shkencat e tokes 10
DESCRIPTION
shkenca tokeTRANSCRIPT
-
Majlinda Ziu
LIBR PR MSUESINSHKENCA E TOKS 10
-
T gjitha t drejtat jan t rezervuara Pegi 2011T gjitha t drejtat lidhur me kt botim jan ekskluzivisht t zotruara nga shtpia botuese
Pegi sh.p.k. Ndalohet do riprodhim, fotokopjim, prshtatje, shfrytzim ose do form tjetrqarkullimi tregtar pjesrisht ose trsisht pa miratimin paraprak nga botuesi.
Shtpia botuese: Tel: 042 374 947 cel: 069 40 075 02 [email protected] i shprndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73
Shtypshkronja: Tel: 048 810 179 Cel: 069 40 075 01 [email protected]
-
3Shkenca e toks
PRMBAJTJA
I. far na krkon programi msimor? 5
II. far na krkon udhzuesi kurrikular ilnds shkenca e toks? 6
III.Plani msimor 8
IV. shtjet rreth t cilave do zhvillohen ort e prsritjeve 22
V. Punt praktike 28
VI. Ort e projekteve 51
VII. Disa modele pyetjesh q mund t prdoren n miniteste ose testime 57
-
5Shkenca e toks
I. FAR NA KRKON PROGRAMI MSIMOR?
Programi i lnds Shkenca e Toks realizohet n 72 or msimore vjetore, prej t cilave afrsisht 70% e orve msimore totale janpr shtjellimin e njohurive t reja lndore dhe 30% e tyre jan prprpunimin e njohurive.
Pr prpunimin e njohurivePrpunimi i njohurive prmban:
- Punt praktike;- Vzhgimet n terren;- Prsritjen brenda nj kapitulli t koncepteve themelore;- Testimin e njohurive-baz;- Integrimin e njohurive t reja t nj kapitulli me njohurit e kapitujve paraardhs;- Integrimin e njohurive t reja me njohurit e lndve t tjera;
N ort msimore q i prkasin prpunimit t njohurive, msuesi zhvillon edhe tema me nismn e tij ose me krkesn e vet nxnsve. Kto tema mund t piknisen nga ngjarje aktuale ose thjesht nga kureshtja e nxnsve (p.sh. Cunami n Japoni, shkaqet dhe pasojat).Gjat prpunimit t njohurive duhet ti kushtohet vmendje kultivimit t:
- Aftsive t prgjithshme, si t: komunikimit, menaxhimit t informacionit, zgjidhjeve problemore, t menduarit kritik dhe krijues;
- Aftsive t posame lndore, si: puna me hartn, vzhgimet edrejtprdrejta n terren, projektet kurrikulare;
- Formimit t qndrimeve, si qndrimi etiko-social dhe gjat puns ngrupe t vogla nxnsish.
Pr vlersiminVlersimi i nxnsit mund t bhet individual ose n grup, n klas ose
jasht saj. Nxnsi vlersohet me not ndrsa demonstron arritjet e tij me goj, me shkrim ose nprmjet veprimtarish e produktesh t tjera, si: prodhon nj maket, realizon nj projekt kurrikular, nj pun praktike etj.Portofoli i nxnsit, si nj mundsi vlersimi e vetvlersimi, sht nj koleksion i punimeve t tij prgjat vitit shkollor. Ai mund t prmbajt veprimtarive kurrikulare. Przgjedhjet pr portofolin bhen nga nxnsit, msuesi rekomandon.
-
6Shkenca e toks
Objektivat e arritjeve t nj kapitulli prbjn bashksin e t gjith objektivave
.
tri nivele, duke u mbshtetur n objektivat e programit.Pr t respektuar hierarkin e nivelit t arritjeve t nxnsve, duhet t prdorentri nivele: niveli baz (m i ulti) i arritjeve, niveli mesatar dhe niveli i lart.Gjat msimdhnies do objektiv i programit degzohet n disa nn-objektiva, tcilt prbjn shkallt q ngjiten hap pas hapi deri te prmbushja e objektivit q duhet t arrihet. P.sh. q nxnsi t bhet i aft t analizoj shkaqet e degradimit mjedisin dhe ndotjen e mjedisit (shkalla 3), t evidentoj shkaqet kryesore t ndotjes s mjedisit (shkalla 2) dhe s fundmi ti analizoj ato (shkalla). Kta objektiva q realizojn arritjet e nxnsve nga nj shkall baz drejt nj shkalle t siprme, . objektiv veprimi, pra ai prshkruan se far do t jet i aft t bj nxnsi dhe jo se far do t bj msuesi n orn e msimit i(kjo e fundit ka t bj me qllimet). Kur msuesit hartojn (pr objekte t caktuara msimore),arritja e demonstrueshme bhet e prcaktuar plotsisht, madje tregohen dhekushtet n t cilat ajo pritet t shfaqet dhet kriteret e saktsis s prmbushjes (plotsimit) t arritjes s synuar.
Shembull Tema: Moti dhe klima
- t listoj faktort q ndikojn n formimin e klims: - t shpjegoj ndikimin e dy prej faktorve n formimin e klims: - t analizoj faktort q ndikojn n formimin e klims:
!"#- t shpjegoj ndikimin e dy prej faktorve n formimin e klims:
II. FAR NA KRKON UDHZUESI KURRIKULARI LNDS SHKENCA E TOKS?
-
7Shkenca e toks
1. Veprimtaria e vzhgueshme2. Objekti (produktii3. Kushtet:#4. Kriteret:#
nisur nga objektivat e programit:
Blloku tematik: Sistemi diellor dhe Toka si planet
Objektivat eprogramit- t analizoj lvizjene Toks rreth Diellit dhe pasojat e ksaj lvizjeje;
- t prshkruaj lvizjen e Toks rreth Diellit (niveli- t evidentoj kushtet n t cilat bhet lvizja eToks rreth Diellit dhe pasojat q rrjedhin prej ksajlvizjeje - t analizoj lvizjen e Toks rreth Diellit gjat dysolsticeve e dy ekuinokseve dhe pasojat q rrjedhin
Linja: GjeosistemetBlloku tematik: Atmosfera
Objektivat e j iprogramit- t analizoj ndryshimin e temperaturs nkoh (24 or evjetore) dhe n hapsir (vertikal e horizontal)dhe faktort q ndikojn n t;
- t analizoj faktort qndikojn nformimin e klims; - t analizojciklonin dhe anticiklonin;
!"gjat 24 orve, gjat vitit, n lartsi, n gjersi t ndryshme" - t shpjegoj ndryshimin q pson temperatura e ajrit n koh dhe n hapsir - t analizoj faktort kryesor q ndikojn n ndryshimet q pson temperatura n koh e n hapsir - t listoj faktort q ndikojn n formimin e klims (niveli - t shpjegoj ndikimin e dy prej faktorve n formimin e klims - t analizoj faktort q ndikojn n formimin e klims (niveli!#(niveli- t evidentoj veorit dalluese t cikloneve tropikal,jashttropikal dhe t anticikloneve - t analizoj formimin dhe zhvillimin e cikloneve dhe anticikloneve dhe pasojat q rrjedhin prej tyre
-
8Shkenca e toks
III. PLANI MSIMORLNDA SHKENCA E TOKS
SYNIMI I LNDS
Programi i lnds Shkenca e Toks synon:
T gjith nxnsit t zhvillojn njohuri, aftsi e qndrime mbi ndrtimin,strukturn dhe dinamikat e gjeosistemeve, marrdhniet ndrvepruesendrmjet komponentve t gjeosistemeve, marrdhniet e Toks me trupat etjer t sistemit diellor, si dhe ndrveprimin e saj me aktivitetin njerzor.
OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM T LNDS
N prfundim t ktij programi, nxns/i, -ja:t prdor konceptet baz q lidhen me Tokn, mjedisin dhe hapsirn, dhe ti
zbatoj ato n situatat sociale, ekonomike, teknologjike dhe mjedisore;t kaloj nga njohja e t dhnave t veanta tek kuptimi i modeleve pr t
mundsuar kshtu shpjegimin e strukturave dhe proceseve q ndikojn Tokn dhe mjediset e saj;
t kuptoj bashkveprimin midis elementve natyror si dhe mnyrn si ndikojm ne mbi ta;
t synoj ruajtjen dhe menaxhimin e qndrueshm t burimeve t Toks t nevojshme pr mirqnien e banorve t saj dhe pr brezat e ardhshm;
t analizoj, t sintetizoj, t interpretoj dhe t vlersoj informacionin; t interpretoj n mnyr kritike hartat, grafikt, fotografit;t prdor teknologjin e komunikimit dhe informacionit pr gjetjen,
prpunimin, interpretimin dhe paraqitjen e informacionit;t aftsohet pr t kontribuar n debate dhe pr t marr pjes n proceset
vendimmarrse mbi zhvillimin e qndrueshm si qytetar/i,-e informuar dhe i/e prgjegjshm/e;
t zhvilloj aftsi vendimmarrse rreth shtjeve q lidhen me ndikimin dheprgjegjsit e shoqris mbi mjedisin;
t zhvilloj nj sr aftsish gjeografike t cilat mund ti prdor n tregun e puns dhe n aspekte t tjera t jets;
t prdor terminologjin e shkencs s Toks.
-
9Shkenca e toks
PR
OG
RA
MI
SIN
TE
TIK
36 ja
v x
2 o
r =
72
or
Njo
huri
t r
eja
- 50
or
Pun
pr
akti
ke -
6 or
P
rs
ritj
e - 7
or
Pro
jekt
e ku
rrik
ular
e - 5
or
Test
e
4 or
Nr
Linj
aO
bjek
tiva
t li
njs
Bllo
ku te
mat
ikN
rTe
ma
1.I. Si
stem
i di
ello
r dh
eTo
ka s
i pl
anet
(9 o
r)
N
prf
undi
m t
ks
aj li
nje,
nx
nsi
/ja
do t
jet
i/e
aft
:O
bjek
tiva
min
imal
:-t
p
rshk
ruaj
ko
nste
laci
onet
dhe
gal
aktik
at, s
hoq
ruar
me
shem
buj t
di
sa p
rej t
yre;
-t
prs
hkru
aj
prm
asat
e D
ielli
t, st
rukt
urn
,ka
rakt
eris
tikat
kry
esor
e t
sec
ils
shtr
es
e du
kuri
t d
iello
re;
-t
prs
hkru
aj
Hn
n s
i tru
p qi
ello
r e
sate
lit n
atyr
or i
Tok
s dh
e st
rukt
urn
e s
aj;
-t
prs
hkru
aj
plan
ett
si t
rupa
t s
iste
mit
diel
lor;
-t
dallo
j p
lane
tt e
bre
ndsh
m, t
ja
sht
m, e
sat
elit
t ety
re, d
uke
prs
hkru
ar d
isa
ndr
kar
akte
rist
ikat
kry
esor
e t
tyre
;-t
p
rshk
ruaj
fo
rmn
e T
oks
, pr
mas
at e
saj
dhe
r
nds
in
e ty
re;
I.1.
Sist
emi d
iello
r dh
e To
ka s
i pla
net
( 10
or)
Njo
huri
t r
eja:
7 o
r
Pr
sri
tje:
1 o
re
Pro
jekt
: 1 o
r
Test
im :
1 or
1.U
nive
rsi
2.2.
Die
lli
3.3.
Pla
net
t
4.4.
Form
a e
Tok
s dh
e rr
otul
limi i
saj
rre
th
veht
es
-
10
Shkenca e toks
Nr
Linj
aO
bjek
tiva
t li
njs
Bllo
ku te
mat
ikN
rTe
ma
5.I. Si
stem
i di
ello
r dh
eTo
ka s
i pl
anet
(9 o
r)
-t
prs
hkru
aj
kom
etat
, ast
eroi
dt,
met
eor
t dhe
ve
orit
e
t yre
;O
bjek
tiva
mes
atar
:-t
in
terp
reto
j e
volu
cion
in h
isto
rik
t m
endi
mit
gjeo
graf
ik
mbi
form
n d
he p
ozic
ioni
n e
Tok
s n
sis
tem
in d
iello
r e
gjith
si;
-t
evid
ento
j m
nyr
n r
rotu
llim
it t
tok
s rr
eth
bosh
tit t
vet;
-t
shpj
egoj
pa
soja
t e r
rotu
llim
it t
Tok
s r
reth
bos
htit
;-t
an
aliz
oj
lvi
zjen
e T
oks
rre
th D
ielli
t dhe
pas
ojat
ek
saj l
viz
je;
-t
shpj
egoj
ps
e dh
e si
ndo
dhin
ekl
ipse
t, du
ke d
ifere
ncua
r ek
lipse
t e H
ns
nga
ato
t D
ielli
t;O
bjek
tiva
mak
sim
al:
-t
argu
men
toj
hip
otez
n e
form
imit
t s
iste
mit
diel
lor;
-t
vler
soj
r
nds
in
e D
ielli
t pr
duk
urit
gje
ogra
fike,
si:
qark
ullim
i i p
rhe
rsh
m i
ujit,
ajr
it, z
hvill
imi i
bot
s b
imor
e e
shta
zore
, bat
icat
e z
batic
at;
-t
dem
onst
roj
ses
i faz
at e
Hn
s v
aren
nga
poz
icio
nire
lativ
i D
ielli
t, H
ns
dhe
Tok
s;
-t
argu
men
toj
hip
otez
at e
form
imit
t H
ns
;-t
di
skut
oj
mbi
arr
itjet
e s
hken
cs
e te
knol
ogjis
p
rek
splo
rim
in e
hap
sir
s;
-t
real
izoj
n
gru
p pr
ojek
te m
bi n
drt
imin
e s
iste
mit
diel
lor
P.S.
Pro
jekt
i mun
d t
jet
pun
hu
lum
tues
e dh
e pr
ezan
tim
me
pow
er p
oint
i m
ater
ialit
t p
rga
titur
ose
nd
rtim
i nj
m
aket
i q
pre
zant
on S
iste
min
Die
llor
n m
inia
tur
(me
mje
te s
i pla
stel
in,
kar
ton,
etj)
;
5.Q
arku
llim
i i T
oks
rre
th
Die
llit
6.6.
Hn
a
7.7.
Obj
ekte
t tj
er
t
sist
emit
die
llor
8.8.
Pr
sri
tje
9.9.
Pro
jekt
: Nd
rtim
i i
Sist
emit
Die
llor
1010
.Te
stim
-
11
Shkenca e toks
11.
II.
Har
togr
afia
(5 o
r)
N
prf
undi
m t
ks
aj li
nje,
nx
nsi
/ja
do t
jet
i/e
aft
:O
bjek
tiva
min
imal
:-t
kr
ahas
oj
mn
yrat
e n
drys
hme
t p
araq
itjes
s
sip
rfaq
es s
To
ks
n g
lob,
har
t e
pla
n;-t
p
rshk
ruaj
llo
jet e
pro
jeks
ione
ve h
arto
graf
ike;
t k
lasi
fikoj
ha
rtat
sip
as p
rm
bajtj
es, s
hkal
ls,
pr
dori
mit
mbi
baz
n e
ve
oriv
e da
llues
e t
tyre
;-t
di
skut
oj
mbi
pr
dori
met
e h
art
s dh
e t
imaz
heve
sa
telit
ore
n je
tn
e p
rdits
hme;
O
bjek
tiva
mes
atar
:-t
p
rcak
toj
n
hart
e
n g
lob
vend
ndod
hjen
gje
ogra
fike
t n
j v
endi
pr
mes
koo
rdin
atav
e gj
eogr
afik
e;-t
in
terp
reto
j m
e nd
ihm
n e
har
ts
brez
at e
koh
s;
-t
lexo
j h
art
n to
pogr
afik
e;-t
p
rcak
toj
larg
sin
n
terr
en n
pr
mje
t shk
all
s s
ha
rts
;O
bjek
tiva
mak
sim
al:
-t
anal
izoj
nd
rtim
in e
rrj
etit
gjeo
graf
ik (s
iste
min
e
mer
idia
nve
dhe
par
alel
ve,
gja
tsi
n d
he g
jer
sin
gjeo
graf
ike)
;-t
vl
ers
oj
rnd
sin
e
prd
orim
it t
koo
rdin
atav
egj
eogr
afik
e n
pr
cakt
imin
e v
endn
dodh
jes
s p
ikav
e t
ndry
shm
e;-t
llo
gari
s k
ohn
loka
le e
zon
ale
n v
ende
t n
drys
hme
n
baz
t g
jat
sis
s
tyre
gje
ogra
fike;
-t
anal
izoj
el
emen
tet m
atem
atik
ore
(rrj
eti h
arto
graf
ik,
shka
lla e
har
ts)
dhe
gje
ogra
fik
t h
art
s dh
e p
rdor
imin
e
tyre
;-t
nd
rto
j d
he in
terp
reto
j p
rofil
in to
pogr
afik
t n
jsi
prf
aqej
e t
par
aqitu
r n
har
t, s
i p.s
h.: t
ve
ndit
ku je
ton
etj;
II.1
.Pa
raqi
tja e
Tok
s n
ha
rt
Njo
huri
t r
eja:
2 o
r
Pun
pra
ktik
e: 2
or
1.K
oord
inat
at g
jeog
rafi
ke
12.
2.P.
Pra
ktik
e: P
rca
ktim
i i
koor
dina
tave
gje
ogra
fike
n
har
t e
glo
b dh
e i
koh
s lo
kale
e z
onal
e t
ve
ndev
e t
ndr
yshm
e
13.
3.
Glo
bi d
he h
arta
t.Ll
ojet
dhe
ele
men
tt e
hart
ave
14.
4.P.
Pra
ktik
e: N
drt
imi i
pr
ofili
t top
ogra
fik
-
12
Shkenca e toks
15.
III.
Gje
osis
-te
met
eTo
ks
(34
or)
N
prf
undi
m t
ks
aj li
nje,
nx
nsi
/ja
do t
jet
i/e
aft
:O
bjek
tiva
min
imal
:
- t
prs
hkru
aj
hipo
tez
n e
form
imit
t a
tmos
fer
s;- t
da
lloj
lloj
et k
ryes
ore
t a
para
tura
ve p
r m
atje
n e
tem
pera
tur
s (te
rmom
etri
mak
simal
dhe
min
imal
, ter
mog
rafi)
duke
treg
uar p
rdo
rimet
e ty
re;
- t
form
uloj
ko
ncep
tet:
lag
shtir
e
ajrit
, lag
sht
ir a
bsol
ute
dhe
rela
tive;
- t
prs
hkru
aj
pro
esin
e k
onde
nsim
it t
avu
jve
t u
jit d
hefo
rmim
in e
ves
s, m
jegu
lls,
brym
s e
reve
;-t
llo
garis
te
mpe
ratu
rn
mes
atar
e di
tore
, muj
ore
e vj
etor
e t
ajrit
dhe
am
plitu
dat d
itore
dhe
vje
tore
t te
mpe
ratu
rs s
aj
rit;
- t
vler
soj
r
nds
in
gjeo
graf
ike
t re
shje
ve;
-t p
rsh
krua
j sh
kall
n ba
rom
etrik
e dh
e p
rdor
imin
e sa
j;- t
p
rshk
ruaj
er
rat
loka
le;
- t
form
uloj
ko
ncep
tet m
as
ajro
re d
he fr
ont;
-t
form
uloj
ko
ncep
tet m
ot d
he k
lim;
Obj
ektiv
a m
esat
ar:
- t
inte
rpre
toj
rnd
sin
e
shtr
ess
s o
zoni
t pr
jet
n n
tok
- dh
e pa
soja
t e n
diki
mit
t v
eprim
taris
nj
erz
ore
n t
;- t
ev
iden
toj
rnd
sin
e
rrez
atim
it di
ello
r, si
rrez
atim
i baz
p
r pla
netin
ton
dhe
pr
jet
n n
t;
-t
vler
soj
nd
ikim
in e
ndr
yshi
mit
t v
lera
ve t
tem
pera
tur
sn
gje
osist
em;
- t
shpj
egoj
ku
shte
t e fo
rmim
it t
lloj
eve
t n
drys
hme
tre
shje
ve;
- t
vler
soj
nd
ikim
in e
rrez
atim
eve
(i dr
ejtp
rdr
ejt
, ish
prn
dar
, i p
rgj
ithsh
m d
he i
tok
s) n
sist
emet
gje
ofizi
ke t
III.1
. A
tmos
fera (15
or)
Njo
huri
t r
eja:
9 o
r
Pun
pra
ktik
e: 3
or
Prs
ritj
e: 1
or
Test
im: 1
or
Proj
ekt:
1 or
1.O
rigj
ina.
Str
uktu
ra e
atm
osfe
rs
16.
2.R
reza
tim
i die
llor
17.
3.Te
mpe
ratu
ra e
ajr
it
18.
4.P.
Pra
ktik
e: M
atja
e
tem
pera
tur
s s
ajr
it d
he
apar
atur
at
19.
5.La
gsh
tira
e a
jrit
Mas
at a
jror
e
20.
6.R
eshj
et
21.
7.P.
Pra
ktik
e: N
drt
imi
dhe
anal
iza
e gr
afik
ve
t
shp
rnda
rjes
gje
ogra
fike
t
res
hjev
e
22.
8.T
rysn
ia a
tmos
feri
ke
3.23.
23.
9.9.9.E
rra
t. S
iste
met
e e
rra
ve
Nr
Linj
aO
bjek
tiva
t li
njs
Bllo
ku te
mat
ikN
rTe
ma
-
13
Shkenca e toks
24.
-t
anal
izoj
fak
fftkkor
t kt
rkkyeyy
sor
q p
rca
ktkkoj
n e
lem
ent
t e e
rs
(dre
jtim
idhe
i
shpe
jtsia
);-t
sh
pjeg
oj
ndik
imin
ere
gjim
itci
klkkon
ik n
gj
ers
itm
esat
are;
-t
klkkas
ififfkokk
j zo
natkt
limkkat
ike
nkk
ga e
kuat
orin
i
pole
;-t
in
terp
reto
j h
arta
te n
dt
rysyyhm
esin
optik
ekk.
Obj
ektikk
va
iim
aksimkk
al:
-t
anal
izoj
prb
rje
n e
atm
osfeff
rs,
ndr
timin
stru
ktkkutt
ror,
duke
kk
dhn
ka
raktkk
erist
ikat
m
krkkyeyy
sore
t sh
trttes
avaae vv
tsa
ja-t
an
alizo
jllo
jete
t
rrez
atim
it:t
dre
jtpr
drej
t,t
sh
prn
dar
, t
prg
jitht
shm
dhe
mto
kso
r, p
rm
esdu
kuris
s
prc
jells
hmr
is d
hekokk
nvnnekvv
sikkon
it;-t
an
alizo
j n
drysyy
him
in e
tem
pmm
erat
uttr
sn
koh
(dkk
itore
evjvv
etor
e) d
he n
ha
psir
(v((
evvrt
ikal
e h
ol
rizon
tal)
dhe
fak
fftkkor
tq
ndik
okkjn
n
t;
-t
inte
rpre
toj
shp
rnda
rjen
ete
mp
mmer
atutt
rss
aj
rita
n
hat
rtn
eizo
term
avaaevv;
-t
anal
izoj
shp
rnda
rjen
nko
h d
he n
ha
kkp
sir
tre
shjhevee
evv;
-t
ndr
toj
dhe
inte
rpre
toj
graf
iffkt
etsh
prn
darje
s hap
sin
ore
dhe
koho
kkre
tre
shjhevee
evv;
-t
anal
izoj
ndr
ysyyhi
met
et trtt
ysyyni
s a
tmos
feffrik
e n
kkko
h e
nkk
ha
psir
;-t
sh
pjeg
oj
err
ate t
qarkr
ukklli
mit
t p
rgj
ithtsh
m d
hem
foffrm
imin
e
tyttryye;
-t
anal
izoj
ciklkk
onin
dhe
ant
icik
lkkon
in;
-t
prg
atis
pr
mes
hul
umtim
itn
t
burim
et
ndr
ysyyhm
ein
foffrm
acio
ni(ilib
ra, r
evist
a, In
tern
et)tpr
ezan
time
mbi
torn
adot
, ur
agan
t,t
ipar
et et
tyttryye,
zona
tm
tpr
ekukk
rap
are
jtyttryye,
dm
et
mat
eria
le d
he n
jner
zor
e, p
aras
hiki
mii
tyttryye
prm
essa
telit
vevv;
-t
anal
izoj
fak
fftkkor
tq
ndi
kokkjn
n
foffrm
imin
e k
limkks
;-t
vlvv
ers
oj
rnd
sin
e
klim
kks
prj
etn
dhe
pro
cese
t n
Tok
TT;
-t
real
izoj
n
grup
njn
proj
ekt m
bikk
nd
iry
syyhi
met
ktlimkk
atik
ekk,
paso
jat,
polit
ikat
men
axhu
ese
ttytt
ryye;
10.
Er
rat c
iklo
ne d
he
anti
cikl
one
25.
11.
Mot
i dhe
klim
a
26.
12.
P.P
rakt
ike:
Lex
imi d
he
inte
rpre
tim
i i h
art
s si
nopt
ike
27.
13.
Pr
sri
tje
28.
14.
Test
im
29.
15.
Pro
jekt
: Ndr
yshi
met
kl
imat
ike,
shk
aqet
, pa
soja
t dhe
pol
itik
at
men
axhu
ese
t ty
re n
ga
shoq
ria
.
-
14
Shkenca e toks
30.
III.
Gje
osis
-te
met
e
Tok
sTT
Obj
ektkkiv
aii
min
imal
:-t
p
rshk
rkkua
ja
hidr
osfeff
rn
dhe
lidhjh
en e
sajam
esis
tem
etet
tjttera
(li
tosfeff
rn,
atm
osfeff
rn,
bios
feffr
n);
-t
inte
rpre
toj
qar
krukk
llim
in e
ujit
n n
tat
yttryy;
-t
prc
aktkkoj
foff
rmat
el
vizvv
jzeveeevv
tuj
ravaa
e vvoq
eani
kekk;
-t
prs
hkrkkua
ja
kara
ktkker
istik
atkrkk
yeyyso
ret
pjes
vevv
prbr
rs
et
lum
it;-t
p
rshk
rkkua
ja
eveeovvlu
cion
ine
liqen
eveee
n k
vv
net
dhe
faffktkk
ort
q
ndi
kokkjn
n
kkkt
shnd
rrim
;-t
da
lloj
lloje
tetuj
ravaa
e n
vvnt
okkkso
re d
hem
nynnryyn
efoff
rmim
it t
tyttryye;
-t
prs
hkrkkua
ja
lloje
te n
tdr
ysyyhm
et
burim
eveeevv;
-t
difeff
renc
oj
akul
lnaja
atm
alor
eng
a at
okokk
ntin
enta
le;
Obj
ektkkiv
aii
mes
atar
:-t
id
entif
iffkokkj
vevvtit
fizff
ike
ekk
kim
ikekk
t u
jitt
oqe
anevee
e e
vvde
teveeevv;
-t
shpj
egoj
el
emen
tete
vavvl
sdet
are
dhe
mn
ynnryyn
efoff
rmim
it t
vavvl
ve vv
deta
re;
-t
anal
izoj
liqen
etsip
asor
igjin
ss
foffrm
imit
ttytt
ryye
shoq
rua
rm
esh
emb
muj
kon
kkkrkk
et
nga
bota
eve
nvv
di y
ni
;-t
vlvv
ers
oj
shfrff
ytyyz
imin
e uj
ravaa
e n
vvnt
okkso
re n
pr
mj
met
ha
pjes
spu
seveeevv
dhe
rnd
sin
e
burim
eveeevv;
Obj
ektkkiv
aii
mak
sikkm
al:
-t
anal
izoj
shka
qet et
foffrm
imit
tba
ticavaa
e dh
evv
zbzat
icavaa
e d
vvhe
paso
jatet
tyttryye;
-t
vlvver
soj
r
nds
in
eba
ticavaa
e e
vvzbz
atic
avaae
dhe
vvsh
frffytyy
zim
ine
ener
gjis
stytt
ryye
nga
njner
iu;
-t
anal
izoj
lvizjz
en e
rrymyy
avaae
ovv
qean
ike,kk
faffktkk
ort
qnd
ikokkjn
n
foffrm
imin
etytt
ryye
dhe
lloje
tkrkkyeyy
sore
t k
kktytt
ryye
rrym
avaaevv;
III.
2.
Hi d
rosf
effra (9
or
)
Njo
huri
t r
eja:
7 o
r
Prs
ritj
e: 1
or
Proj
ekt:
1or
1.C
ikli
i ujit
31.
2.L
vizj
et e
uj
ravaae vv
oqan
ike
32.
3.R
rym
at o
qean
ike
33.
4.Lu
men
jt
34.
5.Li
qene
t dhe
kn
etat
35.
6.U
jra
t nn
tok
sor
36.
7.B
ora
dhe
akuj
t
37.
8.P
rsr
itje
38.
9.Pr
ojek
t: R
oli
i hi
drog
rafis
(lu
m,
liq
en, u
jra
nn
tok
sor
, bu
rim
e, e
tj.,)
n a
spek
tet
naty
rore
dhe
eko
nom
ike
t z
ons
apo
raj
onit
ku
nxn
si b
anon
.
Nr
Linj
aO
bjek
tiva
t li
njs
Bllo
kute
mat
ikN
rTe
ma
TT
-
15
Shkenca e toks
39.
III.
.G
jeos
is-
tem
et e
Tok
s
t v
ler
soj
rn
dsi
n e
rry
mav
e oq
eani
ke p
r k
limn
n
Tok
;-t
an
aliz
oj
regj
imin
hid
rolo
gjik
t lu
men
jve;
-t
anal
izoj
ku
shte
t e fo
rmim
it t
bor
s s
p
rher
shm
e dh
e ak
u lln
ajav
e;-t
re
aliz
oj
n g
rup
nj
proj
ekt m
bi r
olin
e h
idro
graf
is
(lum
, liq
en, u
jra
nn
tok
sor
, bur
ime,
etj.
, n
var
si t
zo
ns
ku b
anon
) n
aspe
ktet
nat
yror
e dh
e ek
onom
ike
t
asaj
zon
e ap
o ra
joni
.O
bjek
tiva
min
imal
:-t
di
fere
ncoj
sh
tres
at e
tok
s du
ke d
hn
ve
orit
kr
yeso
re t
sec
ils
prej
tyre
;-t
p
rshk
ruaj
m
nyr
n e
form
imit
t m
iner
alev
e dh
e ve
tit
fizik
e t
tyre
(for
tsi
a, n
gjyr
a, s
hkl
qim
i, th
yerj
a);
-t
prs
hkru
aj
lloje
t kry
esor
e t
shk
mbi
njve
;-t
di
fere
ncoj
sh
km
binj
t m
agm
atik
si
pas
prb
rje
s s
mag
ms
;-t
sh
pjeg
oj
kush
tet e
form
imit
t s
hkm
binj
vese
dim
enta
r d
he ll
ojet
e ty
re;
-t
shpj
egoj
m
nyr
n e
form
imit
t s
hkm
binj
vem
etam
orfik
dh
e llo
jet e
tyre
;-t
p
rshk
ruaj
m
nyr
at e
form
imit
t fo
sile
ve;
-t
prs
hkru
aj
ndar
jen
e ko
hs
gjeo
logj
ike
n e
ra d
he
peri
udha
;O
bjek
tiva
mes
atar
:-t
sh
pjeg
oj
ndry
shim
in e
tem
pera
tur
s, tr
ysni
s d
he
dend
sis
n
bre
nds
i t
Tok
s;-t
vl
ers
oj
prd
orim
et e
ndr
yshm
e t
min
eral
eve;
-t
dife
renc
oj
mos
hn
abso
lute
dhe
rel
ativ
e t
sh
km
binj
ve d
he m
nyr
at e
pr
cakt
imit
t ty
re;
-t
vler
soj
r
nds
in
gjeo
graf
ike
dhe
ekon
omik
e t
shk
mbi
njve
;
III.
3.
Lito
sfer
a dh
e hi
stor
iae
Tok
s(8
or
)
Njo
huri
t r
eja:
6 o
r
Pun
pra
ktik
e: 1
or
Prs
ritj
e: 1
or
1.K
rist
alet
dhe
min
eral
et
40.
2.N
johu
rit m
bi
shk
mbi
njt.
Shk
mbi
njt
m
agm
atik
.
41.
3.Sh
km
binj
t
sedi
men
tar
em
etam
orfi
k
42.
4.P
un
prak
tike
:Id
enti
fiki
mi i
min
eral
eve
e sh
km
binj
ve.
43.
5.St
rukt
ura
e to
ks
44.
6.Fo
sile
t
45.
7.E
volu
cion
i dhe
koh
a gj
eolo
gjik
e e
Tok
s
46.
8.P
rs
ritj
e
-
16
Shkenca e toks
47.
III.
G
jeos
is-
tem
et e
Tok
s
Obj
ektiv
a m
inim
al:
-t
p
rkuf
izoj
bi
osfe
rn,
eko
sist
emin
, bio
dive
rsite
tin,
popu
llat
n, b
iom
asn
;O
bjek
tiva
mes
atar
:-t
an
aliz
oj
fakt
ort
q
ndik
ojn
n
bot
n bi
mor
e e
shta
zore
;O
bjek
tiva
mak
sim
al:
-t
vler
soj
r
nds
in
e m
enax
him
it n
mn
yr
t
qnd
rues
hme
t b
ots
bim
ore;
- t
real
izoj
n
gru
p pr
ojek
te k
rki
mor
e m
bi p
rha
pjen
ebo
ts
bim
ore
e sh
tazo
re (p
.sh.
, n
zon
n k
u je
ton,
raj
on
apo
m
gjer
) p
rm
es s
hfry
tzi
mit
t li
dhje
ve n
drl
ndo
re.
III.
4.B
iosf
era (
2 or
)
Njo
1.B
iosf
era
48.
Proj
ekt:
Prh
apja
e b
ots
bi
mor
e e
shta
zore
n
zon
n, r
ajon
in tu
aj, a
pom
gj
er.
Ob j
ektiv
a m
aksi
mal
:-t
in
terp
reto
j c
iklin
e s
hkm
bit d
he p
roce
set q
nd
odhi
nn
t;
-t
anal
izoj
kr
ijim
in e
mag
ms
dhe
mn
yrn
e fo
rmim
it t
sh
km
binj
ve m
agm
atik
;-t
v
zhgo
j n
ka
mpi
one
t n
drys
hm
min
eral
esh
dhe
shk
mbi
njsh
ndr
yshi
met
mid
is ty
re;
-t
prg
atis
nj
es
e vl
ers
uese
mbi
rn
dsi
n e
fosi
leve
pr
doku
men
timin
e n
gjar
jeve
dhe
duk
uriv
e (p
rm
eshu
lum
timit
n b
urim
e t
ndr
yshm
e in
form
acio
ni s
iIn
tern
et, l
itera
tur
, apo
ds
hmi k
onkr
ete)
;-t
in
terp
reto
j e
volu
cion
in e
bot
s s
gj
all
gja
t e
rra
ve t
nd
rysh
me
gjeo
logj
ike
dhe
ndry
shim
et q
ka
n n
dodh
ur n
si
prf
aqen
e T
oks
.
Nr
Linj
aO
bjek
tiva
t li
njs
Bllo
ku te
mat
ikN
rTe
ma
-
17
Shkenca e toks
49.
IV.
Din
amik
a e
Tok
s
(18
or)
N
prf
undi
m t
ks
aj li
nje,
nx
nsi
/ja
do t
jet
i/e
aft
:O
bjek
tiva
min
imal
:
-t
prs
hkru
aj
konc
eptin
plla
ka te
kton
ike
dhe
shp
rnda
rjen
e ty
re;
-t
listo
j a
rgum
ente
t q
mb
shte
tin te
kton
ikn
e p
llaka
vedh
e ku
ndr
shtit
;- t
p
rshk
ruaj
re
lievi
n e
fund
it t
oqe
anit
;-t
p
rshk
ruaj
llo
jet e
lvi
zjev
e lu
hat
se;
-t
prs
hkru
aj
tipat
e t
rmet
eve
sipa
s th
ell
sis
dhe
or
igjin
s;
-t
treg
oj
inst
rum
ente
t q
prd
oren
pr
reg
jistr
imin
et
rmet
eve
dhe
pr
lloga
ritje
n e
inte
nsite
tit t
tyre
;- t
id
entif
ikoj
pa
soja
t e t
rmet
eve;
-t
prc
akto
j n
ha
rt
shp
rnda
rjen
gje
ogra
fike
tt
rmet
eve;
- t
prs
hkru
aj
vullk
anin
, pje
st p
rb
rse
t ti
j, pr
oduk
tet
vullk
anik
e, p
rm
es m
aket
eve
t n
drt
uara
pre
j tij/
saj;
Obj
ektiv
a m
esat
ar:
- t
anal
izoj
llo
jet e
kuf
ijve
t p
llaka
ve te
kton
ike;
-t
prm
end
ds
hmi t
l
vizj
eve
luha
tse
poz
itive
dhe
ne
gativ
e;- t
ev
iden
toj
form
at e
rel
ievi
t q
krijo
hen
si p
asoj
e
lvi
zjev
e rr
udho
sse
e s
hkp
uts
e;-t
sh
pjeg
oj
duku
rin
e fo
rmim
it t
trm
etev
e;- t
di
fere
ncoj
llo
jet e
shp
rth
imev
e dh
e fo
rmat
vul
lkan
ike
q k
rijo
jn;
t v
ler
soj
rrj
edho
jat e
vul
lkan
eve;
- t
p
rcak
toj
n
hart
sh
prn
darj
en g
jeog
rafik
e t
vullk
anev
e;O
bjek
tiva
mak
sim
al:
- t
anal
izoj
m
nyr
n e
lvi
zjes
s
tyre
;
IV.1
. N
drys
him
et e
Tok
s
nn
vepr
imin
e fo
rcav
e t
bre
ndsh
me
(8 o
r)
Njo
huri
t r
eja:
6 o
r
Prs
ritj
e: 1
or
Test
im: 1
or
1.P
llaka
t tek
toni
ke d
hete
oria
e p
llaka
vete
kton
ike
50.
2.P
llaka
t tek
toni
ke( v
azhd
imi)
51.
3.L
vizj
et lu
hat
se
52.
4.L
vizj
et
mal
form
uese
53.
5.T
rm
etet
54.
6.V
ullk
anet
55.
7.
Pr
sri
tje
56.
8.Te
stim
-
18
Shkenca e toks
- -t
shp
jego
j k
rijim
in e
topo
graf
is
s s
ipr
faqe
s s
tok
sdh
e t
dys
hem
es
s o
qean
it p
rmes
tekt
onik
s s
pl
laka
ve;
-t
anal
izoj
sh
kaqe
t e l
vizj
eve
luha
tse
dhe
pas
ojat
e ty
re;
-t
anal
izoj
l
vizj
et r
rudh
oss
e e
shk
put
se d
he s
hkaq
et
e ty
re;
- t
real
izoj
n
gru
p nj
pr
ojek
t mbi
his
tori
kun
e t
rmet
eve
m
t m
dhe
nj n
ve
ndin
ton
dhe
pas
ojat
q
i kan
sh
oqr
uar;
-t
real
izoj
n
gru
p nj
pr
ojek
t mbi
mas
at p
r t
prm
irs
uar
rru
gt p
r p
aran
dalim
in e
trm
etev
e;
-t
anal
izoj
sh
kaqe
t e s
hpr
thim
it t
vul
lkan
eve;
-t
real
izoj
n
gru
p nj
pr
ojek
t mbi
his
tori
kun
e vu
llkan
eve
m
t m
dhe
nj n
bo
t d
he p
asoj
at e
tyre
.
Nr
Linj
aO
bjek
tiva
t li
njs
Bllo
ku te
mat
ikN
rTe
ma
-
19
Shkenca e toks
57.
IV.
Din
amik
a e
Tok
s
Obj
ektiv
a m
inim
al:
-t
prk
ufiz
oj
konc
eptin
tjet
rsi
m fi
zik,
kim
ik e
bio
logj
ik;
-t
prs
hkru
aj
proc
esin
e fo
rmim
it t
dhe
rave
;
- t
prk
ufiz
oj
konc
eptin
kar
st;
- t
prs
hkru
aj
form
at s
ipr
faq
sore
dhe
nn
tok
sore
tkr
ijuar
a ng
a ve
prim
tari
a ka
rstik
e;
- t
prs
hkru
aj
form
at e
kri
juar
a ng
a ve
prim
tari
a g
rrye
se,
tran
spor
tues
e dh
e de
pozi
tues
e e
dete
ve;
Obj
ektiv
a m
esat
ar:
-t
dallo
j s
htre
sat e
dhe
rave
dhe
ve
orit
e ty
re;
- t
evid
ento
j n
diki
min
e g
ravi
tetit
n
relie
vet m
e pj
err
si;
-t
anal
izoj
ku
shte
t n
t c
ilat n
dodh
in r
rsh
qitje
t,rr
zim
et d
he s
hem
bjet
;
- t
argu
men
toj
vle
rn
e m
jedi
seve
kar
stik
e;
- t
klas
ifiko
j ti
pat e
bre
gdet
eve
(i ul
t, i
lart
) d
he
kara
kter
istik
at e
tyre
.
- t
vler
soj
r
nds
in
e sh
fryt
zim
it t
pot
enci
alev
ehi
droe
nerg
jitik
e t
lum
enjv
e n
ven
din
ton
;
Obj
ektiv
a m
aksi
mal
:
- t
anal
izoj
k
usht
et n
t
cila
t ndo
dh s
ecili
pre
jtje
trs
imev
e;
-t
argu
men
toj
ndi
kim
in e
tjet
rsi
mit
n d
inam
ikn
e
sip
rfaq
es s
To
ks;
- t
anal
izoj
fa
ktor
t q
nd
ikoj
n n
fo
rmim
in e
dhe
rave
;
-t
vler
soj
nd
ikim
in e
vep
rim
tari
s s
gr
avite
tit n
re
lievi
n e
vend
it to
n (r
rsh
qitje
t, rr
zim
et, s
hem
bjet
);
IV.2
.N
drys
him
et e
Tok
sn
n ve
prim
in e
forc
ave
t ja
shtm
e(1
0 or
)
Njo
huri
t r
eja:
8 o
r
Prs
ritj
e: 1
or
Test
im: 1
or
1.T
jet
rsim
i
58.
2.D
hera
t
59.
3.V
epri
mta
ria
e gr
avit
etit
60.
4.V
epri
mta
ria
e er
s
61.
5.V
epri
mta
ria
e uj
rave
rr
jedh
s
62.
6.V
epri
mta
ria
kars
tike
63.
7.V
epri
mta
ria
e ak
ujve
64.
8.V
epri
mta
ria
breg
deta
re.
Tip
et e
bre
gdet
eve
65.
9.P
rs
ritj
e
-
20
Shkenca e toks
66.
-t
anal
izoj
ve
prim
tari
n g
rry
ese,
tran
spor
tues
e e
depo
zitu
ese
t e
rs
dhe
form
at k
arak
teri
stik
e t
rel
ievi
t q
krijo
hen
si p
asoj
e
saj;
-t
vler
soj
r
nds
in
e sh
fryt
zim
it t
ene
rgjis
s
er
s si
buri
m a
ltern
ativ
i en
ergj
is;
-t
anal
izoj
ve
prim
tari
n g
rry
ese,
tran
spor
tues
e e
depo
zitu
ese
t u
jra
ve r
rjed
hse
(lum
enj,
prr
enj)
dhe
form
at e
kri
juar
a pr
ej s
aj;
-t
anal
izoj
ku
shte
t n
t c
ilat z
hvill
ohet
pro
cesi
i ka
rstit
;
-t
anal
izoj
ve
prim
tari
n g
rry
ese,
tran
spor
tues
e e
depo
zitu
ese
t a
kulln
ajav
e dh
e fo
rmat
e k
riju
ara
prej
saj
;
-t
prg
atis
nj
es
e ar
gum
entu
ese
mbi
pas
ojat
glo
bale
t
shkr
irje
s s
aku
llnaj
ave;
-t
anal
izoj
ve
prim
tari
n g
rry
ese,
tran
spor
tues
e e
depo
zitu
ese
n b
rigj
et d
etar
e;
10.
Test
im
67.
V.
Mje
disi
dhe
sh
oqr
ia
(6 o
r)
N
prf
undi
m t
ks
aj li
nje,
nx
nsi
/ja
do t
jet
i/e
aft
:
Obj
ektiv
a m
inim
al:
-t
listo
j fo
rmat
kry
esor
e t
ndo
tjes;
- t
prs
hkru
aj
smog
un, s
hiun
aci
d dh
e pa
soja
t e ty
re;
- t
prs
hkru
aj
disa
nd
r pr
oble
met
m
t m
dha
glo
bale
me
buri
met
ujo
re, s
i: th
ats
ira,
rri
tja e
pop
ulls
is,
ujit
ja;
V. 1
.M
jedi
si d
he s
hoq
ria
(6 o
r)
Njo
huri
t r
eja:
4 o
r
1.M
jedi
si d
he s
hoq
ria
68.
2.N
dotj
a e
tok
s
69.
3.N
dotj
a e
ajri
t
Nr
Linj
aO
bjek
tiva
t li
njs
Bllo
ku te
mat
ikN
rTe
ma
-
21
Shkenca e toks
70.
Obj
ektiv
a m
esat
ar:
-t
iden
tififfk
oj
mn
ynnra
t e m
enax
him
it t
qn
drue
shm
tbu
rim
eve
naty
rore
;
-t
disk
utoj
r
nds
in
e m
irm
enax
him
it t
toka
vaae;
-t
iden
tififfk
oj
stra
tegj
i t
mun
dshm
e t
mbr
ojtje
s s
ujit
;
-t
inte
rpre
toj
konc
eptin
pr
mje
disi
n dh
e zh
villi
min
e
qnd
rues
hm
;
-t
anal
izoj
nd
otje
n e
ajri
t duk
e id
entif
iffkua
rfa
kff
tor
t kr
yeso
r q
nd
ikoj
n n
t
;
-t
anal
izoj
nd
otje
n e
ujit
duke
iden
tififfk
uar
fak
ffto
rt
krye
sor
q
ndik
ojn
n
t;
Obj
ektiv
a m
aksi
mal
:
- t
anal
izoj
nd
ikim
in p
oziti
v dh
e ne
gativ
t v
epri
mta
ris
s
njer
iut n
m
jedi
s;
-t
anal
izoj
sh
kaqe
t kry
esor
e t
ndo
tjes
s to
ks;
- t
vler
soj
pa
soja
t e n
dotje
s s
tok
s;
- t
vler
soj
r
nds
in
e ci
lsi
s s
aj
rit p
r o
rgan
izm
at e
gj
all
dhe
sh
ndet
in e
nje
rzvzz
e;
- t
jap
opi
nion
e p
r m
und
sin
e m
inim
izim
it t
ndo
tjes
s a
jrit
dhe
prm
irs
imit
t c
ilsi
s s
tij
;
- t
vzh
goj
ndo
tjen
e uj
it n
nj
zon
pr
an
shko
lls
e t
di
skut
oj
mbi
ndi
kim
in e
ndo
tjes
s u
jit n
m
jedi
s dh
e n
sh
nde
tin e
nje
rzvzz
e;
-t
prg
atis
nj
ra
port
mbi
nj
pro
blem
t c
aktu
ar
mje
diso
r (p
.sh.
: ndo
tja e
ajr
it n
qyt
etin
e T
iran
s,
Elb
asan
it, e
tj., f
akffto
rt,
paso
jat,;
ndo
tja e
ujit
n
liqen
in e
O
hrit,
fak
ffto
rt,
paso
jat,
etj).
-t
vler
soj
ko
mpl
eksi
tetin
e T
oks
dhe
nd
TTrv
epri
min
me
aktiv
itetin
nje
rzo
r.
Prs
ritj
e: 1
or
Proj
ekt:
1 or
4.N
dotj
a e
ujit
71.
5.P
rs
ritj
e
72.
6.Pr
ojek
t: P
rgat
itja
e nj
ra
port
i mbi
nj
pro
blem
t
cak
tuar
mje
diso
r (p
.sh.
:nd
otja
e a
jrit
n q
ytet
in e
T
iran
s, E
lbas
anit,
ndo
tjae
ujit
n li
qeni
n e
Ohr
it,et
j.) m
e an
t
ana
lizs
s
fak
ffto
rve
dhe
pas
ojavaa
e t
ndot
jes.
-
22
Shkenca e toks
IV. SHTJET RRETH T CILAVE DO ZHVILLOHEN ORT E PRSRITJEVE
PrsritjaPrsritja sistematike dhe periodike sht e domosdoshme pr prvetsimin e lnds, pasi prmes tyre sistemohen njohurit e marra gjat kapitullit. Por shpesh, trsia e njohurive dhe e koncepteve t kapitullit, nuk arrin t prsritet brnda nj ore msimore. Kshtu, pr t realizuar sa m mir objektivat e vna pr kapitullin prkats, mund t aplikojm edhe nj prsritje n form konsultimi. Pr kt, mund ti orientojm nxnsit q t prgatitisin q m par $%1. evidentimin e koncepteve dhe t njohurive m t rndsishme;2. hartimin e strukturs s kapitullit (lidhjet ndrmjet koncepteve dhe lidhjet shkak- pasoj);3. krijimin e lidhjeve midis njohurive t marra m par me ato t kapitullit q duhet t prsritet.Kjo pun e br nga nxnsit diskutohet n klas, duke realizuar ndrkoh edhekmbim eksperiencash dhe idesh midis tyre.
Prsritje 1Tema: Ndrtimi i sistemit diellor dhe Toka si planetshtjet rreth t cilave do t zhvillohet prsritja:1. Cila sht origjina e universit sipas teoris Big Beng?2. jan konstelacionet dhe kuarazart?3. Analizo veorit e tipave t ndryshm t galaktikave dhe veo karakteristikat e Kashts s Kumtrit.4. far vendi z Dielli n kt galaktikn Kashta e Kumtrit?5. Si sht formuar sistemi diellor?6. far vendi ka Dielli n sistemin diellor?7. Analizo prbrjen strukturore t Diellit.8. Prcakto veorit e planetve t sistemit diellor. Krahaso midis tyre planett e brendshm e t jashtm dhe prcakto ndryshimet midis tyre.9. Prcakto formn dhe prmasat e Toks.10. Pse kan rndsi forma dhe t prmasat e Toks?11. Si bhet rrotullimi i Toks rreth boshtit t saj?12. far pasojash rrjedhin nga rrotullimi i Toks rreth boshtit t vet? 13. Evidento lvizjen q bn Toka rreth Diellit.
-
23
Shkenca e toks
14. Analizo pasojat q rrjedhin nga lvizja e Toks rreth Diellit gjat dy solsticeve dhe gjat dy ekuinokseve.15. Si sht formuar Hna?16. Cili sht ndrtimi strukturor i Hns?17. Pse ndodhin eklipset? 18. Pse ne n Tok e shohim Hnn vazhdimisht t ndryshuar n form? 19. Evidento karakteristikat e siprfaqes s Hns.20. Evidento veorit e asteroidve, kometave dhe meteorve?
Prsritje 2Tema: Atmosferashtjet rreth t cilave do t zhvillohet prsritja:1. sht atmosfera dhe pse sht nj mbshtjell e rndsishme e planetit?2. Cila sht origjina e atmosfers?3. Evidento prbrjen e atmosfers s Toks.4. Analizo ndrtimin strukturor t atmosfers s Toks. 5. Pse troposfera sht nj shtres e rndsishme?6. Cili sht roli i O3 dhe CO2 pr atmosfern e planetit ton?7. Ku qndron rndsia e rrezatimit diellor?8. N far forme vjen rrezatimi diellor n Tok?9. Si transmetohet nxehtsia n atmosfer?10. sht temperatura e ajrit dhe si matet ajo?11. Analizo faktort q ndikojn n ndryshimet e temperaturs s ajrit.12. Si ndryshon temperatura e ajrit?13. Pse ndodh inversioni i temperaturs s ajrit?14. Krahaso lagshtirn absolute t ajrit me at relative dhe prcakto ndryshimet midis tyre.15. Pse lagshtira absolute sht m e lart n ver dhe pran siprfaqes s toks?16. Si formohet mjegulla, vesa dhe bryma?17. Krahaso midis tyre tipat e reve dhe gjej dallimet midis tyre.18. Si krijohen masat ajrore dhe frontet?19. Si formohen reshjet?20. Cilt jan faktort q ndikojn n sasin dhe shprndarjen e reshjeve?21. sht trysnia atmosferike dhe si ndryshon ajo n koh dhe n hapsir?22. far lidhje ka midis temperaturs, trysnis atmosferike dhe dendsis s ajrit?23. sht era dhe nga cilt faktor varet ajo?24. Analizo skemn e errave t qarkullimit t prgjithshm t atmosfers.25. Evidento veorit e musoneve.
-
24
Shkenca e toks
26. Cilat jan veorit e errave lokale?27. Analizo mnyrn e formimit t cikloneve dhe anticikloneve.28. Krahasoni midis tyre ciklonet tropikale dhe jasht tropikale dhe prcaktonindryshimet midis tyre.29. jan anticiklonet?30. Prcakto kuptimin mbi motin dhe klimn.31. Analizo faktort q ndikojn n formimin e klims.&'*+#/
Prsritje 3Tema: Hidrosferashtjet rreth t cilave do t zhvillohet prsritja:1. sht hidrosfera dhe si sht formuar ajo?2. Analizo ciklin e ujit n natyr.&*
-
25
Shkenca e toks
1. Prcakto kuptimin e koncepteve: kristale, rrjet kristaline, mineral.'*@##*&*L/4. sht shkmbi dhe si ndahet ai sipas prbrjes minerale? 5. Evidento shkmbinjt kryesor nga t cilt prbhet Toka.6. sht magma?7. Cili sht dallimi ndrmjet shkmbinjve magmatik intruziv dhe shkmbinjve magmatik efuziv?8. Analizo llojet e shkmbinjve magmatik mbi bazn e prmbajtjes s SiO2.Q*L/>/R=*U*11. Analizo veorit e shtresave prbrse t strukturs s Toks.12. Si ndahen prej njra-tjetrs shtresat prbrse t Toks?R&*@##W*14. Prcakto lidhjet ndrmjet thellsis, trysnis, dendsis dhe temperaturs n brendsi t strukturs s Toks?15. Prshkruaj etapat e fosilizimit t bots s gjall.16. Listo metodat e prcaktimit t moshs relative dhe absolute t shkmbinjve.17. Analizo metodat e prcaktimit t moshs gjeologjike t shtresave t shkmbinjve q ndrtojn globin toksor. 18. far shpreh shkalla kronologjike e kohve gjeologjike?RQ*@#"errave dhe periudhave n historin e formimit t Toks.
Prsritje 5Tema: Ndryshimet e Toks nn veprimin e forcave t brendshmeshtjet rreth t cilave do t zhvillohet prsritja:1. sht pllaka tektonike?2. Cila sht prmbajtja e teoris s pllakave tektonike?3. Rendit argumentet q mbshtesin teorin e pllakave. 4. kuptojm me lvizje t kontinenteve? Cili mekanizm i v n lvizje pllakat tektonike t Toks? Argumento prgjigjen. Z*+/6. Cilat jan pllakat kryesore tektonike t Toks.[*@#%a. divergjent; b. konvergjent; c. transformues.8. jan lvizjet luhatse dhe si ndahen ato?9. sht izostazia?10. Cilt forca e modelojn siprfaqen e Toks?11. Pse shkaktohet izostazia? Jep argumenta.
-
26
Shkenca e toks
12. Prcakto se jan deformimet elastike, plastike dhe thyese t shkmbinjve.13. jan rrudhat dhe shkputjet?14. far dukurish krijohen gjat sforcimeve n shtypje t shkmbinjve? Pogjat sforcimeve n tension t shkmbinjve?15. Analizo format e relievit q krijohen nga rrudhat dhe shkputjet. 16. Pse formohen trmetet dhe cilat jan pjest prbrse t tyre?17 Cilt jan tipat e trmeteve dhe shkallt e matjes s tyre?18. U*RQ*\*20. A ka lidhje midis teoris s pllakave tektonike dhe formimit e prhapjes/@*21. jan vullkanet dhe cila sht origjina e vullkaneve?22. Sa llojesh jan vullkanet?23. Cilat jan pjest prbrse t nj vullkani?24. Evidento produktet vullkanike q dalin gjat nj shprthimi vullkanik.25. A ka lidhje ndrmjet teoris s pllakave tektonike dhe formimit e prhapjes /@*
Prsritje 6Tema: Ndryshimet e Toks nn veprimin e forcave t jashtmeshtjet rreth t cilave do t zhvillohet prsritja:1. Cilat jan forcat e jashtme q modelojn relievin e planetit ton?2. sht procesi i tjetrsimit?&*@# % * #] * ] * toksore.4. Evidento faktort kryesor q ndikojn zhvillimin e procesit t tjetrsimit.5. jan tokat dhe kur quhet e mir nj tok bujqsore?6. Cilt faktor ndikojn n toka?7. Analizo prbrsit e tokave.^*U#"vihen re midis tyre.9. Analizo proceset q zhvillohen n toka, t cilat gjenden n kushte t ndryshme klimatike.10. Si ndikon graviteti n relievet me pjerrsi?11. Analizo kushtet n t cilat ndodhin: a. rrshqitjet; b. shembjet; c. rrzimet,dhe evidento ndryshimet ndrmjet tyre.12. Cilt faktor ndikojn n formimin e rrshqitjeve? 13. far sht veprimtaria eolike?14. Cilat jan format karakteristike t krijuara prej: a. veprimtaris grryese t ers;
-
27
Shkenca e toks
b. veprimtaris depozituese t ers. Si formohen? 15. Cilat jan veprimtarit q ushtrojn lumenjt n reliev?16. Analizo: a. veprimtarin grryese t lumenjve; b. veprimtarin transportuese dhe depozituese t lumenjve n reliev.17. far formash krijohen nga veprimtaria lumore?18. sht karsti dhe cilt faktor e favorizojn dukurin e karstit?19. far formash krijohen nga veprimtaria karstike siprfaqsore? Po nga veprimtaria nntoksore? 20. sht veprimtaria akullnajore?21. Analizo veprimtarin: a. grryese; b. transportuese; c. Depozituese, t akullnajave dhe prcakto format e krijuara nga secila prej tyre.22. sht veprimtaria bregdetare?23. far formash krijohen n zonat bregdetare nga abrazioni dhe depozitimi detar?24. Cilt jan tipat e bregdeteve?25. Evidento veorit e nj bregdeti: a. t ult, b. t lart. Sill shembuj pr t ilustruar secilin prej tyre.
Prsritje 7Tema: Mjedisi dhe shoqriashtjet rreth t cilave do t zhvillohet prsritja:1. kuptojm me mjedis?2. Si ka evoluuar ndrgjegjsimi i shoqris njerzore pr mbrojtjen e mjedisit?3. Analizo raportin mjedis-shoqri njerzore.4. do t thot zhvillim i qndrueshm? 5. Cilat jan format kryesore t degradimit dhe ndotjes s tokave?6. Analizo shkaqet kryesore t ndotjes s toks. 7. Evidento pasojat e ndotjes s toks.8. sht ndotja e ajrit?9. Analizo ndotjen e ajrit, duke u bazuar n faktort kryesor q ndikojn n t.10. Evidento efektet negative t ndotjes s ajrit.11. far sht smogu dhe shiu acid?12. Evidento disa rrug pr minimizimin e ndotjes s ajrit dhe prmirsimin e cilsis s tij.13. Analizo faktort kryesor q ndikojn n ndotjen e ujit.14. kuptojm me stres t ujit. Argumento prgjigjen.
-
28
Shkenca e toks
V. PUNT PRAKTIKE
Punt praktike
Jan pjes e rndsishme aplikative e s Shkencs s Toks. Rndsia e tyre lidhet me mundsin q u krijohet nxnsve pr t br analiza shkencore dhe pr tu aftsuar n zbatimin e njohurive t marra teorikisht. N prputhje me udhzimet e programit msimor, punt praktike prbjn rreth 10 % t orve t *
Pun praktike Nr. 1
kohs lokale dhe zonale t vendeve t ndryshmeObjektivat: N prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
]
" # kohs lokale t nj vendi;
# vendeve t ndryshme.
Koha e zhvillimit t puns praktike: 45Mjetet e nevojshme%w
$*Hapat q do t ndiqen:>"%
- W# *
- Piketohen disa vende n bot (mund t prcaktohen nga vet nxnsi, nga nj nxns tjetr ose nga msuesja) dhe prcaktohet se n ciln hemisfer, paralel dhe meridian ndodhen.
- Evidentohen disa vende n Hartn e Bots dhe prcaktohen koordinatat meridianve q vendosen n an t harts.
- U%{"!|!Mozambikut; Venezuela-Etiopia-Tajlanda; Itali-Shqipri-Greqi dhe u
-
29
Shkenca e toks
prgjigjen pyetjeve: a. N ciln hemisfer ndodhen kto shtete?*+/
>#ndiqen kta hapa:!}*
Shembull 1L~#R&&=W'=0 koha lokale sht 12h 25.
Zgjidhje Hapi i parPrcaktojm se si qndrojn kundrejt njri-tjetrit t dy vendet. Shohim n hart se Jerusalemi ndodhet m n lindje t Tirans, si dhe q ai paska gjatsi {*
$#Gjejm diferencn n koh midis dy vendeve:13h 30- 12h 25 = 1h 05 sht distanca n koh midis dy vendeve
Hapi i tretDiferencn n koh midis dy vendeve e kthejm n diferenc n grad, me arsyetimin:Gjat 24 orve Toka prshkon 3600 ose gjat 1 ore (60), Toka prshkon 150Po gjat 1h 05 sa grad prshkon? 1h 05 (ose 65) x 15( ) 0 = 160 25 sht distanca n grad midis dy vendeve
60 Pra, Jerusalemi ndodhet n lindje t Tirans, 160 25 larg saj (m n lindje t saj).
Hapi i katrt{~t Tirans, distancn midis saj dhe Jerusalemit)200 + 160 25 = 360 'Z~
Shembull 2LU#670 W'=0, koha lokale sht 08h 30.
-
30
Shkenca e toks
Hapi i parPrcaktojm se si qndrojn kundrejt njri-tjetrit t dy vendet. Shohim n hart se Karakasi ndodhet m n perndim t Tirans, si dhe q ai paska gjatsi {*
$#Gjejm diferencn n grad midis dy vendeve:670 + 200 = 870 sht distanca n grad midis dy vendeve.Veprimi n kt rast sht shum sepse Karakasi ndodhet 670 larg n perndim t Grinuiit, ndrsa Tirana 200 larg Grinuiit n lindje, pra 870 larg njri-tjetrit.
Hapi i tretDiferencn n grad midis dy vendeve e kthejm n ndryshim n koh midis tyre, me arsyetimin:Gjat 24 orve Toka prshkon 3600 ose gjat 1 ore (60), Toka prshkon 150Po 870 pr sa koh i prshkon?1h (ose 60) x 87( ) 0 = 5h 8sht ndryshimi n koh midis dy vendeve
150Pra, Karakasi ndodhet n perndim t Tirans, larg me t 5h 8(mbrapa kohs s Tirans).
Hapi i katrtGjejm kohn lokale t Karakasit (duke i zbritur kohs lokale t Tirans, ndryshimin n koh midis saj dhe Karakasit)8h 30- 5h 8 = 3h 22(koha lokale n Karakas)
- Kalohet n zgjidhjen e modeleve t ngjashme t paraqitura m posht:
Ushtrime pr t zgjidhur n klas:1. L@{"R^&=
W'=0 koha lokale sht 17h20.
2. L!='=W'=0 koha lokale sht03h 10.
3. Lww=Z0, W'=0, koha lokale sht 14h.
4. LU|&=0 31, W'=0, koha lokale sht 09h 40.
-
31
Shkenca e toks
Pun praktike Nr. 2
Objektivat: N prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
] ""] " "
hart (nse qndron mundsia edhe t harts s vendit ku jeton);
Koha e zhvillimit t puns praktike: 45Mjetet e nevojshme% $
$#*Hapat q do t ndiqen:
1. "#@w"t mund t pres rrjetin e izohipseve n t;
2. #$"$#@w*
3. L $ drejtzs me izohipset.
4. Shihen n hart vlerat e izohipseve kryesore (t indeksit) dhe llogaritet vlera e izohipseve dytsor midis tyre. P.sh. nse njri izohips kryesor sht ai q prfaqson lartsin 150 m dhe nj tjetr kryesor pas tij sht 100 m, ather midis tyre, katr izohipset dytsor kan respektivisht vlerat 140m, 130m, 120m dhe 110m. Prkrah pikave t prerjes t vendosura n$#*
5. $(me katrore), ndrtohet nj bosht koordinativ.
6. Vendosen n boshtin horizontal t tij, t gjitha pikat e prerjes s izohipseve #$*=0 dhe duke u rritur n mnyr t baraslarguar (me do 1 cm=10 m).
7. Bashkohet do pik e boshtit horizontal (q ka nj vler t caktuar dhe q prfaqson nj lartsi n reliev) m vlern respektive n boshtin vertikal. Pika e prerjes midis tyre jep pikn e par t pjerrsis s relievit. E njjtaprocedur bhet me t gjitha pikat e drejtzs AB dhe bashkimi i tyre najep t paraqitur formn e relievit, prgjat prerjes s br nga drejtza AB.
8. Sipas forms s relievit q u paraqit n prfundim, bhet interpretimi i tij $*
-
32
Shkenca e toks
Shnim: Kjo hart mund t prdoret (pasi te printohet) pr realizimin e punspraktike pr secilin nxns.
Pun praktike Nr. 3Matja e temperaturs s ajrit dhe aparaturatN prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
t llogaris temperaturn mesatare ditore, mujore e vjetore t ajrit; t gjej amplitudat ditore dhe vjetore t temperaturs s ajrit; t dalloj llojet kryesore t aparaturave pr matjen e temperaturs
prdorimet e tyre.
A
B
-
33
Shkenca e toks
Koha e zhvillimit: 45Mjetet e nevojshme%w
$*far duhet t dim pr t realizuar punn praktike:Temperaturat e ajrit maten me an t termometrit maksimal, termometrit minimal*Wjan me alkool dhe n ta ndryshimi i lartsis s kolons (me mrkur ose alkool) bhet n prputhje me ndryshimet e temperaturs s ajrit. Me an t matjeve ne arrijm t llogarisim vlerat maksimale, minimale e mesatare t temperaturave, si dhe amplitudat e temperaturave. Temperatura mesatare ditore (TMd), sht emesmja aritmetike e temperaturs max dhe min t regjistruara gjat 24 orve n nj vend t caktuar, ose mesatarja e temperaturave t regjistruara n intervale t rregullta kohore gjat dits. Pra, pr llogaritjen e temperaturs mesatare do tbhet shuma e t gjitha matjeve gjat dits (matja e ors 7.00 n mngjes, matja e ors 14.00 dhe dy her matja e ors 21.00) dhe ajo shum do t pjestohet mekatr. TMd =d T07 + T14 + 2 T21
4Temperatura mesatare mujore (TMm), do t llogaritet me raportin midis shums s matjeve t temperaturave mesatare ditore t do dite t muajit me numrin e ditve t atij muaji.
TMm =T1 + T2 + T31 31
Temperatura mesatare vjetore (TMv), do t llogaritet me raportin midis shums s matjeve t temperaturave mesatare t 12 muajve t vitit me numrin e muajve.
TMv =TJ + TSH + TDH12
Diferenca midis vlers m t lart e m t ult t temperaturs quhet amplitud.Kur kjo diferenc bhet pr dy vlerat ekstreme t matura gjat 24 orve quhet amplitud ditore e temperaturs (Ad) dhe kur bhet pr dy vlerat ekstreme tmatura gjat vitit quhet amplitud vjetore e temperaturs (Av).
Ad = Td max Tmin Av = Tmax Tmin
-
34
Shkenca e toks
Puna q do t kryhet:
(0 C)Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor
T max T min T max T min T max T min T max T min T max T min T max T min
Kioto 8.9 1.1 9.3 1.1 13.1 3.7 19.7 8.9 24.4 13.7 27.4 18.6
Tel Aviv 24 2.0 27 2.0 31 3.0 36 6.0 38 9.0 36 13
Varshav 4 -1 3 -1 7 3 8 10 17 15 26 17
Tabela Nr. 1- Me an t t dhnave t tabels Nr. 2, llogarit: temperaturat mesatare ditore;- Me an t t dhnave t tabels Nr. 1, llogarit: temperaturat mesatare ditore dhe m pas temperaturn mesatare vjetore pr secilin nga stacionet;- Me an t t dhnave t tabels Nr. 3, llogarit: temperaturat mesatare mujore;
Stacioni Tiran Muaji Shkurt
Temperatura e matur n orn
07.00 (0 C)
Temperatura e matur n orn
14.00 (0 C)
Temperatura e matur n orn
21.00 (0 C)
Temperatura ematur n orn
21.00 (0 C)
Dita e dyt 4.9 14.2 7.6 7.6
Dita e tet -2.7 8.9 0.4 0.4
Dita e dhjet 1.3 10.9 5.8 5.8
Tabela Nr. 2
Temperaturat mesatare ditore t muajit dhjetor ne Tiran n 0 C (pr 31 dit)
13,3 7.2 8.2 5.4 2.7 2.1 2.3 2.3 7 9.1
10.7 10.6 7.6 9.3 7.7 5.6 7.6 11.4 7 7.2
6.2 12.3 10.2 7.2 5.3 3.8 2.3 2.1 2.3 2.0
2.0
Tabela Nr 3
Korrik Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor
T max T min T max T min T max T min T max T min T max Tmin
T max T min
31.4 22.9 32.9 23.9 28.3 19.8 22.6 13.2 16.9 7.6 11.5 2.9
34 16 33 17 34 15 33 11 31 6.0 26 3.0
28 18 30 19 27 17 17 8 7 2 6 -1
(0 C)
Kioto
Tel Aviv
Varshav
-
35
Shkenca e toks
Sasi
a m
esat
are
e re
shje
ve si
pas m
uajv
e (n
m
m) p
r d
isa
stac
ione
Vend
et/M
uajt
Jana
rSh
kurt
Mar
sPr
illM
ajQ
ersh
orK
orrik
Gus
htSh
tato
rTe
tor
Nn
tor
Dhj
etor
Tanz
ania
132
129
166
134
272
01
717
103
174
Rep
ublik
a e
Kon
gos
154
140
162
201
174
7729
129
226
253
195
128
Alg
jeri
116
7657
6536
142
427
8493
117
Indi
a25
2217
78
6521
117
315
031
15
Gje
rman
i45
4033
4249
6573
6948
4946
43
Arg
jent
ina
144
8910
592
9578
7184
6710
410
852
Kan
ada
6258
6769
7078
8283
8267
6978
Gro
enla
nda
2723
1725
3049
5870
8075
4725
Shqi
pria
132
120
100
8799
6028
3973
157
152
142
-
36
Shkenca e toks
Pun praktike Nr. 4rr
N prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
reshjeve; t evidentoj ndryshimet q vihen re n sasin e reshjeve midis
vendeve t ndryshme;
kohore t reshjeve.
Koha e zhvillimit t puns praktike: 45Mjetet e nevojshmeHapat q do t ndiqen:Pr realizimin e ksaj pune praktike mbshtetemi n t dhnat e tabels s msiprme duke ndjekur kto hapa:
boshtin horizontal vendosen 12 muajt e vitit, ndrsa n boshtin vertikal vendosen mendarje t baraslarguara sasia
tjetrn me vija me ngjyra t ndryshme q t dallojn secilin prej stacioneve) pr secilin nga stacionet, interpretohenrr dhe analizohen faktet qe evidentohen. Pr kt i prgjigjemi pyetjeve:
1. N cilt muaj regjistrohet sasia mesatare m e madhe dhe m e vogl ereshjeve, sipas stacioneve?
2.3. Cilt faktor prcaktojn ndryshimet q vihen re n sasin e reshjeve
midis stacioneve?
Pun praktike Nr. 5rrLeximi dhe interpretimi i harts sinoptikeN prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
t lexoj harta t ndryshme sinoptike;
Sasia e rreshjeve ne Tanzani (ne mm)
0
50
100
150
200
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Muajt e vitit
Tanzania
shembull
-
37
Shkenca e toks
t interpretoj prmbajtjen e hartave t ndryshme sinoptike; t parashikoj dinamikn e motit prmes harts sinoptike.
Koha e zhvillimit t puns praktike: 45Mjetet e nevojshme%
$*Hapat q do t ndiqen:- Njihemi me legjendn e harts (me kuptimin q kan shenjat konvencionale)- Lexojm hartn sinoptike duke evidentuar:
1. Vlerat e temperaturave;1. Trysnin atmosferike;2. Drejtimin e lvizjes s masave ajrore dhe llojet e tyre;3. Qendrat m t mdha barike;4. Drejtimin e ers;5. Llojet e reshjeve.
!""nga harta.- Bjm parashikimin e motit pr ditt n vazhdim.
Pun Praktike Nr. 6!N prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
t vzhgoj n kampion t ndryshm mineralesh dhe shkmbinjsh; t prcaktoj ndryshimet q vihen re nga vzhgimi i kampionve t
ndryshm t mineraleve dhe t shkmbinjve;
t shkmbinjve;
-
38
Shkenca e toks
Koha e zhvillimit: 45Mjetet e nevojshme: materiale t grumbulluara nga interneti, revista shkencore,mikroskop, teksti, kampion t shkmbinjve t siguruar n terren, nj koleksionmineralesh t shkalls s Mosit (10 minerale nga fortsia 1 deri n fortsin 10),nj pllak porcelani e palustruar, gjilpra prej eliku, acid kloridrik me hollim5% dhe 10%.
Hapat q do t ndiqen gjat realizimit t puns praktike:- Grumbullohet informacioni i nevojshm mbi shkmbinjt dhe mineralet q ndodhen n Tok. Krijohet nj album i shoqruar me informacionin q prezanton veorit e tyre (mund t shfrytzohet materiali i grumbulluar gjat temave msimore t mparshme kur jan trajtuar shkmbinjt, si dhe tabela ku "#*! # #% ngjyra e vijs, fortsia, shklqimi dhe shpetzimi. Pr prcaktimin e ngjyrs s vijs do t grvishtet me mineralin mbi pllakn e porcelanit t palustruar. Pr prcaktimin e fortsis do t procedohet duke grvishtur mineralet me njri-tjetrin mbi bazn e parimit: minerali m i fort grvisht mineralin m t dobt. Mund t prdoren dhe mjete rrethanore, si: thua, gozhd eliku, tehu i nj thike, si dhe shkalla e Mosit. Thoi i njeriut ka nj fortsi 2.5, ndrsa nj gjilpr eliku**Z*W%t buta (i grvisht thoi), n mesatare (nuk i grvisht thoi, por i grvisht gjilpra)dhe t forta (nuk i grvisht as gjilpra). Pr prcaktimin e shpetzimit, mineralet goditen dhe ahen sipas planeve t rrafshta. N rastet kur petzat mund t evidentohen duke ngacmuar mineralin me thua (mikat), shpetzimi quhet shum i prsosur. Kur shpetzimi dallohet me sy, ather minerali konsiderohet me shpetzim t mir, ndrsa kur ai nuk dallohet dhe siprfaqja e thyerjes s mineralit sht guaskore thuhet se minerali nuk ka shpetzim. Pr prcaktimin e shklqimit, mineralet mund t ndahen n minerale me shklqim metalik dhe minerale me shklqim jometalik.- Diferencohen kampionet e shkmbinjve mbi bazn e tri grupeve t mdha: * > t tyre dhe veorit tipike q i karakterizojn, duke i shoqruar me tipat m karakteristik q i prfaqsojn ata.- Nxirren konkluzionet e puns dhe diskutohen prfundimet e arritura.- Bhet vlersimi i puns nga msuesi/ja. P.S. Puna mund t ndahet n grupe, ku secili grup t prgjigjet pr seciln prej hapave t msiprm
-
39
Shkenca e toks
Material shtes
Nj informacion m i zgjeruar pr kristalet dhe mineralet Ky material shrben:
1. Pr t patur nj informacion m t detajuar mbi kristalet dhe mineralet;
2. dhe i shkmbinjve
Tema: Kristalet dhe mineralet
far jan kristalet dhe mineralet?
Korja e Toks prbhet nga nj sr komponimesh kimike t ngurta, me struktura t caktuara kristaline q quhen minerale. Pra, %&')*+!!#,
. Nj mineral mund t jet i dobishm ose i padobishm, madje edhe i dmshm. Midis mineraleve dallojm ato q ndrtohen nga struktura t rregullta kristalin, si jan kalciti apo gipsi dhe ato q formohen nga struktura t rregullta(mineralet amorfe), si sht xhami vullkanik. Mineralet me struktur kristaline, ""*>/Me termin KRISTAL do t kuptohet nj
,!#*$e shfaqjes s informacionit, prdoret edhe termi kristal i lngshm, por n kt rast kemi t bjm me lngje ku molekulat, n nj far mnyre ngurtsohen nn veprimin e rryms.Ndrtimi i rregullt i brendshm i nj trupi t ngurt, nnkupton vendosjen erregullt t atomeve dhe joneve prbrse. Ky rregull i brendshm sjell edhe # brendshme dhe t jashtme t tyre. Mund t ket edhe trupa t ngurt q nuk ndrtohen nga nj vendosje e rregullt atomesh dhe jonesh si pr shembull qelqet.
Faqet natyrale, prbjnkarakteristikn e vetme q dallon kristalet nga trupat kristalin. Nj prej vetive m spektakolare tlnds kristaline sht
pr tu vetfaqosur. N rast sekjo tendenc realizohet dhe trupi # " natyrale, ather ai quhet kristal.
Kristale diamanti (faqe natyrale).
-
40
Shkenca e toks
SISTEMI KLASAT E SIMETRISTriklin 1; `1Monoklin 2; m; 2/mRombik 2 2 2; m m 2; 2/m 2/m 2/mTetragonal 4; `4; 4/m; 4 2 2; 4 m m; `4 2 m; 4/m 2/m 2/mTrigonal 3; `3; 3 2; 3 m; `3 2/mHegzagonal 6; `6; 6/m; 6 2 2; 6 m m; `6 2 m; 6/m 2/m 2/mKubik 2 3; 2/m`3; 4 3 2; `4 3 m; 4/m`3 2/m
Forma e kristaleve. Sikurse u prmend m sipr, karakteristika e vetme q i#"*Faqet e kristaleve jan plane t caktuara t strukturs kristaline me nj dendsimaksimale t atomeve ose joneve. Kjo bn q forma e kristaleve t mos jet e rastsishme por t shpreh ndrtimin e brendshm t tyre. Me qen se struktura kristaline gzon vetin e simetris, ather edhe forma e jashtme e tyre karakterizohet nga simetria.Simetria e kristaleve sht nj simetri piksore, d.m.th. nj pik e kristalit mbetet gjithnj e palvizur gjat veprimeve t simetris. N kristale mund t aplikohengjithsej 10 elemente simetrie q jan 5 boshte t thjeshta rrotullimij : boshtet 1, 2, 3, 4 dhe 6, q tregojn se kristali prputhet respektivisht 1 her, 2 her, 3 her, 4 her apo 6 her me vetveten gjat nj rrotullimi t plot (360); 3 boshte t rrotullim-prmbysjesp y j : boshtet`3,`4, dhe`6 kur kristali prputhet respektivisht 3 her, 4 her apo 6 her me vetveten me an t rrotullim prmbysjes gjat nj rrotullimi t plot; plani i pasqyrimitp p qy m kur kristali mund t ndahet, mean t nj plani, n dy pjes t barabarta dhe simetrike dhe s fundi qendra e simetrisq (iose`1). Kto elemente simetrie kan vetm 32 mnyra t mundshme t kombinimit t tyre q prbjn edhe 32 klasate simetris s kristaleve dhe q grupohen n 7 sisteme kristaline (Tabela 1).
+ =kk
K
o
o
o
o
Okta
k
ok
o
o
Kubokt
Tabel. Klasat e simetris t grupuara n 7 sisteme kristaline. Shenja / tregon se boshti i rrotullimit sht pingul me planin e simetris
Figura 3. Kristale t piritit: kubik, oktaedrik dhe t kombinuar (kuboktaedr).
-
41
Shkenca e toks
Sistemet dallohen nga njri-tjetri n baz t numrit dhe simetris s drejtimeveunike. Drejtimet unike jan drejtime t cilat nuk prsriten me an t elementeve t simetris. Kto drejtime prputhen me drejtimin e zgjatur ose t shtypur t kristaleve. Kristalet q nuk kan drejtime unike bjn pjes n sistemin kubik. Kristalet q kan m shum se nj drejtim unik bjn pjes n sistemet triklin, monoklin ose rombik. Kristalet q kan vetm nj drejtim unik dhe sipas ktijdrejtimi kan nj bosht rrotullimi 4 ose`4 bjn pjes n sistemin tetragonal, ato q kan nj bosht 3 ose`3 sipas drejtimit unik bjn pjes n sistemin trigonal,ndrsa ato q kan nj bosht 6 ose`6 bjn pjes n sistemin hegzagonal.
Duke u nisur nga prsritja e nj faqeje me an t elementeve t simetris s secils prej ktyre 32 klasave, prftohen 47 format e thjeshta baz (Tabela 2). Kto forma jan t hapura (q nuk prmbyllin n vetvete nj vllim t caktuar) ose t mbyllura (q prmbyllin n vetvete nj vllim t caktuar). Duhet pasur parasyshse, n format e kombinuara, forma dhe madhsia e faqeve mund t ndryshojnga forma e thjesht (Figura 3), por kndi midis faqeve mbetet konstant. Ky"me emrin + !. Aktualisht, ky ligj shprehet kshtu:T gjitha kristalet e t njjts specie, t formuara n kushte t njjtatemperature dhe presioni, kan vlera t njjta t kndeve midis faqeve homologe.
Binjakt. N natyr takohen edhe ngjitje ose ndrthurje t kristaleve me prbrje t njjt, ku individt kan orientime t ndryshme por rigorozisht t *U"prbhen nga 2 ose m shum individ.
a b c
Figura 4. Skema t binjakve dhe binjak natyral :a) binjak bisht dallndyshe t gipsit, b) binjak n form kryqi t stavrolitit, c) binjak polisintetik t albitit.
-
42
Shkenca e toks
Kristalet e binjakzuara, jan shum karakteristik pr disa minerale si p.sh. binjakt bisht dallndyshe ose maj shigjete t gipsit (Figura 4/a), binjakt karlsband t ortoklazit, binjakt polisintetik t albitit (Figura 4/c) etj.. Madje pr ndonj mineral jan aq karakteristik sa i kan dhn atij edhe emrin. Kshtu, minerali stavrolit e ka marr emrin nga binjakt e tij n form kryqi (Figura 4/b).t
Tabela 1. 47 format e thjeshta baz. Kombinimi i tyre i jep formn t gjitha kristaleve
Monoedri
Pinakoida Diedri
Prizmi tetragonal
Prizmi rombik prerja trthore
prerja trthore Prizmi ditetragonal
prerja trthore Prizmi trigonal
prerja trthore Prizmi ditrigonal
prerja trthore Prizmi hegzagonal
prerja trthore Prizmi dihegzagonal
prerja trthore
Piramida tetragonale
Piramida rombike prerja trthore
prerja trthore Piramida ditetragonale
prerja trthore Piramida hegzagonale
prerja trthore
Piramida dihegzagonale prerja trthore
Bipiramida rombike prerja trthore
Bipiramida tetragonale prerja trthore
Bipiramida ditetragon. prerja trthore
Bipiramida hegzagon. prerja trthore
Bipiramida dihegzagon. prerja trthore
Piramida trigonale prerja trthore
Piramida ditrigonale prerja trthore
Bipiramida trigonale prerja trthore
Bipiramida ditrigonale prerja trthore
Xhiroedri tetragonal Pamje nga lart
Xhiroedri trigonal Pamje nga lart
Xhiroedri hegzagonal Pamje nga lart
Tetraedri rombik Pamje nga lart
Tetraedri tetragonal Pamje nga lart
Romboedri Pamje nga lart
Skalenoedri tetragonal Pamje nga lart
Skalenoedri trigonal Pamje nga lart
Hegzaedri (kubi) Tetrahegzaedri Pentagondodekaedri Didodekaedri
Oktaedri Trigon tri oktaedri Tetragon tri oktaedri Hegzaoktaedri Pentagon tri oktaedri
Tetraedri kubik Hegzatetraedri Pentagon tri tetraedri Trigon tri tetraedri Tetragon tri tetraedri
Rombododekaedri
FORMA T THJESHTA ME M SHUM SE NJ DREJTIM UNIK
FORMA TE THJESHTA ME VETM NJ DREJTIM UNIK
FORMA T THJESHTA PA DREJTIME UNIKE
-
43