahip bir şeyh olduğu ifade

1 53 Nikltin, BiisiL "Tecziye ve tahlili ez Safvetü's-Safii", tercüme-yi Bakır Emirhani, Neşriyye-yi

Dfınişkede-yi Edebiyyat-ı Tebrfz, Payiz-i sal-i 1339/1960, s.273-287; Tabiitabiii Mecd, Gulam Rıza. "Mukaddime-yi müsahhih", bkz.: Safvetii's-Safa, s.l8; Şah, Serap. Sajvetii's-Safa'da Safiyyiiddfn-i Erdebill'nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkıbeleri. Yayınlanrnamış Doktora Tezi. I. cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, s.l79.

i

J

-49-

ediliyor54• Şeyh Safi'nin irşat şeceresi açıklanırken birçok ünlü İslam bilginleri ile

beraber Ahi Ferec Zenganl'nin de ismi geçiyor ve Ahi Ferec'in Ebül-Abbas Nehavendi'den ders aldığı, Muhammed Bekrl'nin ise Ahi Ferec'in yanında tövbe ettiği ve ondan hırka aldığı yazılıyor55 • Eserin diğer bir yerinde "din büyüklerinden Muhammed Tüveynl'nin Ahi Zenganl'nin üstatlarından biri olduğu" kaydediliyor56

• Şeyh Safi, Ahi Ferec Zengani'ye büyük saygı duyuyordu. O, Pire İbrahim ve birçok diğer müridleriyle beraber Sultaniye şehrine giderken yolculuk esnasında Zencan'da olmuş ve Ahi Ferec'in mezarını ziyaret etmişti57 •

1

Bu bilgiler Şeyh Safi'nin Ahilik'ten etkilendiğinin ve Safeviye tarikatının oluşumunda Ahilik ideallerinin katkısı olduğunun birer göstergesidirler. Prof. Dr. M. Fatih Köksal kendi özel kütüphanesindeki iki önemli yazma nüshayı- Ahilik kurallanna ilişkin Radavi "Fütüvvetname"siyle Safeviye tarikatının ana kaynaklarından olan "Şeyh Safi Buyruğu"nu - mukayese ederek, onlar arasındaki bazı ciddi benzeriikiere vurgu yapmıştır. Her iki yazma eserde "miyan-beste"de açık olması gereken 14 ve kapalı olması gereken 12 nesne konusundaki bilgiler birbirinin aynıdır58 •

"Şeyh Safi tezkiresi"nde Ahi Ferec Zenganl'nin adaşı olan Ahi Ferec Erdebill'den de bahsediliyor ve onun ünlü mutasavvıf Şeyh Cüneyd Bağdadl'nin (M. 820-910) müridierinden olduğu gösteriliyor. Kaynakta Şeyh Safi'nin kendi dilinden rivayet ediliyor ki, gençliğimde "ben vaktimin çoğunu Erdebilli Ahi Ferec'in mezarında geçirirdim"59

• Fakat "Safvetü's-Sara"nın Farsça metninde bu şahıs Şeyh Ferec Erdebill olarak adlandırılıyor ve onun Ahilerle herhangi bir ilişkisine dair ipucu verilmiyor60

•

54 Safvetii 's-Sajii, s.65-66; Şey/ı Safi tezkiresi, s.42-44

55 Safvetii's-Safti, s.l82. Bazı eserlerde Ahi Ferec'in ismi "Şeyh Rabbiini Ahi Ferruh Zengani" diye geçiyor (bkz.: Şeyh Safiyeddin Erdebill İshiik İbni Cebrail. Maktiltil - Şey/ı Safi Buyruğu. Hazırlayanlar: Sönmez Kutlu, Nizameddin Parlak. İstanbul, 2008, s.388).

56 Safvetii 's-Safti, s. 7 69. 57 Safvetii's-Safti, s.273; Şey/ı Safi tezkiresi, s.221.

58 Köksal, M. Fatih. Alıi Evran ve Alı ilik, s.80-82.

59 Şey/ı Safi tezkiresi, s.60

60 Safvetii's-Safti, s.91 · ,, \'

(•

'

-50-

Daha Şeyh Safi'nin mürşidi Şeyh Zahid Gilanl'nin (M. 1218-1301) Azerbaycan'ın Lenkeran bölgesinde bulunan zaviyesinde Ahiler önemli rol almışlardı. "Safvetü's-Sara"da isiiri geçen en önemli Ahilerden birisi Şeyh Zahid'in kayın pederi Ahi Süleyman Hddfm'dir. O, önceleri Şeyh Zahid'in zaviyesinde mutfak işlerinin reisiydi. Ahi Süleyman sufiliğin eziyetten ibaret olduğunu düşünüp müridiere hep kuru pilav verirdi. Şeyh Safi müridierin çoğunun şehirli olduğunu ve güzel yemelciere alıştıklarını bilerek, kendi memleketi olan Erdebil'in Kelhuran köyünden onlar için çokça bal, yağ ve türlü türlü meyvalar getirir ve bunları gizlice müridiere sunardı. Ahi Süleyman, Şeyh Zahid'e pek yakın bir adam olduğu için müridierin yaptıidan işler hakkında daima ona haber verir ve talipler arasında olup­bitenleri anlatırdı. Bundan dolayı Şeyh Safi, Ahi Süleyman'ın haberdar olmarnası için sufilere tavzif etmişti ki, yemek yedikten hemen sonra tabaldarı iyice yıkasınlar ve böylece, Ahi Süleyman onların ne yediğini anlamasın. Fakat bir gün müridierin dikkatsizliği yüzünden Ahi Süleyman bunu duyuyor ve Şeyh Zahid' e Şeyh Safi' den şikayet edip. diyor ki, sufıler artık ri yazeti terk edip kendilerini güzel yerueldere kaptınnışlar. Şeyh Safi kendisini savunup Şeyh Zahid'e der ki: "Bu cemaat şehir ehlidir ve lezzetli yerueldere alışkındır. Orilan birdenbire ağır şartlar altında riyazete tabi tutmak vücutlannın zayıflamasına neden olur ve düşüncelerinde yanlışlıldar ortaya çıkar. Onları tedricen riyazet~ alıştınnak gerekir". Böyle olunca Şeyh Zahid, Safi'yi takdir etmiş ve Ahi Süleyman'a sufıler için lezzetli yemeider hazırlamasını ve haftada bir kez etli yemek pişirmesini emretmişti61 • Ahi Süleyman, Şeyh Zahid'iri zaviyesi ile ilgili güncel meseleleri yoluna koymak gibi bir sorumluluk taşıyordu. Şeyh Safi Kelhuran'dan Siyahrud'a Şeyh Zahid'in yanına vardığı zaman onun için getirdiği hediyeleri deniz kenarında koymuş, Zahid'i ziyaret ettikten sonra Ahi Süleyman'dan yük hayvanlarını gönderip yülderi getirilmesini sağlamayı istemişti62 • Şeyh Zahid, Ahi Süleyrnanı kendisine yakın biliyor ve onunla gizli sırlarını paylaşıyordu. Mesela, sufilerden Pire İshak Balgani Şeyh Zahid'in halvethanesinin dışarısında durduğu zaman iceride Zahid ile Ahi Süleyman'ın arasında geçen sohbeti , duymuştu. Sohbet s~asında Şeyh Zahid, Ahi Süleyman'a Şeyh Safi'nin yüksek d

1hecede bir şahsiyet

olduğunu söylemiş ve gelecekte kendi seecadesine Şeyh ;Safi'nin otıınnasını istediğini bildirmişti63 • Ahi Süleyman Şeyh Zahid'in zaviyeyinde yetki sahibi olan

61 Safve/ii 's-Safci, s.123-124; Şeyh Safi tez/dresi, s.86-88.

62 Safvetii's-Safci, s.l26; Şeyh Safi tez/dresi, s.88-89.

63 Safve/ii 's-Safci, s.l33; Şeyh Safi tez/dresi, s.95.

/

-51-

kişilerdendi. Öyle ki, Pire Ömer Halvet1, Şeyh Zahid ile görüşmek için Ahi Süleyman'dan iltimas etmişti64•

Bir keresinde Şeyh Safiyeddin, Şeyh Zahid'den rica ediyor ki, Ahi Süleyman'ı bir yere kendi halifesi tayin edip göndersin. İbn Bezzaz bu meseleyi şöyle anlatıyor: "Safi dedi: Böyle gerekiyor ki, Şeyh her tarafa bir halife tayin edip yollasın ve onlar gidip insanlan din ve ibadete davet etsinler. Şeyh Zahid dedi: Hangilerini göndereyim? Şeyh Safiyeddin dedi: Ahi Süleyman'ı, Muvaffakeddin'i, Kemaleddin Mahmud'u, Ahi Cebrail'i ve onlar gibi diğerlerini. Bunlann her birisini bir şehire ve tarafa göndermek lazım". Ama Şeyh Zahid bu kişilerin henüz bu önemli iş için hazır olmadığını söylemişti65 • Şeyh Safi'nin halife olarak önerdiği dört kişiden ikisinin Ahi olması dikkat çekicidir.

Şeyh Zahid 70 yaşa vardığında Ahi Süleyman'ın 14 yaşında bir kızını almış ve ondan iki eviadı olmuş: Bibi Fatima ve Hacı Şemseddin66• Bu olay Ahi Süleyman'ın zaviyedeki itibannı daha da artırmıştı. İbn Bezzaz yazıyor ki, Şeyh Zahid'in kayın pederi Ahi Süleyman'ın iki iyi atı vardı ve o, Şeyh Zahid'in haberi olmadan onlan zaviyenin ekmeği ve çeltiği ile besliyordu. Bir gün Şeyh Zahid bunu duyup çok kızmıştı67 .

Şeyh Safiyeddin, Şeyh Zahid'in Ahi Süleyman Had1m'in kızından doğma kızı Bibi Fatima ile evlenmiş ve ondan Şeyh Sadreddin de dahil olmak üzere üç oğlu olmuştur. Bundan başka, Şeyh Safiyeddin Ahi Süleyman Hadlın'in adaşı ve Erdebil Ahilerinin liderlerinden biri olan Ahi Süleyman Kelhuranl'nin kızıyla aile kurmuş ve ondan da iki oğlu ve bir kızı dünyaya gelmiştir68 • Şeyh Safi'nin ve onun mürşidi Şeyh Zahid'in Ahilerle yakın akrabalık ilişkileri kurmalanna sebebiyet veren hususlardan bir tanesi de bu topluluğun o zamanlar büyük nüfuz ve saygı sahibi olmasından kaynaklansa gerektir.

Şeyh Safi'nin mürşidliği döneminde onun en yakın yandaşlarından biri çömlekçi Ahi Ali Du!Uzf olmuştur. Bişkinli (Meşkinli) Hacı Mücireddin ("Şeyh

64 Safvetü's-Safii, s.215; Şeyh Safi tezkiresi, s.169. 65 Safvetii's-Safii, s.l65-166; Şey/ı Safi tezkiresi, s.124-125. 66 Safvetü 's-Sajii, s.171, Şeyh Safi tez/dresi, s.130. 67 Safvetii's-Safii, s.200; Şeyh Safi tezkiresi, s.155. 68 Şeyh Hüseyin peser-i Şeyh Abdal Pirzade-yi Ziihidi. Silsiletii 'n-nf!seb-i Safeviyye. Berlin, 1343,

~~ . . V'

}

-52-

Safi tezk.iresi:'nde Mecdeddin yazılmıştır) söylüyor ki, bir keresinde Güştasfi'den dönen Şeyh Safiyeddin ve iki yan~şı, yani Ahi Ali Dulüzi ve Pire Hızır Berzendi ona konuk olmuşlardı69 • Agimunlu Pire Hacı'nın Seravlı Pire Ecip Fergüşl'den naklettiği bir diğer rivayette de Ahi Ali Dulüzi'nin Şeyh Safıyeddin'le birge sefere çıktığı görülüyor70

. Germrudlu Pire İsa kendi kardeşi Pire Ahmed'den rivayet ediyor ki, Şeyh Safi'nin [?ir zaviye sahibiyle mühim bir mesele konusunda solıpetinde Ahi Ali Dulüzi de bulunmuştu 71

• Şeyh Safi, Ahi Ali Dulüzi'ye o kadar önem verirdi ki, müridierine hitaben bir açıklama yaptıkta yüzünü Ahi Ali Dulüzi'ye doğrultup sözlerini söylerdi72

• Ahi Ali Dulüzi, Şeyh Safi'ye o denli bağlıydı ki, Şeyh'in yandaşlarından Hacı Hüseyin Saveci rüyada bile Şeyh Safi'yi gördüğünde Ahi Ali Dulüzi'yi de onunla beraber görüyor73

• Ahi Ali Dulüzi Safeviye sufi tarikatının faaliyetinde aktif rol alıyordu. Bir defasında Erdebil ulemasından Mevlana Nasıreddin'in Şeyh Safi'yi ve müridierini kötülernesi nedeniyle münakışa yaranır. Ahi Ali Dulüzi ve diğerleri müridieri toplayarak Mevlana'nııı üzerine gitmeyi, kaba sözleri yüzünden onu cezalandırmayı ve söylediği sözlerden imtina etmeye zorlamayı önerirler. Fakat Şeyh Safi buna karşı çıkarak kendisi Mevlana'nın yanına gidip meseleyi \barışla yoluna koyar74

•

Safeviye sufilerinin bir meseleyi fizksel güç kullanmak suretiyle halletmek teşebbüslerinin ilk örneklerinden olan bu hadisede Ahilerin önemli rot üstleurnesi dikkate değer bir durumdur.

Ahi Ali kendi şeyhinin istek ve buyruklarını yerine getirirdi. Mesela, Şeyh Safi bir mezarın yerini değiştirmek için Ahi Ali Dulüzi'ye ve Agimunlu Pire Muhammedşah'a enıretmiş ve onlar bu görevi İcra etmişlerdi75 • Bir keresinde Duzluklu Muhammedşah'ın oğlu Cemaleddin kan davasından kaçıp Şeyh Safi'ye sığıııır. Onu tutuklamak için ordudan elçi gelse de Şeyh Safi 'nin korkusundan onu hapsedemiyor. Fakat düşmanları Cemaleddin'in peşini bırakmazlar ve bir gün kendi ihmalinden yararlanarak, onu yakalayıp götürürler. Şeyh Safi bunu duyunca

69 Safvetii's-Sajd, s.354; Şeyh Safi tez/dresi, s.287-288.

70 Safvetii's-Sajd, s.762; Şeyh Safi tez/dresi, s.626.

71 Safvetii 's-Sajd, s.856.

72 Safoetii's-Sajd, s.947.

73 Safvetii's-Sajd, s.l022.

74 Safvetii 's-Sajd, s.952.

75 Safvetii's-Sajd, s.774; Şeyh Safi tezkiresi, s.629.

-53-

onu kurtarmak için Seyyid Şerafeddin'i, Seyyid Ceınaleddin'i ve Ahi Ali Dulüzi'yi gönderir. Fakat onlar Cernaleddin'in yalnız cesedini bulurlar76

• İktisadi hayattan haberdar olan Ahi Ali zaviyenin ekonomik durumuna katkıda bulunmak için bazı tavsiyelerde bulunuyordu. Arpa fiyatının pahalı olduğu bir yılda Şeyh

Safiyeddin'in arnbarlarında çokça tahıl varmış. Şeyh'in sadık hizrnetçisi Ahi Ali ona teklif eder ki, arnbarlardaki arpayı satsın ve biriken parayla Gilan'dan Şeyh'in rnutfağı için pirinç tedarik edilsin. Fakat Şeyh Safiyeddin onun bu teklifınİ kabul etmeyerek der ki: "Mürşidirniz (Şeyh Zahid) ekmek satınazdı. Biz de satrnayız"77 •

Frenkistan'dan Afraharn (İbrahim) isimli soylu bir Hıristiyan genç kilisede bilim öğrenirken "İncil"in en eski nüshalarından birini bulur ve orada sonuncu peygamber Hz. Muhammed Aleyhisselarn'a dair aşikar bilgilere rastlar. Daha sonra rüyasında Hz. Resulullah'ı görür, Müslürnanlığı kabul eder ve kendi memleketinde kalamayarak İslam diyarına yolculuğa çıkar. Büyük zorluldardan sonra Azerbaycan'a gelen İbrahim, Karabağ'da Şeyh Safiyeddin'in müridierinden olan Ahi Hacı Bezztiz Erdebi/i ile tanışıyer ve onun aracılığıyla Şeyh Safiyeddin'e ulaşarak, onun sufilerinden biri oluyor. "Safvetü's-Sara"da Ahi Hacı'nın

"Erdebil'in ünlü bezzazlarından olduğu" gösteriliyor78• Hıristiyan gencin bir Ahi

aracılığıyla İslarniyete bağlanınası ve rnürşidine ulaşınası ile ilgili "Safvetü's­Sara"nın malumatı o dönernin ınanevi ve dilli hayatında Ahilerin rnühirn rol üstlendiğini sergiliyor.

Enderunlu Mevlana İzzeddin Yusuf'tan nakledilen bir hikayede Şeyh Safi'nin Ahi Hasan adlı müridinden bahsediliyor ve onun "çok riyazetler çektiği" kaydediliyor. İzzeddin Yusuf soğuk kış vaktinde, çokça kar yağdığı ve yolların tamamen karla örtülü olduğu bir zamanda Ahi Hasan'la birlikte Şeyh Safi'yi ziyaret ettikten sonra nasıl geri döndüklerini anlatıyor79•

"Safvetü's-Sara"da zaman-zaman Ahilerle İlhanlı Devleti'nin bazı yerel ve üst düzey yöneticileri arasında tartışınaların çıktığı ve böyle durumlarda Şeyh Safi'nin Ahileri himaye ettiği hakkında bilgiler vardır. Şiraz şehrinde yaşayan Ahi Ali Şirazf oranın hakimiyle münakaşaya girer ve bir ka{ arkadaşıyla beraber

76 Safoetü 's-Safa, s.360; Şeyh Safi tezkiresi, s.292-293. 77 Petruşevsky, İlya Pavloviç. "Gorodskaya znat v gosudarstve Xulaguidov", Sovetskoye

vostokovede1iiye, tom V, Moskva, Leningrad, 1948, s. lDl. 78 Safoetii's-Safa, s.266-267; Şeyh Safi tezkiresi, s.215-216.

79 Safoetii's-Safa, s.316; Şeyh Safi tezkiresi, s.256-257.

-54-

şehirden kaçmak zorunda kalır. Fakat şehir dışında onlar saldırıya uğrarlar ve onlardan iki kişi öldürülür. Ahi Ali yakın arkadaşı Ahi Şihab'la birlikte kavgadan zor kurtulurlar. Bir müddet soıira Ahi Şihab, Şeyh Safiyeddin'e sığınır. Şeyh Safiyeddin onu kendi himayesi ve koruması altına alarak der ki: "Biz kendi avırnızı kurtların eline bırakrnayız"80 • Sonradan Ahi Şihab, Şeyh Safi'nin halifelerinden biri oluyor ve Azerbaycan'ın Malımudabad şehri civanna yerleşiyor. İbn Bezzaz, Ahi Şihab'dan bahsettiği hikayelerinde onun "Şeyh Safiyeddin'in hoşuna giden müridierden biri olduğuna ve din yolunda zahmetler çekmiş bir adam olarak saygı gördüğüne" dikkat çeker. Arkadaşlarıyla birlikte birkaç kez Erdebil'den Mahmudabad'a giden Şeyh Safi halifelerinden Pire İzzeddin orada Ahi Şihab'ın evinde misafır olmuş ve onun kerameti ve fazileti hakkında hikayeler söylemiştir81 •

Bir keresinde Şeyh Safi'nin sadık müridierinden Ahi Mir Ali, İlhanlı şehzadesi Ebu Said Han'ın (bu şehzade daha sonra hükümdar olmuş ve 1316-1335 yıllannda padişahlık :Yapmiştır) gazabına uğrar, fakat sonunda kurtulur. Ahi Mir Ali Horasan'ın Sebzabad adlı yerinde iken Sultan Muhammed Padişah'ın (diğer bir adı Ulcaytu Han'dır ve '1304-1316 yıllannda İlhanlı Devleti'nin hükümdan olmuştur) oğlu şehzade Ebu Said Han Mazenderan'da idi. Bir kimse Ebu Said'e söyler ki, Ahi Mir Ali senden babana şikayet etmiş. Ebu Said onu y~kalamak için asker gönderir. Fakat Ahi Mir Ali bunu duyup, önce Ramazan ayında Güigan'a kaçar ve oradaki arkadaşlarının yanında saklanır, daha sonra kardeşi Hacı'nın evine sığınır. Askerler sonunda onu yakalayıp şehzadeye götürürler. Tutuklanırken Şeyh Safi'nin himayesinde olduğunu anlatan Ahi Mir Ali, Şehzade Ebu Said'in ve Hoca Abdülletif Raşidi'nin huzurunda suçsuzluğunu ispat etmeyi başarır. Ona iftira atan adam kaçarak Harezm'e gider. Ebu Said suçsuzluğu kanıtlanmış Ahi'ye hediye bağışlar ve onu onurlandırarak salıverir82 • Ahi Mir Ali Safeviye tarikatının yayılmasında emeği geçmiş şahıslardan olmuştur. "Safvetü's-Sara"da Ahi Mir Ali'nin Şeyh Safi'nin ulu halifelerinden Pire İzzeddin ile salıpetinden bahsediliyor. Konuşma sırasında Pire İzzeddin, Ahi Mir Ali' den sufilerin ve taliplerin konuklanması için Karabağ'ın ovalannda çokça evler yaptırmasını istemişti83 • Şeyh Safi öldüğünde onu mezara koyanlardan biri de Ahi Mir Ali olmuştur84•

80 Safvetii's-Safii, s.330; Şeyh Safi tez/dresi, s.268-269.

81 Safv~tii's-Safii, s.ll87-1188; Şeyh Safi tez/dresi, s.870.

82 Safvetii's-Safii, s.322-323; Şeyh Safi tez/dresi, s.262-263.

83 Safvetii's-Safii, s.663-664; Şeyh Safi tez/dresi, s.543.

84 Safvetii's-Safii, s.988; Şeyh Safi tez/dresi, s.762.

-55-

"Safvetü's-Sara"nın başka bir yerinde Ahi Mir Ali, Şeyh Safi'nin halifelerinden Pire Süleyman'la Sultaniye seferinde olduğunu söyler ve ölüm öncesinde Pire Süleyman'ın halini anlatır85 •

Şeyh Safi taraftan olan Ahilerden bir diğeri Ahi Mirmir adıyla tanınan Ahi Muhammed olmuştur. "Safvatü's-Sara"da onun ağzından yedi, "Şeyh Safi Tezkiresi"nde ise altı hekaye anlatılmıştır86• Şeyh Sadreddin zamanında o, Şeyh Safi makherine mülazİm tayin olunmuş ve beş altı yıl boyunca Şeyh Safi Türbesi'nin inşaatında çalışmıştır87 • Erdebil Tekkesi'nin arşivine mahsus olmuş bir belge, daha sonra bu şahsın tarikat hiyerarşisinde terakki ettiğini ve Şeyh

Sadreddin'in özel vekili görevine getirildiğini, ayrıca onun babasının da bir Ahi olduğunu ortaya çıkarıyor. Katip Muhammed bin Yusuf bin Ali Hatibi tarafından Farsça tertip edilmiş, bu vesikada Ahi Mirmir bin Ahi Mühibşah'ın Şeyh Sadreddin' in vekili olarak Erdebil'deki sellah-hane (kasaplık merkezi) yakınında Hacı Celal Servi' den bir ev satın aldığı belirtilmiştir88 •

Gilanlı Ahi Cebrail Kerbindeştf ve kardeşi Pire Muhammed de Safeviye tarikatının müridierinden idiler. "Safvetü's-Sara"da Ahi Cebrail'den üç rivayet, "Şeyh Safi tezkiresi"ndeyse bir rivayet söyleniyor89

• Bir keresinde Şeyh Safi, Şeyh Zahid'e Ahi Cebrail'i halife tayin edip bir tarafa göndermeyi önermişti90•

Ahi Ahmedşah'ın Erdebil'in Gence-Bekul mezarlığı yakınında bir bostanı vardı. Şeyh Safi orada Erdebil'in meliği ve alemdan Hoca Mahmud'un sİpahiler cümlesinden olan oğlu ·Seravlı Hoca Efzel'i kendi müridi yapmıştı91 • Bir Ahi'nin bostan sahibi olması asla şaşırtıcı değildir. Çünkü Prof. Dr. S.Onullahi Tebriz şehrini örnek alarak XIII-XV. yüzyıllarda sanatkarlann bir kısmının çalıştıklan sanat alanıyla beraber bağcılıklada uğraştıklarını yazıyor92 •

85 Safvetii's-Safa, s.ll73; Şeyh Safi tez/dresi, s.866-867.

86 Safvetii 's-Safa, s.301,333,696-698,803; Şeyh Safi tez/dresi, 8.242,570-573,652.

87 Safvetii 's-Safa, 8.1051.

88 Fihrist-i esniid-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddin-i Erdebfli, 8.130 (532 numaralı belge).

89 Safvetii 's-Safa, 8.1096, 1185-1186; Şeyh Safi tez/dresi, 8.810-811.

90 Safvetii's-Safa, 5.165-166; Şeyh Safi tezkiresi, 8.124-125.

91 Safvetii's-Safa, 8.146; Şeyh Safi tez/dresi, 8.107.

92 Onullahl, Seyidağa. XIII-XVII. asırlarda Tebriz şehri (sosyal-iktisa1f tarihi), Bakü, 1982, 8.50.

" b.'

·'

-56-

Şeyh'in tüm mürldleri gibi tarikatına bağlı Ahiler de ona itaat ediyorlardı ve onun her ·bir emrini ve buyruğunu yerine getirmeye hazır bulunuyorlardı. Çoğu zaman onlar kendi meslekleridoğrultusunda şeyhleri, onun ailesi ve han-gahı için bedava çalışıyorlardı93 • Örneğin, Şeyh Safi ekmekçi Ahi Şadi Habbdz Erdebilf'yi yanına çağırıp, ona Ramazan Bayramı için zaviye mutfağında ekmek pişirmesini emreder. Ahi Ş adi Rabbaz orada iki gün ekmek pişirir ve bu zaman eli yanar. Şeyh Safi tan çağından önce mutfağa gelir ve Ahi Şadi Rabbaz onun elini öper. Ahi'nin elinin yandığını bilen Şeyh onu tedavi eder ve hiçbir acısı kalmaz. Ertesi gün Şeyh Safi Ahi Şadi için bir tepsi sarı pilav gönderir. Ahi Şadi bu pilavı yalnız yemeyip, bir hasta arkadaşıyla paylaşır94• Ahi Şadi'nin bir hastaya gösterdiği bu şefkat Ahilerin comertliğinin göstergesidir.

Silah ustası Nasir Silahl Erdebili söyler ki, bir gün Ahi Celal Silahf Erdebill'yle beraber Erdebil'in Gence-Bekul mezarlığında bir cenaze törenine katılırlar. Bu zaman cenaze namazı kılmak için Şeyh Safi de bir katıra binmiş halde oraya varır. Katırın teri Şeyh'in elbisesine bulaşmış idi. Bu iki silah ustası kendi aralarında, katır teri bulaşmış bir elbiseyle nam~z kılınıp kılınamayacağını tartışırlar. Onlara yaklaşan Şeyh Safi der ki: "Biliniz kim, katır ile eşek diri oldukları sürece onların teri temizdir"95

•

Emineddin Erdebill'nin oğlu Ahi Kemal de Şeyh Safi'nin müridierinden olmuş ve "Safvetü's-Sara"da Şeyh'in kerameti konusunda onun dilinden bir hikaye söylenmiştir96 •

Şeyh Safi'nin müridierinden demirci Ahi Sultanşah Haddiid Erdebilf, Pire İzzeddin'in cesedinin Muğan'ın Hümaşehr'inden Erdebil'e götürülmesinde iştirak etmişti97 •

Ahilerin bazı vakit kendi mürşidlerini kızdırdığı da olmuştur. "Safvetü's­Sara"da buna ilişkin hikayelere rastlıyoruz. Ahi Musa adında bir kişi vardı. O, çok dindar bir adamdı ve geceleri sabaha kadar vaktini zikir ve namazla geçirirdi. Bazen kışın soğuk günlerinde hırka ile denize girer, orada dua eder ve soğuk ona

93 Petruşevsky, İlya. "Gorodskaya znat v gosudarstve Xulaguidov", s.107.

94 Safvetii's-Safii, s.336; Şeyh Safi tez/dresi, s.273.

95 Safvetü's-Safii, s.715-716.

96 Safvetii's-Safii, s.77l.

97 Safvetii 's-Safii, s.ll53; Şeyh Safi tezkiresi, s.846.

-57-

etki yapmazdı. Bir gün Şeyh Zahid'in oğlu Şeyh Cemaleddin Ali ile Abi-Genn dağına giderken Cemaleddin şaka yapmak için Ahi Musa'nın atma bir kamçı vurur. Fakat Ahi Musa bu şakayı ciddiye alır ve onunla Cemaleddin arasında tartışma çıkar. Rivayete göre, Ahi Musa, Cemaleddin'e ileri geri bazı laflar söylemiş, sonunda Şeyh Zahid onu kötülemiş ve iki gün sonra Ahi Musa vefat etmişti98 •

Ahi Ebu Bekr Surald'nin oğlu Necib ölü tilkinin derisini yüzüp sattığı için Şeyh Safi ona çok kızmıştı99~

Ahi Bedel Halhalf ta111k olduğu üç ilginç olayı Şeyh Safi'ye anlatmak ister. Fakat Şeyh'e ulaşınazdan önce bu hikayelerden birisini İlvanaklı Pire Yusura anlatır. Şeyh'in huzurunda ilk iki olayı söyledikde Şeyh onu dinler ve cevap verir. Fakat son hikayeyi anlatırken Şeyh Safi ona der ki: "Bunun bekareti kaybolmuştur. Çünkü sen onu başkabir kimseye de söylemişsin" 100•

Bir gün Şeyh Safi 'nin bacağı ağrıdığı için mecliste bacağı111 uzatmıştı. Ahi Hanife düşündü ki, "adamlar oturmuşlar, şeyh ise hacağını uzatmıştır; bu, münasip değildir". Bunu anlayan Şeyh dedi ki: "Ey Hanife! Bunun için ne fıkredersen? Bacağım ağrıyar da ondan uzatmışım. Ama (hakkımda böyle kötü düşündüğün için) Allahü-teala sana da bacak ağrısı versin". Ondan sonra Ahi Hanife'nin de bacağı ağrımaya başlamış ve ömrünün sonuna kadar bu ağrı onu terketmemişti. Ona derlerdi ki, hacağın için bir ilaç et. O ise derdi ki: "Bu derdin ilacı yoktur. Çünkü o, Şeyh'in duası ile yaranmıştrr" 101 • Hoca Abdullah'ın dilinden söylenen bir hikayede Şeyh Safi'nin ulu halifelerinden Pire İzzeddin'in Ahi Hanife'nin ("Şeyh Safi tezkiresi"nde onun ismi yanlışlıkla Ahi Necefi olarak yazılmıştır) evinde gösterdiği mucizeden bahsediliyor102

•

Azerbaycan'da bazı Ahilerin devlet yönetimine celp edildikleri hakkında bilgiler vardır. "Safvetü's-Sa:fa"da isimleri geçen Ahi Bala Tebriz! ve Ahi Şahınelik bu tür Ahilerden olmuşlar. Erdebilli Zerger Nizameddin'in anlatdığı hikayeden belli oluyor ki, Şeyh Safi zamanında bir süre Ahi Bala Tebrizf Erdebil daruğasıydı. Ahi Bala'111n adamlanndan Zeki adlı birisinili Şeyh Safi'ye karşı

98 Safvetii 's-Safii, s.212; Şeyh Safi tezkiresi, s.166.

99 Safvetii's-Safii, s.823.

100 Safvetii 's-Saja: s.673; Şeyh Safi tezidres i, s.551.

101 Safvetii's-Sajii, s.390.

102 Safvetii 's-Sajii, sJ 152; Şeyh Safi tezkiresi, s.845.

-58-

antipatisi vardı. Bir gün Ahi Bala, Zeki'yi Şeyh Safi'nin dağına köyü olan Kelhuran'a vergi toplamaya göQderir. Zeki, Şeyh Safi'ye bağlı olduklan için köylüleri incitıneye karar verir. F1lkat yolda iken bir kazaya uğrayıp bir gözünü kaybeder. Bunun üzerine Şeyh Safi'ye karşı tutumundan dolayı pişman olur ve gelip Şeyh' e itikat eder103

•

Ahi Şahme/ik İlhanlılar döneminin ünlü devlet adamı ve kamutam Emir Çoban'ın oğlu Emir Yağıbastı'nın yakın adamlanndandı. O, Emir Yağıbastı'nın Melik Eşref tarafından öldürülmesinden sonra Erdebil'e gelip Şeyh Sadreddin'e sığındı. O, Safeviye zaviyesi civannda, Pire Zekeriya'nın evinin yanında çadınnı kurup orada yaşamaya başladı. Tesadüfen Emirzade Ali Emir İkrinç de ordudan kaçıp Erdebil'e gelmişti. Azerbaycan'da iktidan ele geçirmiş Melik Eşref, İkrinc'i yakalayıp orduya getirmek için Nevruz İlkanı isimli adamını gönderir. Nevruz Erdebil'e geldiğinde -İkrinç oradan kaçmıştı. Fakat Nevruz şehirde olarken Ahi Şahınelik'in de orada buluı}duğunu ve yanında büyük miktarda paranın, yaklaşık 200-300 bin dinann olduğunu öğrenir. Onu tutuklamak ister. Ama Şeyh Sadreddin Ahi'yi Hoca Mensur'un evmde gizletir. Nevruz onu bulm.ak için şehrin sakaklanna kendi casuslannı salır. Ramazan ayının bir akşamında · iftar vakti casuslardan biri dilenci görkeminde Ahi Şahınelik'in kaldığı evin kapısını çalır ve Ahi kendi eliyle ona sadaka verir. Ahi Şahınelik'i tanıyan bu casus hemen Nevruz'a \haber verir. Nevruz kendi adamlanyla onu yakalamaya geldiği zaman Ahi oranı terkedip kaçar ve Erdebil etrafındaki Şerefşah1 han-galıma · sığınır. Nevruz'un adamlan sonunda onu orada bulup hapsederler. Ama Ahi oradan kurtulmayı başarır. Böyle olunca Nevruz, Şeyh Sadreddin'in müridierine yüklenir ve Ahi Şahınelik'in 300 bin dinar malını onlardan talep eder. Fakat onlar Ahi'nin nerede saklandığından ve malının nerede olduğundan habersiz olduklannı söylerler. Nevruz müridierden çok kimseyi tutuklar ve onlara kaba davranır. Bu zaman Nevruz'un adamlan Ahi Şahınelik'in Erdebil'in Kürkan köyünde olduğunu tespit ederler. Nevruz çabucak oraya varır. Ahi Şahınelik mukavemet gösterse de, kaçmak zorunda kalır ve Erdebil vilayetinin yerel hakimlerinden olan ve Melik Eşrefe karşı itaatsizlik gösteren Yakub Tül!'ye sığınır. Yakub kendi kuvvetleriyle Nuriye köyü yakınlarında kış vakti, yerin karla örtülü olduğu bir halde Nevruz'a saldınr, onu mağlup eder ve esir alır. Fakat Şeyh Sadreddin aracı olur, Nevruz salıverilir ve münakaşa banşla sonuçlanırı04•

103 Safvetii's-Safa, 8.819-820; Şeyh Safi tezkiresi, 8.665.

104 Safvetii 's-Safa, 8.999-1001.

-59-

Şeyh Safi Türbesi arşivinde Ahilere veya onlann aile üyelerine ilişkin

birtakım veriler bulunmuştur. Bu belgeler esas itibariyle emlak alışı ve satışıyla ilgili olan evraktan ibarettir.

Katip Hasan bin Eyvas tarafından Farsça yazılmış H. 736 yılının Receb ayına (M. 14.02.-14.03.1336) ait bir ikrarnamede Marağa'nın Heştrü_d nahiyesine bağlı Harsil köyünün bir kısım arazisinin Muhammed Resul ve onun kansı Nevruz hint Ahi Moğoltay tarafından Kutlukşah bin Şemseddin Aydoğmuş'a satılması

kaydedilmiştir1 05•

H. 756 yılının Zilhicce ayında (M. 07.12.1355-04.01.1356) Kadı Alaüddin bin Ataüddin bin Alımed Erdebill'nin Arapça tertip ettiği bir mübayaanamede Pire YusufbinAhi İbrahim bin Emire Bakkal'ın Erdebil şehrinin Bakkallar Pazan'nda bulunan dükkanını Cemaleddin Nevruz bin Taceddin İbrahim Bezzaz Erdebili'ye sattığı gösterilmiştir106 • Aynı tarihe ait Arapça başka bir mübayaaname Kadı Ataullah bin Mensfır Kakull ve Katip Übeydullah bin Abdullah Hafız Erdebill tarafından tertip edilmiştir. Bu belgeye göre, Ahi Muzaffereddin bin Hoca Hatib Erdebilf Erdebil'in Münadigah Pazan'nda 6 dekkeden oluşan bir dükkanı

Münevver Hatun bint Nizameddin Abdülmelik Servi' den vekaleten bu kadının oğlu Mücireddin Mahmud bin İmadeddin Alımed Kakuli'den satın almıştır107 .

H. 768 yılının Şaban ayında (M. 1367 yılının Nisan'ında) Kadı İbrahim bin Ömer Erdebill ve Kadı Ataullah bin Mensur Erdebill tarafından hazırlanmış Arapça mübayaanamede Ekrnekçi Yusufun oğlu Ahi İsrail'in Erdebil Çarşısı'nın Nalbentler safındaki dükkanını Ali isimli bir şahsın demircilikle uğraşan Cemal ve Kemal adlı oğuHanna sattığı gözükrnektedir108

•

Farsça yazılmış olan diğer iki belge Ahi Süleyman Türki'nin oğlunun ve torununun Gerrnrfıd'un Zernikabad köyündeki arazileri konusundadır. Kadı

Muhammed Miyani ve Katip Muhammed bin Alımed tarafından hazırlanmış ilk belge H. 770 Cemadiyü'l-Evvel'ine (M. 12.12.1368-10.01.1369) ait bir mübilyaaname olup, Şeyhfı bin Ahi Süleyman Türki'nin Zernikabad köyünün yansını Emir Hacı bin Emir Şemseddin Hüseyin bin Hasan Saveci'ye sattığını

105 Fihrist-i esmid-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebfl~ s.26 (104 numaralı belge).

106 Fihrist-i esnad-ı. biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebflf, s.41 (169 numaralı belge).

107 Fihrist-i esmid-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebflf, s.46 (190 numaralı belge).

108 Fihrist-i esnad-ı biika-yı Şey/ı Safiyyeddin-i Erdebflf, s.49 (202 nun;ıLalı belge). t'

f

-60-

ifade ediyor. H. 771 Muharrem'inde (M. 05.08.-03.09.1369) yazılmış ikinci belge bir ikramarriedir ve Kadı ÜbeyQ! ile Katip Mahmud bin Übeydullah bin Ahmed Şerif tarafından tertip edilıniştir. :B" urada Şeyhü bin Ahi Süleyman Türld ile Alişah bin Evezşah bin Ahi Süleyman Türki'nin aynı köydeki arazilerinin mülkiyet durumuyla ilgilidir109

•

H. 794 yılının Sefer ayında (M. 29.12.1391-26.01.1392) Katip Mahmud bin Abdullah Şerifin Arapça tertip ettiği mübayaanaıne Ahi Ferec bin Kıvaıneddin bin İzzeddin Muhammed'in ve Hoca Şerefeddin Muhammed'in Tebriz'in Civar mahallesindeki birkaç evi Şeyh Safıyeddin 'in torun u olan Ziyaüddin Mutahhar bin Sadreddin Musa Safevi'ye sattıklarını gösteriyor1 10

•

H. 817 yılının Receb ayına (M. 16.09.-15.10.1413) ait bir ikramaınede Ebu Said (bin?) Ahi Cebrail bin İsrail ile Şeyh Üveys bin Ahi Cebrail bin İsrail Kellıuranl'nin Serab tın Han-Satrak köyünde Hacı Hatun bint Abdal bin Pire Hediye Kelhfuarıl'ye mahsus emHikı satın aldıkları yazılmıştır111 •

XV. yüzyılda Safevi şeyhleri siyası hakimiyetiddiasıyla ortaya atıldıkları zaman onların yanında yer alan önemli gruplardan bir tanesi de Ahiler olmuşlar. Bildirimizin başında Şah Hata!' den örnek verdiğimiz bir beyitten göı:ündüğü gibi, Safevi Devleti 'nin kuruluşu sadece basit bir askeri harekatın ürürıü değildi. Aslında Safevller Ahilerin timsalinde sanatkarların, esnafların ve bir kısım tüccarların ekonomik gücünü, Gaziler'in timsalinde Türk Kızılbaş oymaklarının askeri kuvvetlerini, Abdallar'ın timsalindeyse dervişlerin, tasavvuf ehlinin ınanevi­ideolojik desteğini arkalarına alarak, Azerbaycan' da iktidara yükselmeyi başarmışlardı.

Böylece, Safevi şeyhlerinin Ahilerle temaslarına yönelik bilgilerden yola çıkarak, bu kanaatıere varabiliriz:

Azerbaycan Ahileri ınaneviyata ve hayırseverliğe önem vermiş, ibadeteve riyazete büyük dikkat ayırınışlar.

Ahilere önderlik edecek bir şeyhin yüksek fazilet ve kaınilliklere sahip olınası gerekiyordu.

109 Fihrist-i esm'id-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebflf, s.S0-51 (208a ve 208b numaralı belgeler)~

ııo Fihrist-i esniid-ı biika-yı Şeyh Sajiyyeddfn-i Erdebflf, s.63 (261 numaralı belge).

ııı Fihrist-i esniid-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebflf, s.65 (267b numaralı belge).

-61-

Safeviye tarikatının kurucusu Şeyh Safıyeddin kendi ideolojisini hazırlarken Ahilik ideallerinden ve prensiplerinden faydalanınıştır.

Şeyh Zahid'in, Şeyh Safıyeddin'in ve Şeyh Sadreddin'in dergahında Ahiler saygı görmüş ve üstün mevkilere atanmışlar.

Azerbaycan' da ve özellikle de Erdebil'de birçok Ahiler Safeviye tarikatına bağlı olmuş, hem dini, hem de dünyevi alanda şeyhlerinin buyruklarını yerine getirmeye çaba sarfetmişler.

Meslek ve mülkiyet sahibi olan Ahiler sosyo-ekonomik hayatta mühim yer tutmuşlar.

Azerbaycan Ahileri yalnız iktisadi alanda değil, dönemin siyasi olaylarında da aktif iştirak etmişler ve hatta bazı Ahiler devlet görevlerine tayin olunınuşlar.

Safevi şeyhleri devlet ileri gelenleri tarafından kıstırılan Ahileri himaye etmişler.

Azerbaycan Ahileri Safevi şeyhlerinin dünyevi iktidarı ele geçirmek gibi girişimlerine destek vermişlerdi.

Safevi Şahları ve Ahiler

Safevi Devleti kurulduktan sonra bazı Ahilerin gerek askeri, gerekse de sivil bürokraside yer 'aldığına tanık oluyoruz. Safevi ordusunda hizmet eden Ahi önderleri genellikle Ahi Bey, Ahi Sultan gibi askeri unvanıarı ve kendi soyadlarıyla tanınırdılar.

Daha İlhanlılar ve Celairiler zamanında bazı Ahilerin devlet hizmetine girerek küçük veya orta görevlerde çalıştıklarına dair numuneler mevcutturll2. Bu tür örneklerle XV. asırda da karşılaşıyoruz. Karakoyuulu padişahı Kara Yusuf'un vezirlerinden bir tanesi Ahi Emir Şeyh idi113

• Akkoyunlu hükümdan Sultan Yakub ise H. 892 1 M. 1487 yılında Seydi Ali oğlu Ahi Ferec'i kendi elçisi olarak Memluklu sultanına göndermişti114• Fakat Ahilerin Safevi Devleti yönetimindeki faaliyetiyle onların daha önceki siyasi iktidarlara hizmeti arasında önemli bir farklılık vardı. Azerbaycan Ahileri'nin büyük bir kısmı daha Şeyh Safıyeddin zamanından Safeviierin müridlerindendiler ve bu yüzden onlar kendilerini yalnızca siyasal açıdan değil, manevi bakımdan da Safevi şahlarına bağlı olarak

ı ız Bkz.: Geydarov, Mikail. Sosialno-ekonomiçeskiye otnoşeniya, s.33.

ı ıJ Hasan-ı Rumi u. Alısen ii 't-tewirflı. Çeviren: Mürsel Öztürk. Ankara, 2006, s.l33.

ı ı 4 Hunci, Fazlullah b. Ruzbihan. Ttirf/ı-i 'iilemiirii-yı Amfnf. Redaktoı~ perevoda: Ziya Bünyadov i Oktay Efendiyev. Baku, 1987, s.71. '

\' (• !

-62-

görüyordular. , Önceki hanedanların hükümdarları devlet görevindeki Ahiler için sadece bir politik lider oldukları h~_lde, dünyevi ve dini hakimiyeti kendi ellerinde bulunduran Safevi şahları Ahilerin aynı zamanda mürşidi ve manevi önderleriydiler.

Şah İsmail 1508 yılında kendisinin Ahi Bey isimli subayını Lar valisi Emir Alaü'l-Mülk'e elçi olarak -göndermiş ve bunun cevabında Lar valisi şahın dergahına layıklı hediyeler yollayarak itaatini arzetmişti 115

•

ı5ıO yılında Şah İsmail Özbek hükümdan Muhammed Şeyhani Han'a karşı Merv kalesi üzerine yürürken öncü birlikler arasında vuku bulmuş çarpışmada Safevi askerinin komutanı Dane Muhammed Sultan öldürüldüğü için Alemdar Ahi Sultan Şamlu koroutayı ele almış ve Özbekler'i bozguna uğratmıştı. Şah ona 5 bin tümen değerinde çok.J<.ıymetli bir taç hediye etmişti. Daha sonra bu şahıs ı 5 ı 4 yılındaki Çaldıran Savaşı'nda Şah İsmail'in yakın korumalarından biri olmuş, şahın şahsi bayrağının Osmanlıla,r'ın eline geçmesini engelleyerek, onu savaş alanından çıkarı:ıi.ayı başarmıştır. Savaşın ardından Şah İsmail\ ona özel teşekkürlerini sunrnuştur 1 16

• ·

Şah İsmail'in zuhuru esnasında Anadolu'nun Tekke Eli'nden (şiindiki Antalya bölgesinden) onun huzuruna koşup gelmiş bir Ahi az sonra sultan rütpesi ve nahiye yöneticiliği ile ödüllendirilmişti. Çaldıran Savaşı 'nın ardından Şah İsmail Hazar Denizi'nin güneydoğu kıyısındaki Hezarcerib nahiyesinin hakimi Mir Hüseyin'in Safevllere karşı ayaklanmasını bastırdıktan sonra oranın yönetimini Tekkelü Ahi Sultan'a vermişti117 • I. Şah Tahmasp döneminin (1524-1576) başlarında bu şahıs önemli şehirlerden biri olan Kazvin'in hakimi olarak karşımıza çıkıyor118 • O, H. 932 1 M. ı525-26 yılında Astarabad'ı Özbekler'den geri almış, fakat etrafındaki birkaç emir ve 3 bin kişilik quvve'tle Özbek hükümdarlarından

115 Ciluingiişci-yı Hcikcin (Tcirflı-i Şcilı İsma'fl). Mukaddime ve peyvestha: A.Muztar. İslamabad, 1986, 5.301-302.

116 'Alemcirci-yı Şcilı İsma 'fl. Bii mukaddime-yo tesh!h-o ta'l!k-i Asgar Muntazır Siihib. Tahran, 1349, s.\353,355,526,531; 'Alemara-yı Safevf. Be kfışiş-i Yadullah Şükr'i. Tahran, 1350, s.294-299,493.

117 Efendiyev, Oktay. Obrazovaniye, s.99; Geydarov, MikaiL Sosialno-ekonomiçeskiye otnoşeniya, s.41.

118 Kazvin'i, Budak Münş'i. Cevcilıirii'l-Alıbcir. Mukaddime, teshill ve ta'llkiit: Muhsin Behramnejad. Tahran, 1378, s.153.

-63-

Übeydullah Han'ın 20 bin kişilik ordusuna karşı Bistam ovasında yaptığı savaşta kalıramantıkla helak olmuştur119•

Ahilerin Safe" i ordusu terkibindeki faaliyetleri onların aynı zamanda askeri alanda yetenek sahibi olduğunu gösteriyor. Çünkü "Ahiler yalnızca ekonomik örgütleurneyi değil, dini-askeri bir örgütleurneyi de gerçekleştirmişlerdir... Bu teşkilatın çatısı altına giren esnaf ve sanatkarlar, mesleki, dini, ahlaki eğitimden ayn olarak, askeri eğitim de görmüşlerdir... Savaş zamanında teşkilat halinde savaşlara da katılan Ahiler, bellerinde kama ve hançer taşırlardı" 120 •

I. Şah Tahmasp zamanında Ahilerin ünü o kadar artmıştı ki, onların

önderlerinden olan Hoca Ahi Bey, Safevi Devleti'nin başkenti Tebriz'de vezirlik görevine getirilmişti. Fakat bu zat, 1530-31 yıllarında şahın Horasan'da olduğu müddette Tebriz hakimi Tekkelü Ülema Sultan'ın isyanının ardından vuku bulmuş karmaşalar zamanı öldürülmüştü. Şah Tahmasp Tebriz'e döndükten sonra onun katillerini yakalayıp cezalandınnıştı 121 •

Aynı dönemde iki Ahi'nin Şeyh Safi Türbesi'nin üst düzey yöneticiliğinde yer aldığını biliyoruz. Bunlardan bir tanesi Mevlana Zeyneddin Ahi Ali Kafi' dir. H. 945 yılının Cemadiyü'l-Evvel'inde (25.09.-24.10.1538) Kadı Ruhullah tarafından tertiptenmiş Farsça bir mübil.yaanamede bu Ahi'nin Şeyh Safi Türbesi mütevellisi Muineddin Eşref Şerifi Ev hadi'nin vekili olarak, Mirekcan bin Şeyh Tahir bin Şeyh Cüneyd'den Erdebil'in Derb-i Meşayih mahallesinde türbe vakıfları için bir ev satın aldığı belirtilmiştir122 • H. 947 yılının Sefer ayında (07.06.-05.07.1540) Kadı Ruhullah ile Emanullah bin Ali'nin Farsça hazırladıklan diğer bir mübil.yaanameden Mevlana Zeyneddin Ahi Ali Kafi'nin yine de Erdebil Türbesi'nin vekili sıfatıyla Şahkulu Sultan bin Mustafa Sultan'ni türbeye sadaka sunduğu para mukabilinde Şeyh Safi vakıfları için Alarık köyünde birkaç kişiden topraklar satın aldığını öğreniyonız123 • Erdebil'deki Safeviye Türbesi 'nde hizmet

119 Türkman, İskender Bey Münşl. Ttirf/ı-i 'Ci lemara-yı 'Abbas/. I. cilt. Farsçadan tercümenin, ön sözün, şerhlerin ve göstericilerin müellifleri: Oktay Efendiyev ve Namiq Musalı. Bakü, 2009, s.l33.

12° Köksal, M. Fatih. Ahi Evran ve Ah ilik. s.118.

121 Ş iraz!, Hoca Zeynalabidin Ali Abdi Bey. Tekmfletii '1-Ahbar. Fars dilinden tercüme, mukaddime ve şerhler: Ebülfez Rahimli. Bakü, 1996, s.66.

122 Fihrist-i esnad-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebflf, s.76 (315 numaralı belge). ı

123 Fihrist-i esnad-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebflf, s.152 (612 nupiaralı belge). f

-64-

eden Ahilerden bir başkası da Nizameddin Ahi Ali bin Siraceddin Kasım Tebrizf idi. O, H. · 946 yılının Cema..diyü's-Sani ayında (14.10.-1 1.1 1.1539) türbe mütevellisinin vekili olarak, Erdebil'in Bezzazlar Pazarı'nda Şeyh Safi vakıflan için Hoca Bey bin Zahireddin bin Ağacan Erde bill' den dört dekke satın almıştı. Bu mübayaaname Kadı Ruhullah, Kadı Kemaleddin bin Muhammed Hüseyni Necefi ve Katip Sa' dullah bin Eman_ullah bin Ali tarafından Farsça hazırlanınıştır124 •

H. 1013 1 M. 1604-05 yılında I. Şah Abbas'ın Şirvan fethine memur ettiği emirlerden bir tanesi de Ahi Sultan Cakirlü olmuştur. Şah ona ve oymağına Fetihten sonra Şirvan'ın Malımudabad bölgesine göçerek, orada yerleşmelerini ernretmişti 125

•

XVI. yüzyılda Ahilere mahsus olan bazı ݧ yerlerinin Safeviye vakıflanna geçtiğini görüyoruz. H. 945 yılının Cemadiyü's-Sani ayına (25.10.-22.11.1538)ait bir ikrarname Mevlan~ Nin.ietullah oğlu Ahi Ferec'in oğlu Mir Ağa'nın bazı diğer şahıslada birlikte kendilerinin Alarık köyündeki arazilerini Safevi neslinden olan Mahmudhaif Mirza bin Nizameddin Hocahan Ahme~ Alevi Sadri Safevi'ye sattıklarını gösteriyor. Farsça yazılmış olan bu vesikaya Kadı RuhuHalı ve Kadı Nimetullan bin Hübbetullah'la beraber Ahi Ali Kiifi de kendi mühiif4nü basmıştır. Bir sonraki yılda belgeye bir haşiye kaydı düşürülerek, bu satın alınrhış arazilerin Mahmudhan Mirza tarafindan Şeyh Safi Türbesi'ne vakıf olarak bağışlandığı yazılmış ve bu olay Kadı Nimetullah bin Hübbetullah tarafından teyit edilmiştir126 •

Kadı RuhuHalı ile Katip Emanullah bin Ali tarafından H. 949 senesinin Şaban'ında (10.1 1.-08.12.1542) Farsça hazırlanmış olan mübayaanamede Ahi Bey Şemseddin Ali'nin kendi ortakları ile birlikte Erdebil'in Derb-i Meşayih-i A'zam mahallesindeki bir kasap dükkanını Şeyh Safi Türbesi'ne sattıkları belirtilmiştir127 •

H. 954 yılının Cemadiyü's-Sani ayında (19.07.-16.08.1547) Farsça yazılmış olan bir mübayaanamede Şeyh Safi Türbesi'nin mütevellisi Masum Bey Safevi'nin kireç üreticisi olan Üstat İmamkulu Geçpez bin Ahi Peykiinger'den bir kireç dükkanını ve onun içindeki üretim aletlerini satın aldığı, bu alınan emiakın

124 Fihrist-i esmid-ı biika-yı Şeyh Sajiyyeddfn-i Erdebflf, s.111 ( 428 numaralı belge). 1

125 Sümer, Faruk. Safevi Devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin ro/ii. Ankara, 1999, s.197.

126 Fihrist-i esmid-ı biika-yı Şeyh Sajiyyeddfn-i Erdebflf, s.152 (611 numaralı belge).

127 Fihrist-i esnad-ı biika-yı Şeyh Sajiyyeddin-i Erdebflf, s.112 (434 numaralı belge).

-65-

tamamının Şeyh Safi Türbesi vakıflarının mülkiyetine verildiği kayıtlara

geçirilmiştir128 • Belli oluyor ki, Ahi Peykanger kendisi ok uçlukları yapan bir usta olduğu halde, oğlu Üstat İmamkulu kireç üretimiyle uğraşıyordu.

Safeviierin siyası iktidarı dönemine ait kaynaklardaki bilgileri geneHeyecek olursak, bu aşamada Safevi-Ahi ilişkilerine dair birkaç hususu tespit edebiliriz:

Safevi hakimiyetinin ilk yüz yılı boyunca Ahi önderleri komutan, vezir, vali, mütevelli vekili olarak gerek asker!, gerekse de sivil bürokraside görev yapmışlar.

Safevi şahlarına hizmet eden Ahiler gerek batıda Osmanlılar' a, gerekse de doğuda Öz bekler' e karşı yapılan savaşlarda aktif iştirak etmişler.

Şeyh Safi Türbesi yönetiminde yer alan Ahiler bu vakfıyenin

zenginleşmesine kendi katkılarını sunınuşlar. Bu dönemde Ahilere ait bazı erolakın satınalmalar sonucunda Safevi

ailesinin veya türbesinin yönetimine geçtiğini görüyoruz. Prof. Dr. M.Haydarov'un belirttiği gibi, Safevilerin saltanata yükselişinden

sonra Azerbaycan Ahiliği bir deforınasyon veya transformasyon yaşayarak,

tedricen Şii eğilimli sufi tarikatlarının, özellikle de Safeviye tarikatının bünyesinde erimeye başladı, böylelikle de kendi ideolojik, politik ve kurumsal niteliklerini ve teşkilatı bağımsızlığını kaybetmek sürecine dahil oldu. Sıradan Ahilerin bir kısmı Safevi şahlarının gazileri ve sufileri . arasında yer aldılar, Ahi önderleri ise feodalleşerek Ahilik kurallarından uzaklaştılar. Fakat Azerbaycan' da esnaf teşkilatlarının faaliyetinde Ahilik prensipleri ve onun etkileri daha uzun süre kendini gösterıneye devam etdi 129

•

Sonuç

Moğol istilasının zor zamanlarında nüfuzlu Safeviye ailesi Azerbaycan'ın (özellikle de Erdebil'in) ve bazı diğer vilayetlerin Ahi teşkilatları için doğal

müttefik durumundaydı. Dönemin sosyal ve politik karmaşalarıiçinde birçok Ahi, Erdebil şeyhlerine bağlanıyor, onları kendilerinin manevi önderi ve koruyucusu olarak görüyorlardı. Zaman ilerledikçe bu ınüttefıklik ve bağlılık ilişkileri de kuvvetleniyordu. Safeviler Şeyh Cüneyd'den itibaren politik iddialarla öne çıktıkları zaman yanlarında Ahiler de vardı. Sonunda arzularına kavuşmuşlardı.

128 Fihrist-i esmid-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebflf, s.78 (324 numaralı belge).

129 Geydarov, Mikail. "K istorii vzaimooınoşeniy remeslennıx organiza,tsiy s axi v stranax Blijnego Vostoka", s.54-55·,57; aynı müellif. Sosialno-ekonomiçeskiye otno~eniya, s.41,45.

f

-66-

Şeyh Safıyeddin'in altıncı kuşaktan torunu I. Şah İsmail Azerbaycan merkez olmak üzere büyük bir imparatorluk jesis etmiş, devlet yönetiminde Ahilere de yer vermiş, hatta bir şiirinde kendisille ikrar eden gruplar sırasında Ahileri anarak, bu şekilde onlara şükranlarını sunmuştu. Ama yeni şartlar dahilinde Azerbaycan Ahiliği kendi orijinal yapısını daha fazla muhafaza edemeyecekti. Bu teşkilat, tarihi süreç içinde Safeviye vs. gibi sufı tarikatlannın etkisi altına düşerek, bağımsız bir kuruluş olmaktan çıkniış, kendi mevcudiyetini koruyamamıştır. Zira Azerbaycan'da birkaç yüz sene öncesinin toplumsal ve siyasal huzursuzluk dönemlerinin zaruriyetinden doğmuş Ahilik teşkilatı, 1501 yılında güçlü ve merkezi bir devlet hakimiyetinin ortaya çıkışı sonucunda asıl mahiyetini, özgürlüğünü ve özgünlüğünü elden vermek durumunda kalmış, buna rağmen sonraki yüzyıllarda bile ülkenin sanat ve ticaret hayatı üzerinde kendi izlerini hissettirmeği başarmıştı.

Böylece, sunduğumuz bildiride Şeyh Safıyeddin-i Erdebill'den başlayarak I. Şah Abbas'a kadar geçen yaklaşık 300 senelik bir süre zarfında Safevi ailesinin Ahilerle olan ilişkilerini ve iş birliğini temel kaynaklar4J. ve modem araştırmalann ışığıyla aydınlatmaya çalıştık. Son olarak, gelecekte ortaya çıkanlacak yeni kaynak ve vesikalann yardımıyla Safevi - Ahi bağlantıları tarihinin daJ:ıa da

' zenginleşeceğine umudumuzu ifade etmek isteriz. "·

Kaynakça

'Alemdrd-yı Safevf. Be kUşiş-i Yadullah Şükri. Tahran: Bünyad-ı Ferheng-i İran, 1350 h.ş.

'Alemdrd-yı Şdh İsma 'fl. Bii mukaddime-ya teshlh-o ta'lik-i Asgar Muntazır Sahib. Tahran: Büngah-ı Tercüme ve Neşr-i Kitab, 1349 h.ş.

ALİY AROV, Süleyman. "Azerbaycan'da bid'atçılık harekatına dair edebi menbaların öğrenilmesi tecrübesinden", Azerbaycan filologiyası meseleleri. I. cilt. Bakü, 1983, s.l 79-204.

AşiK PAŞAZADE. Osmanoğulları 'nın Tarihi. Hazırlayanlar: Kemal Yavuz, M.A.Yekta Saraç. İstanbul: Koç Kültür Sanat Tanıtım A.Ş., 2003.

Cihdngüşd-yı Hdkdn (Tdrflı-i Şdh İsma 'fl). Mukaddime ve peyvestha: A.Muztar. İslamabil.d: Merkez-i Telıkikat-ı Farsi-yi İran ve Pakistan, 1986.

EFENDİYEV, Oktay. Obrazovaniye Azerbaydjanskogo gosudarstva Sejevidov v naçale XVI ve ka. Baku: İzdatelstvo Akademi i N auk, 1961 ..

-67-

EFENDİYEV, Oktay ve diğerleri. Azerbaycan tarihi. III. cilt. Bakü: Elm, 2007.

ERDEBİLİ, İbn Bezzaz. Safvetü 's-Safii der tercüme-yi ahval ii akviil ii keramat-ı Şeyh Safiyyeddfn İshak Erdebflf (mukaddime ve tesnıh: Gulam Rıza Tabatabal Mecd). Tebriz: Müsahhili, 1373 h.ş.

ERDEBİLİ, Şeyh Safiyeddm İshak İbni Cebrail. Makii/at - Şeyh Safi Buyntğu. Hazırlayanlar: Sönmez Kutlu, Nizameddin Parlak. İstanbul: Horasan Yayınları, 2008.

GEYDAROV, Mikail. "K istorii vzaimootnoşeniy remeslennıx organizatsiy s axi v stranax Blijnego Vostoka", İzvestiya Akademii N au k Azerbaydjanskoy SSR (seriya istorii,filosofii iprava), Baku, 1985, No. 1, s.52-60.

GEYDAROV, Mikail. Sosialno-ekonomiçeskiye otnoşeniya i remeslennıye organizatsii v gorodax Azerbaydjana v XIII-XVII vv, Baku: Elm, 1987.

HATAi, Şah İsmail. Eserleri (ilm1-tenkid1 metnin tertibi: Azizağa Memmedov). I. cilt. Bakü: Elm, 1966.

HUNCİ, Fazlullah b. · Ruzbihan. Tarfh-i 'alemara-yı Amfnf. Redaleton perevoda: Ziya Bunyadov i Oktay Efendiyev. Baku: Elm, 1987.

KAZVİNİ, Budak Münşl. Cevahirü '1-Ahbiir. Mukaddime, teshill ve ta'llkat: Muhsin Behramnejad. Tahran: Miras-ı Mektftb, 1378 h.ş.

KÖKSAL, M. Fatih. Ahi Evran ve Ahi/ik. Genişletilmiş 2. baskı. Kırşehir: Arter Ltd. Şti., 2008.

NİKİTİN, Bas11. "Tecziye ve tahllll ez Safvetü's-Safa", tercüme-yi Bakır Em1rhiin1, Neşriyye-yi Danişkede-yi Edebiyyat-ı Tebrfz, Payiz-i sal-i 1339 h.ş.,

s.273-287.

ONULLAHI, Seyidağa. XIII-XVII. asırlarda Tebriz şehri (sosyal-iktisadf tarihi), Bakü: Elm, 1982.

PETRUŞEVSKY, İlya Pavloviç. "Gorodskaya znat v gosudarstve Xulaguidov", Sovetskoye vostokovedeniye, tom V, Moskva, Leningrad, 1948, s.85-110.

,,

" , ... '

-68-

RUMLU, Hasan. Ahsenü 't-tewirfh. Çeviren: Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2006. -.

""" SÜMER, Faruk. Safevf Devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu

Türklerinin rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.

ŞAH, Serap. Safvetü 's-Saj{i 'da Safiyyüddfn-i Erdebflf'nin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkıbeleri. Yayınlanınamış Doktora Tezi. I. cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.

ŞEYH HÜSEYiN peser-i Şeyh Abdal Pirzade-yi Zahidl. Silsiletü 'n-neseb-i Safeviyye. Berlin: İntişarat-ı İranşehr, 1343 h.k.

ŞEYH SAFİ Tezkiresi (Safvetü 's-Safii 'nın XVI. asır Türk tercümesi). Tertipçiler ve neşre , hazırlayanlar: Möhsün N ağısoy lu, Sever Cabbarlı, Rauf Şeyhzamanlı. Bakü: Nurlaıi, 2006.

· ŞEYHÜ'L-HÜKEMAI, Emadeddin. Fihrist-i \ esmid-ı biika-yı Şeyh Safiyyeddfn-i Erdebflf. Tahran: Kitabhane-yi Müze-yo Merkez-i Esnad-ı Meclis-i Şfıra-yı İslami, 1387 h.ş.

ŞİRAZI, Hoca Zeynalabidin Ali Abdi Bey. Tekmiletü '1-Ahbiir. Fars dilinden tercüme, mukaddime ve şerhler: Ebülfez Rahimli. Bakü: Elm, 1996.

TÜRKMAN, İskender Bey Münşi. Tiirfh-i 'alemara-yı 'Abbiisf. I. cilt. Farsçadan tercümenin, ön sözün, şerhlerin ve göstericilerin müellifleri: Oktay Efendiyev ve Namiq Musalı. Bakü: Tahsil Neşriyatı, 2009.