setswana home language - schoolnet sa · 2006. 2. 26. · ba aferika borwa ba ka a fitlhelelang ka...

111
Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Kereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) DIPUO SETSWANA PUO YA GAE thuto Lefapha la Thuto REPHABOLIKI YA AFERIKA BORWA

Upload: others

Post on 18-Aug-2020

6 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba

Kereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso)

DIPUOSETSWANA PUO YA GAE

thutoLefapha la ThutoREPHABOLIKI YA AFERIKA BORWA

Page 2: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Lefapha la Thuto / Department of Education

Sol Plaatje House123 Schoeman StreetPrivate Bag X895Pretoria 0001South AfricaTel: +27 12 312-5911Fax: +27 12 321-6770

120 Plein StreetPrivate Bag X9023Cape Town 8000South AfricaTel: +27 21 465-1701Fax: +27 21 461-8110

http://education.pwv.gov.za

© 2003 Lefapha la Thuto / Department of Education

ISBN 1-919975-45-4

Design and Layout by: Seriti Printing (Pty) Ltd

Page 3: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

TSELA YA GO BUISA BUKA E

Buka e e arogantswe ka dikgaolo di le nne. Go botlhokwa gore mmuisi a buise a bo a lomaganye tshedimosetsogo tswa mo dikarolong tse di farologaneng tsa tokomane e. Diteng tsa kgaolo nngwe le nngwe di tlhalosiwa fatlase:

■ Kgaolo 1 - Kitsiso ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba

Kgaolo e, e tlhalosa metheo le diponagalo tsa kagego tsa Pegelo ya Kharikhulamo ya BosetπhabaDikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso). E fa mmuisi matseno a kharikhulamo.

■ Kgaolo 2 – Kitsiso ya Lekala la go Ithuta la Dipuo

Kgaolo e, e naya tlhaloso, maitlhomo, boanamo, dikgolagano tsa dithuto, ditiro le Dipoelo tsa go Ithutatsa Lekala la go Ithuta la Dipuo. E naya tshedimosetso e e baakanyetsang pegelo ya Dipuo.

■ Kgaolo 3 – Dipoelo tsa go Ithuta, Maemo a Tekanyatso, Diteng le Bokao

Kgaolo e, e tsentse Maemo a Tekanyetso a Poelo nngwe le nngwe ya go Ithuta, ga mmogo le diteng lemaemo a serutwa. Maemo a Tekanyetso a rulagantswe go thusa mmuisi go bona tsweletso e eikaeletsweng go tloga mo Kereiting ya 10 go ya go Kereiti ya 12. Ka jalo Maemo a Tekanyetso aadilwe go anama ditsebe tse pedi. Kwa bofelong jwa kgaolo go diteng le maemo a go fitlhelela Maemoa Tekanyetso a a tshitsinngwang a a ka dirisiwang go ruta, go ithuta le go fitlhelela Maemo aTekanyetso.

■ Kgaolo 4 - Tekanyetso

Kgaolo e e tshwaragane le ditsela tsa tekanyetso ka kakaretso tse di tlhagisiwang ke Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba. Kwa bofelong jwa kgaolo e go na le letlhomeso la Tlhaloso ya Bokgonijwa thuto jwa serutwa se se totobaditsweng. Letlhomeso le na le khoutu, sekale le tlhaloso ya bokgoniya kereiti nngwe le nngwe. Ditlhaloso tsa Bokgoni di rulagantswe ka tsela e e tla dirang gore mmuisi akgone go bona tsweletso go tswa mo Kereiting ya10 go ya go ya 12.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

iii

Page 4: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

iv

■ Matshwao

Matshwao a a latelang a dirisiwa go bontsha Dipoelo tsa go Ithuta, Maemo a Tekanyetso, dikereiti,dikhoutu, dikale, Ditlhaloso tsa Bokgoni, diteng le bokao.

= Poelo ya go Ithuta

= Maemo a Tekanyetso

= Kereiti

= Khoutu

= Sekale

= Ditlhaloso tsa Bokgoni

= Diteng le Bokao

S

Bk

Page 5: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

v

DITENG

TSELA YA GO BUISA BUKA E iii

DIAKERONIMI ix

KGAOLO YA 1: KITSISO YA PEGELO YA KHARIKHULAMO YA BOSETˇHABA 1

METHEO 1

Phetogo ya loago 2

Thuto ya dipoelo 2

Kitso e e kwa godimo le bokgoni jo bo kwa godimo 3

Tsenyeletso le bokgoni jo bo dirisiwang 3

Tsweletso 3

Kamano le phetolelo ya dithuto 3

Ditshwanelo tsa botho, boakaretsi, tikologo le bosiamisi jwa loago 4

Go fa thulaganyo ya kitso ya tlholego boleng 4

Ikanyego, boleng le nonofo 5

MOFUTA WA MOITHUTI YO O LEBELETSWENG 5

MOFUTA WA MORUTABANA YO O LEBELETSWENG 6

DIPOPEGO LE DIPONAGALO TSA KAGEGO 6

Popego ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba 6

Diteng tsa Dipegelo tsa Dirutwa mo lekaleng la go Ithuta la Dipuo 7

KAEDI YA LENAANETHUTO 8

Page 6: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

vi

KGAOLO YA 2: KITSISO YA LEKALA LA GO ITHUTA LA DIPUO 9

TLHALOSO 9

MAITLHOMO 9

BOANAMO 10

boakaretsi 10

Magato a Puo 11

DIKGOLAGANO TSA DITHUTO LE DITIRO 12

DIPOELO TSA GO ITHUTA 12

Poelo ya go Ithuta 1: Go reetsa le go bua 13

Poelo ya go Ithuta 2: Go buisa le go lebelela 13

Poelo ya go Ithuta 3: Go kwala le go tlhagisa 14

Poelo ya go Ithuta 4: Thutapuo le tiriso 14

KGAOLO YA 3: DIPOELO TSA GO ITHUTA, MAEMO A TEKANYETSO, DITENG LE BOKAO 16

Poelo ya go Ithuta 1:Go reetsa le go bua 16

Poelo ya go Ithuta 2: Go buisa le go lebelela 26

Poelo ya go Ithuta 3: Go kwala le go tlhagisa 36

Poelo ya go Ithuta 4: Thutapuo le tiriso 46

DITENG LE BOKAO MO GO FITLHELELENG MAEMO A TEKANYETSO 54

Tiriso ya ditlhangwa go ruta puo 54

Go tlhaloganya ka mo ditlhangwa di bopiwang ka teng 55

Page 7: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

vii

KGAOLO YA 4: TEKANYETSO 59

MATSENO 59

GORENG GO LEKANYETSWA 59

MEFUTA YA TEKANYETSO 60

Tekanyetso ya motheo 60

Tekanyetso ya go batla makoa 60

Tekanyetso ya go aga 60

Tekanyetso ya kwa bofelong 60

TEKANYETSO E TSHWANETSE GO GO NNA JANG LE DIRA ENG 61

GO LEKANYETSWA JANG 61

MEKGWA YA TEKANYETSO 62

Tekanyetso ka mong 62

Tekanyetso ka balekane 62

Tekanyetso ya setlhopha 62

DITSELA TSA GO KOKOANYA BOSUPI JWA TEKANYETSO 62

Tekanyetso ka go lebelela 62

Tekanyetso ka teko 63

Tekanyetso ka tiro 63

GO KWALA LE GO BEGA MADUO 63

Mekgwa ya go kwala maduo 63

Go bega tiragatso le phitlhelelo 65

DITLHALOSO TSA BOKGONI 66

Page 8: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

TLHATLOSO 66

KA MO KARATAPEGO E TSHWANETSENG GO NNA KA TENG 66

TEKANYETSO YA BAITHUTI BA BA ITEMOGELANG DIKGORELETSO MO GO ITHUTENG 67

DITLHALOSO TSA BOKGONI TSA PUO YA GAE 68

LENAANEFOKO LA MAREO 93

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

viii

Page 9: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

DIAKORONIMI

DD Dipegelo tsa Dirutwa (Subject statements)LBB Letlhomeso la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba (NQF)Lbt Lebolelateng (Aids)LTBAB Lekgotla la Taolo ya Borutegi la Aferika Borwa (SAQA)MLbt Mogare wa LebolelatengPKB Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba (NCS)STKA Setifikeiti sa Thuto le Katiso e e Akaretsang (GETC)STKT Setifikeiti sa Thuto le Katiso e e Tswelelang (FETC)TD Thuto ya Dipoelo (OBE)TKA Thuto le Katiso e e Akaretsang (GET)TKT Thuto le Katiso e e Tswelelang (FET)Tkt Thulaganyo ya kitso ya tlholego (IKS)Ts Tlhatlhobotsweledi (CASS)

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

ix

Page 10: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

x

Page 11: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

KGAOLO YA 1

KITSISO YA PEGELO YA KHARIKHULAMO YA BOSETˇHABA

Kamogelo ya Molaotheo wa Rephapoliki ya Aferika Borwa (Molao 108 wa 1996) e neela motheo wa phetogole kgodiso ya kharikhulamo mo Aferika Borwa. Kwa tshimologong ya kwalo ya molaotheo go tlhagisiwa goremaikaelelo ke go:

■ fedisa tlhaolele ya nako e e fetileng le go simolola morafe o moπwa o o ikaegileng ka dingwao tsatemokerasi, bosiamisi jwa loago le ditshwanelo tsa botho tse di tsepameng;

■ tlhabolola matshelo a baagi botlhe le go neela batho tπhono ya go bontsha bokgoni jwa bona;■ aga motheo wa morafe mo temokerasing le kgololosego ya puso, e e ikaegileng ka keletso tsa batho e bile

baagi botlhe ba a sireleditswe ke molao ka go lekalekana; le go ■ aga Aferika Borwa yo o kopaneng wa temokerasi e bile a kgona go ikemela ka nosi mo ditπhabeng tse

dingwe.

Go ya ka molaotheo o, ‘mongwe le mongwe o na le ditshwanelo tsa go tsweletsa thuto e puso e tshwanetsenggo dira gore e fitlhelelwe ka botlalo’.

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e aga motheo wago atlegisa maikaelelo a, ka go tlhagisa Dipoelo tsa go Ithuta le Maemo a Tekanyetso, le ka go tlhalosa metheotota ya boleng jo bo tshegeditseng kharikhulamo.

METHEO

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti tsa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e ikaegile kametheo e e latelang:

■ phetogo ya loago;■ thuto ya dipoelo;■ kitso e e kwa godimo le bokgoni jo bo kwa godimo;■ tsenyeletso le bokgoni jo bo dirisiwang;■ tsweletso;■ kamano le phetolelo ya dithuto;■ ditshwanelo tsa botho, boakaretsi, tikologo le bosiamisi jwa loago;■ go fa thulaganyo ya kitso ya tlholego boleng; le ■ ikanyego, boleng le nonofo.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

1

Page 12: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Phetogo ya loago

Molaotheo wa Rephaboliki ya Aferika Borwa o aga motheo wa phetogo ya loago mo setπhabeng ka gobaakanya ditlamorago tsa tlhaolele. Maitlhomo a setπhaba sa Aferika Borwa ka go dirisa mekgwa e e rileng yago lere diphetogo a tswa mo ditlhokegong tsa go siamisa ditshiamololo tse di tlhodilweng ke kgethololo momabakeng otlhe a setho, bogolo jang mo thutong. Thuto mo phetogong ya loago e ikaeletse go baakanya go salekalekaneng mo thutong mo nakong e e fetileng, go lebelelwe, le gore ditπhono tse di lekalekanang tsa thuto difiwa batho bothe. Go fitlhelela phetogo ya tshedisano, baagi ba Aferika Borwa ba tshwanetse go newa dithatatsa thuto ka go lemoga bokgoni jwa bona le go tlosa maparego a maitirelo go fitlhelela borutegi jo bo rileng.

Thuto ya dipoelo

Thuto ya dipoelo e aga motheo wa kharikhulamo ya Aferika Borwa. E leka go kgontsha baithuti botlhe gofitlhelela bokgoni jo bo kwa godimo jwa go ithuta ka go tlhoma Dipoelo tsa go Ithuta tse di tshwanetseng gofitlhelelwa kwa bofelong jwa tsamao ya thuto. Thuto ya Dipoelo e rotloetsa ditsela tsa thuto tse diitshetlegileng ka baithuti le tse di itshetlegileng ka ditiro. Pegelo ya Karikhulamo ya Bosetπhaba e bopaDipoelo tsa go Ithuta tsa yona tsa Dikereiti tsa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) go tswa goDipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo tse di tlhotlheleditsweng ke Molaotheo le go bopiwa ka tsamaiso yatemokerasi.

Dipoelotsenelelo di batla baithuti ba kgona go:

■ lemoga le go rarabolola mathata le go dira ditshwetso ka go nagana le go itlhamela ka tsenelelo; ■ dira ka nonofo le ba bangwe jaaka leloko la setlhopha, setheo le morafe; ■ rulaganya, laola ditiro tsa bona ka maikarabelo le nonofo;■ kokoanya, sekaseka, rulaganya, le go tlhatlhoba tshedimosetso ka tsenelelo;■ tlhaeletsana ka nonofo a dirisa bokgoni jwa pono, botshwantshi le/kgotsa bokgoni jwa puo ka ditsela tse di

farologaneng;■ dirisa bonetetshi le thekenoloji ka nonofo le ka tsenelelo go supa maikarabelo mo tikologong le

boitekanelong jwa ba batho bangwe; le go■ bontsha go tlhaloganya fa lefatshe e le ngata e le nngwe ya ditsamaiso tse di golaganeng le go lemoga gore

tharabololo ya mathata ga e diragale ka bojosi.

Dipoelotlhabololo di batla baithuti ba kgona go:

■ akanya le go tlhotlhomisa ditsela tse di farologaneng tsa go ithuta ka nonofo;■ tsaya karolo jaaka baagi ba ba boikarabelo botshelong jwa tikologo, bosetπhaba le mo merafeng ya lefatshe

lotlhe;■ nna tshisimogo mo setsong le bontle go kgabaganya methalethale ya maemo a semorafe;■ tlhotlhomisa ditπhono tsa thuto le tiro; le go■ godisa ditπhono tsa kgwebopotlana.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

2

Page 13: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Kitso e e kwa godimo le bokgoni jo bo kwa godimo

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Kereiti ya 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e ikaelela gogodisetsa maemo a kitso le a bokgoni jwa moithuti kwa godimo. E baya maikaelelo a a kwa godimo a baithutiba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng monakong e e fetileng ba tlhoka kitso le bokgoni ba akarediwe. Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba etotobatsa maemo a bonnye jo bo tlhokagalang jwa kitso le bokgoni jo bo tshwanetseng go fitlhelelwa mokereiting nngwe le nngwe, le go baya maemo a a fitlhelesegang a a kwa godimo mo dithutong tsotlhe.

Tsenyeletso le bokgoni jo bo dirisiwang

Tsenyeletso e fitlhelelwa gotlhe mo dirutweng le mo mafapheng a go ithuta. Tsenyeletso ya kitso le bokgoni goakaretsa dirutwa le mafelo a thuto e botlhokwa mo go fitlheleleng bokgoni jwa go dira jaaka di tlhalosiwa moLetlhomesong la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba. Bokgoni jwa tiro bo ikaeletse go tswakanya mekgwa e lemeraro ya bokgoni e e itlhaotseng - e bong, bokgoni jwa tiro ya diatla, motheo le jwa kakanyo. Ka go tsayatsenyeletso le bokgoni jo bo dirisiwang, Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya goithuta ka kakaretso) e batla go godisa tsenyeletso ya go ithuta tiori, tiro ya diatla le kakanyo.

Tsweletso

Tsweletso ke tsela ya go godisa go ya pele kitso e e boteng le bokgoni jo bo kwa godimo. Dipegelo tsa Dirutwadi bontsha tsweletso go tswa mo kereiting e e rileng go ya go e nngwe. Poelo ya go Ithuta nngwe le nngwe elatelwa ke pegelo e e itlhalosang ka ga maemo a go dira a a lebeletsweng ka Poelo thuto. Maemo a Tekanyetsoa rulagantswe ka mokgwa o o bontshang kgolo ya maemo a a oketsegang mo kereiting nngwe le nngwe. Ditengle maemo a kereiti nngwe le nngwe di tla bontsha tsweletso e e simololang e le bonolo mme e oketsege go nnamarara.

Kamano le phetolelo ya dithuto

Kamano e kaya botsalano gareng ga borutegi mo maemong kgotsa mo dikgatong tse di farologaneng tsaLetlhomeso la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba ka ditsela tse di rotloetsang phitlhelelo go tswa mo borutegingjo bo rileng go ya go jo bongwe. Seno se botlhokwa thata mo boruteging jo bo welang mo karolong e le nngweya dithuto tse di rileng. Ka ntlha ya gore sekgamu sa Thuto le Katiso e e Tswelelang se thaetswe fa gare gadikgamu tsa Thuto le Katiso e e Akaretsang gammogo le Thuto ya Boemo-Godimo, go botlhokwa goreLokwalo lwa Thuto le Katiso e e Tswelelang (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) le amane le Lokwalo lwa Thutole Katiso e e Akaretsang le borutegi mo ditseleng tseo di tshwanang le tsa go ithuta tsa Thuto ya Boemo-Godimo. Go atlega mo go fitlheleleng kamano e, kgolo ya Pegelo ya Serutwa sengwe le sengwe e akareditse goleba ka tsenelelo, tebelelo ya boemo jo bo kwa godimo jwa fa baithuti ba fetela pele go tswa mo lokwalongboruteging jwa thuto le katiso, gammogo le kitso e go solofetsweng gore e tla bo e fitlheletswe ke baithuti fa bafetela kwa ditheong tsa thuto e e kwa godimo.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

3

Page 14: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

4

Phetolelo ya dithuto e kaya go anama ga dikarolo tsa borutegi (serutwa kgotsa maemo a motheo) ka mo di kafetisetswang go tswa go borutegi jo bongwe go ya go jo bongwe ka ditsela tse di farologaneng tsa go ithuta tsakgato ya Letlhomeso la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba. Mo maitlhomong a go oketsa phetolelo ya dithuto tsedi bonweng mo dikereiting tsa 10 - 12 le mekgwa ya go tsaya serutwa jaaka maemo a motheo a yuniti yadikerediti di le 20 a tlhotlhomisitswe. Ditiro tse di tsentsweng mo Pegelong ya Kharikhulamo ya BosetπhabaDikereiti tsa 10 - 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) di bapisega le maemo a motheo a yuniti a a maleba a akwadisitsweng mo Letlhomesong la Taolo ya Borutegi la Bosetπhaba.

Ditshwanelo tsa botho, boakaretsi, tikologo le bosiamisi jwa loago

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e batla go rotloetsaditshwanelo tsa botho, boakaretsi, bosiamisi jwa loago le bosiamisi jwa tikologo. Dipegelo tsa Dithuto tsotlhetse di bopilweng seπwa, di tsenyeleditswe le metheo le ditlwaelo tsa bosiamisi jwa loago le tikologo leditshwanelo tsa botho jaaka di ranolwa mo Molaotheong wa Rephaboliki ya Aferika Borwa. Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e na le tshisimogo momabakeng a dipharologantsho jaaka botlhoki, go sa lekalekane, lotso, bong, puo, kgolo, bogole le mabaka amangwe.

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e tsaya mokgwa waboakaretsi ka go totobatsa ditlhokego tsa bonnye jo bo lebeletsweng mo baithuting botlhe. E amogela gorebaithuti botlhe ba ka kgona go gola le go fitlhelela bokgoni jo bo tletseng jwa bone fa e le gore ba tla neelwatshegetso e e tlhokagalang. Ditlhokego tse tota e leng tsa botlhale, bomorafe, maikutlo, semowa le tsa mmeletsa baithuti di tla lebelelwa ka go aga le go godisa Manaane thuto a a maleba, le ka go dirisa didiriswa tse dimaleba tsa go lekanyetsa.

Go fa thulaganyo ya kitso ya tlholego boleng

Ka dingwaga tsa bo 1960 tiori ya botlhalebontsi e ne ya pateletsa boradithuto go lemoga gore go ditsela di ledintsi tsa go fetisa kitso gore o kgone go tlhaloganya tsa lefatshe, le gore, fa mongwe a tshwanela go tlhalosabotlhale seπwa, a tshwanetse go tsaya ditsela tse di farologaneng tse tsia. Go fitlha ka nako eo, ba mafatshe a atlhabologileng pele ba ne ba tsaya gore bokgoni jwa go akanya, kitso ya dipalo, le bokgoni jo bo rileng jwadipuo, le go kaya fa batho ba le “botlhale” fela fa ba itse go dirisa ditsela tse go na le boleng. Jaanong, batho balemoga dipharologano tse di anameng tsa thulaganyo ya kitso tse ka tsona batho ba tlisang tlhaloso ka tsona, lego golaganya bokao mo lefatsheng le ba tshelang mo go lona. Dithulaganyo tsa kitso ya tlholego mo maemonga Aferika Borwa, di kaya kitso e e tseneletseng mo kakanyong ya filosofi ya Aferika le ditiragatso tsa semorafetse di nnileng teng mo dingwageng di le dikete tse di fetileng. Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e akareditse kakanyo ya Thulaganyo ya Kitso ya Tlholego mo tengga Dipegelo tsa dirutwa. E amogela gore naga rona e humile ka ditiragalo le boswa jaaka di nnile le seabe mogo dingwao tse di tsentsweng mo Molaotheong. Dintlha di le dintsi tse di farologaneng di akareditswe mo gokgonagalang go thusa go rarabolola mathata a a ka tswang a le gone mo dirutweng tsotlhe.

Page 15: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Ikanyego, boleng le nonofo

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e ikaelela go atlegamo ikanyegong ka go leka go fitlhelela lenaanetsamaiso la diphetogo le ka go neelana ka thuto e e bapisegangka boleng, bophara le boteng le ya dinaga tse dingwe. Netefatso ya boleng e tshwanetse go diragatswa go ya kaditlhokego tsa Molao wa Lekgotla la Taolo ya Borutegi la Aferika Borwa (Molao wa 58 wa 1995), Melawanaya Netefatso ya Boleng ya Thuto le Katiso, le Molao wa Netefatso ya Boleng ya Thuto le Katiso e eTswelelang (Molao wa 58 wa 2001).

MOFUTA WA MOITHUTI YO O LEBELETSWENG

Selo se se leng botlhokwa thata mo kgolong ya rona jaaka batho, ke ditlwaelo tse di nayang bokao jwasemowa le botlhale mo loetong lwa botshelo. Manifesto on Values, Education and Democracy, (Lefapha laThuto, 2001: 9-10) o supa tse di latelang ka thuto le boleng:

Values and morality give meaning to our individual and social relationships. They are thecommon currencies that help make life more meaningful than might otherwise have been. Aneducation system does not exist to simply serve a market, important as that may be for economicgrowth and material prosperity. Its primary purpose must be to enrich the individual, and byextension, the broader society.

Mofuta wa moithuti yo o lebeletsweng ke yo o tla tlhotlheletswang ka tsela e e siameng ka boleng le go dira goya ka dikgatlhego tsa morafe, go ikaegilwe ka go tlotla temokerasi, tekatekanyo, tlotlo ya botho, le bosiamisijwa loago jaaka di rotloediwa mo Molaotheong.

Moithuti yo o tswang mo Sekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang o tshwanetse gore a bontshe lephitlhelelo ya Dipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo tse di kwadilweng pelenyana mo lokwalong lo. Dirutwatsa Konôkonô, di rotloetsa phitlhelelo ya Dipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo ka kopanelo, fa dirutwa tse dirileng tsa dithuto tsa Motheo le tse di ikgethelwang nngwe le nngwe, e rotloetsa phitlhelelo ya Dipoelotsenelelole Dipoelotlhabololo tse di rileng.

Go tlaleletsa go se se fa godimo, moithuti yo o tswang mo legatong la Thuto le Katiso e e Tswelelangtshwanetse go:

■ kgona go fitlhelela, le go tswelela mo thutong le katisong ya botshelo jotlhe ya boleng jo bo siameng;■ bontsha bokgoni jwa go nagana ka tsenelelo le tatelano, tshekatsheko, ka tsela ya bogotlhe le e e

tlhamaletseng; le go■ kgona go fetisetsa bokgoni go tswa mo maemong a a tlwaelegileng go ya go a a sa tlwaelegang;

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

5

Page 16: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

MOFUTA WA MORUTABANA YO O LEBELETSWENG

Barutabana botlhe le boradithuto ba bangwe ke baabi ba bagolo ba phetogo ya thuto mo Aferika Borwa. Pegeloya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e batla barutabana ba banang le makwalo a go ruta, bokgoni, boineelo le tlhokomelo. Fa ba na le tsotlhe tse, ba tla kgona go diragatsaditiro tsa mefuta tse di kwadilweng mo lokwalong lwa Phitlhelelo le Maemo a a amogelesegang a Boradithuto.Seno se akaretsa go nna batsereganyi ba thuto; bafetoledi le batlhami ba Manaane a go ithuta le didiriswa tsago ruta le go ithuta, baeteledipele, batsamaisi le balaodi, baithuti, babatlisisi le barutwana ba leruri, baagi batikologo le baagi mo nageng, baruti, balekanyetsi ba dithuto le baitseanape ba dirutwa.

DIPOPEGO LE DIPONAGALO TSA KAGEGO

Popego ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) e na le Lokwalolwa Tebokakaretso, Letlhomeso la Pholisi ya Borutegi le Tekanyetso le Dipegelo tsa Dirutwa.

Dirutwa tse di mo Pegelong ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta yaKakaretso) di arogantswe ka mafapha a go ithuta.

Lekala la go Ithuta ke eng?

Lekala la go Ithuta ke karolo e e dirang jaaka legae la dirutwa tse di tsamaelalang e bile e atlegisa go tlhangwaga melao e e bopang Lokwalong lwa Thuto le Katiso e e Tswelelang (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso).Kgaoganyo ya makala a go Ithuta a Dikereiti 10 – 12 e ela tlhoko kamano ya sekgamu sa Thuto le Katiso e eAkaretsang sa Thuto e Kgolo, mmogo le dikema tsa dikarologantsho mo dinageng tse dingwe.

Le fa go kwalwa ga Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta yaKakaretso) e tsere mafapha a thulaganyo a le somepedi a Letlhomeso la taolo ya Borutegi la Bosetπhaba jaakantlha ya yona ya tshimologo, go tshwanetse ga gatelelwa gore mafapha a, a thulaganyo a Letlhomeso laBorutegi la Bosetπhaba ga se gore ke mafapha a go ithuta kgotsa mafapha a “kitso”, mme fela a golagantswe ledikarologantsho tsa ditiro.

Ditlhopha tse di latelang tsa dirutwa di kgaogantswe ka Makala a go Ithuta go thusa baithuti go kopanyadithuto tsa bona:

■ Dipuo (Dirutwa tsa konôkonô);■ Botshwantshi le Setso;■ Dithuto tsa Kgwebo, Papatso ya kgwebo, Tsamaiso le Dithuto tsa Ditirelo;■ Thuto ya go bopa didiriswa, boenjenere le thekenoloji;

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

6

Page 17: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

■ Bonetetshi jwa Botho le Loago le Dipuo; le■ Bonetetshi jwa Tlhago, Dipalo, Khomputara, Bonetetshi jwa tsa Botshelo le Temothuo.

Serutwa ke eng?

Bogologolo serutwa se ne se tlhalosiwa e le karolo e e rileng ya ‘kitso’ya botlhalefi. Kitso e ya serutwa e ne egatelela go rutiwa ga kitso ya sengwe go na le thuto ka ga bokgoni, tshedisano le boitshwaro. Dirutwa di ne dilejwa ke bangwe jaaka dilo tse di sa fetogeng le go ema felo go le gongwe ka melelwane e e gagametseng. Gole gontsi, dirutwa di ne di gatelela bogolo kitso e e neng e abelwa ke ba mafatshe a Bophirima.

Mo kharikhulamong e e ikaegileng ka dipoelo jaaka Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12(Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso), melelwane ya dirutwa ga e bonale. Kitso e golaganya teori, bokgoni leboleng. Dirutwa di tsewa jaaka sengwe se se fetofetogang, le gore ka gale di tsibogela mefutafuta ya kitso, goakaretsa le kitso e bogologolo e neng e sa akaretswa mo kharikhulamong ya semmuso.

Serutwa mo kharikhulamong e e ikaegileng ka dipoelo, se tlhaloswa ka bophara ka Dipoelo tsa go Ithuta e sengfela ka diteng tsa sona. Mo Aferika Borwa, Dipoelo tsa go Ithuta di tshwanetse, go ya ka popego ya tsone, gokgontsha katlhego mo go fitlheleleng Dipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo. Dipoelo tsa go Ithuta ditlhalositswe ka botlalo e bile di ka diriswa ka mekgwa e e farologaneng, go neela tπhono ya go akarediwa moditshwaelong tsa metlheng.

Poelo ya go Ithuta ke eng?

Poelo ya go Ithuta ke pegelo ya dipholo tse di ikaeletsweng tsa go ithuta le go ruta. E tlhalosa kitso, bokgoni lemeetlo tse baithuti ba tshwanetseng go nna natso kwa bofelong jwa logato lwa Thuto–Tsweletso le Katiso.

Maemo a Tekanyetso ke eng?

Maemo a Tekanyetso ke ditlhokego tse mmogo di tlhalosang se moithuti a tshwanetseng go se itse le go kgonago se dira go supa phitlhelelo ya Dipoelo tsa go Ithuta mo kereiting e e rileng. Di tsentse kitso, bokgoni lemeetlo e e tlhokegang go fitlhelela Dipoelo tsa go Ithuta. Maemo a Tekanyetso mo poelong nngwe le nngwe yago Ithuta a supa tsotlhe, ka mo tsweletso ya go tlhaloganya e diragalang ka teng go tswa mo kereiting e e rilenggo ya go e nngwe.

Diteng tsa Dipegelo tsa Dirutwa mo Lekaleng la go Ithuta Dipuo

Pegelo ya Serutwa sengwe le sengwe mo Lekaleng la go Ithuta la Dipuo e na le dikgaolo di le nne lelenaanefoko la mareo.

■ Kgaolo 1, Kitsiso ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba: Kgaolo e, ya kakaretso e itsise Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso).

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

7

Page 18: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

■ Kgaolo 2, Kitsiso ya Lekala la go Ithuta la Dipuo: Kgaolo e, e itsise diponagalo tsa botlhokwa tsa Lekalala go Ithuta la Dipuo. E na le tlhaloso ya serutwa, maitlhomo, boanamo, dikgolagano tsa thuto le ditiro leDipoelo tsa go Ithuta tsa Dipuo.

■ Kgaolo 3, Dipoelo tsa go Ithuta, Maemo a Tekanyetso, Diteng le Bokao: Kgaolo e, e na le Dipoelo tsa goIthuta le Maemo a Tekanyetso a a tsamaelanang le tsona mmogo le diteng le bokao go fitlhelela Maemo aTekanyetso.

■ Kgaolo 4, Tekanyetso: Kgaolo e, e thadisa dintlha tsa motheo, tsa tekanyetso le go dira ditlhagiso ka gokwala le go bega ka tekanyetso. E rulagantse ditlhaloso tsa bokgoni tsa serutwa ka tatelano.

■ Lenaanefoko la mareo: Mo go leng maleba, go rulagantswe mareo a a tlhophilweng, a a akaretsang le a aleng maleba le dirutwa e bile a tlhalosiwa ka boripana mo kgaolong e.

KAEDI YA LENAANETHUTO

Kaedi ya Lenaanethuto e tlhalosa ka botlalo boanamo jwa go ithuta le jwa tekanyetso mo dikereiting di le tharotsa kgato ya Thuto le Katiso e e Tswelelang. Ke leano le le netefatsang gore baithuti ba atlega go fitlhelelaDipoelotsa go Ithuta jaaka di tlhaoletswe ke Maemo a Tekanyetso a kereiti e e rileng. Kaedi ya Lenaanethuto ethusa barutabana le bakwadi ba bangwe ba manaane a go ithuta go aga le go tlhama thuto ya boleng jo bo kwagodimo jwa go ruta le go ithuta, gammogo le manaanetekanyetso.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

8

Page 19: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

9

KGAOLO 2

KITSISO YA LEKALA LA GO ITHUTA LA DIPUO

TLHALOSO

Puo ke sediriswa sa kakanyo le tlhaeletsano. Ke ka puo go tlhagisiwang pharologano ya setso le kgolagano yabomorafe le ka mo di tlhalosiwang le go tlhamiwa ka teng. Go ithuta go dirisa puo ka nonofo go kgontshabaithuti go nagana le go bona kitso, go itlhalosa, go tlhagisa maikutlo le dikakanyo, go dirisana mmogo le babangwe le go tlhaloganya tulo ya bona.

MAITLHOMO

Ka ntlha ya pharologano ya puo le setso mo Aferika Borwa, baagi ba yona ba tshwanetse go tlhaeletsana gosena maparego mo puong , le go rotloetsa, go tlotla le go, tlhaloganya ditso le dipuo tse dingwe. Go farologanaga dipuo tse di buiwang mo nageng e go a tlotlwa e bile go newa boleng mo molaotheong ka go nna le dipuotsa semmuso di le somenngwe le Pholisi ya Puo mo Thutong e e rotloetsang thuto ya dipuodintsi. Baithuti bapateletsega go akaretsa bonnye, dipuo di le pedi tsa semmuso jaaka dirutwa tsa Konôkonô, dipuo tse dingwe dika tsewa jaaka karolo ya Motheo le/kgotsa ya tse di ikgethelwang.

Mo sekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang kitso e e tseneletseng ya puo ya gae ya baithuti e a godisiwamme e fa ka motheo wa go ithuta dipuo tsa tlaleletso. Ka nako ya fa baithuti ba fitlha mo Kereiting ya 10, batla bo ba itemogetse le go tlhotlhomisa dipuo tsa tlaleletso mme ba tla bo ba setse ba dirisitse dipuo tsatlaleletso go ithuta. Mo Sekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang kharikhulamo e naya baithuti ditπhonotsa go matlafatsa le go godisa kgono ya bokgoni jwa dipuo tse dintsi. Mo tsamaong ya go ithuta, baithuti balebeletswe go dirisa puo ka thelelo, bokgoni le ka nepagalo mo maemong a mantsi a a farologaneng. Ba tsayamaikarabelo a magolo mo go ithuteng ga bona le go dirisa bokgoni jwa puo mo ditseleng tse di gwetlhang letse di marara.

Mefuta e e tlhokegang ya dilitheresi tse di farologaneng, e e kgontshang go tsaya karolo ka nonofo mosetπhabeng le mo mafelong o madirelo mo ekonoming ya lefatshe lotlhe ya ngwagakgolo wa some a mabedi lebongwe (21), e godile go gaisa go reetsa le go bua, puiso, go kwala ditlhangwa tsa segologolo go akaretsa,ditsela tse di farologaneng jaaka mefuta ya tlhaeletsano, kerafo, tshedimosetso, khomputara, setso le litheresi ee tseneletseng. Kharikhulamo ya Dipuo e baakanyetsa baithuti dikgwetlho tse ba tla rakanang le tsona jaakabaagi ba Aferika Borwa le maloko a baagi ba lefatshe ka kakaretso.

Page 20: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

10

Kharikhulamo ya Thuto le Katiso e e Tswelelang e kgontsha baithuti botlhe go fitlhelela bogolo jwa ditlhokegotsa Dipoelotsenelelo le Dipoelotlhabololo go akaretswa maitlhomo a a latelang:

■ Atolosa le go totobatsa bokgoni jwa puo jo bo agilweng mo sekgamung sa thuto ya Thuto le Katiso e eAkaretsang, go akaretsa bokgoni jwa puo ya kgopolo e e tlhokagalang mo thutong ya botlhalefi mokharikhulamong yotlhe, le temogo ya bontle le go itumelela ditlhangwa gore ba tle ba kgone go reetsa,bua, buisa/lebelela le go kwala/tlhagisa ka go itshepa. Bokgoni jono le maikutlo a motho kasengwe/mongwe di bopa motheo wa thuto ya leruri.

■ Dirisa puo ka tshwanelo mo maemong a gale a botshelo le go tsaya tsia bareetsi, maitlhomo le bokao.■ Itlhalosa le go netefatsa dikakanyo tsa bona, ditebo le maikutlo ka go itshepa, go ikemela le go nna batho

ba ba naganang ka tsenelelo. ■ Dirisa puo le boikakanyetsi jwa bona go emela le go tlhotlhomisa maitemogelo a botho. Ka go

mekamekana le mefuta e mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa, baithuti ba kgona go akanya ka botshelole maitemogelo a bona le go nna le dikakanyo tse di farologaneng mo botshelong.

■ Dirisa puo go fitlhelela le go laola tshedimosetso e le go ithuta mo kharikhulamong yotlhe le mo bokaongjo bontsi jo bo farologaneng. Litheresi ya tshedimosetso ke bokgoni jo bo botlhokwa mo ‘dingwageng tsaboamogelakitso’ le go bopa motheo wa thuto ya leruri.

■ Dirisa puo jaaka sediriswa sa go akanya ka tsenelelo le ka boitlhamedi. Maitlhomo a, a lemoga gore kitsoe bopiwa mo loagong ka botselaganyi gareng ga puo le boakanyi.

■ Tlhagisa dikakanyo tse di akantsweng sentle ka dintlha tsa dingwao le meetlo. Go aga meetlo ya bona,baithuti ba mekamekana le ditlhangwa tse di amang ditshwanelo tsa botho le maikarabelo jaakaditshwanelo tsa bana, basadi, digole, batsofe le dintlha tse di amanang le bomorafe, setso, kakanyo e erileng, maemo, ditumelo, bong, lebolelateng le mogare wa lebolelateng, kgololosego ya puo, tlhatlhobo yaditlhangwa le tikologo.

■ Mekamekana ka tsenelelo le mefuta e mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa. Baithuti ba tla lemoga le gogwetlha dikakanyo tsa batho ba bangwe, meetlo le tlhotlheletso ya maemo a motho tse di fitlhelwang moditlhangweng.

■ Lemoga go sa lekalekaneng ka maemo ga mefuta e e farologaneng ya dipuo le ditiriso tse di farologanengtsa dipuo. Baithuti ba tla kgona go gwetlha tiriso ya puo e le nngwe e e rileng go gaisa tse dingwe le godirisa ditshwanelo tsa bona tsa puo mo boaging jwa fa go buiwang dipuo di le dintsi.

BOANAMO

Boakaretsi

Go ruta le go lekanyetsa dipuo go tshwanetse go neela tπhono ya boakaretsi jwa baithuti botlhe, mme ditsela tsago thusa baithuti botlhe di tshwanetse go bonwa di fitlhelela kgotsa di tlhagisa ditlhangwa tsa puo. Baithutibangwe ba ba itemogelang dikgoreletsi ba ka se kgone go fitlhelela Maemo a Tekanyetso mangwe jaaka aneetswe mo Pegelong ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba. Ka jalo dintlha tse di latelang di tshwanetse tsa elwatlhoko:

■ Mareo, ‘tlhalosa’, ‘anela’, ‘bua ka ga’, boeletsa’,’ kwalolola ka mafoko a gago’, ‘bua’, ‘botsa’ le ‘tlotla’ atshwanetse go tlhaloganngwa jaaka a akaretsa mefuta ya tlhaeletsano ya molomo le eo e seng ya molomo,

Page 21: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

11

go akaretswa le tlhaeletsano ya matsogo le didiriswa tsa tlhaeletsano. Lefoko ‘tlhaeletsano ya molomo’ leakaretsa tlhaeletsano ya matsogo le didiriswa tsa tlhaeletsano. Fela jalo, lefoko ‘puo ya molomo’ leakaretsa tlhaeletsano ya matsogo le mefuta mengwe ya tlhaeletsano.

■ Mareo ‘reetsa’, ‘leba’, ‘buisa’le go ‘lebelela’, a akaretsa mefuta ya tlhaeletsano e e jaaka go lebeleladipounama fa mongwe a bua le go lebelela ka tlhokomelo puo ya matsogo.

■ Baithuti ba ba nang le kgolofalo ya pono ba ka tlhoka didiriswa le dikwalo jaaka Boreili, digatisamantswe,mokwalo o mogolo, didiriswa tse di ka angwang, le ditshwantsho tse di takilweng. Lereo ‘bona’ le katlhaloswa ka go diragatswa. Fa go twe ‘buisa’ go akaretswa metswedi e e jaaka Boreili le dibuka tse dibuang.

Magato a puo

Go ithuta puo mo STKT go akaretsa dipuo tsotlhe tsa semmuso: Afrikaans, English, isiNdebele, isiXhosa,isiZulu, Sesotho, Sesotho sa Leboa (Sepedi), Setswana, Siswati, Tshivenda Xitsonga, le Puo ya Matsogo mmego ka katolosetswa go dipuo tse dingwe tse di dumelelwang ke Lekgotla la Dipuo tsotlhe tsa Aferika Borwa.

Dipegelo tsa Dirutwa tsa Puo ya Gae, Puotlaleletso ya Ntlha le Puotlaleletso ya Bobedi di ka fetolelwa modipuong tse di amogetsweng tsa seeng mme dipuo tse di ka rutwa mo dikarolong tsa Motheo kgotsa tse diikgethelwang tsa Kharikhulamo.

Dipuo tsotlhe di ka rutwa go ya ka magato a a latelang:

■ Puo ya Gae: Puo ya gae ya moithuti e tshwanetse go matlafatswa le go godisiwa go mo naya motheo o otiileng wa go ka ithuta dipuo tsa tlaleletso. Mo Sekgamung sa Thuto le Katiso, e e Tswelelang dipuotsotlhe tsa semmuso tsa Aferika Borwa di na le Dipoelo tsa go Ithuta tsa Puo ya Gae tsa boleng jo bo kalekalekanngwang le jwa dithuto lefatsheng lotlhe. Seno se tsamaelana le ditlhokego tsa Molaotheo tsa gotsaya dipuo tsotlhe ka maemo a a lekanang. Kgato ya go tlhaloganya puo ya gae e tshwanetse go nna momaemong a e leng gore e ka dirisiwa jaaka puo ya go ruta le go ithuta. Bokgoni ba go reetsa le go bua boka godisetswa pele le go tokafadiwa, fela kgatelelo mo legatong le, e tla nna mo go godiseng bokgoni jwago buisa le go kwala.

■ Puotlaleletso ya Ntlha: Go ithuta Puotlaleletso ya Ntlha, go tla rotloetsa tiriso ya dipuodintsi le tlhaeletsanomo gareg ga ditso. Dipoelo tsa go Ithuta tsa Puotlaleletso ya Ntlha di na le dikgato tsa bokgeleke jwa godirisa dipuo jo bo fitlhelelang dikgato tsotlhe tse di tlhokegang go ithuta ka tsenelelo mo kharikhulamongyotlhe bogolo jang ka baithuti ba ka ithuta ka yone ka go e dirisa mo nageng ya rona. Seno se akaretsabokgoni jwa tlhaloganyo ya kgopolo le ya botlhalefi mo dipuong tse di tlhokagalang mo go akanyeng lego ithuteng. Seno se akaretsa dipuo tsotlhe tsa semmuso. Go tla gatelelwa ka tekano bokgoni jwa goreetsa, go bua, go buisa le go kwala.

■ Puotlaleletso ya Bobedi: Go ithuta Puotlaleletso ya Bobedi, go tsweletsa pele thotloetso ya tiriso yadipuodintsi le tlhaeletsano ya mo ditsong tsotlhe ka go farologana. Le fa bokgoni ba go buisa le go kwala

Page 22: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

12

bo tla godisiwa, mo legatong le, kgatelelo e tla nna thata mo kgodisong ya bokgoni jwa go reetsa le gobua. Legato la Puotlaleletso ya Bobedi le tshwanetse go tota tokafatso ya tlhaeletsano magareng ga batho.

Mo karolong ya dirutwa tsa Konôkonô tsa sekgamu sa Thuto le Katiso e e Tswelelang, baithuti botlhe batshwanetse go ithuta dipuo di le pedi tsa semmuso, ya ntlha e nne mo legatong la Puo ya Gae, fa e nngwe e lemo legatong la Puotlaleletso ya Ntlha kgotsa Puo ya Gae. E nngwe ya dipuo tse, mo karolong ya dirutwa tsaKonôkonô, e nne Puo ya go ruta le go ithuta. Mo karolong ya dirutwa tsa Motheo le tse di ikgethelwang, dipuotsa semmuso dipuo di ka ithutiwa jaaka Puo ya Gae, Puotlaleletso ya Ntlha le/kgotsa Puotlaleletso ya Bobedimo baithuting ba ba nang le kgatlhego e e rileng mo dipuong go tsweletsa pele go ithuta dipuo dintsi.

DIKGOLAGANO TSA DITHUTO LE DITIRO

Mo Sekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang, dipuo di ithutiwa mo Karolong ya go Ithuta ya Dipuo; moSekgamung sa Thuto le Katiso e e Tswelelang, Lekala la go Ithuta la Dipuo le golagana le lefapha lathulaganyo ya go ithuta Thuto ya Tlhaeletsano le Puo la Lekgotla la Taolo ya Borutegi la Aferika Borwa: Gonetefatsa tsweletso, metheo e e rulaganyang e, e dirisitswe gape jaaka mo Sekgamung sa Thuto le Katiso e eAkaretsang:

■ bokgoni jwa puo jwa go reetsa, go bua, go buisa le go kwala ke motheo mo kgodisong ya Dipoelo tsa goIthuta; le

■ tiriso ya mefuta e mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa e letla baithuti go tlhatlhoba dintlha tsa bona, tsasetπhaba le tsa lefatshe lotlhe ka kakaretso le go aga kitso e e golang ya mo lefatsheng.

Go ithuta dipuo go ka lebisa kwa ditirong tse di ikaegileng ka puo jaaka bokwadi jwa dikgang, phetolelo,thutapuo, thekiso, bobapatsi, thuto ya bogolaganyi jwa tsa matlhale jj. Le fa go le jalo, go totobetse gore dipuoke motheo wa go ithuta, e seng fela mo botshelong jwa ka metlha, le kwa madirelong. Go nna le kgolo mokgwebong, go ikaegile ka bokgoni jo moithuti a nang le jona mo puong. Mo lefatsheng le le tletseng kgwetlhoe e kwa godimo ya thekenoloji, gore moithuti a fitlhelele sengwe, go ikaegile ka bokgoni jwa gagwe jwatlhaeletsano. Puo ke senotlele sa gotlhe. Fa puo e sa rutiwa sentle ditsela di le dintsi tsa moithuti di ka tswalega.

Bokgoni jwa go buisa go kwala le go tlhaeletsana ke motheo wa go kgontsha moithuti go feleletsa ditiro tsa kametlha, le go nna le seabe mo dithutong tsa botshelo tse moithuti a di tlhokang go ka mekamekana le botshelo.Puo ke sediriswa se se ka thusang moithuti mo tsweletsong ya botsalano le batho ba ba leng mo tikologong e aleng mo go yona. Tshisimogo e puo e dirisiwang ka yone, e tlisa katlego kgotsa thetelelo ya go dira botsalanogantsi mo bathong.

DIPOELO TSA GO ITHUTA

Boanamo le maitlhomo tse di umakilweng fa godimo di kgobokantswe mo Dipoelong tsa go Ithuta di lenne. Le fa Dipoelo tseno tsa go Ithuta di kgaogantswe, nngwe le nngwe e ikemetse ka boyone di tshwanetse gorutwa le go lekanyetswa mmogo.

Page 23: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

13

Poelo ya go Ithuta 1: Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomo a a farologaneng go baamogedi ba tshedimosetso le mobokaong jo bo farologaneng.

Baithuti ba tlhaloganya gore go bua le go reetsa ke ditiro tse di tlwaelegileng mo botshelong jwa ka gale tse didiragalang mo maemong a a rileng le mo maitlhomong le mo baamogeding ba tshedimosetso ba bafarologaneng, le gore mefuta ya ditlhangwa tsa molomo le tirisopuo e e maleba di a farologana. Ba lemoga lego dirisa ditlhangwa tse di maleba tsa molomo le tirisopuo mo maemong a semmuso le a e seng a semmuso.

Go reetsa le go bua ke pinagare ya dirutwa tsotlhe. Ka ditsela tse di nonofileng tsa go reetsa le go bua, baithutiba kgobokanya le go tlhotlha tshedimosetso mmogo, aga kitso, rarabolola mathata le go tlhagisa dikakanyo ledintlhakemo. Bokgoni jwa go reetsa ka tsenelelo go kgontsha baithuti go lemoga meetlo le maikutlo kasengwe/mongwe tse di fitlhelwang mo ditlhangweng le go gwetlha go tsaya letlhakore le puo ya gotlhotlheletsa ka botlhale.

Poelo ya go Ithuta 2: Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, go tlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme a tsibogela mefutae mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa.

Bokgoni jo bo agegileng sentle jwa go buisa le go lebelela ke pinagare mo tsweletsong ya go ithuta mokharikhulamong ka bophara le go tsaya karolo ka botlalo mo botshelong jwa ka gale le kwa ditirong. Baithutiba ikgodisa mo bokgoning jwa go buisa le go lebelela mefuta e mentsi e e farologaneng ya dintlhangwa , tse dikwa wang le tse di sa kwalweng go akaretswa tse di bonwang le tsa tshedimosetso. Baithuti ba lemoga ka modikwalo le mekgwa ya go dirisa puo di bontshang maitlhomo, baamogedi ba tshedimosetso le maemo asetlhangwa ka teng.

Baithuti ba dirisa mefuta e e farologaneng ya ditsela tsa go buisa le go lebelela go ikaegilwe ka maitlhomo abona a go buisa le mofuta wa setlhangwa. Ba aga bokao go tswa mo ditlhangweng, lemoga meetlo le goitlhoma mme ba tsibogela ka tshwanelo. Ka go buisa le go lebelela baithuti ba batlisisa le go tsaya tshwetso kabotsalano jwa seemo sa bona le batho bangwe. Puiso ya ditlhangwa tse di kwadilweng e neela boithuti dikaotse ba ka di dirisang fa ba ikwalela.

Page 24: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

14

Poelo ya go Ithuta 3: Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa mo mefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo le gobaamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawana le dipopego tse di maleba mo bokaong jo bo farologaneng.

Go kwala ke sediriswa se segolo sa go tlhaeletsana o o dumelelang mokwadi go bopa le go tlhaeletsa mogopolole dikakanyo ka tomagano. Go kwala kgapetsakgapetsa mo maemong, ditiro le mafapha a dirutwa a afarologaneng go kgontsha baithuti go tlhaeletsana ka mokgwa wa tirisano le wa boitlhamedi. Maitlhomo ke gotlhagisa bakwadi ba ba nonofileng, le ba ba kgonang go fetoga bonolo, bao ba tla kgonang go dirisa bokgonijwa bona go bopa ditlhangwa tse di maleba tse di kwadilweng, bonwang le tsa ditlhangwa tse di dirisangditsela tsa tlhaeletsano tse di farologaneng mo maitlhomong a a farologaneng.

Poelo ya go Ithuta 4: Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi le melawana ya tiriso ya puo ka tsela e e maleba le ka nonofo.

Ka go dirisa ditlhangwa tse di farologaneng kitso ya baithuti ya tlotlontswe e a oketsega le go tlhaloganyapopegopuo mme ba di dirise ka tshwanelo. Baithuti ba nna le maitemogelo a a tseneletseng a ka fao meetlo letlhotlheletso ya maemo a motho di ageletsweng mo puong ka teng gammogo le gore puo e ka dirisiwa jang gosusumetsa batho.

Page 25: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

15

Page 26: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

16

KGAOLO YA 3

DIPOELO TSA GO ITHUTA, MAEMO A TEKANYETSO, DITENG LEBOKAO

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 10

Poelo ya go Ithuta ya 1

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole mo bokaong jo bo farologaneng.

■ bontsha kitso ya mefuta e e farologaneng yatlhaeletsano ya molomo e e dirisiwang gotlhaeletsana le batho ba bangwe:

• ithuta le go abelana ka dikakanyo, supa gotlhaloganya dikgopolo, tshwaela kamaitemogelo, emelela ntlha, tsiboga a saipaakanya, tlhagisa kanelo;

• simolola le go tsweletsa motlotlo e bile osimolola go nna le bokgoni jwa go refosanamo motlotlong, tlatsa diphatlha le gorotloetsa mo go leng maleba;

• neela le go latela ditsela le ditaelo kanepagalo;

• tsaya karolo mo dipuisanong tsa ditlhophaka go tlhagisa dikakanyo le megopolo yagagwe, go reetsa le go tlotla dikakanyo tsaba bangwe, a ntse a mekamekana le dintlhatse di jaaka boakaretsi le tlhotlheletso yamaemo a motho le dintlha tsa tikologo,melao ya boitshwaro, dintlha tsa setso le tsaloago, le tsa ditshwanelo tsa botho;

• dirisa bokgoni jwa ditherisano go fitlheleladitumelano;

Page 27: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

17

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

■ bontsha kitso ya mefuta e e farologaneng yatlhaeletsano ya molomo go tlhaeletsana lebatho ba bangwe:

• ithuta le go abelana ka dikakanyo, supa gotlhaloganya dikgopolo, tshwaela kamaitemogelo, emelela ntlha, go tsiboga a saipaakanya, buisetsa kwa godimo le go anela;

• simolola le go tsweletsa motlotlo ka gobontsha bokgoni jo bo maleba jwa thefosanomo motlotlong, tlatsa diphatlha le gorotloetsa mo go leng maleba;

• neela le go latela ditsela le ditaelo tse dimarara ka nepagalo;

• tsaya karolo mo dipuisanong tsa ditlhophaka nonofo ka go tlhagisa dikakanyo lemegopolo ya gagwe, go reetsa le go tlotlatsa ba bangwe, a tsereganya go busetsapuisano mo ntlheng a ntse a mekamekana lemethalethale ya dintlha tse di jaakaboakaretsi le tlhotlheletso ya maemo amotho, tikologo, melao ya boitshwaro,dintlha tsa setso le loago le dintlha tsaditshwanelo tsa botho;

• dirisa bokgoni jwa ditherisano go fitlheleladitumelano;

■ bontsha kitso ya mefuta e e farologaneng yatlhaeletsano ya molomo go tlhaeletsana lebatho ba bangwe:

• ithuta le go abelana ka dikakanyo, supa gotlhaloganya dikgopolo, tshwaela kamaitemogelo, emelela ntlha, go tsiboga a saipaakanya, buisetsa kwa godimo, le go anela;

• simolola le go tsweletsa motlotlo ka gobontsha bokgoni jo bo maleba jwa thefosanomo motlotlong, tlatsa diphatlha le gorotloetsa mo go leng maleba;

• neela le go latela ditsela le ditaelo tse dimarara ka nepagalo;

• tsaya karolo mo dipuisanong tsa ditlhophaka go tlhagisa dikakanyo le megopolo yagagwe le go reetsa le go tlotla tsa babangwe, a tsereganya go busetsa puisano montlheng a ntse a mekamekana lemethalethale ya dintlha tse di jaakaboakaretsi le tlhotlheletso ya maemo amotho, tikologo, melao ya boitshwaro,dintlha tsa setso le, le dintlha tsaditshwanelo tsa botho;

• dirisa bokgoni jwa ditherisano go fitlheleladitumelano;

Page 28: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

18

• tsaya karolo mo dipuisanong mo ditlhophengtsa batho, dikganetsanong, diforamong ledikopanong tsa semmuso a latela ditsela tsedi siameng;

• itsise sebui le go digela ka puo ya ditebogoka tsela e e maleba;

• dirisa bokgoni jwa dipotsotherisano le gobega ka diphitlhelelo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1(Tsweletso)

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole mo bokaong jo bo farologaneng.

Kereiti ya 10

Page 29: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

19

• tsaya karolo mo dipuisanong tsa lekoko,dikganetsanong, diforamong le dikopanongtsa semmuso a latela ditsela tse di siamengtsa tsamaiso;

• itsise sebui ka tsela e e maleba le go digelaka puo ya ditebogo;

• dirisa bokgoni jwa dipotsotherisano le gobega ka diphitlhelelo ka tsenelelo mo goleng maleba.

• tsaya karolo mo dipuisanong tsa lekoko,dikganetsanong, diforamong le dikopanongtsa semmuso a latela ditsela tse di siamengtsa tsamaiso;

• itsise sebui ka tsela e e maleba le go digelaka puo ya ditebogo;

• dirisa bokgoni jwa dipotsotherisano le gobega diphitlhelelo ka tsenelelo mo go lengmaleba.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 30: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

20

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya le gobatlisisa ka maitlhomo a go dira ditlhagiso tsamolomo:

• dira dipatlisiso ka setlhogo ka go lebelelamo metsweding e e farologaneng yatshedimosetso;

• rulaganya dintlha ka tomagano ka go tlhophadikakanyokgolo le dintlha tse di malebakgotsa dikao tse di tshegetsang;

• lemoga le go tlhopha dikagego, tlotlontswe,dikarolo tsa puo, le melao tse di maleba;

• baakanya matseno le bokhutlo ka nonofo;• akaretsa didiriswa tse di bonwang,

utlwelelwang le tsa kutlopono jaaka ditπhate,diphousetara, dinepe, diselaete,ditshwantsho, mmino, medumo letlhaeletsano tsa eleketeroniki tse di maleba.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1(Tsweletso)

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole mo bokaong jo bo farologaneng.

Kereiti ya 10

Page 31: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

21

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya le gobatlisisa ka maitlhomo a go dira ditlhagiso tsamolomo:

• dira dipatlisiso ka setlhogo ka go lebelelamo metsweding e e farologaneng yatshedimosetso ya tshedimosetso;

• rulaganya dintlha ka tomagano ka gotlhopha dikakanyokgolo le dintlha tse dimaleba le tse di nepagetseng kgotsa dikaotse di tshegetsang;

• lemoga le go tlhopha dikagego, tlotlontswe,dikarolo tsa puo, le melao tse di maleba;

• baakanyetsa matseno le bokhutlo ka nonofo;• akaretsa didiriswa tse di bonwang,

utlwelelwang le tsa kutlopono jaaka ditπhate,diphousetara, dinepe, diselaete, ditshwantshommino, medumo le tlhaeletsano tsaeleketeroniki tse di maleba.

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya le go batlisisaka maitlhomo a go dira ditlhagiso tsa molomo:

• dira dipatlisiso ka setlhogo ka go lebelelamo metsweding e mentsi e e farologanengya tshedimosetso;

• rulaganya dintlha ka tomagano ka gotlhopha dikakanyokgolo le dintlha tse dimaleba le tse di nepagetseng kgotsa dikaotse di tshegetsang;

• lemoga le go tlhopha dikagego, tlotlontswe,dikarolo tsa puo le melao tse di maleba;

• baakanyetsa matseno le bokhutlo ka nonofo;• akaretsa didiriswa tse di bonwang,

utlwelelwang le tsa ponokutlo jaaka ditπhate,diphousetara, dinepe, diselaete,ditshwantsho, mmino, medumo letlhaeletsano tsa eleketeroniki tse di maleba.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 32: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

22

■ bontsha bokgoni jwa go reetsa le go neeladitlhagiso tsa molomo ka thelelo le kamaikutlo:

• lemoga le go dirisa maano a bokgelekejaaka dipotso tse di sa batleng dikarabo,dikhutso le dipoeletso;

• dirisa segalo, tlhagelelo ya lentswe, go buaka lobelo, tebo ya matlho, kemo le puo yammele ka nepagalo le go tsiboga ka tsela e emaleba;

• kapodisa mafoko sentle a sa fose bokao;• bontsha go tlhaloganya ditlhangwa tsa

molomo ka go kwala dikakanyokgolole/kgotsa tse di tshegetsang jaaka go kwaladintlha, manaanenetefatso, ditshobokanyole/kgotsa go boeletsa se a se utlwilweng lego se tlhalosa;

• reetsa ka tsenelelo le go tsibogela dipotso go tlhalosa tse di sa tlhaloganyegang sentle.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1(Tsweletso)

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole mo bokaong jo bo farologaneng.

Kereiti ya 10

Page 33: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

23

■ bontsha bokgoni jwa go reetsa le jwa go neeladitlhagiso tsa molomo ka thelelo le kamaikutlo:

• dirisa le go tlhatlhoba maano a bokgelekejaaka mainane, dipotso tse di sa batlengdikarabo, dikhutso, dipoeletso;

• dirisa segalo, tlhagelelo ya lentswe, go buaka lobelo, tebo ya matlho, kemo le puo yammele ka nepagalo le go tsiboga ka tsela e emaleba;

• kapodisa mafoko sentle a sa fose bokao;• bontsha go tlhaloganya ditlhangwa tsa

molomo ka go kwala dikakanyokgolole/kgotsa tse di tshegetsang ka go kwaladintlha, manaanenetefatso, ditshobokanyo,go kwalolola ka mafoko a gagwe le/kgotsago boeletsa se se utlwilweng le go setlhalosa;

• reetsa ka tsenelelo le go tsibogela dipotso gotlhalosa tse di sa tlhaloganyegang sentle.

■ bontsha bokgoni jwa go reetsa le jwa go neeladitlhagiso tsa molomo ka thelelo le kamaikutlo:

• dirisa le go tlhatlhoba maano a bokgelekejaaka mainane, dipotso tse di sa batlengdikarabo, dikhutso, dipoeletso;

• dirisa segalo, tlhagelelo ya lentswe, go buaka lobelo, tebo ya matlho, kemo le puo yammele ka nepagalo le go tsiboga ka tsela e emaleba;

• kapodisa mafoko sentle a sa fose bokao;• bontsha go tlhaloganya ditlhangwa tsa

molomo ka go kwala dikakanyokgolole/kgotsa tse di tshegetsang ka go kwaladintlha, manaanenetefatso, ditshobokanyo,kwala ka mafoko a gagwe le/kgotsa goboeletsa se se utlwilweng le go se tlhalosa;

• reetsa ka tsenelelo le go tsibogela dipotso gotlhalosa tse di sa tlhaloganyegang sentle.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 34: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

24

■ bontsha temogo e e tseneletseng ya tiriso yapuo mo mabakeng a ditlhagiso tsa molomo:

• dirisa le go tlhatlhoba, setaele le rejista e emaleba, tse di siametseng maitlhomo,baamogedi ba tshedimosetso le bokao;

• lemoga le go tlhalosa mekgwa e efarologaneng ya go dirisa puo ka gotlhaloganya le kgatlhego e e golang;

• lemoga le go dirisa mekgwa ya tlhotlheletsomo puong;

• lemoga dintlha tsa tshegetso le go akanyetsamongwe kwa pele, farologanya gareng gadintlha le dikakanyo;

• dira ditshwetso tse di ikaegileng ka mabakale dikatlholo le go neela bosupi;

• lemoga ka mo bokao bo ka fosagatswang kateng ka ntlha ya tlogelo kgotsa kakaretso yatshedimosetso nngwe ka bomo;

• lemoga le go tlhalosa seabe sa mekgwa yatiriso ya puo, jaaka puo ya setegeniki lemafoko a a dirisiwang ke batho ba ditiro tsedi rileng;

• lemoga kgolaganyo mo gare ga puo le setsole puo le thata ya go dira sengwe;

• lemoga le go gwetlha puo ya maikutlo e elemosegang e tlhotlheletsa e tsaya letlhakore,go fetsa mogopolo ka sengwe/mongwe le gonaganela ntlheng e le nngwe jaaka gogasagasa kgang le go phasalatsa.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 1(Tsweletso)

Go reetsa le go bua

Moithuti o kgona go reetsa le go bua ka maitlhomoa a farologaneng, go baamogedi ba tshedimosetsole mo bokaong jo bo farologaneng.

Kereiti ya 10

Page 35: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

25

■ bontsha temogo e e tseneletseng ya tiriso yapuo mo mabakeng a ditlhagiso tsa molomo:

• dirisa le go tlhatlhoba mekgwa e e maleba yago dirisa puo, setaele le rejista tse disiametseng maitlhomo, baamogedi batshedimosetso le bokao;

• lemoga le go tlhalosa mekgwa e efarologaneng ya go dirisa tsa puo ka gotlhaloganya le kgatlhego;

• lemoga le go dirisa mekgwa e mentsi e efarologaneng ya tlhotlheletso mo puong;

• sekaseka dintlha tsa tshegetso le goakanyetsa mongwe kwa pele, farologanyagareng ga dintlha le dikakanyo;

• dira ditshwetso tse di ikaegileng ka mabakale dikatlholo le go tshegetsa ka bopaki;

• tlhalosa ka mo bokao bo ka fosagatswang kateng ka ntlha ya tlogelo kgotsa kakaretso yatshedimosetso nngwe ka bomo;

• lemoga le go sekaseka seabe sa mekgwa yatiriso ya puo jaaka puo ya setegeniki, lemafoko a a dirisiwang ke batho ba ditiro tsedi rileng;

• sekaseka kgolagano mo gare ga puo le setsole puo le thata ya go dira sengwe;

• lemoga le go gwetlha puo ya maikutlo e ebofitlha e tlhotlheletsa, e tsaya letlhakore, gofetsa mogopolo ka sengwe/mongwe le gonaganela ntlheg e le nngwe jaaka gogasagasa kgang le go phasalatsa.

■ bontsha temogo e e tseneletseng ya tiriso yapuo mo mabakeng a ditlhagiso tsa molomo:

• dirisa le go tlhatlhoba mefuta e efarologaneng ya setaele, le rejista tse dimeleba tse di siametseng maitlhomo,baamogedi ba tshedimosetso le bokao;

• lemoga le go tlhalosa mekgwa e efarologaneng ya go dirisa puo ka gotlhaloganya le kgatlhego;

• lemoga le go dirisa mekgwa e mentsi e efarologaneng ya tlhotlheletso mo puong;

• sekaseka dintlha tsa tshegetso le go akanyetsa mongwe kwa pele, farologanyagareng ga dintlha le dikakanyo;

• dira ditshwetso tse di ikaegileng ka mabakale dikatlholo le go tshegetsa ka bopaki;

• tlhalosa ka mo bokao bo ka fosagatswag kateng ka ntlha ya tlogelo kgotsa kakaretso yatshedimosetso nngwe ka bomo;

• lemoga le go sekaseka seabe sa mekgwa yatiriso ya puo jaaka puo ya setegeniki, lemafoko a a dirisiwang ke batho ba ditiro tse dirileng;

• sekaseka kgolagano mo gare ga puo le setsole puo le thata ya go dira sengwe;

• lemoga le go gwetlha puo ya maikutlo e ebofitlha e tlhotlheletsa e tsaya letlhakore, gofetsa mogopolo ka sengwe/mongwe le gonaganela ntlheng e le nngwe jaaka gogasagasa kgang le go phasalatsa.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 36: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

26

■ bontsha ditsela tse di farologaneng tsa go buisale go lebelela gore a kgone go tlhaloganya le gobontsha kgatlhego: • botsa dipotso go dira diponelopele;• buisa ditlhangwa ka bonako go tlhaola

dintlhakgolo ka go buisa ditlhogo, matseno,ditemana tsa ntlha, dipolelwana tsa matsenotsa ditemana;

• tlodisa matlho mo ditlhangweng go batladintlha tsa tlaleletso;

• buisa ka thelelo le kelotlhoko go ya kamaitlhomo le tiragatso;

• sobokanya dikakanyokgolo le tsa tlaleletsoka go kwala dintlha fela le/kgotsa go kwaladitemana;

• tsaya tshwetso ka bokao jwa mafoko a a satlwaelegang kgotsa ditshwantshiso tse didirisitsweng mo puong ka go dirisa kitso yathutapuo, bokgoni jwa go kgaoganya mafokoka dinoko fa o buisa, bokao go ya ka tirisoya mafoko, modumo, mmala, popego, kemole tiriso ya maikutlo;

• buisa gape, lebelela gape, boeletsa gotlhotlheletsa go tlhaloganya.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 37: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

27

■ bontsha ditsela tse di farologaneng tsa go buisale go lebelela gore a kgone go tlhaloganya le gobontsha kgatlhego:• botsa dipotso go dira diponelopele;• buisa ditlhangwa ka bonako go tlhaola

dintlhakgolo ka go buisa ditlhogo, matseno,ditemana tsa ntlha, dipolelo tsa matseno tsaditemana;

• tlodisa matlho mo ditlhangweng go batladintlha tsa tlaleletso;

• buisa ka thelelo le ka kelotlhoko go ya kamaitlhomo le tiro;

• sobokanya dikakanyokgolo le tsa tlaleletsoka go kwala ka dintlha le/kgotsa go kwaladitemana;

• tsaya tshwetso ka bokao jwa mafoko a a satlwaelegang kgotsa ditshwantshiso momefuteng e e farologaneng ya ditlhangwa kago dirisa kitso ya thutapuo, bokgoni jwa gokgaoganya mafoko ka dinoko fa o buisa,bokao go ya ka tiriso ya mafoko, modumo,mmala, popego, kemo le tiriso ya maikutlo;

• buisa gape, lebelela gape, boeletsa gotlhotlheletsa go tlhaloganya.

■ bontsha ditsela tse di farologaneng tsa go buisale go lebelela gore a kgone go tlhaloganya le gobontsha kgatlhego:• botsa dipotso go dira diponelopele;• buisa ditlhangwa ka bonako go tlhaola

dintlhakgolo ka go buisa ditlhogo, matseno,ditemana tsa ntlha, dipolelo tsa matseno tsaditemana;

• tlodisa matlho mo ditlhangweng go batladintlha tsa tlaleletso;

• buisa ka thelelo le ka kelotlhoko go ya kamaitlhomo le tiro;

• sobokanya dikakanyokgolo le tsa tlaleletsoka go kwala ka dintlha le/kgotsa ka gokwala ditemana;

• tsaya tshwetso ka bokao jwa mafoko a a satlwaelegang kgotsa ditshwantshiso momefuteng e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa ka go dirisa kitso ya thutapuo,bokgoni jwa go kgaoganya mafoko kadinoko fa o buisa, bokao go ya ka tiriso yamafoko, modumo, mmala, popego, kemo letiriso ya maikutlo;

• buisa gape, lebelela gape, boeletsa gotlhotlheletsa go tlhaloganya.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 38: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

28

■ tlhalosa bokao jwa mefuta e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa tse di kwadilweng,bonwang, utlwelelwang, tsa ponokutlo:

• bona tshedimosetso le dintlha tse di malebamo ditlhangweng;

• tlhalosa ka mo go tlhopha le go tlogeladintlha mo setlhangweng go nang le seabemo bokaong ka teng;

• farologanya magareng ga ntlha le kakanyo lego neela kakanyo ya gagwe;

• lemoga pharologanyo magareng ga bokao jobo tlhamaletseng le jo bo sa tlhamalalang;

• tlhalosa mogopolo wa mokwadi/moanedi/moanelwa le go fa mabaka a a tshegetsanggo tswa mo setlhangweng;

• tlhalosa lemorago la dipolotiki le loago, lesetso mo ditlhangweng;

• sekaseka seabe sa mefuta e e farologanengya puo ya botshwantshi, e e tlhotlheletsangle dipotso tse di ikarabang fa go kwalwadikwalo jaaka: tshwantshiso, tshwantshanyo,mothofatso, leetsi, pheteletso, dipapiso,tshotlo, kgakantshi, kganetso, kobiso,tshegiso le setlhoa se se sa solofelwang mobokaong jwa ditlhangwa;

• tlhalosa mogopolo le tshwetso tsa mokwadile go di tshwantshanya le tsa gagwe;

• ranola le go sekaseka ditlhangwa tsabotshwantshi tse di tlwaelegileng;

• neela le go tshegetsa tsibogo ya gagwe moditlhangweng.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2(Tsweletso)

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 39: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

29

■ sekaseka bokao jwa mefuta e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa tse di kwadilweng,bonwang, utlwelelwang, tsa ponokutlo:

• bona tshedimosetso le dintlha tse di malebamo ditlhangweng;

• sekaseka ka mo go tlhopha le go tlogeladintlha mo setlhangweng go nang le seabemo bokaong ka teng;

• farologanya magareng ga ntlha le kakanyo lego tlhalosa kakanyo ya gagwe;

• tlhalosa pharologano magareng ga bokao jobo tlhamaletseng le jo bo sa tlhamalalang;

• sekaseka mogopolo wa mokwadi/moanedi/moanelwa le go fa mabaka a a tshegetsanggo tswa mo setlhangweng;

• sekaseka le go tlhalosa lemorago ladipolotiki le loago, le la setso moditlhangweng;

• sekaseka seabe sa mefuta e mentsi e efarologaneng ya puo ya botshwantshi e etlhotlheletsang le dipotso tse di ikarabang fago kwalwa dikwalo jaaka tshwantshiso,tshwantshanyo, mothofatso, leetsi,pheteletso, dipapiso, tshotlo, kgakantshi,kganetso, kobiso le setlhoa se se sasolofelwang mo bokaong ba ditlhangwa;

• sekaseka mogopolo le tshwetso tsa mokwadile go di tshwantshaya le tsa gagwe;

• ranola le go sekaseka mefuta e efarologaneng ya ditlhangwa tsabotshwantshi;

• neela le go tshegetsa tsibogo ya gagwe moditlhangweng ka go tlhotlheletsa gore godumalanwe le ena.

■ sekaseka bokao jwa mefuta e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa tse di kwadilweng,bonwang, utlwelelwang, tsa ponokutlo:

• bona tshedimosetso le dintlha tse di malebamo ditlhangweng;

• sekaseka ka mo go tlhopha le go tlogeladintlha mo setlhangweng go nang le seabemo bokaong ka teng;

• farologanya magareng ga ntlha le kakanyo lego tshegetsa kakanyo ya gagwe;

• tlhalosa pharologano magareng ga bokao jobo tlhamaletseng le jo bo sa tlhamalalang;

• sekaseka mogopolo wa mokwadi/moanedi/moanelwa le go fa mabaka a a tshegetsanggo tswa mo setlhangweng;

• sekaseka le go tlhalosa lemorago ladipolotiki le loago, le la setso moditlhangweng;

• sekaseka seabe sa mefuta e mentsi e efarologaneng ya puo ya botshwantshi le e etlhotlheletsang le dipotso tse di ikarabang fago kwalwa dikwalo jaaka tshwantshiso,matshwao, pheteletso, dipapiso, mothofatso,tshwantshanyo, leetsi, tshotlo, kgobo,pheteletso, kgakantshi, pharologano,kganetso, kobiso le setlhoa se se sasolofelwang mo bokaong ba ditlhangwa;

• sekaseka mogopolo le tshwetso tsa mokwadile go di tshwantshanya le tsa gagwe;

• ranola le go sekaseka mefuta e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa tsabotshwantshi;

• neela le go tshegetsa tsibogo ya gagwe moditlhangweng ka go tlhotlheletsa gore godumalanwe le ena.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 40: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

30

■ tlhalosa ka mo puo le ditshwantshiso di kabontshang le go tlhotlheletsa meetlo le maikutloka teng mo ditlhangweng:• lemoga le go tlhalosa meetlo ya loago, setso

le sepolotiki, maikutlo le ditumelo jaakamaikutlo ka bong, boemo, kgolo,tlhotlheletso ya maemo a motho,ditshwanelo tsa botho, boakaretsi le dintlhatsa tikologo;

• tlhalosa mokgwa wa go gobelela/go tsayaletlhakore, go fetsa mogopolo ka ga sengwele go kgetholola.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2(Tsweletso)

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 41: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

31

■ sekaseka ka mo puo le ditshwantshiso di kabontshang le go tlhotlheletsa meetlo le maikutloka teng:• sekaseka meetlo ya loago, setso le

sepolotiki, maikutlo le ditumelo jaakamaikutlo ka bong, boemo, kgolo,tlhotlheletso ya maemo a motho,ditshwanelo tsa botho, boakaretsi le dintlhatsa tikologo;

• sekaseka mokgwa wa go gobelela/go tsayaletlhakore, go fetsa mogopolo ka ga sengwele go kgetholola.

■ sekaseka ka mo puo le ditshwantshiso di kabontshang le go tlhotlheletsa meetlo le maikutlo kateng:• sekaseka meetlo ya loago, setso le

sepolotiki, maikutlo le ditumelo jaakamaikutlo ka bong, boemo, kgolo,tlhotlheletso ya maemo a motho,ditshwanelo tsa botho, boakaretsi le dintlhatsa tikologo;

• sekaseka mokgwa wa go gobelela/go tsayaletlhakore, go fetsa mogopolo ka ga sengwele go kgetholola.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 42: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

32

■ tlhalosa diponagalothôothôo tsa ditlhangwa le gotlhalosa ka mo di nang le seabe mo bokaong kateng (diponagalo tse, ga di a tshwanela gosekasekwa di ikemetse ka bojosi):

* ditlhangwa tsa tirisano le tsa boitlhamedi: • lemoga le go tlhalosa maitlhomo, popego

le tiriso ya puo mo ditlhangweng mokharikhulamong ka bophara jaakadipegelo, ditsamaiso, boeletsa kanelo,ditlhaloso ka botlalo, dithadiso;

• lemoga le go tlhalosa seabe samethalethale ya mokwalo-tlanyo,ditlhogo le mafoko a a tlhalosangditiragalo.

* ditlhangwa tsa dikwalwa:

padi/khutshwe/ditlhangwa tsa setso(dinaane)/ditlhamo tse di khutshwane:• tlhalosa kagego ya poloto, polotwana,

kgotlhang, semelo sa moanelwa, seabe samoanedi mo go leng maleba;

• lemoga le go tlhalosa melaetsa lemerero/dithitokgang le go di amanya leditema tse di tlhophilweng mosetlhangweng sotlhe;

• tlhalosa ka mo maitshetlego lelefelokgang di ka golaganang lemoanelwa le/kgotsa morero ka teng;

• lemoga maikutlo, nako le bokhutlo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2(Tsweletso)

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 43: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

33

■ sekaseka diponagalothôothôo tsa ditlhangwa lego tlhalosa ka mo di nang le seabe mo bokaongka teng (diponagalo tse, ga di a tshwanela gosekasekwa di ikemetse ka bojosi):

* ditlhangwa tsa tirisano le tsa boitlhamedi:• lemoga le go tlhalosa maitlhomo,

popego le tiriso ya puo mo ditlhangwengmo kharikhulamong ka bophara jaakadipegelo, ditsamaiso, boeletsa kanelo,ditlhaloso ka botlalo, dithadiso;

• lemoga le go sekaseka seabe samethalethale ya mokwalo-tlanyo,ditlhogo le mafoko a a tlhalosangditiragalo.

* ditlhangwa tsa dikwalwa:

padi/khutshwe/ditlhangwa tsa setso(dinaane)/ditlhamo tse di khutshwane: • sekaseka kagego ya poloto, polotwana,

kgotlhang, semelo sa moanelwa, le seabesa moanedi mo go leng maleba;

• ranola le go tlhatlhoba melaetsa lemerero le go di amanya le setlhangwasotlhe;

• tlhatlhoba ka mo maitshetlego lelefelokgang la ditiragalo di golaganangle moanelwa, le/kgotsa morero ka teng;

• ranola maikutlo, nako, kobiso lebokhutlo.

■ sekaseka diponagalo tsa botlhokwa tsaditlhangwa le go tlhalosa ka mo di nang le seabemo bokaong ka teng (diponagalo tse, ga di atshwanela go sekasekwa di ikemetse ka bojosi):

* ditlhangwa tsa tirisano le tsa boitlhamedi:• lemoga le go tlhalosa maitlhomo,

popego le tiriso ya puo mo ditlhangwengmo kharikhulamong ka bophara jaakadipegelo, ditsamaiso, boeletsa kanelo,ditlhaloso ka botlalo, dithadiso;

• lemoga le go sekaseka methalethale yamokwalo-tlanyo, ditlhogo le mafoko a atlhalosang ditiragalo.

* ditlhangwa tsa dikwalwa:

padi/khutshwe/ditlhangwa tsa setso(dinaane)/ditlhamo tse di khutshwane: • sekaseka kagego ya poloto, polotwana,

kgotlhang, semelo sa moanelwa, seabesa moanedi mo go leng maleba;

• ranola le go tlhatlhoba melaetsa lemerero le go di amanya le setlhangwasotlhe;

• tlhatlhoba ka mo maitshetlego lelefelokgang di golaganang le moanelwa,le/kgotsa morero ka teng;

• ranola maikutlo, nako, kobiso lebokhutlo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 44: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

poko (go akaretsa maboko a thoriso):• tlhalosa ka mo tlhopho ya mafoko,

botshwantshi, medumo, di tlhotlheletsangmaikutlo, bokao le morero ka teng;

• tlhalosa ka mo mela le popego yaditemana, morumo, morethethomatshwao a puiso, di tlhotlheletsangbokao ka teng.

terama le thuto ya difilimi: • tlhalosa kamano gareng ga puisano le

tiragatso, badiragatsi le morero;• tlhalosa poloto, polotwana, bodiragatsi,

kgotlhang le maitlhomo a terama;

• lemoga dipopego tsa terama le go ranolabokaedi jwa serala.

* ditlhangwa tse di bonwang, utlwelelwang leditlhangwa tse di dirisang mekgwa e efarologaneng ya tlhaeletsano:thuto ya difilimi, terama ya thelebiπene le yaseyalemowa:• lemoga le go tlhalosa molaetsa le morero

le seabe sa tsona mo ditlhangweng; • tlhalosa mosola wa go dirisa bobegi ka

tiriso ya didiriswa tse di bonwang,utlwelelwang le tsa ponokutlo jaaka tiriso,ya mmala, setlhogwana, tlhamo, puisano,mmino, modumo, tiriso ya dipone,baakanya diphoso, go beela lonao, mokgwawa go tsaya ditshwantsho, bokgoni jwa gotsamaisa khemera botlhagisipele jwasetshwansho le botlhagisimorago.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

34

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 2(Tsweletso)

Go buisa le go lebelela

Moithuti o kgona go buisa le go lebelela, gotlhaloganya le go tlhatlhoba ka tsenelelo mme atsibogela mefuta e mentsi e e farologaneng yaditlhangwa.

Kereiti ya 10

Page 45: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

35

poko (go akaretsa maboko a thoriso): • tlhalosa ka mo tlhopho ya mafoko,

botshwantshi le medumo ditlhotlheletsang maikutlo, bokao ka teng;

• tlhalosa ka mo mela le popego yaditemana, morumo, morethetho lematshwao a puiso di tlhotlheletsangbokao ka teng.

terama le thuto ya difilimi: • sekaseka puisano le tiragatso, le kamano ya

tsona mo bodiragatsing le mo morerong;• sekaseka poloto, polotwana, bodiragatsi

kgotlhang, maitlhomo a terama le tshotlomo terameng;

• ranola le go tlhalosa popego ya terama lebokaedi jwa serala.

* ditlhangwa tse di bonwang, utlwelelwang leditlhangwa tse di dirisang mekgwa e efarologaneng ya tlhaeletsano: thuto ya difilimi, terama ya thelebiπene le yaseyalemowa:• lemoga le go sekaseka molaetsa le morero le

seabe le boleng jwa tsona mo ditlhangweng; • sekaseka mosola wa go dirisa bobegi ka

tiriso ya didiriswa tse di bonwang,utlwelelwang le tsa ponokutlo jaakasetlhogwana, tiriso ya mmala, tlhamo,puisano, mmino, modumo, tiriso yadiponego, baakanya diphoso, go beela lonao,mokgwa wa go tsaya, ditshwantsho, bokgonijwa go go tsamaisa khemera, botlhagisipelejwa setshwantsho le lomarago lwa sone.

poko (go akaretsa maboko a thoriso): • sekaseka ka mo tlhopho ya mafoko,

botshwantshi le medumo ditlhotlheletsang maikutlo, bokao le kateng;

• sekaseka ka mo mela le popego yaditemana, morumo, morethetho le,matshwao a puiso, di tlhotlheletsangbokao ka teng.

terama le thuto ya difilimi: • sekaseka puisano le tiragatso le kamano ya

tsona mo bodiragatsing le mo morerong;• sekaseka poloto, polotwana, bodiragatsi,

kgotlhang, maitlhomo a terama le tshotlomo terameng;

• ranola, tlhalosa le go sekaseka popegojwa terama le bokaedi ba serala.

* ditlhangwa tse di bonwang, utlwelelwang leditlhangwa tse di dirisang mekgwa e efarologaneng ya tlhaeletsano: thuto ya difilimi, terama ya thelebiπene le yaseyalemowa:• lemoga le go sekaseka molaetsa le morero,

seabe le boleng jwa tsona mo ditlhangweng;• sekaseka mosola wa go dirisa bobegi ka

tiriso ya tse di bonwang, utlwelelwang leponokutlo jaaka tiriso ya mmala,setlhogwana, tlhamo, puisano, mmino,modumo, tiriso ya dipone, baakanyadiphoso, go beela lonao, mokgwa wa gotsaya ditshwantsho, bokgoni jwa gotsamaisa khemera, botlhagisi pele jwasetshwantsho le lomorago lwa sone.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 46: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

36

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya go kwalelamaitlhomo a a rileng, baamogedi batshedimosetso, bokao jo bo rileng:• tlhalosa ditlhokego tsa ditiro tse di

farologaneng;• lemoga baamogedi ba tshedimosetso ba ba

maleba le maitlhomo a a rileng jaaka go anela,itumedisa, tlhotlheletsa, tlhagisa ntlha yagagwe, tlhalosa, sedimosetsa, sekaseka,thadisa, le go tlhotlheletsa ka botlhale;

• lemoga le go tlhalosa mefuta ya ditlhangwa tsedi tla tlhagisiwang jaaka tsa boikakanyetsi,tshedimosetso, boitlhamedi, tirisano/bogolaganyi le ditlhangwa tse di dirisangmekgwa e e farologaneng ya tlhaeletsano;

• tlhopha le go dirisa setaele se se maleba,mogopolo le dikagego tsa ditlhangwa;

• dira dipatlisiso ka ditlhogo go tswametsweding e e farologaneng a bo a kwaladiphitlhelelo;

• batla, fitlhelela, tlhopha, rulaganya le gonyalanya tshedimosetso e e maleba go tswamo metsweding e e farologaneng;

• fetolela tshedimosetso e e tlhophilweng gotswa mo popegong e e rileng go ya go enngwe jaaka go tswa mo kerafong go ya kwatemaneng;

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 3

Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa momefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo lego baamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawanale dipopego tse di maleba mo bokaong jo bofarologaneng.

Kereiti ya 10

Page 47: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

37

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya go kwalelamaitlhomo a a rileng, baamogedi batshedimosetso, le bokao jo bo rileng:• tlhalosa ditlhokego tsa ditiro tse di

thatanyana;• lemoga baamogedi ba tshedimosetso ba ba

maleba le maitlhomo a a rileng jaaka goanela, itumedisa, tlhotlheletsa, go tlhagisantlha ya gagwe, tlhalosa, sedimosetsa,sekaseka, thadisa le tlhotlheletsa ka botlhale;

• lemoga le go tlhalosa mefuta ya ditlhangwa tsedi tla tlhagisiwang jaaka tsa boikakanyetsi,tshedimosetso, boitlhamedi, tirisano/bogolaganyi le ditlhangwa tse di dirisangmekgwa e e farologaneng ya tlhaeletsano;

• tlhopha le go dirisa setaele, se se malebamogopolo le dikagego tsa ditlhangwa;

• dira dipatlisiso ka boena ditlhogo tse dimarara go tswa metsweding e efarologaneng a bo a kwala diphitlhelelo;

• batla, fitlhelela, tlhopha, rulaganya le gonyalanya tshedimosetso ka boena go tswamo metsweding e e farologaneng ka boena;

• fetolela mefuta e e farologaneng yatshedimosetso go tswa mo popegong e erileng go ya go e nngwe jaaka go tswa mokerafong go ya kwa popegong ya temana;

■ bontsha bokgoni jwa go rulaganya go kwalelamaitlhomo a a rileng, baamogedi batshedimosetso le bokao jo bo rileng:• tlhalosa ditlhokego tsa ditiro tse di

thatanyana;• lemoga baamogedi ba tshedimosetso ba ba

maleba le maitlhomo a a totobetseng jaaka goanela, itumedisa, tlhotlheletsa, go tlhagisa ntlhaya gagwe, tlhalosa, sedimosetsa, sekasekathadisa le go tlhotlheletsa ka botlhale le kanonofo;

• lemoga le go tlhalosa mefuta ya ditlhangwa tsedi tla tlhagisiwang jaaka tsa boikakanyetsi,tshedimosetso, boitlhamedi, tirisano/bogolaganyi le ditlhangwa tse di dirisangmekgwa e e farologaneng ya tlhaeletsano;

• tlhopha le go dirisa setaele se se malebamogopolo le dikagego tsa ditlhangwa tse dimaleba ka tsenelelo;

• dira dipatlisiso ka boena ditlhogo tse dimarara go tswa metsweding e efarologaneng a bo a kwala diphitlhelelo kanepagalo;

• batla, fitlhelela, tlhopha, rulaganya le gonyalanya tshedimosetso e e maleba go tswamo metsweding e mentsi e e farologaneng;

• fetolela mefuta e mentsi e e farologaneng yatshedimosetso go tswa mo popegong e erileng go ya go e nngwe jaaka go tswa modikerafong go ya kwa popegong yaditemana;

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 48: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

38

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

• aga dikakanyo tse di nyalelanang mme a bea rulaganya ka ditsela tse di jaaka kwalo yakgobokanyo ya dintlha, ditshwantsho,lenaneo la mafoko a a botlhokwa lepapetlana ya thulagano ya dintlha/ditiragatso;

• dirisa didiriswa tsa pono le tse diitlhametsweng tse di tlhophilweng katshwanelo.

Poelo ya go Ithuta ya 3

Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa momefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo lego baamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawanale dipopego tse di maleba mo bokaong jo bofarologaneng.

Kereiti ya 10

Page 49: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

39

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

• aga dikakanyo tse di nyalelanang mme a bea rulaganya ka ditsela tse di jaaka kwalo yakgobokanyo ya dintlha, lenaneo la mafoko aa botlhokwa le papetlana ya thulagano yadintlha/ditiragaso;

• dirisa didiriswa tsa mefuta e mentsi e efarologaneng tsa pono le tse di itlhametswengtse di tlhophilweng ka tshwanelo.

• aga dikakanyo tse di nyalelanang a be arulaganya ka ditsela tse di jaaka kwalo yakgobokanyo ya dintlha, lenaneo la mafoko aa botlhokwa le papetlana ya thulagano yadintlha/ditiragatso;

• dirisa didiriswa tsa mefuta e mentsi e efarologaneng tsa pono le tse diitlhametsweng tse di tlhophilweng katshwanelo.

Page 50: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

40

■ bontsha tiriso ya matlhale le mekgwa e efarologaneng ya go kwala ipaakanyetsokwalo tsantlha: • dirisa dintlhakgolo le dikakanyo tse di

tlaleletsang go tswa mo go ipaakanyetsenggo kwala;

• lekelela ka go dirisa kagego le setaele goatlegisa boitlhamedi;

• lemoga le go dirisa methalethale ya puo yadipapiso ka bomaleba jaaka puo yabotshwantshi, tlhopho ya mafoko, tlhaloso ee totobetseng, setaele le lentswe la gagwe,segalo, matshwao, mmala, go baya dintlha lemosito;

• dirisa methalethale ya mefuta ya dipolelo, ledipolelo tse di farologaneng ka boleele lepopego;

• dirisa melawana ya go kwala ditemana gonetefatsa dikakanyo tse di nyalanang ka godirisa polelokgolo, matseno le bokhutlo,tatelano e e siameng ya ditemana, se setlholang tiragatso le ditlamorago tsa tlhagiso,bobapisi le bofarologantshi;

• dirisa makopanyi, dithuanyi, maemedi, lematlhalosi go nyalanya dikakanyo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 3(Tsweletso)

Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa momefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo lego baamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawanale dipopego tse di maleba mo bokaong jo bofarologaneng.

Kereiti ya 10

Page 51: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

41

■ bontsha tiriso ya matlhale le mekgwa e efarologaneng ya go kwala ipaakanyetsokwalotsa ntlha: • dirisa dintlhakgolo le dikakanyo tse di

tlaleletsang mo go ipaakanyetseng go kwala katsenelelo;

• lekelela ka go dirisa kagego le setaele goatlegisa boitlhamedi;

• lemoga le go dirisa methalethale e efarologaneng ya puo ya dipapiso ka bomaleba,jaaka puo ya botshwantshi, tlhopho ya mafoko,tlhaloso e e totobetseng, setaele le lentswe lagagwe, segalo, matshwao, mmala, go bayadintlha le mosito;

• dirisa ka tsenelelo methalethale e mentsi e efarologaneng ya dipolelo, le dipolelo tse difarologaneng ka boleele le ka popego;

• dirisa ka tshwanelo melawana ya ditemanaka nepagalo go netefatsa dikakanyo tse dinyalanang ka go dirisa polelokgolo, matsenole bokhutlo, tatelano e e siameng yaditemana, se se tlholang tiragatso leditlamorago tsa tlhagiso, bobapisi lebofarologantshi;

• dirisa makopanyi dithuanyi maemedi lematlhalosi go nyalanya dikakanyo.

■ bontsha tiriso ya matlhale le mekgwa e efarologaneng ya go kwala ipaakanyetsokwalotsa ntlha: • dirisa dintlhakgolo le dikakanyo tse di

tlaleletsang go tswa mo go ipaakanyetseng gokwala ka tsenelelo;

• lekelela ka go dirisa kagego le setaele kamaitlhomo a go atlegisa boitlhamedi;

• lemoga le go dirisa methalethale e mentsi ee farologaneng ya puo ya dipapiso kabomaleba jaaka puo ya botshwantshi,tlhopho ya mafoko, tlhaloso e e totobetseng,setaele le lentswe la gagwe, segalo,matshwao, mmala, go baya dintlha lemosito;

• dirisa ka tsenelelo methalethale e efarologaneng ya dipolelo, tse difarologaneng ka boleele le ka popego gogorosa bokao;

• dirisa ka tshwanelo melawana ya go bopaditemana ka nepagalo go netefatsadikakanyo tse di nyalanang ka go dirisapolelokgolo, matseno le bokhutlo, tatelano ee siameng ya ditemana, se se tlholangtiragatso le ditlamorago tsa tlhagiso,bobapisi le bofarologantshi;

• makopanyi, dithuanyi maemedi le matlhalosigo nyalanya dikakanyo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Page 52: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

42

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

■ akanya, sekaseka le go tlhatlhoba tiro ya gagwe,tsaya tsia dikakanyo tsa ba bangwe a bo atlhagisa setlhangwa sa bofelo:• dirisa mokgwa o o beilweng wa go

tlhatlhoba ka kakaretso tiro yotlhe ya gagwele ya ba bangwe e le go tokafatsa tiro eo;

• lebelela popego yotlhe ka kakaretso goretomagano le nyalelano ya dintlha/ dikakanyodi tokafadiwe mo setlhangweng;

• lebelela gore a diteng, setaele, tirisopuo e emaleba, tshusumetso le ditiragatso, di totilemaitlhomo, baamogedi le bokao;

• dibela mogopolo/kgotsa kakanyo gammogole dintlha tsa tshegetso ka go itshepanyana;

• tlhotlha tlhopho ya mafoko, dipolelogammogo le popego ya ditemana, fedisabofitlha, tiriso ya mafoko a mantsi mo gotlhaloseng, dirisa mafoko a a boeletsa mo gosa tlhokagaleng, puo e e ithaetsweng ya momebileng, puo e e kgopisang, mafoko a adirisiwang ke batho ba ditiro tse di rileng asa tlhalogangwe ke ba bangwe le tiriso e efosagetseng ya lefoko mo kapodisong;

• bontsha tshisimogo mo ditshwanelong tsabotho, loago, setso, dintlha tsa tikologo lemeetlo, jaaka bong, bomorafe, bogole,kgolo, maemo, botlhoki, mokgwa o oitshwereng ka one mo botshelong, lotso,tumelo, go dirisana le lefatshe ka kakaretso,mogare wa lebolelateng/lebolelateng lemalwetse a mangwe;

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 3(Tsweletso)

Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa momefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo lego baamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawanale dipopego tse di maleba mo bokaong jo bofarologaneng.

Kereiti ya 10

Page 53: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

43

■ akanya, sekaseka le go tlhatlhoba tiro ya gagwea tsaya tsia dikakanyo tsa ba bangwe a bo atlhagisa setlhangwa sa bofelo:• dirisa mokgwa o o beilweng wa go

tlhatlhoba ka kakaretso tiro yotlhe ya gagwele ya ba bangwe e le go tokafatsa tiro eo;

• sekaseka popego yotlhe ka kakaretso goretomagano le nyalelano ya dintlha/ dikakanyodi tokafadiwe mo setlhangweng;

• tlhatlhoba gore a diteng, setaele, tirisopuo ee maleba le tshusumetso, ditiragatso, ditotile maitlhomo, baamogedi batshedimosetso, le bokao;

• dibela mogopolo le/kgotsa kakanyogammogo le dintlha tsa tshegetso ka goitshepa;

• tlhotlha tlhopho ya mafoko, dipolelogammogo le popego ya ditemana, fedisabofitlha, tiriso ya mafoko a mantsi mo gotlhaloseng, dirisa mafoko a a boeletsa mo gosa tlhokagaleng, puo e e ithaetsweng (ya momebileng) puo e e kgopisang, mafoko a adirisiwang ke batho ba ditiro tse di rileng asa tlhalogangwe ke ba bangwe le tiriso e efosagetseng ya lefoko mo kapodisong;

• bontsha tshisimogo mo ditshwanelong tsabotho, bomorafe, setso, dintlha tsa tikologole meetlo, jaaka bong, bomorafe, bogolekgolo, maemo bo tlhoki go, mokgwa o aitshwereng ka one mo botshelong, lotso,tumelo, go dirisana le lefatshe ka kakaretso,mogare wa lebolelateng/lebolelateng lemalwetse a mangwe;

■ akanya, sekaseka le go tlhatlhoba tiro ya gagwea tsaya tsia dikakanyo tsa ba bangwe a bo atlhagisa setlhangwa sa bofelo:• dirisa mokgwa o o beilweng wa go

tlhatlhoba ka kakaretso tiro yotlhe ya gagwele ya ba bangwe e le go tokafatsa tiro eo;

• sekaseka popego yotlhe ka kakaretso goretomagano le nyalelano ya dintlha/ dikakanyodi tokafadiwe mo setlhangweng;

• tlhatlhoba gore a diteng, setaele, tirisopuo ee maleba e le tshusumetso ditiragatso, ditotile maitlhomo, baamogedi batshedimosetso, le bokao;

• dibela mogopolo le/kgotsa kakanyogammogo le dintlha tsa tshegetso ka goitshepa le ka bokgabane;

• tlhotlha tlhopho ya mafoko dipolelogammogo le popego ya ditemana, fedisabofitlha, tiriso ya mafoko a mantsi mo gotlhaloseng, dirisa mafoko a a boeletsa mo gosa tlhokagaleng, puo e e ithaetsweng (ya momebileng), puo e e kgopisang, mafoko a adirisiwang ke batho ba ditiro tse di rileng asa tlhalogangwe ke ba bangwe le tiriso e efosagetseng ya lefoko mo kapodisong;

• bontsha tshisimogo mo ditshwanelong tsabotho, bomorafe, setso, dintlha tsa tikologole meetlo, jaaka bong, bomorafe, bogolekgolo, maemo, botlhoki, mokgwa o aitshwereng ka one mo botshelong, lotso,tumelo, go dirisana le lefatshe ka kakaretso,mogare wa lebolelateng/lebolelateng lemalwetse a mangwe;

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 54: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

44

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

• kwala setlhangwa sa bofelo ka go dira poeleletsopuiso le go tlhotlha diphoso.

• tlhagisa setlhangwa sa bofelo gotlhokometswe setaele se se maleba jaakatlhagiso ya setlhangwa se se senang diphosokgotsa phousetara e ntle e e ngokang.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Poelo ya go Ithuta ya 3(Tsweletso)

Go kwala le go tlhagisa

Moithuti o kgona go kwala le go tlhagisa momefuteng e mentsi e e farologaneng ya maitlhomo lego baamogedi ba tshedimosetso a dirisa melawanale dipopego tse di maleba mo bokaong jo bofarologaneng.

Kereiti ya 10

Page 55: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

45

• kwala setlhangwa sa bofelo ka go dirapoeletsopuiso le go tlhotlha diphoso.

• tlhagisa setlhangwa se se feletseng gotlhokometswe setaele se se maleba jaakatlhagiso ya setlhangwa se se senang diphosokgotsa phousetara e ntle e e ngokang.

• kwala setlhangwa sa bofelo ka go dirapoeletsopuiso le go tlhotlha diphoso.

• tlhagisa setlhangwa se se feletseng gotlhokometswe setaele se se maleba jaakatlhagiso ya setlhangwa se se senang diphosokgotsa phousetara e ntle e e ngokang.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Page 56: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

46

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

■ lemoga le go tlhalosa bokao jwa mafoko mme adirisiwa ka nepagalo mo mefuteng e efarologaneng ya ditlhangwa: • dirisa kitso ya ditsela tse di farologaneng tsa

mopeleto, melao le melawana ya mopeletowa mafoko a maπwa mme morago aikwalele lenaane la mafoko ao a mopeleto;

• dirisa dikhutshwafatso le diakeronimi tse ditlwaelegileng;

• dirisa dibukafoko le lokwalo lo lo bidiwangthesorase ka tsenelelo go fitlhelelamaitlhomo a a farologaneng jaaka go diradipatlisiso tsa bokao, tlholego ya mafoko lekapodiso;

• dirisa kitso ya dikutu tsa maina, ditlhogo lemegatlana go tlhomamisa bokao jwa mefutaya mafoko a a farologaneng mosetlhangweng;

• dirisa bong, bontsi le nyenyefatso ya mainaka tshwanelo;

• dirisa matlhaodi le matlhalosi ka tshwanelo;• lemoga gore maadingwa a tlhamiwa jang go

tswa mo dipuong tse dingwe, mafoko afetola jang bokao mo tsamaong ya nako legore mafoko a maπwa a thaega jang;

• farologanya tiriso ya makwalwatshwana lemafoko a a bokaobontsi tse go le gantsi ditshwarisang bothata, le go di dirisa katshwanelo mo ditlhangweng;

• dirisa makaelagongwe, malatodi, paronimi,le lefoko le le lengwe go tlhalosa polelwanatse di tlhophilweng ka tshwanelo.

Poelo ya go Ithuta ya 4

Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka tsela e e maleba le ka nonofo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 10

Page 57: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

47

■ lemoga le go tlhalosa bokao jwa mafoko mme adirisiwa ka nepagalo mo mefuteng e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa: • dirisa kitso e e golang ya ditsela tse di

farologaneng tsa mopeleto, melao lemelawana ya mopeleto wa mafoko a maπwale a a thata mme morago a ikwalele lenaanela mafoko ao a mopeleto;

• dirisa mefuta e e farologaneng yadikhutswafatso le diakeronimi ka nepagalo;

• dirisa dibukafoko le lokwalo lo lo bidiwangthesorase ka tsenelelo go fitlhelelamaitlhomo a a farologaneng jaaka go diradipatlisiso tsa bokao, tlholego ya mafoko lekapodiso;

• dirisa kitso ya dikutu tsa maina, ditlhogo lemegatlana go tlhomamisa tiro le bokao jwamefuta ya mafoko a a farologaneng mosetlhangweng;

• dirisa bong, bontsi le nyenyefatso ya mainaka tshwanelo;

• dirisa matlhaodi le matlhalosi ka tshwanelo;• lemoga le go tlhalosa gore maadingwa a

tlhamiwa jang go tswa mo dipuong tsedingwe, mafoko a fetola jang bokao motsamaong ya nako le gore mafoko a maπwa athaega jang;

• farologanya tiriso ya makwalwatshwana lemafoko a a bokaobontsi tse go le gantsi ditshwarisang bothata le go di dirisa katshwanelo mo ditlhangweng;

• dirisa mefuta e e farologaneng yamakaelagongwe, malatodi, paronimi lelefoko le le lengwe go tlhalosa polelwana katshwanelo.

■ lemoga le go tlhalosa bokao jwa mafoko mme adirisiwa ka nepagalo mo mefuteng e mentsi e efarologaneng ya ditlhangwa: • dirisa kitso e e golang ya ditsela tse dintsi

tse di farologaneng tsa mopeleto, melao lemelawana ya mopeleto wa mafoko a maπwale a a thata mme morago a ikwalele lenaanela mafoko ao a mopeleto;

• dirisa mefuta e mentsi e e farologaneng yadikhutswafatso le diakeronimi ka nepagalo;

• dirisa dibukafoko le lokwalo lo lo bidiwangthesorase ka tsenelelo go fitlhelelamaitlhomo a a farologaneng jaaka go diradipatlisiso tsa bakao, tlholego ya mafoko lekapodiso;

• dirisa kitso ya dikutu tsa maina, ditlhogo lemegatlana go tlhomamisa tiro le bokao jwamefuta e mentsi ya mafoko a farologanengmo setlhangweng;

• dirisa bong, bontsi le nyenyefatso ya mainaka tshwanelo;

• dirisa matlhaodi le matlhalosi ka tshwanelo;• lemoga le go tlhalosa gore maadingwa a

tlhamiwa jang go tswa mo dipuong tsedingwe, mafoko a fetola jang bokao motsamaong ya nako le gore mafoko a maπwa athaega jang;

• farologanya tiriso ya makwalwatshwana lemafoko a a bokaobontsi tse go le gantsi ditshwarisang bothata le go di dirisa katshwanelo mo ditlhangweng;

• dirisa mefuta e mentsi e e farologaneng yamakaelagongwe, malatodi, paronimi lelefoko le le lengwe go tlhalosa polelwa katshwanelo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 58: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

48

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

■ dirisa dipolelo tse di bopilweng sentle ka tsela ee nang le bokao, le go bontsha mokgwa wa godirisa puo ka gale:• lemoga dikarolo tsa puo jaaka maina, madiri,

maemedi, matlhaodi le matlhalosi moditlhangweng le go di dirisa ka nepagalo leka bokao jo bo siameng;

• dirisa mefuta ya madiri le madirimathusi gotlhalosa dipaka le moono/maikutlo katshwanelo;

• dirisa mafoko a boganetsi ka tshwanelo;• dirisa sediri, sedirwa le letiro ka tshwanelo

le go tlhalosa tiriso ya tsona;• dirisa dipolelonolo ka tshwanelo le go bopa

dipolelopate le dipolelotswako ka go dirisapolelwanakutu, dipolelwana le makopanyi;

• dirisa tirwa ka tshwanelo mo ditlhangweng;

• dirisa puosebui le puopegelo, ka tshwanelo;

• dirisa tatelano e e siameng ya mafoko modipolelong ka tshwanelo mme a tlhaloganyagore e ka tshwaetsa jang bokao;

• dirisa dithuanyi ka tshwanelo;

Poelo ya go Ithuta ya 4(Tsweletso)

Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi tsa puo lemelawana ya tiriso ya puo ka tsela e e maleba le kanonofo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 10

Page 59: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

49

■ dirisa dipolelo tse di bopilweng sentle ka tsela ee nang le bokao, le go bontsha mokgwa wa godirisa puo ka gale:• lemoga le go dirisa dikarolo tsa puo jaaka

maina, madiri, maemedi, matlhaodi lematlhalosi mo ditlhangweng ka nepagalo leka bokao jo bo siameng;

• dirisa mefuta ya madiri le madirimathusi gotlhalosa dipaka le moono/maikutlo katshwanelo;

• dirisa mafoko a boganetsi ka tshwanelo;• dirisa sediri, sedirwa le letiro ka tshwanelo

le go tlhalosa tiriso ya tsona;• dirisa dipolelonolo ka tshwanelole go bopa

dipolelopate le dipolelotswako tse ditlhabosang ka go dirisa polelwanakala,dipolelwana le makopanyi;

• dirisa tirwa ka tsela e e maleba moditlhangweng le go tlhalosa tiro ya tsona;

• dirisa puosebui le puopegelo, ka tshwanelo momabakeng a a maleba;

• dirisa tatelano e e siameng ya mafoko modipolelong ka tshwanelo mme a tlhaloganyagore e ka tshwaetsa jang bokao;

• dirisa dithuanyi ka tshwanelo;

■ dirisa dipolelo tse di bopilweng sentle ka tsela ee nang le bokao, le go bontsha mokgwa wa godirisa puo ka gale:• lemoga le go dirisa dikarolo tsa puo jaaka

maina, madiri, maemedi, matlhaodi lematlhalosi mo ditlhangweng ka nepagalo leka bokao jo bo siameng;

• dirisa mefuta ya madiri le madirimathusi gotlhalosa dipaka le moono/maikutlo katshwanelo;

• dirisa mafoko a boganetsi ka tshwanelo;• dirisa sediri, sedirwa le letiro ka tshwanelo

le go sekaseka tiriso ya tsona;• dirisa dipolelonolo ka tsela e maleba le go

bopa dipolelopate, dipolelotswako tse ditlhabosang ka go dirisa polelwanakala,dipolelwana le makopanyi;

• dirisa tirwa ka tsela e e maleba moditlhangweng le go sekaseka tiro ya tsona;

• dirisa puosebui le puopegelo, ka tshwanelomo mabakeng a a maleba;

• dirisa tatelano e e siameng ya mafoko modipolelong ka tshwanelo mme a tlhaloganyagore e ka tshwaetsa jang bokao;

• dirisa dithuanyi ka tshwanelo;

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 60: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

50

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

• dirisa matshwao a puiso ka tshwanelo momaitlhomong a a maleba jaaka go tlhalosabokao, bontsha kgolagano ya mafoko mopolelong, le go tiisa bokao;

• dirisa puo ya botshwantshi jaaka maele,diane le puo ya papiso ka mokgwa o omaleba.

Poelo ya go Ithuta ya 4(Tsweletso)

Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi tsa puo lemelawana ya tiriso ya puo ka tsela e e maleba le kanonofo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 10

Page 61: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

51

• dirisa matshwao a puiso ka tshwanelo momaitlhomong a a maleba jaaka go tlhalosabokao, bontsha kgolagano ya mafoko mopolelong, go tiisa bokao kgotsa go bontshabokao jo bo itlhalosang le tiriso ya puo e ebokgabane;

• dirisa puo ya botshwantshi jaaka diane,maele le puo ya papiso ka mokgwa o omaleba.

• dirisa matshwao a puiso ka tshwanelo momefuteng e mentsi e e farologaneng yamaitlhomo jaaka go tlhalosa bokao, bontshakgolagano ya mafoko mo polelong, go tiisabokao kgotsa go bontsha bokao jo boitlhalosang le tiriso ya puo e e bokgabane;

• dirisa mefuta e mentsi e e farologaneng yapuo ya botshwantshi jaaka diane, maele lepuo ya papiso ka mokgwa o o maleba.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 62: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Poelo ya go Ithuta ya 4(Tsweletso)

Thutapuo le tiriso

Moithuti o kgona go dirisa dipopi tsa puo lemelawana ya tiriso ya puo ka tsela e e maleba le kanonofo.

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

■ lemoga tiriso ya puo ka tsenelelo:• aga kitso ya tlhagiso ya bokao jwa nnete le

jwa botshwantshi le bokao jo bo satlhamalalang;

• lemoga ka mo melaetsa e e tlhamaletseng lee e bofitlha, dingwao/meetlo le maikutlo dibontshang seemo sa sebui/moamogedimmuisi/mmogedi ka teng;

• lemoga le go emelana le kgobelelo/go tsayaletlhakore, go naganela ntlheng e le nngwe,kokomogo ya maikutlo, le puo e etlhotlheletsang le e e digelang, a bo a kadirisa bokao bosele go itlhalosa.

Kereiti ya 10

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

52

Page 63: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

53

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

Maemo a Tekanyetso

Re itse se fa moithuti a kgona go:

■ aga kitso ya tiriso ya puo ka tsenelelo:• tlhalosa tlhagiso ya bokao jwa nnete le jwa

botshwantshi le bokao jo bo sa tlhamalalang;

• sekaseka le go tlhalosa ka mo melaetsa e etlhamaletseng le e e bofitlha,dingwao/meetlo le maikutlo di bontshangseemo sa sebui/moamogedi/mmuisi/mmogedi ka teng;

• lemoga le go emelana le kgobelelo/go tsayaletlhakore, go naganela ntlheng e le nngwe,kokomogo ya maikutlo, puo e etlhotlheletsang le e digelang, a bo a ka dirisabokao bosele go itlhalosa.

■ aga kitso ya tiriso ya puo ka tsenelelo:• sekaseka le go tlhalosa bokao jwa nnete le

jwa tlhagiso ya bokao jwa nnete le jwabotshwantshi le bokao jo bo sa tlhamalalang;

• sekaseka le go tlhalosa ka mo melaetsa e etlhamaletseng le e e bofitlha, dingwao/meetlo le maikutlo di bontshang seemo sasebui/moamogedi/mmuisi/ mmogedi ka teng;

• lemoga le go emelana la kgobelelo/go tsayaletlhakore go go kunameng, go naganelantlheng e le nngwe, kokomogo ya maikutlo,puo e e tlhotlheletsang le e digelang, a bo aka dirisa bokao bosele go itlhalosa.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Page 64: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

54

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

DITENG LE BOKAO MO GO FITHELELENG MAEMO A TEKANYETSO

Mo karolong e, diteng le bokao di neetswe go tshegetsa phitlhelelo ya Maemo a Tekanyetso. Diteng tse disupilweng di tlhoka gore di dirwe ka mokgwa o di ka thusang baithuti go tswelela go ya kwa phitlhelelong yaPoelothuto. Diteng di tshwanetse go thusa Dipoelo tsa go Ithuta mme ga di a tshwanela go iphetsa di le tsosi.Bokao jo bo tlhagisitsweng bo ka thusa gore diteng di amane le maemo a a tlisang go tlhaloganya go go feleletsengmo baithuting e bile di thusa mo go ruteng le go ithuta. Morutabana o tshwanetse go tlhokomela tiriso ya maemo aselegae, e seng fela a a supiwang fa, a a ka nnang maleba thata mo maitemogelong a moithuti. Fa diteng le bokao digolagantswe le phitlhelelo ya Maemo a Tekanyetso di ka neela ka letlhomeso la go tlhabolola Manaane a go Ithuta.Dikaedi tsa Manaane a go Ithuta di tlhalosa ka botlalo tshedimosetso e ntsi mo lebakeng le.

Tiriso ya ditlhangwa go ruta puo

Tiriso ya lefoko “setlhangwa” mo Dipegelong tsa Dirutwa tsa Dipuo, e na le kgonego ya bokao jo bo anameng,go akaretsa tiro ya molomo, go kwala, go bona, go utlwelela, kutlopono le mefuta ya ditlhangwa tse di dirisangmekgwa e e farologaneng ya tlhaeletsano. Gotlhe mo go ruteng puo, ditlhangwa di ka dirisiwa jaakatshimologo le mefuta mengwe ya ditlhangwa tse di ka tlhagisiwang jaaka setlhangwa se se feletseng, se thaegilego tswa mo ditseleng tse dintsi tsa go se kwala. Maemo a Tekanyetso a bontsha tsweletso e e maleba ka diteng tsedi bonolo go tlhaloganyega go ya go tse di thatanyana go simolola ka kereiti ya 10 go fitlha go ya 12. Ditlhangwatse di bonolo le tse di marara ke motheo wa go netefatsa tsweletso mo dipuong tsotlhe.

Ditlhangwa ke metswedi e megolo ya “diteng le bokao” mo go ithuteng le mo go ruteng puo ka tsela e ya tlhaeletsanole ya tsenyeletso.

Mefuta e mentsi ya ditlhangwa tse di dirisiwang e bile di tlhagisiwa e tshwanetse go lemosa baithuti:

■ kitso e e humileng ka tsa loago; setso le ditiragalo mme di godisa go tlhaloganya boswa jwa puo;■ dithitokgang tse di gwetlhang le tse di rotloetsang le go godisa go tlhaloganya ka tsenelelo meetlo le

kgatlhego ya setso le loago le dintlha tsa boitshwaro tse di botlhoka e bile di le maleba mo matshelong abaithuti ba Aferika Borwa;

■ mefuta e mentsi e e farologaneng ya dintlhakemo;■ dikao tsa puo e e kwalwang le e e buiwang ka dipopego tse dintsi tse di farologaneng go thusa moithuti go

nna le kitso e e siameng ya tirisopuo e bile e le maleba;■ tshekatsheko ya puo e e naganelang ntlheng e le nngwe, go gobelela le go akaretsa go godisa go nagana ka

tsenelelo;■ puo ya thotloetso le tlhotlheletso;■ tlhotlheletso ya tiriso ya maemo a motho puong ya gagwe le mo go ya tse dingwe;■ kgolo ya kitso ya go lemoga bareetsi, maitlhomo le bokao ka moono gammogo le lentswe le rejista tse di

maleba;■ dipharologantsho le dikarolwana tsa mefuta e mentsi e e farologaneng ya ditlhangwa, go akaretsa tse di kwalwang; ■ didiriswa tsa pono, kutlo le tsa kutlopono; ■ ditaele ka mefutafuta le didiriswa tsa setaele jaaka mefuta e mentsi e e farologaneng ya puo ya

botshwantshi le ya boitlhamedi.

Bk

Page 65: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

55

Tsela ya go ruta e e ikaegileng ka ditlhangwa le ya go ruta ka tsela ya tlhaeletsano, mmogo, di ikaegile motirisong e e tswelelang le tlhagiso ya ditlhangwa.

Tsela ya go ruta e e ikaegileng ka ditlhangwa e tlhotlhomisa ka mo ditlhangwa di dirang ka teng. Maitlhomo a tselae e ikaegileng ka ditlhangwa ke go kgontsha baithuti go nna le bokgoni, go itshepa le go nna babuisi ba ba buisang katsenelelo, bakwadi, babogedi, le batlhami. E akaretsa go reetsa, fa go buisiwa, fa go lebelelwa le fa go sekasekwaditlhangwa go tlhaloganya gore di tlhagisitswe jang, le gore di tlhotlhehetsa jang. Ka mekamekano e e tseneletseng e,baithuti ba nna le bokgoni ba go tlhatlhoba ditlhangwa ka tsenelelo. Tsela e e ikaegileng ka ditlhangwa e akaretsatlhagiso ya mefuta e e farologaneng ya ditlhangwa mo mabakeng a a rileng le baamogedi ba ba rileng batshedimosetso. Tsela e, e tlisiwa ke go tlhaloganya ka mo ditlhangwa di tlhamiwang ka teng.

Tsela ya go ruta ka tsela ya tlhaeletsano e kaya gore mo go ithuteng puo, moithuti o tshwanetse go dirisa puogo le gontsi le go newa ditπhono di le dintsi tsa go ikatisa le go tlhagisa puo ka go tlhaeletsana mo botshelongkgotsa mo tirisong ya ka gale ya puo. Go ithuta puo go tshwanetse go itlela fela mme go fetisetswa mo teng gaphaposiborutelo mo bokgoni jwa go buisa/lebelela le go kwala/tlhagisa di ithutiwang ka tokologo – baithuti baithuta go buisa ka go buisa go le gontsi le go ithuta go kwala ka go kwala go le gontsi.

Go tlhaloganya ka mo ditlhangwa di bopiwang ka teng

Ditlhangwa di tlhagisiwa mo bokaong jo bo rileng ka maitlhomo a a rileng, e bile go akanngwa ka baamogediba tshedimosetso. Mefuta tsa ditlhangwa e na le ditiro tse di farologaneng mme di latela melawana e e rileng yatlwaelo mabapi le popego, setaele, thutapuo, tlotlontswe le diteng. Dilo tsotlhe tse ke mefuta ya ditlhangwa.Baithuti ba tshwanetse go tlhaloganya le go tlhagisa mefuta e e farologaneng ya ditlhangwa.

Ditlhangwa di tlhagisa maemo a setso le a sepolotiki a di tlhamilweng mo go one. Puo e e dirisiwang moditlhangweng e na le melaetsa e e mabapi le meetlo le dintlhakemo tsa sepolotiki tsa bakwadi le batlhami; Ka jaloditlhangwa di tsaya letlhakore la bakwadi le batlhami. Baithuti ba tshwanetse go kgona go ranola le go tsibogelameetlo le maikutlo tse di tlhagelelang mo ditlhangweng.

Ke sone seo, mo tseleng e e ikaegileng ka ditlhangwa, puo ka gale e tlhotlhomisiwa mo ditlhangweng, le goreditlhangwa di tlhotlhomisiwa go ya ka botsalano ba tsona le bokao. Tsela e, e lebelela tsibogelo ya mekgwa e elolameng ya dikarolo tsa puo (thutapuo le tlotlontswe) go lebeletswe gore di dirisitswe jang mo ditlhangweng.Gore baithuti ba kgone go bua ka ditlhangwa, ba tshwanetse gonna le kitso ya medumo “puo e e dirisiwang gobua ka puo “- ba tlhoka mafoko a a tlhalosang diponagalo tse di farologaneng tsa thutapuo, tlotlontswe lesetaele le go bua ka mefuta e e farologaneng ya ditlhangwa.

Ditlhangwa di ka arogangwa go ya ka ditlhangwa tse di dirisiwang le ditlhangwa tse di tlhagisiwang.Mefuta eno ya ditlhangwa e tlhagisitswe ka botlalo mo lenaneong le le latelang. Mananeo a, ga a akaretsemefuta yotlhe e e leng gone ya ditlhangwa – morutabana o letlelelwa go ka tlaleletsa ka ditlhangwa tse di kadirisiwang mo go ruteng e e akaretsang dintlha tsotlhe tsa go ruta puo. Maitlhomo a mananeo ke go famorutabana tlhopho e e anameng ya ditlhangwa tse di ka kgonang go dirisiwa le go tlhagisiwa. Dintlha ka tsedi tlhokagalang mabapi le ditlhangwa tse di thata go tlhalogangwa gammogo le tirisopuo e e maleba dikwadilwe mo Manaanekaeding a go Ithuta.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Page 66: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

56

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

DITLHANGWA TSE DI DIRISIWANG GO RUTA PUO YA GAE KA GO AKARETSA DINTLHATSOTLHE TSA THUTAPUO KEREITI YA 10 – 12

Mefuta e mengwe ya dikwalo e e ka akarediwang mo Dikereiting tsa 10 go fitlha go 12: ditlhangwa tsadikwalo tsa tirisano, tsa tshupiso / le tshedimosetso, boitlhamedi le tsa kutlo, tsa pono le ditlhangwa tsedi dirisang mekgwa e e farologaneng ya tlhaeletsano Tlhopho e ntsi ya ditlhangwa tse, e tshwanetse godirisiwa mo thutong ya go akaretsa dintlha tsotlhe tsa thutapuo mo dingwageng di le tharo

Ditlhangwa tsa dikwalwa:Botshelo jwa mongweDikhutshweDinaane DithamalakwaneDitlhangwa tsa setsoDitlhamoLokwalo lwa moikwadiPadiPoko, le poko ya thorisoTeramaThuto ya Difilimi

Ditlhangwa tsa tirisano:Diathikele le dikholomo tsadimakasiniDiathikele le dikholomo tsamakwalodikgangDibukanatshedimosetsoDifekeseDiforomoDikitsisoDintlhaDipegelo (tsa semmuso le tse eseng tsa semmuso)DiphasalatsoDiphousetaraDipuisano (tse di kwadilweng)DitaletsoDitatodiDithelekeramoGo kwala ka mo bukatsatsingMakwalo (a semmuso le a e senga semmuso)Makwalo a barulaganyiMelaetsa ya khomputaraMelaetsa e mekhutshwane yamogala wa lotheka MemorantamoMetsotso le manaanetsamaisoNeela maikutlo ka(dikwalwa/difilimi)PapetlanakitsisoTlhaeletsano ya elekteroniki Tsa botshelo jwa moswi

Ditlhangwa tsa tshupetso letshedimosetso:BukafokoBuka ya megalaDibuka tsa go ithutaDishejuleEnsaetlelopidiaKaedi ya thelebiπeneLenaane la nako Thesorase

Ditlhangwa tsa boitlhamedi:DibukatsatsiDikopeloDikopelo tsa setsoDitlhamaneDithamalakwaneDitlhangwa tsa boitlhamedi tsabaithutiDitlhangwa tsa dikwalwaDitlhangwa tsa setsoDipuisanoKanelo ya dinaane le dikgangMetlaeMminoPuo e e tlhagisiwangTiragatso ya terama

Ditlhangwa tsa pono, kutloponokutlo le dintlhangwa tse didirisang mekgwa e efarologaneng ya tlhaeletsano:Dikerafo, ditaekeramo,manaanepaloDitπhate le dimmepeDifilimi tsa metlae tse ditshwantshitswengDikgatisoDikhomikiDiphasalatsoDipontsho tsa diselaeteDipuo tse di gatisitswengDiselaeteDiteramaDitshwantsho/DinepeDitshwantsho tsa metlaeDibidiyo tsa mminoManaane a seyalemoaManaane a thelebiπene ledidokumentariMatshwaoMokwalo o o gateletsweng modipoteng (kerafiti)(Metlae e e tshwantshitsweng)Puiso ya diterama padi kgotsa di-khutshweSetlhangwa se se buisetswangkwa godimoTeranseperensiTiriso ya puo go kobisa kamogosoTshwantsho

Page 67: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

57

DITLHANGWA TSE DI TIHAGISIWANG KA NAKO YA GO RUTA PUO YA GAE KA GOAKARETSA DINTLHA TSOTIHE TSA THUTAPUO, KEREITI YA 10 – 12

(Tlhopho e tshwanetse go tlhagisiwa mo Dikereiting tsa 10 go fitlha go 12)

Ditlhangwa tse e seng tsa pateletso tsa go oketsa kitso: bodiragatsi, kanelo ya kgang, dikgang tsaseyalemowa/thelebiπene, diterama tsa diyalemoa/dithelebiπene, dipuisano mo ditlhopheng tsa batho,dikhutshwe tsa mafoko/metshameko, difilimi tsa metlae tse di tshwantshitsweng (dikhatunu), ditshwantshotsa metlae, matshwao, jj.

Ditlhangwa tsa tirisano:Botshelo jwa moswiMaipoleloDifekeseDikaratataletsoDikgang tsa dimakasiniDikgang tsa makwalodikgangDipegelo (semmuso le botsalano)DiphatlhalatsoDipuisanoLenaane la botsheloLokwalwanaphosalatsoMakwalo a batlhagisiMakwalo a botsalanoMakwalo a semmuso a kopo, ngongorego,kutlobotlhoko, taletso, keleletsomasego, ditebogoMakwalokarataMakwalokopo a semmusoMakwalo a semmuso le a botsalano go ya kwabagatisingMelaetsa ya poso ya eleketeronikiMemorantamoMetsotso le manaanetsamaisoMolaetsa o Mokhutshwane wa mogala wa lothekaBotseleganyiGo tlatsa diforomoTatodi

Ditlhangwa tsa boitlhamedi:Ditlhamo tsa kanelo, tlhaloso, dikakanyo, go tlotla,tlhagiso le tsa kganetsanoGo tsibogela dikwalwa

Ditlhangwa tsa tshupetso le tshedimosetso:DikaediDintlhaDiporojeke tsa dipatlisisoDitaeloDitshobokanyoGo kwala ka mafoko a gagweKgobokanyo ya dintlha le kwalo ya tsoneGo kwala mafoko ka mo bukafokong (lenaneo la gopeleta la bonosi le thanolo ya mafoko)

Ditlhangwa tsa molomo, pono le ditlhangwa tsedi dirisang mekgwa e e farologaneng yatlhaeletsano:Dibukana-tshedimosetsoDipapatsoDiphousetaraDiporojeke tsa dipatlisisoDipotsotherisanoDipuisanoDipuo tsa semmuso le tse e seng tsa semmuso

Page 68: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

58

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Page 69: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

59

KGAOLO YA 4

TEKANYETSO

MATSENO

Tekanyetso ke karolo ya botlhokwa ya Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya goIthuta ya Kakaretso). Ke tsela ya go kokoanya le go tlhalosa bosupi le go tlhomamisa bokgoni jwa moithuti.Bosupi bo ka kokoanngwa ma tsamaong ya nako le mo mafelong a a farologaneng, le ka go dirisa ditsela,didiriswa, mekgwa le mefuta ya tlhaeletsano tse di farologaneng.

Go netefatsa gore dipholo tsa tekanyetso di ka fitlhelelwa le go dirisiwa mo maitlhomong a a fapaaneng moisagong, dipholo di tshwanetse go kwalwa. Go na le mekgwa e e farologaneng ya go kwala bokgoni jwamoithuti. E mengwe ya yona e tla tlhomamisiwa mo kgaolong e. E mengwe e tla tlotlomadiwa mo Kaeding yaLenaanethuto.

Go na le batsayakarolo ba bantsi ba ba nang le kgatlhego ka mo baithuti ba dirang ka teng mo Dikereiting tsa10 – 12. Batsayakarolo ba ba akaretsa baithuti ka bobona, batsadi, batlamedi, baabi, mafapha a porofense athuto, Lefapha la Thuto (Bosetπhaba), Bookamedi jwa Thuto, bathapi, ditheo tsa thuto le katiso e e kwagodimo. Gore go kgonagale go fitlhelela bokgoni jotlhe jwa moithuti le go akanyetsa bokgoni jwa moithuti,dipholo tsa tekanyetso di tshwanetse go begwa. Go na le ditsela tse dintsi tsa go bega. Kaedi ya Lenaanethutole Lenaane la Tekanyetso di tlhalosa tsela ya go kwala le go bega mo tekanyetsong ya mo sekolong gammogole tekanyetso go tswa kwa ntle le go neela kgakololo mo dintlheng tsa tekanyetso tsa dithuto tse di rileng.

GORENG GO LEKANYETSWA

Pele ga morutabana a lekanyetsa baithuti, go botlhokwa gore maitlhomo a tekanyetso a tlhamalale, a se nnebokaobontsi. Go tlhaloganya maitlhomo a tekanyetso, go netefatsa gore go nne le tsamaelano gareng gamaitlhomo le mekgwa ya tekanyetso. Seno, se tla thusa go netefatsa gore dikakanyo, ditshwetso malebana letekanyetso di se gobelele, di nne maleba le maitlhomo.

Go na le mabaka a le mantsi a a dirang gore bokgoni jwa baithuti bo lekanyediwe. Mabaka ano a akaretsa tekanyetsoya go lebelela tsweletso le ya go bega diphitlhelelo, go sekaseka le go baakanya mathata mo go ithuteng, tlhopho,kaelo, tshegetso ya go ithuta, go fa setefikeiti jaaka bosupi jwa go tswelela mo kereiting e e latelang.

Mo kharikhulamong e, go ithuta le go lekanyetsa go golagane thata. Tekanyetso e thusa baithuti go lekanyetsa goreboleng jwa go ithuta ga bona bo ntse jang. E naya tshedimosetso ka tswelelo ya bona le go ba kgontsha le go tsayaditshwetso ka ga thuto ya bone. Ka moono o, tekanyetso e naya tshedimosetso ya gore a go ruta le go ithuta go aatlega mo go nneng gaufi le Dipoelo tsa go Ithuta tse di beetsweng pele. Fa tekanyetso e bontsha go tlhokatswelelo, maano a go ruta le go ithuta a tshwanetse go fetolwa ka tsela e e maleba.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Page 70: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

60

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

MEFUTA YA TEKANYETSO

Kgaolo e e tlhalosa mefuta e e latelang ya tekanyetso:

■ tekanyetso ya motheo;■ tekanyetso ya go batla makoa;■ tekanyetso ya go aga; le ■ tekanyetso ya kwa bofelong.

Tekanyetso ya motheo

Tekanyetso ya motheo (tshimologo) e botlhokwa mo tshimologong ya kereiti, fela e ka dirisiwa motshimologong ya nako/paka nngwe le nngwe ya go ithuta. E dirisiwa go tlhomamisa se baithuti ba se itseng lego kgona go se dira. E thusa mo paakanyong ya ditiro le mo tlhabololong ya Lenaane la go Ithuta. Go kwalwaga tekanyetso ya motheo, ke go go repileng.

Tekanyetso ya go batla makoa

Tekanyetso nngwe le nngwe e ka dirisiwa ka maitlhomo a go leka go bontsha lebaka/mabaka a a kgoreletsangmoithuti go ithuta. Tekanyetso ya go batla makoa le go leka go a baakanya e thusa ka ditsela tse difarologaneng tsa tshegetso kgotsa go lemoga tlhokego ya thuso e e kgethegileng kgotsa ya ketleetso. E dirajaaka lebaka la go tlhotlhomisa gore o kgone go thusa le go baakanya maikaelelo a Kaedi ya Lenaanethutogape, kgotsa go lemoga gore ke eng se se sa ithutiwang gore go tle go nne le ditsela tsa go tsereganya tse di kadirisiwang.

Tekanyetso ya go aga

Mofuta mongwe le mongwe wa tekanyetso o o dirisiwang go naya baithuti tshedimosetso morago ga thuto oaraba maitlhomo a tekanyetso ya go aga. Tekanyetso ya go aga ke karolo e e botlhokwa ya go ruta le go ithuta.E lebelela le go tshegetsa tsamao ya go ithuta. Batsayakarolo botlhe ba dirisa mokgwa o wa go lekanyetsa gobona tshedimosetso ka tswelelo ya baithuti. Pegelo e e agang ka tiro e e dirilweng ke karolo ya botlhokwa yatekanyetso mo maitlhomong a go aga.

Tekanyetso ya kwa bofelong

Fa tekanyetso e dirisiwa go kwala katlholo ya bokgoni kgotsa tiro ya moithuti, maitlhomo ke go nayatekanyetso ya bofelo. Tekanyetso ya bofelo e naya setshwantsho sa bogotlhe sa bokgoni kgotsa tswelelo yamoithuti mo nakong nngwe le nngwe e e rileng. E ka nna kwa bofelong jwa tiro e le nngwe ya go ithuta, yuniti,

Page 71: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

61

saekele, kgwedithataro kgotsa ngwaga wa go ithuta. Tekanyetso ya bofelo e tshwanetse go baakanyetswa mmeditsela tse di farologaneng tsa tekanyetso di tshwanetse go dirisiwa go kgontsha baithuti go bontsha bokgoni.

TEKANYETSO E TSHWANETSE GO NNA JANG LE GO DIRA ENG

Tekanyetso e tshwanetse:

■ go tlhaloganngwa ke moithuti le batho botlhe;■ go tsepama ka tlhamalalo;■ go golagana le go ruta le go ithuta;■ go nna go ya ka ditlhokego tse di beilweng tsa Maemo a Tekanyetso;■ go letlelela baithuti ditπhono tse di atolotsweng;■ go ya ka lebelo la go ithuta la moithuti e sa gobelele;■ go kgona go fetofetoga;■ go dirisa didiriswa tse di farologaneng; le■ go dirisa mekgwa e e farologaneng ya go ithuta;

GO LEKANYETSWA JANG

Tekanyetso ya baithuti ka barutabana e tshwanetse go nna le boikanyego jo bogolo. Se se raya gore katlholo yabarutabana ka bokgoni jwa baithuti e tshwanetse go akaretsega go ya ka dinako tse di farologaneng, dintlha tsatekanyetso, le batshwai. Dikatlholo tse di dirwang ka tsela ya tekanyatso di tshwanetse go bontsha goamogelesega go go golo; ke gore, dikatlholo di tshwanetse go dirwa mo dintlheng tsa go ithuta tse di neng dilekanyetswa.

Tekanyetso nngwe le nngwe e ka se ikanyege kgotsa go amogelega gotlhelele ka boyona ka jalo, re tshwanetse go diraditshwetso ka tswelelo ya baithuti tse di ikaegileng ka ditekanyetso tse di fetang nngwe. Seno ke motheo waTlhatlhobotsweledi. Tlhatlhobotsweledi ke tsela ya tekanyetso e ditshwetso di ikaegileng ka go ithuta mo mefuteng e efarologaneng ya ditiro le ditiragalo tse di diragalang ka dinako tse di farologaneng ka nako ya go ithuta.Tlhatlhobotsweledi e akaretsa ditekanyetso tse di dirwang ngwaga otlhe, go dirisiwa mefuta le mekgwa e efarologaneng ya didiriswa tsa tekanyetso jaaka, diteko, ditlhatlhobo, diporojeke le diasaenemente. Tekanyetso yamolomo, go kwala le ya tiragalo di a akarediwa. Dikarolwana tsa tiro e baithuti ba e dirileng di dirisiwa jaaka bosupijwa Tlhatlhobotsweledi di kokoanngwa potefoliong. Dirutwa tse di farologaneng di na le ditlhokego tse difarologaneng tsa se se tshwanetseng go kokoanngwa mo potefoliong. Ditlhokego tseno di umakiwa mo Kaeding yaLenaanethuto.

Tlhatlhobotsweledi e dirwa mo phaposiborutelong le mo sekolong, mme e tsepame mo mokgweng o otsweletseng o tekanyetso e tswakanngwang mo tswelelong ya go ruta le go ithuta. Barutabana ba kgona go itsebaithuti ba bona ka go ba ruta letsatsi lengwe le lengwe, ka go ba botsa dipotso, go lemoga le go dirisana lebona, le go ba lebelela ka mo ba dirisanang ka teng le ba bangwe.

Page 72: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

62

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Tlhatlhobotsweledi e ka dirisiwa mo dikarolong tse pedi tsa Kharikhulamo tse di ka lekanyetswang ka go kwaladiteko le diasaenemente le tse di ka lekanyetswang ka mekgwa e mengwe, jaaka tiragatso, go dirisa bosupi jwago dira ka diatla kgotsa jwa go bua.

MEKGWA YA TEKANYETSO

Tekanyetso ka mong

Dipoelo tsotlhe tsa go Ithuta le Maemo a Tekanyetso di kgona go fitlhelelwa ke mongwe le mongwe. Baithutiba itse se se lebeletsweng mo go bona. Baithuti ba ka nna ba tsaya karolo e e botlhokwa ka tekanyetso kabobona, ka “tekanyetso - pele”, ya tiro, pele morutabana a dira tekanyetso ya bofelo. Kakanyo ya mong ya goithuta, ke karolo e e botlhokwa ya go ithuta.

Tekanyetso ka balekane

Mo tekanyetsong ka balekane, go dirisiwa manaanenetefatso kgotsa ruburiki, e e thusang baithuti botlhe ka tiroya go lekanyetsa le ya ba ba lekanyetsang. Go bua ka maemo kgotsa tsela e e beilweng e tiro ya bona e tlalekanyetswang ka teng, go godisa baithuti go sekaseka tiro ya bona le ya ba bangwe.

Tekanyetso ya setlhopha

Bokgoni jwa go dira ka nonofo mo ditlhopheng, ke e nngwe ya Dipoelotsenelelo. Go lekanyetsa tiro yasetlhopha go akaretsa go batla bosupi jwa gore a setlhopha sa baithuti se a dirisana, thusana, arogana tiro, le gokopanya ditshwaelo tsa ba bangwe go bopa tiro e le nngwe e e kopanetsweng sentle mme e ka kgona golekanyetswa. Tekanyetso ya setlhopha e lebelela dikgato tsa go dira tiro gamogo le tiro e e feditsweng. Eakaretsa go lekanyetsa bokgoni jwa tshedisano, go laola nako, bolaodi jwa metswedi le dipharologanyo mosetlhopheng, gammogo le dintshetsontle tsa ditlhopha.

DITSELA TSA GO KOKOANYA BOSUPI JWA TEKANYETSO

Go na le ditsela tse di farologaneng tsa go kokoanya bosupi jwa tekanyetso. Tse dingwe tsa tsona di tlhalosiwafa tlase.

Tekanyetso ka go lebelela

Ditsela tsa tekanyetso ka go lebelela ke tse di sa rulaganngwang ka botlalo le go re letlelela go kwala mefuta ee farologaneng ya bosupi ka baithuti ba ba farologaneng le ka dinako tse di farologaneng. Mofuta o wa

Page 73: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

63

tekanyetso ka gale o ikaegile ka ditiro tse di batlang gore baithuti ba dirisane mo kgwetlhong ya go batlatharabololo kgotsa go tlhagisa tiro e e tshwanang. Tekanyetso e e ikaegileng ka temogo e tshwanetse go nna e eikaeletsweng le go tsamaisiwa ka thuso ya didiriswa tse di maleba tsa temogo.

Tekanyetso ka teko

Tekanyetso ka teko ke e e rulagantsweng sentle, go kgontsha barutabana go kokoanya bosupi jwa baithutibotlhe ka tsela le ka nako e e tshwanang. Mofuta ono wa tekanyetso o lebelela bosupi jwa go ithuta jo bonetefatswang ke maduo a a rileng. Fa diteko le ditlhatlhobo di dirisiwa ka tshwanelo, di dira karolo yabotlhokwa ya kharikhulamo ka gonne di neela bosupi jo bo siameng jwa se se ithutilweng.

Tekanyetso ka tiro

Ditsela tsa tekanyetso ka tiro di ikaelela go bontsha gore a moithuti o na le bokgoni jwa go dirisa se ba seithutileng mo maemong a a sa tlwalegang kgotsa mo maemong a a kwa ntle ga phaposiborutelo. Tekanyetso yatiragatso e akaretsa karolo ya go dira ka diatla ya dithuto e le go sekaseka ka mo baithuti ba kgonang go dirisateori e ba e ithutileng. Tsela, maemo a a amogelegang kgotsa melao e tiragatso e tla lekanyetswang ka yona etlhalosiwa mo diruburiking kgotsa mo manaanenetefatsong a ditiro, le go thusa morutabana go dira katlholo yaborutego go lekanyetsa tiragatso ya moithuti mongwe le mongwe.

GO KWALA LE GO BEGA MADUO

Go kwala maduo le go bega go akaretsa mokgwa o re kwalang maduo a re a kokoantseng ka nako yatekanyetso ka ona gore a tle a sekasekiwe sentle mme a phasaladiwe ka tsela e e nepagetseng le e etlhaloganyegang.

Mekgwa ya go kwala maduo

Go na le mekgwa e e farologaneng ya go kwala maduo. Go le gantsi go thata go kgaoganya mekgwa ya gokwala maduo le mekgwa ya go tlhatlhoba tiro ya baithuti.

Dikao tseno ke tse dingwe tsa mefuta e e farologaneng ya go kwala maduo:

■ sekale se se lekanyetsang;■ manaanetiro kgotsa manaanenetefatso; le■ diruburiki.

Nngwe le nngwe e tlhalosiwa fa tlase.

Page 74: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

64

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Sekale se se lekanyetsang

Sekale se se lekanyetsang ke thulaganyo nngwe le nngwe ya go tshwaya, mo letshwao (sekai jaaka A kgotsa B)kgotsa maduo (jaaka 5/10 kgotsa 50%) le ranolwang ka botlalo go golaganya tlhaloso ya maduo a a filwengkhoutu e e rileng le bokgoni jo bo tlhokagalang go fitlhelela maduo ao. Thanolo e e botlalo e, e botlhokwa gofeta maduo a go dumelelanweng ka ona mo tsamaong ya go ruta le go ithuta, ka e naya baithuti kakanyo e etlhaloganyegang ya se se fitlheletsweng le gore ke ka ntlha ya eng go ithuta go sa atlega ka botlalo. Mokgwawa bogologolo wa go tshwaya o ne o dirisa sekale se se lekanyetsang ntle le tlhaloso e e feletseng. O ne o diragore go nne thata go tlhaloganya bokgoni le makoa a baithuti go ya ka dipoelo tse di ikaeletsweng. Sekale sadintlha di le (thataro) 6 tsa bokgoni se dirisiwa mo Pegelong ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12(Tsela ya go Ithuta ka Kakaretso).

Mananeo a tiro kgotsa Manaanenetefatso

Mananeo a tiro kgotsa manaanenetefatso di na le dipegelo tse di itlhaotseng tse di tlhalosang tiragatso e elebeletsweng mo tirong e e rileng. Fa pegelo e e rileng mo manaane netefatsong e ka lemogwa jaaka e moithutia e dirileng ka nako ya tiragatso, pegelo e tla tshwaiwa. Dipolelo tsotlhe tse di tshwailweng go tswa momanaanenetefatso (jaaka maemo a a beilweng go ka fitlhelelwa) di tlhalosa phitlhelelo ya tiro ya moithuti.Manaanenetefatso a botlhokwa thata mo go lekanyetseng ditiro tsa moithuti ka esi kgotsa ka ditlhopha.

Diruburiki

Diruburiki ke kopanyo ya dikhoutu tse di lekanyetsang le ditlhaloso tsa maemo a a amogelegang. Di na letatelano ya maemo, ka maduo a a tlhalosang kgato ya bonnye kgotsa boemo jwa tiro jo bo amogelegang mokgatong ya khoutu nngwe le nngwe. Diruburiki di batla barutabana ba itse seo tota se tlhokwang ke dipoelo.Ruburiki e ka nna ya kakaretso, e le e e nayang setshwantshotshupo sa bogotlhe sa maemo a a amogelegang a alebeletsweng, kgotsa ya go sekaseka, go naya setshwantsho se se tlhamaletseng sa diponagalo tsa bosekasekitse di bopang ditlhokego, kgotsa e ka di kopanya ka bobedi. Kaedi ya Lenaanethuto e naya dikai tsa diruburikitsa serutwa se se rileng.

Go bopa ruburiki, morutabana o tshwanetse go swetsa gore:

■ Ke dipoelo dife tse di lebeletsweng?■ Ke Maemo a Tekanyetso afe a a tshwanetsweng go fitlhelelwa ke tiro?■ Ke bosupi bofe jo bo tshwanetseng go kokoanngwa? ■ Ke dikarolo dife tse di farologaneng tsa tiro tse di tla lekanyetswang?■ Ke didiriswa dife tse di farologaneng tsa tekanyetso tse di siametseng karolo nngwe le nngwe ya tiro (jaaka

dikgato tsa go dira tiro le tiro e e feditsweng)?■ Ke kitso efe e e tshwanetseng go nna bosupi?■ Ke bokgoni bofe jo bo tshwanetseng go dirisiwa kgotsa tiragatso e e tshwanetseng go tsewa?

Page 75: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

65

■ Ke ditπhono dife tsa go tlhagisa maikutlo a mong, meetlo le maikutlo ka ga mongwe/sengwe tse ditlhagelelang mo tirong le gore ke dife tsa tse, tse di tshwanetseng go lekanyetswa le gore di tla lekanyediwajang?

■ A ruburiki e le nngwe e lebane le Dipoelo tsa go Ithuta tsotlhe le Maemo a Tekanyetso otlhe a tiro, kgotsa,a tiro e batla diruburiki tse di mmalwa?

■ Tota, ke diruburiki di le kae tse di tlhokagalang mo tirong?

Go botlhokwa gore morutabana a abelane ruburiki kgotsa diruburiki le baithuti pele ga ba dira tiro e ebatlegang. Ruburiki e sedimosa go ithuta le ditiragatso tse e tshwanetseng go di lebelela. E nna sediriswa se sebotlhokwa sa tekanyetso ya moithuti ka esi.

Go bega tiragatso le phitlhelelo

Go bega tiragatso le phitlhelelo go naya botlhe ba ba nang le seabe kgotsa ba ba nang le kgatlhego goremoithuti o tswelelapele jang. Fa bosupi bo sena go kokoanngwa le go ranolwa, barutabana ba tshwanetse gokwala diphitlhelelo tsa baithuti. Go tlhokega gore ditekanyetso tsa bofelo tse di lekaneng di dirwe nako le nakogore pegelo e fe dintlha tse di tletseng tsa maemo a a fitlheletsweng ke moithuti.

Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 e amogela sekale sa dintlha di le thataro tsa gobontsha bokgoni. Sekale se supiwa ka Sethalo 4.1:

Sethalo 4.1 Sethalo sa phitlhelelo sa Pegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti tsa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso)

Khoutu ya Ditlhaloso tsa Bokgoni Maduo (%) Seemo

6. Phitlhelelo ka dinaledi 80-100

5. Phitlhelelo ka matsetseleko 60-79

4. Phitlhelelo e e itumedisang 50-59

3. Phitlhelelo ka tekano 40-49

2. Phitlhelelo ka bontlhanngwe 30-39

1. Phitlhelelo e e tlhaelang 0-29

Page 76: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

66

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

DITLHALOSO TSA BOKGONI TSA SERUTWA

Go thusa ka boemo jo phitlhelelo e tshwanetseng go fitlhelelwa ka jona mo Dipoelong tsa go Ithuta moDikereiting tsa 10 go fitlha go 12, bokgoni jwa thuto bo tlhaloswa go farologanya ditebelelo tsa kereiti ka semoithuti a tshwanetseng go se itse le go se fitlhelela. Magato a marataro a bokgoni, a tlhalositswe mo thutongnngwe le nngwe le mo kereiting nngwe le nngwe. Ditlhaloso tse di tla thusa barutabana go lekanyetsa baithutile go ba baya mo boemong jo bo nepagetseng jwa tekanyetso. Ditlhaloso di khutshwafatsa se se tlhalositswengka botlalo mo Dipoelong tsa go Ithuta le mo Maemong a Tekanyetso, le go neela diponagalo tse difarologanyang le tse di tlhomamisang diphitlhelelo mo boemong jo bo rileng. Magato a a farologaneng aphitlhelelo le tsa diperesente tse di tsamaelanang le tsona di bontshwa mo Sethalong 4.1

Go tsamaelana le metheo le tsamaiso ya tekanyetso e e itshetlegileng ka dipoelo, ditekanyetso tsotlhe modikolong le tsa kwa ntle ga dikolo di tshwanetse go nna fela ka ditlhokego tse tiro e atlholwang ka tsona.Maduo a ka dirisiwa go tlhatlhoba tiro e e rileng ya tekanyetso, ditiro tsa tekanyetso di tshwanetse golekanyetswa go ya ka diruburiki go na le go tshwaya dikarabo tse di siameng le go neela maduo go ya ka paloya matshwao. Dipegelo tsa bokgoni tsa dirutwa di tlhalosa bonnye jwa bokgoni, kitso, maikutlo le meetlo tse ditshwanetseng go supiwa ke moithuti go bontsha phitlhelelo mo kgatong nngwe le nngwe ya sekale sa golekanyetsa.

Fa barutabana/balekanyetsi ba baakanya tiro/kgotsa potso, ba tshwanetse go netefatsa gore tiro/kgotsa potso earabela ntlha ya poelo e e rileng. Go tshwanetse ga dirisiwa maemo a tekanyetso a a maleba go tlhama ruburikie e lekanyetsang tiro kgotsa potso. Ditlhaloso di bontshe ka botlalo bonnye jo bo dumeletsweng jwa maemo a atshwanetseng go fitlhelelwa mo setlhopheng sengwe le sengwe mo sekaleng sa go lekanyetsa.

Ditlhaloso tsa bokgoni tsa serutwa se, di tlhagelela kwa bofelong jwa kgaolo e.

TLHATLOSO

Tlhatloso mo Kereiting ya 10 le Kereiti ya 11 e tla dirwa fela go ya ka tekanyetso ya mo sekolong, fela etshwanetse go ya ka mabaka a a tshwanang le a Lokwalo lwa Thuto le Katiso e e Tswelelang. Ditlhokego,maemo, melao ya kopanyo le ya go fetisetsa kwa pele, di tlhaloswa mo “Qualifications and Assessment PolicyFramework for Grades 10 – 12 (General)”.

KA MO DIKARATAPEGO DI TSHWANETSENG GO NNA KA TENG

Go na le ditsela tse dintsi tsa go tlhama karatapego, fela go botoka gore karatapego e nne bonolo gotlhaloganyega, fa e le gore tshedimosetso yotlhe e e botlhokwa e tsentswe. Karatapego e tshwanetse go akaretsatshedimosetso ka tswelelopele ya moithuti ka kakaretso, le tse di latelang:

■ bokgoni jwa moithuti go ya ka dipoelo;■ tse moithuti a di kgonang tota;

Page 77: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

■ tshegetso e e tlhokegang kgotsa e e filweng, fa go tlhokegang;■ pego ya se se diragetseng e e thusang e e tshwaelang ka ga tiro ya moithuti fa e bapisiwa le e e fetileng le

ditlhokego tsa serutwa; le■ tswelelopele ya kgolo ya moithuti mo go ithuteng mokgwa wa go ithuta.

Karatapego e tshwanetse go akaretsa tshedimosetso e e latelang gape:

■ leina la sekolo;■ leina la moithuti;■ kereiti ya moithuti;■ ngwaga le kgweditharo;■ fa motsadi/moemedi wa motsadi a saenang gone;■ tshaeno ya morutabana le mogokgo;■ letlha;■ malatsi a go tswalela le go bula sekolo;■ setempe sa sekolo; le■ porofaele ya moithuti ya go tsena sekolo.

TEKANYETSO YA BAITHUTI BA BA ITEMOGELANG DIKGORELETSI MO GO ITHUTENG

Tekanyetso ya baithuti ba ba itemogelang dikgoreletsi mo go ithuteng e tla tsamaisiwa ka dikatlenegiso tsaditsela dingwe tse di tshitshintsweng le/kgotsa tse di fetotsweng jaaka tse di kwadilweng, mo Qualificationsand Assessment Policy Framework for Grades 10 – 12 (General) jaaka le tlhagelela go baithuti ba baitemogelang dikgoreletsi mo go ithuteng. Lebelela White Paper 6 on ‘Special Needs Education’ Building anInclusive Education and Training System.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

67

Page 78: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

68

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

6 80-100%Phitlhelelo ka dinaledi

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka dinaledi a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa, leka nyalelano le tomagano ya dikakanyo; bontshamaitemagelo a godileng a tiriso ya puo katshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha go lemoga,ranola, sekaseka, le go tlhalosa tshedimosetsomo mefuteng e e farologaneng ya maitlhomo;dirisa puo ka thelelo le go bontsha maikutlo kabokgabane mo mabakeng a a farologaneng atlhaeletsano.

■ lemoga, ranola, sekaseka le go tlhalosaditlhangwa ka go itshepa le ka nonofo fa a buisale fa a lebelela; bontsha go tlhaloganya go gotlhabosegang, go gatelela le go tshegetsa dintlhatsa gagwe; buisetsa kwa godimo a bontshathelelo le maikutlo ka bokgabane; bontshatshisimogo mo dikakanyong tsa batho babangwe le tsa setso.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tsaboitshimololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo ebile di le maleba; kwala/tlhagisa goya ka baamogedi, maitlhomo, maemo le kagego;rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso katlhotlheletso e e bontshang setaele sa gagwe;boeletsa le go baakanya diphoso mo dikwalongka boena go netefatsa tokafalo.

DITLHALOSO TSA BOKGONI TSA PUO YA GAE

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 79: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

69

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka dinaledi a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa, leka nyalelano le tomagano ya dikakanyo; bontshamaitemogelo a magolo a go dirisa puo katshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha, go ranola,sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosa tshedimosetsomo mefuteng e mentsi e e farologaneng yamaitlhomo; dirisa puo ka thelelo le go bontshamaikutlo ka bokgabane mo mabakeng a afarologaneng a tlhaeletsano;

■ ranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosaditlhangwa ka go itshepa fa a buisa le golebelela; bontsha go tlhaloganya go goitumedisang, go gatisa le go tshegetsa dintlha tsagagwe; buisetsa kwa godimo a bontsha thelelole maikutlo ka bokgabane; bontsha tshisimogomo dikakanyong tse di farologaneg gammogo letsa setso.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tsaboitshimololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo e bile di le maleba; kwala/tlhagisa go yaka baamogedi, maitlhomo, maemo le dikagego katlhomamo; rulaganya dikakanyo le dintlha tsatshegetso ka tlhotlheletso e e botlhale go bontshasetaele sa gagwe; boeletsa le go baakanya diphosomo ditlhangweng ka boena go bontsha tokafalo e etotobetseng.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka dinaledi a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa, leka nyalelano le tomagano ya dikakanyo kwa ntlega go o fetofetola; bontsha maitemogelo amagolo a tiriso puo ka tshisimogo le tlotlo; nnatsebentlha, go ranola, sekaseka, tlhatlhoba le gotlhotlha tshedimosetso mo mefuteng e mentsi e efarologaneng ya maitlhomo; dirisa puo kathelelo le go bontsha maikutlo ka bokgabone momabakeng a mantsi a a farologaneng atlhaeletsano;

■ ranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhotlhaditlhangwa ka go itshepa le ka bokgoni fa abuisa le fa a lebelela; bontsha go tlhaloganya gogo humileng tota ka mokgwa o o kgodisang, gogatisa le go tshegetsa dintlha tsa gagwe; buisetsakwa godimo a bontsha thelelo le maikutlo kabokgabane; bontsha tshisimogo mo dikakanyongtse dintsi tse di farologaneng, gammogo le tsasetso.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tsaboitshimololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo di le maleba e bile di sa fetogefetoge;kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego ka bokgabane; rulaganyadikakanyo le dintlha tsa tshegetso ka tlhotlheletsoe e botlhale le go bontsha setaele sa gagwe;boeletsa le go baakanya diphoso ka boena le gotlhomamisa fa setlhangwa se dule diatla.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 80: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

70

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

6 80-100%Phitlhelelo ka dinaledi

(Tsweletso)

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka go itshepa le ka bomaleba;bontsha maitemogelo, ranola, sekaseka le gotlhalosa dipharologanyo tse di bofitlha mobokaong, tirisong le mo dipopegong tsa mafoko;lemoga, sekaseka, tlhalosa, le go dirisa dipopitse di farologaneng tsa dipolelo ka maitlhomo ago dirisa puo ka gale le go bontsha setaele se serileng ka bokgabane; bontsha bokgoni jwamaemo a a kwa godimo jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 81: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

71

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka go itshepa le maitemogelo a aoketsegang; ranola, sekaseka, tlhatlhoba, le gotlhalosa dipharologano tse di bofitlha gareng gabokao le tiriso ya mafoko le dipopego tsamafoko; lemoga sekaseka, tlhatlhoba le go dirisamefuta ya dikarolo tsa dipolelo ka maitlhomo ago dirisa puo ka gale le go bontsha setaele se serileng ka bokgabane; bontsha bokgoni jwamaemo a a kwa godimo jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatiriso ya puo ka go itshepa, le maitemogelo amagolo; ranola, sekaseka, tlhatlhoba le gotlhalosa dipharologano tse di bofitlha mobokaong le mo tirisong ya mafoko ledipopegong tsa mafoko; lemoga, sekaseka,tlhatlhoba le go dirisa mefuta ya dikarolo tsadipolelo ka maitlhomo a go dirisa puo ka gale lego bontsha setaele se se rileng ka bokgabane;bontsha bokgoni jwa maemo a a kwa godimojwa tiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 82: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

72

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

5 60-79%Phitlhelelo kamatsetseleko

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka matsetseleko a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano letomagano ya dikakanyo e bile go le gantsi abontsha go itshepa; bontsha maitemogelo a agolang a tiriso ya puo ka tshisimogo le tlotlo;nna tsebentlha go lemoga, ranola, sekaseka le gotlhalosa tshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; dirisa puo ka thelelo le go bontshamaikutlo ka bokgabane mo mabakeng a afarologaneng a tlhaeletsano go le gantsi.

■ lemoga, ranola, sekaseka le go tlhalosaditlhangwa ka go itshepa go le gantsi fa a buisale go lebelela; bontsha go tlhaloganya fa agatelela le go tshegetsa dintlha tsa gagwe;buisetsa kwa godimo a bontsha thelelo lemaikutlo ka bontle tota; bontsha tshisimogo modikakanyong tsa batho ba bangwe le tsa setso tsedi farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tse go le gantsie leng tsa boitshimololedi, dikakanyo dinyalelana e bile di lomagane fela nepagalo e lennye; kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi,maitlhomo, maemo le dikagego ka gofarologana; rulaganya dikakanyo le dintlha tsatshegetso ka go se fetogefetoge, tlhotlheletso leboitlhamedi go bontsha bosupi jwa setaele sagagwe se se golang; boeletsa le go tlhotlhadiphoso mo dikwalong ka boene go netefatsatokafalo.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 83: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

73

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka matsetseleko a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa,dikakanyo di nyalelane e bile di lomagane;bontsha maitemogelo a a godileng a tiriso yapuo ka tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha goranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosatshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; dirisa puo ka thelelo le go bontshamaikutlo ka bokgabane mo mabakeng a afarologaneng a tlhaeletsano go le gantsi.

■ ranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosaditlhangwa ka go itshepa fa a buisa le golebelela; bontsha go tlhaloganya go go siamengfa a gatelela le go tshegetsa dintlha tsa gagwe katlhamalalo; buisetsa kwa godimo a bontshathelelo le maikutlo ka bontle tota; bontshatshisimogo mo dikakanyong tsa batho babangwe le tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tse di nang leboitshimololedi, dikakanyo di nyalelane, dilomagane di nepagetse go le gantsi; kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikakego tse di farologaneng;rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso kago se fetogefetoge, e tlhotlheletsa, e na leboitlhamedi go bontsha bosupi jwa setaele sagagwe; boeletsa le go tlhotlha diphoso ka boenego bontsha gore o a tokafala.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka matsetseleko a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa,nyalelano le tomagano ya dikakanyo; bontshamaitemogelo a a godileng sentle a tiriso ya puoka tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha goranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhotlhatshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; a dirisa puo ka thelelo le gobontsha maikutlo ka bokgabane mo mabakeng aa farologaneng a tlhaeletsano go le gantsi.

■ ranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhotlhaditlhangwa ka go itshepa le ka nonofo fa a buisa lego lebelela; bontsha go tlhaloganya go go lekanengfa a gatelela le go tshegetsa dintlha tsa gagwe katlhamalalo; buisetsa kwa godimo a bontsha thelelole maikutlo ka bontle tota; bontsha tshisimogo momefuteng e e farologaneng ya dikakanyo tsabangwe le tsa setso.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa tse di nang leboitshimololedi, dikakanyo di nyalane, dilomagane di nepagetse; kwala/tlhagisa go ya kabaamogedi, maitlhomo, maemo le dikagego;rulaganya dikakanyo tsa setlhangwa le dintlhatsa tshegetso ka tsela e e sa fetogefetogeng etlhotlheletsa, e na le boitlhamedi e bontshabosupi jwa setaele sa gagwe; boeletsa le gotlhotlha diphoso ka boene go bontsha tokafalo ee kgodisang.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 84: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

74

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

5 60-79%Phitlhelelo kamatsetseleko (Tsweletso)

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka go itshepa le nepo e e golang;lemoga, ranola, sekaseka le go tlhalosadipharologano tse di bofitlha fa gare ga bokao letiriso ya mafoko le dipopego tsa mafoko;lemoga, sekaseka, tlhalosa le go dirisa dipopi tsedi farologaneng tsa dipolelo ka maitlhomo a godirisa puo ka gale le go bontsha setaele se serileng; bontsha bokgoni jwa maemo a a kwagodimo jwa tiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 85: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

75

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka go itshepa le ka nepagalo e bile gole bonolo; ranola, sekaseka, tlhatlhoba le gotlhalosa dipharologano tse di bofitlha fa gare gabokao le tiriso ya mafoko le dipopego tsamafoko; lemoga, sekaseka, tlhatlhoba le godirisa dipopi tsa dipolelo tse di farologaneng kamaitlhomo a go dirisa puo ka gale le setaele sese rileng; bontsha bokgoni jwa maemo a a kwagodimo jwa tiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yapuo ka go itshepa, nepagalo, e bile go le bonolo;ranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosadipharologano tse di bofitlha tsa bokao le tirisoya mafoko le dipopego tsa mafoko; lemoga,sekaseka, tlhatlhoba le go dirisa dipopi tse dimarara tsa dipolelo ka maitlhomo a go dirisapuo ka gale le setaele se se marara; bontshabokgoni jwa maemo a kwa godimo a tiriso yathutapuo le tlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 86: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

76

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekale

4 Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go itumedisa a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano, letomagano ya dikakanyo le go itshepa go goisegang; bontsha maitemogelo a a isegang atiriso ya puo ka tshisimogo le tlotlo; nnatsebentlha go lemoga, le go ranola tshedimosetsomo maitlhomong a a farologaneng fela a nna lebothata jwa go sekaseka le go tlhalosa; dirisapuo ka thelelo e e isegang le maikutlo momabakeng a a tlwaelegileng a tlhaeletsano.

■ lemoga le go ranola ditlhangwa ka go itshepa gogo isegang fa a buisa le go lebelela, fela aitemogela bothata jo bo rileng fa a sekaseka lego tlhalosa; gatelela le go tshegetsa dintlha tsagagwe ka go tlhaloganya, go go isegang;buisetsa kwa godimo ka thelelo le maikutlo a aamogelesegang; bontsha tshisimogo e eamogelesegang mo dikakanyong tsa ba bangwele tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa ka boitlhamedinyalelano le tomagano ya dikakanyo le nepagaloe e itumedisang; kwala/tlhagisa kakamogelesego sentle go ya ka baamogedi,maitlhomo, maemo le dikagego ka gofarologana; rulaganya dikakanyo le dintlha tsatshegetso ka diteng le tlhomamo tse diamogelesegang le ka bosupi jo bo rileng jwaboitlhamedi le setaele sa gagwe; boeletsa le gotlhotlha diphoso ka thuso ya mongwe gonetefatsa tokafalo.

50-59%Phitlhelelo e eitumedisang

S

Page 87: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

77

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go itumedisa a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano,tomagano ya dikakanyo le go itshepa go goisegang; bontsha maitemogelo a a golang letiriso ya puo ka tshisimogo le tlotlo; nnatsebentlha go ranola le go tlhalosa tshedimosetsomo maitlhomong a a farologaneng fela a bontshago okaoka go go rileng fa a sekaseka le gotlhatlhoba, dirisa puo ka thelelo e e isegang lemaikutlo mo mabakeng a a farologaneng atlhaeletsano.

■ ranola le go tlhalosa ditlhangwa ka go itshepa gogo isegang fa a buisa le go lebelela, fela aitemogela kabakanyo e e rileng fa a tlhatlhoba lego tlhalosa; gatelela le go tshegetsa dikakanyotsa gagwe ka go tlhaloganya go go itumedisang;buisetsa kwa godimo ka thelelo le maikutlo a aamogelesegang; bontsha tshisimogo e eamogelesegang mo dikakanyong tsa ba bagwe letsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa kaboitshimololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo le nepagalo e e amogelesegang;kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le kagego ka go farologana go le gantsi;rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso kaditeng le tlhomamo tse di amoselegang; bontshabosupi jo bo rileng jwa boitlhamedi le setaele sagagwe; boeletsa le go tlhotlha diphoso ka thusonngwe go netefatsa tokafalo.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka go itumedisa a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka go itshepa,nyalelano, le tomagano ya dikakanyo; bontshamaitemogelo a tiriso ya puo ka tshisimogo letlotlo; nna tsebentlha go ranola le go sekasekatshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng fela a bontsha go okaoka go gorileng fa a tlhatlhoba le fa a tlhotlhatshedimosetso; dirisa puo ka thelelo e e isegangle maikutlo mo mabakeng a a farologaneng atlhaeletsano.

■ ranola, le go sekaseka ditlhangwa ka go itshepago go isegang fa a buisa le go lebelela fela aitemogela kabakanyo e e rileng fa a tlhatlhoba lego tlhotlha tshedimosetso; bontsha gotlhaloganya go go tseneletseng go amogelesegafa a gatelela le go tshegetsa dikakanyo tsagagwe; buisetsa kwa godimo ka thelelo lemaikutlo a a amogelesegang; bontsha tshisimogoe e amogelesegang mo dikakanyong tsa babangwe le tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa kaboitshimololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo le nepagalo e e amogelesegang;kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le kagego ka go farologana; rulaganyadikakanyo le dintlha tsa tshegetso ka tsela e eamogelesegang e tlhaloganyega, e humile etsepame e bile e bontsha bosupi jo bo rileng jwaboitlhamedi le setaele sa gagwe; boeletsa le gotlhotlha diphoso ka thuso e e rileng go netefatsatokafalo.

Page 88: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

78

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

4 50-59%Phitlhelelo e eitumedisang(Tsweletso)

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka nepagalo e e amogelesegang;lemoga, ranola, sekaseka le go tlhalosa bokao jobo fitlhegileng le tiriso ya mafoko le dipopegotsa mafoko tse di tlwaelegileng ka nepagalo e eitumedisang; lemoga, sekaseka, tlhalosa le godirisa mefuta e farologaneng ya dipolelo kamaitlhomo a go dirisa puo ka gale le setaele sese rileng fela a dira diphoso tse di masisi;bontsha bokgoni jo bo amogelesegang jwa tirisoya thutapuo le tlotlontswe.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 89: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

79

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka nepagalo e e amogelegang; ranola,sekaseka le go tlhalosa bokao le tiriso yamafoko le dipopego tsa mafoko go akaretsamafoko a bokao jo bo bofitlha ka nepagalo e eamogelesegang; lemoga, sekaseka, tlhatlhoba lego dirisa dipopi tsa dipolelo tse di farologanengka maitlhomo a go dirisa puo ka gale le setaelese se rileng fela a dira diphoso; bontsha bokgonijo bo amogelesegang jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka nepagalo e e amogelegang; ranola,sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosadipharologano tse di bofitlha fa gare ga bokao letiriso ya mafoko le dipopego tsa mafoko kanepagalo e e amogelesegang; lemoga, sekaseka,tlhatlhoba le go dirisa dipopi tsa dipolelo tse difarologaneng ka maitlhomo a go dirisa puo kagale le setaele se se rileng fela a dira diphoso tsedi sa reng sepe; bontsha bokgoni jo boamogelesegang jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 90: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

80

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

3 40-49%Phitlhelelo ka tekano

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka tekano a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano letomagano e e lekaneng ya dikakanyo le ka goitshepa go gonnye go go bonalang; bontshamaitemogelo a a lekaneng le tiriso ya puo e ebontshang tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlhago lemoga, ranola sekaseka le go tlhalosatshedimosetso ka tekano mo maitlhomong a afarologaneng; dirisa puo a bontsha thelelo e elekaneng le maikutlo mo mabakeng a atlwaelegileng a tlhaeletsano.

■ lemoga le go ranola ditlhangwa ka tekano fa abuisa le go lebelela, fela a nna le bothata gosekaseka le go tlhalosa tshedimosetso; bontshago tlhaloganya go go lekaneng le go tshegetsadintlha tsa gagwe; buisetsa kwa godimo kathelelo le maikutlo a a lekaneng; bontshatshisimogo e e lekaneng mo dikakanyong tsa babangwe le tsa setso tse di farologaneng,

■ nna le kelotlhoko e e lekaneng goboitshimololedi, nyalelano le tomagano yadikakanyo le nepagalo fa a kwala le go tlhagisa;kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomomaemo le kagego ka go farologana; tsweletsadikakanyo le dintlha tsa tshegetso ka tekano felaka boitlhamedi, diteng le tsepamo e nnye;bontsha bosupi jo bo lekaneng jwa setaele sagagwe; boeletsa le go tlhotlha diphoso ka thusoya mongwe go netefatsa tokafalo e eamogelesegang.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 91: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

81

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka tekano a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano letomagano e e lekaneng ya dikakanyo; bontshamaitemogelo a a lekaneng le tiriso ya puo e ebontshang tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlhago mo kgontsha go ranola, tshedimosetso katekano mo maitlhomong a a farologaneng fela anna le bothata jwa go sekaseka, tlhatlhoba le gotlhalosa; dirisa puo e e bontshang thelelo e elekaneng, le maikutlo mo mabakeng atlwaelegileng a tlhaeletsano.

■ ranola le go sekaseka ditlhangwa ka tsela e esiameng fa a buisa le go lebelela, fela aitemogela bothata fa a tlhatlhoba le go tlhalosatshedimosetso; bontsha go tlhaloganya go golekaneng le go tshegetsa dintlha tsa gagwe;buisetsa kwa godimo ka thelelo le maikutlo a alekaneng; bontsha tshisimogo e e siameng modikakanyong tsa ba bangwe le tsa setso.

■ nna le kelotlhoko e e lekaneng go boitlhamedi,nyalelano le tomagano ya dikakanyo le nepagalofa a kwala le go tlhagisa; kwala/tlhagisa ka tselae e siameng go ya ka baamogedi, maitlhomomaemo le dikagego ka go farologana; tsweletsadikakanyo le dintlha tsa tshegetso ka tsela e esiameng fela a bontsha boitlhamedi jo bonnye,diteng le tsepamo; bontsha bosupi jo bo siamengjwa setaele sa gagwe; boeletsa le go tlhotlhadiphoso fela o tlhoka thuso ya mongwe gonetefatsa tokafalo e e siameng.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka tekano a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa ka nyalelano letomagano e e lekaneng ya dikakanyo; bontshamaitemogelo a a lekaneng le tiriso ya puo e ebontshang tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlhago mo kgontsha go ranola le go sekasekatshedimosetso ka tekano mo maitlhomong a afarologaneng fela a nna le bothata jwa gotlhatlhoba le go tlhotlha tshedimosetso; dirisapuo e e bontshang thelelo e e lekaneng lemaikutlo mo mabakeng a a tlwaelegileng atlhaeletsano.

■ ranola le go sekaseka ditlhangwa ka tsela e esiameng fa buisa le go lebelela, fela a itemogelabothata fa a tlhatlhoba le go tlhotlhatshedimosetso; bontsha go tlhaloganya go golekaneng le go tshegetsa dikakanyo tsa gagwe;buisetsa kwa godimo ka thelelo le maikutlo a alekaneng; bontsha tshisimogo mo dikakanyongtsa ba bangwe le tsa setso tse di farologaneng.

■ nna le kelotlhoko e e lekaneng go boitlhamedi,nyalelano le tomagano ya dikakanyo le nepagalofa a kwala le go tlhagisa; kwala/tlhagisa ka tselae e siameng go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego ka go farologana; tsweletsadikakanyo le dintlha tsa tshegetso ka tsela e esiameng fela a bontsha boitlhamedi jo bonnye,diteng le tsepamo; bontsha bosupi jo bo siamengjwa setaele sa gagwe; boeletsa le go tlhotlhadiphoso fela o tlhoka thuso ya mongwe gonetefatsa tokafalo e e siameng.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 92: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

82

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

3 40-49%Phitlhelelo ka tekano

(Tsweletso)

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka tekano fela ka dinako dingwe akgona go di dirisa ka nepagalo; lemoga le goranola bokao le dipopego tsa mafoko ka tekanofela a itemogela bothata jo bo rileng fa asekaseka le go tlhalosa tiriso ya ona, mme kadinako dingwe a itemogela dipharologano tse dibofitlha; lemoga, sekaseka, tlhalosa le go dirisadipopi tsa dipolelo ka tekano ka maitlhomo a godirisa puo ka gale fela a dira diphoso tse dimasisi; bontsha bokgoni jo bo lekaneng jwatiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 93: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

83

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka tekano mme a di dirisa ka nepagaloka dinako dingwe; ranola le go sekaseka bokaojwa mafoko ka tekano fela a itemogela bothatafa a tlhalosa tiriso ya mafoko le dipopego tsamafoko mme a ka nna le temogo e rileng yadipharologano tse di bofitlha; lemoga, sekaseka,tlhatlhoba le go dirisa dipopi tsa dipolelo katekano ka maitlhomo a go dirisa puo ka gale felaa dira diphoso tse di masisi; bontsha bokgoni jobo lekaneng jwa tiriso ya thutapuo letlotlontswe.

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yatirisopuo ka tekano mme a ka di dirisa kanepagalo ka dinako dingwe; ranola, sekaseka,tlhatlhoba le go tlhalosa dipharologano tse dibofitlha fa gare ga bokao le tiriso ya mafoko ledipopego tsa mafoko ka tekano; lemoga,sekaseka, tlhatlhoba le go dirisa dipopi tsadipolelo ka tekano ka maitlhomo a go dirisa puoka gale fela a dira diphoso ka dinako dingwe;bontsha bokgoni jo bo lekaneng jwa tiriso yathutapuo le tlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 94: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

84

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

2 30-39%Phitlhelelo kabontlhanngwe

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka bontlhanngwe a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa fela ka kabakanyomo nyalelanong le tomaganong ya dikakanyo;dirisa puo fela a bontsha tlhokego e kgolo yamaitemogela a tirisopuo e e bontshangtshisimogo le tlotlo; nna tsebentlha ka sewelokgotsa go lemoga, ranola, sekaseka, le gotlhalosa tshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; dirisa puo ka thelelo le maikutloka sewelo mo mabakeng a a tlwaelegileng atlhaeletsano.

■ bontsha go lemoga le go ranola ditlhangwa kasewelo fa a buisa le go lebelela, mme a nna lebothata go sekaseka le go tlhalosa tshedimosetsoe e rileng; bontsha go tlhaloganya kgotsa gotlhagisa dikakanyo tsa gagwe ka sewelo;retelelwa ke go tshegetsa dintlha; buisetsa kwagodimo ka go okaoka a bontsha tlhaelo yathelelo le maikutlo; bontsha tlhaelo yatshisimogo mo dikakanyong tsa ba bangwe lemo go tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela a bontshatlhaelo ya boitshimolololedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo, nepagalo kgotsakelotlhoko mo baamogeding, maitlhomong,maemong le dikagegong tse di farologaneng;rulaganya dikakanyo le dintlha tsa tshegetso kasewelo kgotsa go bontsha boitlhamedi kgotsasetaele sa gagwe; boeletsa le go tlhotlha diphosoka thuso e e tlhomameng ya mongwe, fela oretelelwa ke go bona tokafalo.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 95: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

85

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka bontlhanngwe a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa fela ka sewelonyalelano le tomagano ya dikakanyo etlhagelela; bontsha tlhaelo ya maitemogelo atirisopuo ka tshisimogo le tlotlo; retelelwa ke gonna tsebentlha go ranola le go sekaseka mme aitemogela bothata jo bogolo fa a tlhatlhoba le gotlhalosa tshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; dirisa puo ka thelelo kgotsa kamaikutlo ka sewelo mo mabakeng a afarologaneng a tlhaeletsano.

■ ranola le go sekaseka ditlhangwa ka sewelo fabuisa le go lebelela; itemogela bothata jo bogologo tlhatlhoba le go tlhalosa tshedimosetso;bontsha go tlhaloganya kgotsa go tlhagisadikakanyo tsa gagwe ka sewelo le ka tlhaelo yatshusumetso; buisetsa godimo a okaoka mmethelelo le maikutlo di tlhaela; bontsha tlhaelo yatshisimogo mo dikakanyong tsa ba bangwe lemo go tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa fela a bontsha tlhaelo mogo tsa boitshimololedi, nyalelano le tomaganoya dikakanyo, le nepagalo; retelelwa ke gokwala/tlhagisa go ya ka baamogedi, maitlhomo,maemo le dikagego; tsweletsa dikakanyo ledintlha tsa tshegetso ka sewelo kgotsa a bontshaboitlhamedi kgotsa setaele sa gagwe; boeletsa lego tlhotlha diphoso ka thuso e e tlhomameng yaya mongwe mme o bontsha tokafalo ka sewelo.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo ofitlheletseng dithuto ka bontlhanngwe a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa fela ka sewelonyalelano le tomagano ya dikakanyo etlhagelela; bontsha maitemogelo a a rileng atirisopuo ka tshisimogo le tlotlo; nna tsebentlhaka sewelo go ranola, sekaseka, tlhatlhoba le gotlhotlha tshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; dirisa puo ka thelelo le maikutloka sewelo mo mabakeng a a farologaneng atlhaeletsano.

■ ranola ditlhangwa fa a buisa le go lebelela felaka sewelo mme a nna le bothata fa a sekaseka,tlhatlhoba le go tlhotlha tshedimosetso; bontshago tlhaloganya go go rileng le go tlhagisadingwe tsa dikakanyo tsa gagwe mme a na letlhaelo ya tshusumetso; buisetsa kwa godimo aokaoka mme thelelo le maikutlo di tlhaela;bontsha tlhaelo ya tshisimogo mo dikakanyongtsa ba bangwe le mo go tsa setso tse difarologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela a bontshatlhaelo mo go tsa boitshimololedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo le nepagalo, retelelwake go kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi,maitlhomo le dikakanyo; tsweletsa dikakanyo ledintlha tsa tshegetso ka bomaleba jo bo rilengjwa diteng fela tsepamo e sa tlhomama e bile gose bosupi bope jwa boitlhamedi kgotsa setaelesa gagwe; boeletsa le go tlhotlha diphoso kathuso go le gale mme a bontsha tokafalo kasewelo.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 96: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

86

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

2 30-39%Phitlhelelo kabontlhanngwe

(Tsweletso)

■ tlhaloganya melao le melawana ya dipopego tsapuo ka sewelo mme a na le bothata go di dirisaka nepagalo; lemoga le go ranola dipharologanomo bokaong jwa mafoko le dipopego tsamafoko a a tlwaelegileng, ka bothata, fela aitemogela bothata jo bogolo go sekaseka le gotlhalosa tiriso ya tsona; lemoga, ranola, tlhalosale go dirisa ka nepo dipopi tsa dipolelo tse ditlwaelegileng mo maitlhomog a go dirisa puo kagale mme a dira diphoso tse di masisi; bontshatlhaelo mo bokgoning jwa tiriso ya thutopuo letlotlontswe.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 97: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

87

■ tlhaloganya le go dirisa dipopi le melawana yapuo ka nepagalo ka sewelo; ranola le gosekaseka dipharologano mo bokaong jwamafoko a a tlwaelegileng mme a na le bothata jobogolo jwa go tlhalosa le go tlhatlhoba tiriso yamafoko le dipopego tsa mafoko tse ditlwaelegileng; lemoga, sekaseka, tlhalosa le godirisa dipopego tsa dipolelo ka maitlhomo atirisopuo ya ka gale ka sewelo le go diradiphoso tse di masisi; bontsha tlhaelo mobokgoning jwa tiriso ya thutapuo le tlotlontswe.

■ tlhaloganya dipopi le melawana mengwe ya puomme ka sewelo a di dirisa ka nepagalo; ranola lego sekaseka dipharologano mo bokaong jwamafoko a a tlwaelegileng fela a nna le bothata jobogolo jwa go tlhatlhoba le go tlhalosa tiriso yamafoko le dipopego tsa mafoko; lemoga, ranolasekaseka le go dirisa dipopi tsa dipolelo kamaitlhomo a tirisopuo ya ka gale le fa a na letlhaelo mo go atlegiseng maitlhomo a gagweebile a dira diphoso; bontsha tlhaelo mobokgoning jwa tiriso ya thutapuo la tlotlontswe.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 98: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

88

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

1 0-29%Phitlhelelo e e

tlhaelang

Kwa bofelong ba Kereiti ya 10 moithuti yo onang le phitlhelelo e e tlhaelang a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa, fela go le gantsinyalelano ya dikakanyo e seyo; se bontshemaitemogelo ape kgotsa tirisopuo ka tshisimogole tlotlo; retelelwa ke go nna tsebentlhagotlhelele, go lemoga, ranola sekaseka kgotsa gotlhalosa tshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; retelelwa ke go dirisa puo kathelelo le maikutlo mo maemong a atlwaelegileng.

■ retelelwa gotlhelele go lemoga, ranola, sekasekale go tlhalosa ditlhangwa fa a buisa le golebelela; retelelwa gotlhelele go bontsha gotlhaloganya kgotsa go tlhagisa dikakanyo tsagagwe mme a tshegetsa dintlha ka sewelo;buisetsa kwa godimo ka bokoa a retelelwagotlhelele ke go bontsha thelelo le maikutlo,retelelwa gotlhelele ke go bontsha tshisimogomo dikakanyong tsa ba bangwe le mo go tsasetso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela go batla gosa supe boitshimololedi, nyalelano le tomaganoya dikakanyo kgotsa nepagalo epe; retelelwa kego bontsha kelotlhoko mo go kwaleng/gotlhagiseng go ya ka baamogedi maitlhomo ledikagego ka go farologana; retelelwa ke gokwala ka botlhale kgotsa bosupi jwa setaele sagagwe le dintlha tsa tshegetso di tlhakatlhakanemo e leng gore ga go bokao bope mosetlhangweng se se kwadilweng/tlhagisitsweng;retelelwa gotlhelele ke go boeletsa le go tlhotlhadiphoso mo setlhangweng se a se kwadileng.

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekaleS

Page 99: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

89

Kwa bofelong ba Kereiti ya 11 moithuti yo onang le phitlhelelo e e tlhaelang a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa fela ka tlhaelo ekgolo ya nyalelano ya dikakanyo; bontshamaitemogelo a tirisopuo ka tshisimogo le tlotlogo le gonnye; retelelwa ke go nna tsebentlha goranola, sekaseka, tlhatlhoba kgotsa go tlhalosatshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; retelelwa ke go dirisa puo kathelelo kgotsa maikutlo mo maemong a atlwaelegileng a tlhaeletsano.

■ ranola, sekaseka, tlhatlhoba le go tlhalosaditlhangwa ka sewelo fa a buisa le go lebelela;bontsha go tlhaloganya dikakanyo kgotsa gotlhagisa tshegetso ya dintlha ka sewelo; buisetsakwa godimo ka bokoa a retelelwa ke go bontshathelelo kgotsa maikutlo; retelelwa ke go bontshatshisimogo mo dikakanyong tsa ba bangwe lemo go tsa setso tse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela a retelelwake go bontsha boitlhamedi, nyalelano letomagano ya dikakanyo; retelelwa gotlhelele kego kwala/tlhagisa go ya ka baamogedi,maitlhomo, maemo le dikagego; kwala kabotlhale ka sewelo a sa bontshe bosupi bope jwasetaele sa gagwe; tlhagisa dikakanyo le dintlhatsa kemo mme di tlhakatlhakane; retelelwagotlhelele go boeletsa le go tlhotlha diphoso mosetlhangweng se a se kwadileng.

Kwa bofelong ba Kereiti ya 12 moithuti yo onang le phitlhelelo e e tlhaelang a ka:

■ bua le go tlhagisa ditlhangwa fela ka sewelonyalelano ya dikakanyo e seyo gotlhelele kgotsatiriso ya puo e e bontshang tshisimogo le tlotlo;retelelwa ke go nna, tsebentlha go ranola,sekaseka, tlhatlhoba kgotsa go tlhotlhatshedimosetso mo maitlhomong a afarologaneng; retelelwa ke go dirisa puo kathelelo kgotsa maikutlo mo maemong a afarologaneng a tlhaeletsano.

■ buisa le go lebelela ditlhangwa fela a itemogelabothata jo bogolo fa a ranola, sekaseka,tlhatlhoba le go tlhotlha tshedimosetso; bontshago tlhaloganya, dikakanyo kgotsa tshusumetsoka sewelo; buisetsa kwa godimo ka bokoa aretelelwa ke go bontsha thelelo kgotsa maikutlo;retelelwa ke go bontsha tshisimogo modikakanyong tsa ba bangwe le mo go tsa setsotse di farologaneng.

■ kwala le go tlhagisa ditlhangwa fela a bontshatlhaelo e kgolo ya bosupi jwa boitshimololedi,nyalelano e tomagano ya dikakanyo kgotsanepagalo; retelelwa ke go kwala/tlhagisa go ya kabaamogedi, maitlhomo, maemo kgotsa dikagegoka go farologana; tlhagisa dikakanyo le dintlha tsatshegetso fela di le magasagasa, setaele sa gagwese sena mooko kgotsa a dirisa poapoeletso;boeletsa le go tlhotlha diphoso ka thuso yamongwe ka dinako tsotlhe fela a sa tlhaloganyekgotsa a sa baakanye diphoso.

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

Page 100: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

90

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Kereiti ya 10

Khoutu Ditlhaloso tsa BokgoniSekale

1 ■ tlhaloganya fela dipopi tsa metheo le melawanaya tirisopuo mme a retelelwa ke go di dirisa kanepagalo; retelelwa ke go lemoga, ranola,sekaseka le go tlhalosa bokao le tiriso yamafoko le dipopego tsa mafoko tse ditlwaelegileng ka nepagalo; dirisa dipolelo tse disenang kagego kgotsa bokao jo botlhaloganyegang; bontsha go retelelwa go gofeteletseng gwa tiriso ya puo le tlotlontswe.

0-29%Phitlhelelo e e

tlhaelang(Tsweletso)

S

Page 101: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

91

Kereiti ya 11 Kereiti ya 12

Ditlhaloso tsa Bokgoni Ditlhaloso tsa Bokgoni

■ tlhaloganya fela metheo ya dipopi le melawanaya tirisopuo fela a di dirisa sentle ka sewelo;retelelwa ke go ranola, sekaseka, tlhatlhoba lego tlhalosa dipharologano fa gare ga bokao letiriso ya mafoko le dipopego tsa mafoko tse ditlwaelegileng; batla a retelelwa gotlhelele ke godirisa dipopi tsa dipolelo ka nepagalo kamaitlhomo a tirisopuo ya ka gale; bontsha goretelelwa go go feteletseng gwa tiriso ya puo letlotlontswe.

■ tlhaloganya fela metheo ya dipopi le melawanaya tirisopuo fela a di dirisa sentle ka sewelo;retelelwa ke go ranola, sekaseka, tlhathoba le gotlhalosa bokao le tiriso ya mafoko le dipopegotsa mafoko; retelelwa gotlhelele go dirisa dipopitsa dipolelo ka maitlhomo a tiriso ya puo kagale; bontsha go retelelwa go go feteletseng gwatiriso ya puo le tlotlontswe.

Page 102: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

92

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Page 103: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

93

LENAANEFOKO LA MAREO

akeronimi – le foko le le agiwang ka go kapodisa ditlhaka/mafoko a ntlha a polelwana kgotsa leina (sekao; TD– Thuto ya dipoelo.

baakanya diphoso – go ntsha diphoso tsa mokwalo le matshwao a puiso a etswe tlhoko.

baamogedi – bareetsi, babogedi, babuisi ba mefuta e e farologaneng ya tlhaeletsano ka kakaretso.

boakaretsi – molawana o o reng thuto e fitlhelelwe ke baithuti botlhe ntle le go ba kgetholola ka ntlha yabokoa bongwe jwa bona, e ka nna jwa dirwe tsa mmele kana tlhaloganyo.

bodiragatsi – go tsaya karolo mo motshamekong, sekai terama.

bokgabane – matsetseleko.

boitlhamedi – mafoko a setheo kgotsa borutegi jo bo rileng; e le mareo a a ka itsiweng ke ba setheo fela

boitshimololedi – boikakanyetsi jwa moithuti ka nosi jo bo kgethegileng, a bo ithaetse go tlhagisa kitso yagagwe.

bonnye jo bo dumeletsweng – ntlha e e kwa tlase e e kayang gore tiragatso e e neilweng e fitlheletswe. Sekao;Fa moithuti a newa tiro e e leng gore o tshwanetse go bona diperesente di le 50 go e falola, peresente e, kebonnye jo bo dumeletsweng go falola.

bokao jo bo bofitlha – bokao jo bo kunameng bo sa tlhalosege bo le tlhôlôlô

botlhagisi pele jwa setshwantsho le lemorago lwa sone – (sekao go tlhagisa dithungthung le pula yamatlakadibe kwa tshimologong ya setshwantsho go latelwa ke ditiragalo tse di tshosang)

didiriswadintsi – go dirisa mmogo didiriswa jaaka setlhangwa, ditshwantsho, digatisamodumo, thelebiπene,bidiyo jj jaaka dithusathuto mo thutong.

dikarolo tsa polelo – dikarolwana tse di bopang polelo jk, lediri, sedirwa, letiro, dipolelwana jj.

dipopi tsa puo – dikarolwana tsa puo

dipuisano – ditherisano tse go ikaeletsweng gore go dumalanwe ka mogopolo pele go tsewa tshwetso kgotsago diriwa sengwe

dingangisano – dikganetsano

Page 104: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

94

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

dipoelo tsa botlhokwa – dipoelo tse, mmogo le Dipoelo tse Dikgolo, tse di bopang Dipoelo tse Kgolo tsa Pegeloya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso), tse di tlhotlhelediwang keMolaotheo – di akaretsa dikgono tsa pinagare tsa botshelo tsa baithuti, jaaka tlhaeletsano, kakanyo e e tseneletseng,tiro le tsamaiso ya tshedimosetso, tiro ya ditlhopha le ya baagi le dikgono tsa go lekanyetsa.

dipoelo tsa kgolo – tsona, mmogo le Dipoelo tsa Botlhokwa, di bopa pinagare ya dipoelo tsa Pegelo yaKharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso), tse di tlhotlheletswang keMolaotheo – di akaretsa go kgontsha baithuti go ithuta sentle, go nna baagi ba ba nang le boikarabelo.

diponagalo – dilo dingwe tse di itlhophileng tse di tlhaolang se sengwe go se sengwe jaaka poko e farologanale padi. Sekao; Diponagalo tsa leboko ke: ditema, dipoeletso, moribo, morumo, jj.

dipotso tse di sa batleng dikarabo – jaaka “ A lo batla go boela mo pusong ele ya tlhaolele?”

dipotso tse di tseneletseng – dipotso tse di lekang kitso bogolo jang ka dikgaisano le go itumedisa.

ditsela tsa ditiro – tiro e moithuti a batlang go e dira morago ga dithuto. (Dithuto tse a di tlhophileng tsamotheo di lebane le tiro eo.)

ditshwanelo tsa botho – sengwe le sengwe se ka molaotheo wa naga e leng tshwanelo ya moagi mongwe lemongwe, go se dira, bua, amogela jalojalo kwa ntle ga go kgorelediwa kgotsa go kgoreletsa ba bangwe.

ditshwantshotshupetso – ditshwantsho tse di nolofaditsweng go bontsha popego kgotsa ka mo selo sebonwang ka teng.

emelela ntlha (go) – go ema kgatlhanong le tlhaselo ka maitlhomo a go netefatsa se a se buang/emetseng.

go beela lonao – go beela motho serai kgotsa go epela motho lemena.

go phopholetsa – go batla ka go utlwelela ka menwana o sa bone kgotsa go leka go tlhaloganya se o seutlwang ka go akanya.

go tlhagisa ntlha ya gagwe – go akgela kgotsa go tshwaela.

godisa – go oketsa kitso, bokgoni, kgotsa popego.

ineelo – dira tiro kgotsa diragatsa maitlhomo ka botswapelo.

ka botlalo – go akaretsa dintlha tse dingwe tse di tlhokagalang kgotsa tse di tshegetsang.

kaedi – go thusa ka dikakanyo, dikeletso kgotsa tshedimosetso tse di nang le thuto nngwe ka maitlhomo a gorarabolola bothata go kgontsha batho go ikemela ka bobona.

kagego – thulaganyo ya setlhangwa go ya ka popego, bogolo le tatelano ya diteng.

Page 105: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

95

ka tekano – se se dirwang se dirwa ka tsela e e lebeletsweng kgotsa e e amogelegang.

kakanyetso – dilo tse di akanngwang e le nnete ka maemo.

katlholelopele – kakanyo e e fosagetseng e e dirwang e sena bosupi kgotsa e sa sekasekwa ke mongwe.

kgato – kitsiso ya kgotsa bokgoni jwa tiro go ya jaaka fa e dirwa go tswa kwa tshimologong go fitlha kwabokhutlong.

kgasakgaso – maiteko a ka bomo a go leka go tlhotlheletsa dikakanyo tsa batho ka go tlhagisa tshedimosetso ee ka nnang nnete kgotsa maaka ka maikaelelo a go dira gore ba dumele se ba se utlwang kgotsa ba se bonang.

kgobokanyo ya dintlha – go kgobokanya dintlha tse di tsamaelanang ka go di golaganya ka mela.

kgonya – go ema tsi! fa o buisa

lebelela ka tsenelelo – go lebelela lokwalo kgotsa go lo sekaseka ka maitlhomo a go bona bokao jo bofitlhegileng le go le tlhaloganya.

lebolelateng – mofuta wa bolwetse jo mogare wa lona o atelang mo mading a motswasetlhabelo morago ga gotshwaediwa mme o koafatse masole a mmele.

leetsi – mafoko a a etsisang modumo wa sengwe.

lenaanenetefatso – papetlana e go kwadilweng dintlha tse di tla lebelelwang fa tiro e e neetsweng e atlegakana e sa atlege ka go feta di tshwaiwa mme morago go tsewe tshwetso e e maleba.

lenaane la go ithuta – porogarama ya go ithuta, e akaretsa diteng le mokgwa wa go ruta, tse di kaelwang kePegelo ya Kharikhulamo ya Bosetπhaba Dikereiti 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretso) mme a tlhangwa kediporofense, dikolo le barutisi.

letlhomeso la taolo ya borutegi la bosetπhaba – ke morero o o tshwanang le go farologana le paakanyo e elaolang go ithuta le go ruta mo Aferika Borwa.

letshwao – sengwe se se tshwantshitsweng go tsibosa kgotsa go fetisa tshedimosetso/taelo. Sekao;

letshwao le, le tlhalosa gore mmino ga o a dumelelwa. le, le bolela gore batho ba ba dirisang ditilo tsamaotwana ba ka dirisa tulo e.

maemo a tekanyetso – kitso, kgono le maikutlo tse baithuti ba tshwanetseng go di bontsha le gore bafitlheletse dipoelothuto mo kereiting nngwe le nngwe.

Page 106: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

96

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

mafoko a a bokaobontsi – sekao: (i) Mothusi ke kgosi ya Bakgatla kgr:-ke moetapele wa morafe, o tlhomilwego nna kgosi. (ii) Ke kgosi kwa tirong kgr:-ke ena yo mogolo ka maemo. (iii) Ke kgosi kwa lapeng la gaabokgr:-ke ena tibola ntha, ngwana wa ntlha.

maitlhomo – lebaka le le dirang gore sengwe se dirwe kgotsa se nne teng.

marara – ditiragalo/dintlha tse dintsi tse di golaganeng di le thata go tlhaloganyega.

matseno – tlhaloso e e botlalo ka ga sengwe se go buiwang kgotsa go kwadilweng ka ga sona. Sekao; modikwalong matseno a tlhagisa moanelwamogolo, motlhodi wa kgotlhang, lefelokgang, nako jj.

mefuta ya dikwalo – lereo le le dirisetswang mefuta ya dikwalo jaaka diporouse tsa boitlhamedi, maboko lediterama.

mefuta ya dipolelo – go na le mefuta e e farologaneng ya dipolelo tse di jaaka dipotso, ditaelo, dipegelo jj.

mekamekana – go dirisana, buisana, lebelela, le go reetsana ka botlalo le ka mokgwa o o rileng go nna leseabe mmogo.

melawana – ditlwaelo tse di amogelegileng ka kakaretso, e ka nna ka tsela ya boitshwaro, go buisana le bathoba bangwe kgotsa ka mo mafoko a tshwanetseng go latelana ka teng mo polelong.

metheo e e rulaganyang – metheo le manaane a go ruta a a itshetlegileng ka bokgoni jo bo tshwanetseng gogodisiwa mo baithuting le ditlhangwa tse di tla letlang baithuti go tlhatlhoba dintlha tse di ba amang, tsasetπhaba le tsa lefatshe lotlhe.

mogare wa lebolelateng – lebelela lebolelateng

mogopolo – se motho a se akanyang; monagano.

mokgwa – ke tsela e tiro e dirwang ka yona.

mokwalotlanyo – go kwala ka motshini o o tlanyang, ka khomputara kgotsa sebalamakgolo.

molao wa boitshwaro – melao ya botho e e laolang kgotsa e e tlhotlheletsang boitshwaro jwa motho.

motlhala – ntlha kgotsa lenathwana la bosupi le le dirisiwang go tlhagisa nnete e e fitlhegileng kgotsa gorarabolola bothata.

namatsha – go itumedisa tota.

ngôka – ôka sengwe ka go se kgatlha.

nonofo – go tlhagisa tiro ka mokgwa o o lebeletsweng o o atlegileng.

Page 107: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

97

ntlhakemo – ntlha e mmui a e dibelang mo dipuisanong fa a neela mabaka a a maleba.

nyalelano – mogopolo le dikakanyo di du malana sentle.

pegelo – go bega sengwe ka go se ranola ka maitlhomo a go senola bokao jwa sona.

pegelo ya kharikhulamo ya bosetπhaba – pegelo e e emelang pholisi ya go ithuta le go ruta kwa dikolongmo thutong ya Thuto le Katiso e e Tswelelang.

Poelo ya go Ithuta – dipholo kwa bofelong ba tiro ya go ithuta mo thutong e e ikaegileng ka dipoelo tse dithusang go batla tiro ya go ithuta.

pueletsopuiso – go buisa ka maitlhomo a go netefatsa fa o kwadile sentle go se na difatlhi, morago o tlhagisetiro ya gago go ka buisiwa ke botlhe

porofaele ya moithuti – rekotokakaretso ya moithuti, go akarediwa tshedimosetso ka ga gagwe, kgolo yaloago, ditlhokego tsa tshegetso, dikao tsa bontlhanngwe jwa tiro ya gagwe, le pegelo ya ngwaga otlhe.

potofolio ya moithuti – faele ya moithuti mongwe le mongwe kgotsa kokoanyo ya tiro ya gagwe ya tekanyetsoya tsweletso ya ngwaga otlhe.

potsotherisano – puisano gareng ga batho ba babedi kgotsa go feta, yo mongwe a botsa mme yo mongwe aaraba.

poloto – thulaganyo ya ditiragalo tsa setlhangwa, go tloga ka tshimologo, setlhoa le bokhutlo, mme di akaretsakgang/thitokgang e le nngwe.

polotwana – thulaganyo ya ditiragalo tse dingwe tse dinnye ka fa gare ga lokwalo le le lengwe mmetiragalonyana e, e na le tshimologo, setlhoa le bokhutlo ba yona.

puo e e ithaetsweng – puo e e itlhametsweng

puo eo e dirisiwang go bua ka thuto ya puo – puo e e dirisang tlotlontswe e e jaaka lediri, poloto, tematheto,leina, letlhalosi jj.

puo ya botshwantshi – mafoko le dipolelo di lere bokao jwa dikapuo jaoka, tshwantshanyo, mothofatso letshwantshiso

puo ya kgobelelo – puo e e tsayang letlhakore e dira gore go nne thata go tsaya tshwetso e e siameng.

puo ya tlhotlheletso – maikutlo a dirisiwa go gapa le go sia ka mogopolo wa motho.

puo tlaleletso – puo ya bobedi kgotsa ya boraro e e ithutiwang mmogo le puo ya gae.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Page 108: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

98

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

puo – tsela ya batho ya tlhaeletsano ka go bua, go kwala kgotsa puo ya matsogo ka tiriso ya mafoko a godumelelanwang ka ona.

puo ya go ruta le go ithuta – puo e e dirisiwang mo sekolong go ruta le go ithuta.

puo ya tikologo e e rileng – puo e e buiwang ke batho fela ba tikologo kgotsa karolo e e rileng ya naga.

puotlwaelo – puo e e dirisiwang mo motlotlong fela go sa dirisiwe mafoko a a maleba/a a siameng kana go salatelwe melao le melawana ya tiriso ya puo.

puotswako – puo e e seng ya semmuso e ka gale e dirisiwang ke setlhopha sa batho jaaka go dirisa mafoko adipuo tse dingwe mo puong. (puo ya botsotsi).

rerisana – go leka go fitlhelela tumalano kgotsa go fitlhelela tumalano ka go tlosa dipelaelo dingwe famongwe a buisana le bangwe. Go leka go bona tsela kgotsa mokgwa wa go tlhaloganya se se buisiwang,reediwang kgotsa dirwang.

segalo – lentswe, modumo, bokibo le mosito fa motho a ne a bua kgotsa a opela.

se se kwadilweng – bokao jo bo tlhamaletseng jo bo ka golaganngwang le se se kwadilweng.

segalo – tsela ya go kapodisa lefoko go fapaanya bokao jwa lona le a mangwe a a nang le modumo o otshwanang le lona. Setswana se na le segalogodimo le segalotlase (sekao: tlháma le tlhàma)

sekgamu sa thuto le katiso e e tswelelang (STKT) – ke thuto ya dingwaga di le 3 tsa thuto ya sekolo gotloga ka kereiti 10-12. Ke kgato ya bofelo ya Thuto le katiso kwa dikolong.

setlhangwa – tsela e motlhaeletsi a e dirisang go tlhagisa kgotsa go fetisa tshedimosetso jaaka: go kwala, bua,leba, supetsa jj.

setshwano sa popego – ka mo selo se bopegileng ka teng.setifikeiti sa thuto le katiso e e tswelelang (STKT) – lokwalo lo lo amogelwang morago ga go wetsa sekgamusa Thuto le Katiso e e Tswelelang.

tebokakaretso – thadisokakaretso kgotsa tshobokanyo ya sengwe.

tebo ya matlho – go bua le go buisa o ntse o lebelela bareetsi mo matlhong.

tekanyetso – puo, kitso, bokgoni, le boitshwaro tse moithuti a tshwanetseng go di ithuta le go di dira/supetsatsa kwa bofelong jwa kereiti e e rileng.

tekanyetso e e tswelelang – ke tekanyetso e e tsweletseng e e rotloetsang tswakanyo ya tekanyetso mo goruteng le mo go goleng ga baithuti ka tsela e e tsweletseng ka go itsise tiragalo.

Page 109: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

99

tekanyetso – tiragalo e e rulagantsweng e e tswelelang ya go kokoanya tshedimosetso ka ga bokgoni jwamoithuti, jo bo lekanyeditsweng go ya ka Maemo a Tekanyetso.

thadiso – go neela ka tlhaloso ya mongwe, sengwe kgotsa tiragalo ka mokgwa wa go kwala kgotsa go bua.

thelelo – go buisa ka maikutlo a a maleba le diteng, lentswe le segalo di nyalelana e bile melao ya puiso yotlhee nepagetse.

thesorase – bukafoko ya makaelagongwe le malatodi.

tomagano – dikakanyo tse di tlhalosegang ka dikarolwana tsa tsone tsa go tlhalosa kgotsa go dira sengwe.

thôôthôô – ga nnete, se e leng sona tota.

thuto e e kwa godimo – kgato ya thuto e e tlang morago ga Kereiti ya 12. E ka ithutiwa kwa diyunibesithingle kwa dithekenikoneng tseo di welang mo legatong lwa thuto e e kwa godimo.

thuto tsa boitshenkedi – setlhopha sa dithuto tse moithuti a ka di itlhophelang go tlaleletsa palo ya dithuto tsedi tlhokegang.

thuto tsa motheo – setlhopha sa dithuto tse moithuti a ka ithutang tsona go ya ka tiro e a batlang go e dira (faa batla go ithutela tiro tsa kgwebo o tla tsaya dithuto tsa kgwebo).

thuto tsa patelesego – setlhopha sa dithuto tse moithuti a patelesegang go di ithuta go falola kereiti.

thuto ya kakaretso le katiso – dingwaga tse di lesome tsa pateletso tsa sekolo tse di akaretsang thutopotlana,thuto e e magareng le thuto e e godimo.

tiisa – go kopanya manathwana a dilo jk. Dikakanyo, dintlha go bopa selo se le sengwe se se tlhaloganyegang.

tikologo – maemo a a farologaneng a tiro e diragalelang mo go yona.

tiragatso – ditlamorago tse di nnang teng morago ga tiro e sena go dirwa.

tiriso ya puo – ka mo puo e dirisiwang ka teng go lebilwe bosemmuso, tlotlontswe, kapodiso, jj. Le gore elebiseditswe mang, kae.

tiro – tiro e e newang baithuti go e dira, e ka nna go reetsa, go bua, kwala, lebelela, tlhotlhomisa jj.

tlhaeletsano – puisano ka mogala, lekwalo, seya le mowa thelebeshine le ka kokgwa mongwe le mongwe felao o ka otlegisang kgorogo thomelo ya molaetsa

tlhagisa – go neela tshedimosetso ka ga sengwe kgotsa kgang.

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

Page 110: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

100

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

tlhama – ke sengwe se se simololwang kgotsa se se bopiwang ka maitlhomo a go fana ka tshedimosetso kgotsago dirisiwa.

tlhamo ya kakanyo – tlhamo ya se se akantsweng/itlhametsweng se diriwa nnete.

tlhaolele ya bosemorafe, dingwaga, bong, maemo a bokgoni/tsholo – lemoga pharologano kgotsa go dirisapharologanyo go letlelela kgotsa go thibela sengwe.

tlhaoletsweng – go eletsa kgotsa go laela tiriso ya sengwe mo karolong/setlhopheng/mophatong o o rileng kanako e e rileng. Sekao; dikolo di ka elediwa kgotsa go laelwa go dirisa dibuka tse di rileng mo mephatong e erileng ka dingwaga tse di rileng, e le go nna le taolo ya tiriso le ya tekanyetso ya tsona.

tlhatlhelela – mokgwa wa go neela tshedimosetso go baithuti mo phaposing kgotsa bareetsi ka ga thuto e erileng.

tlhotlha diphoso – go sekaseka, lolamisa, go ntsha diphoso tsotlhe mo setlhangweng morago o nyalanyedintlha.

tlhatlhoba/sekaseka – tlhatlhobo ka mokgwa o o rileng go bona sebopego kgotsa se tlhamilwe jang.

tlhatlhoba ka tsenelelo – bopa kakanyo ya boleng le bokao jwa sengwe.

tlhatlhobo e e tswelelang – sekao sa tlhatlhobo e e rotloetsang tomagano ya tlhatlhobo mo go ruteng letswelelong ya baithuti go ya ka pegelo e e tswelelang.

tlhatlhobophitlhelelo – mofuta wa tlhatlhobo e e tlhatlhobang tswelelopele ya moithuti go neelana ka pegelo ee tla tiisang go ithuta.

tlhotlheletso ka botlhale gore batho ba nne mo letlhakoreng la mmui – puo ya maitlhomo a go ngoka bathogore ba dumele se mmui a se buang ka tsela e e sa siamang.

tlhotlhomisa – go batlisisa sengwe se se sa tlhagisiwang sentle ka go buisa, botsa dipotso, lebelela jj. go se tlhalosa.

tlodisa matlho – go lebelela sengwe e se ka tsenelelo /kgotsa go buisa ka bonako go bona kakanyokakaretso.

tlopelo – tiriso ya mafoko a mantsi a a sa tlhokegeng.

tota – go dira sengwe ka tlhamalalo; se gaisa, se nepagetse

totobetseng – bokao jo bo tlhamaletseng e bile bo kwadilwe.

tsaya letlhakore (go) – go sekamela mo, kgotsa go gatelela letlhakore, kakanyo kgotsa motho yo o rileng.

Page 111: Setswana Home Language - SchoolNet SA · 2006. 2. 26. · ba Aferika Borwa ba ka a fitlhelelang ka tshiamiso ya semorafe go lekwa gore batho bangwe bao ba neng mo nakong e e fetileng

Dipuo – Setswana Puo ya Gae

101

tsela – dintlha/ditlhokego tse di beilweng, mme di tshwanetse go fitlhelelwa ka maitlhomo a go lekanyetsakgotsa go amogelega.

tsepameng – ntlha e e leng ya botlhokwa mo go se go buiwang ka ga sona.

tshetlego – go naya karabo e e nang le mabaka a a tswang mo bopaking jo bo rileng.

tshwantshiso – e lemogiwa ka tiriso ya tlhamalalo fa go tshwantshangwa dilo, sekao: Pule ke tau ke go rePule o bogale jaaka tau.