E DIEL, 17 SHTATOR 2006SHQIP 20 N D R Y S H E

Histori& diplomaci

Përpjekja shqiptare përanëtarësimin e Kinës në OKB

Dokumentet në arkivat e Pallatit të Qelqtë të OKB-së, debatet e forta mes Tiranës dhe Uashingtonit përpërfshirjen e Pekinit në Kombet e Bashkuara dhe"loja" diplomatike në shërbim të shtetit gjigand,vijnë nëpërmjet studimit të Dr. Giovanni Armillota

ARMAND PLAKA

Duket disi paradoksale, e madjepër shumëkënd edhe qesharake,por e vërtetë e njohur nga të gjithë.

Sidomos nga brezi i baballarëve tanë.Duke hulumtuar në një studim të profe-sorit italian, dr. Giovanni Armillota ("TheInternational Journal of Albanian Stud-ies", Columbia University, New York, I,1997, N. 1, Fall: 69-81 / ALBANIA AND THEUNITED NATIONS: TWO CASES SEENFROM A DIPLOMATIC HISTORY PER-SPECTIVE), të cilit muaj më parë i kemikushtuar edhe një numër të veçantë nëgazetën tonë (Shqipëria, rol unikal gjatëLuftës së Ftohtë; botuar në "Sqip", më 28maj 2006), hasim në pjesën e fundit të stu-dimit të tij të bazuar në arkivat e OKB-sënë Nju Jork, ku bëhet fjalë për rolin eveçantë e tepër aktiv të diplomacisë sh-qiptare gjatë viteve '60-të e fillimviteve'70-të në lidhje me pranimin e R.P. të Kinësnë OKB.Por le të kalojmë tani direkt në temën tonëe të shohim më në thellësi se ç'na sug-jerojnë dokumentet e arkivave të Pallatittë Qelqtë dhe cila ishte situata politiko-diplomatike e kohës kur ndodhi anëtarë-simi i Republikës së Kinës në OKB me ndi-hmën e "Shqipërisë së vogël". Sigurisht qëkjo gjë erdhi si rezultat, së pari, edhe i ndry-shimit të erërave në politikën e jashtme tëtë dyja vendeve asokohe, pra afrimi ameri-kano-kinez e thyerja e akujve, por ngamateriali që ne kemi zgjedhur sot për bot-im, nxirret qartë në pah përpjekja profe-sionale e diplomacisë shqiptare të asajkohe, e vlerësohet ana interpretative ekësaj çështjeje nga delegacioni shqiptar ekreu i saj, si dhe përpjekjet e shumta dip-lomatike të vazhdueshme të Tiranës zyr-tare në kryeqytetet më në zë të botës.

Shumë shtete, si India në 1950 dheBashkimi Sovjetik në 1961 dhe 1962, ishinpërpjekur ta anëtarësonin RepublikënPopullore të Kinës (Kinën kontinentalepra, dhe jo Republikën e Kinës, ose ndry-she Tajvanin) në Organizatën e Kombevetë Bashkuara dhe Këshillin e Sigurimit dhekishin dështuar.

Beteja diplomatike përKinënNë fillim të vitit 1963, Shqipëria, qysh

prej kësaj kohe në marrëdhënie bilateraleshumë të ngushta me Kinën, përgatiti dheparaqiti një seri prej tetë rezolutash, tëcilat njëra pas tjetrës (përveç vitit 1964) udiskutuan vazhdimisht disa herë deri nëvitin 1971, vit kur Pekinit iu njoh e drejtatë përfaqësonte Kinën në OKB. Beteja dip-lomatike tetëvjeçare që Shqipëria bëri nëNju Jork nuk ishte e përqendruar vetëmnë bindjen e Asamblesë së Përgjithshmetë OKB-së për njohjen e Pekinit si përfaqë-suesi zyrtar i më se 700 milionë njerëzveqë jetonin asokohe në Kinë, por së pari, qëtë zgjidhej edhe një çështje tjetër e rëndë-sishme, për sa i përket kësaj rezolute: njëaneks në të, ku të sanksionohej se përfaqë-suesi i popullit kinez edhe në Tajvan do tëishte tashmë jo Çang Kai Shija, por Repub-lika Popullore e Kinës. Më 15 dhjetor 1961,Asambleja e Përgjithshme e OKB-së apro-voi një projekt të SHBA-së (nënshkruesitpërfshinin edhe Australinë, Kolumbinë,Japoninë dhe Italinë) Rezolutën 1668(XVI) që ftonte Asamblenë e Përgjithshmetë OKB-së "të vendoste, duke u bazuar nënenin 18 të Kartës së OKB-së, se çdo pro-pozim që kishte si qëllim të ndryshontepërfaqësimin e Kinës do të konsiderohej"një çështje e rëndësishme". Kjo pra,theksonte tashmë faktin se një pranimeventual i mundshëm i R.P. të Kinës do tëmerrej vetëm "me një shumicë prej dy tëtretash të anëtarëve prezentë në votiminpër këtë çështje".

Garancitë për qeverinëkinezeAshtu sikurse edhe e pamë, kontributi

i Shqipërisë nuk konsiston në pranimin eKinës. Duhet të theksohet se në këtë kohëSHBA-ja, Ppresidenti Nikson dhe Sekre-tari i Shtetit, Henry Kissinger, ia kishin dalë

Më 25 tetor 1971, çështja shkoinë votim. Për herë të parë në

11 vjet, dokumenti "Çështje erëndësishme" nuk arriti të bëhetRezolutë - Çështje e rëndësishme.Asambleja e Përgjithshme e OKB-së e refuzoi atë me 59 votakundër, 55 pro e 15 abstenime.Urgjenca për konsultime rreth pro-jektit shqiptar e detyroi kreun e del-egacionit amerikan në OKB tëkërkonte ta ndante çështjen e për-jashtimit të Tajvanit nga ajo e pra-nimit të R.P. të Kinës, duke pro-pozuar për t'i vënë ato në votim të

25 tetor 1971, miratohet propozimiaprovuan nga Komiteti i Përgjith-shëm dhe për tri herë me radhënë tavolinë nga Asambleja ePërgjithshme. Kjo shënoi edhe njëarritje prestigjioze diplomatike tënivelit të lartë për historinë e di-plomacisë shqiptare të asajkohe. Pavarësisht qëllimit që ishërbeu, e që për një kohë tëgjatë as që u përmend më pasprishjes së marrëdhënieve meKinën, trajtuar nga aspekti pro-fesional juridiko-diplomatik, kjongjarje përbën një arritje për di-plomacinë shqiptare në tërësi.

ndarë. Përfaqësuesi amerikankishte si synim të thyente frontinpro-Pekin. Madje, edhe tentativate tij nuk dolën mjaft të frytshme nëkëtë drejtim, sepse u refuzuan me61 vota kundër, 51 pro e 16 absten-ime. Shqipëria arriti kështu përm-bushjen e projektit të saj dhe qël-limin e saj diplomatik. Asamblejae Përgjithshme e pranoi projektin

e saj me 76 vota pro, 35 kundërdhe 17 abstenime. Pas kësaj, Pres-identi i Asamblesë së Përgjithshmetë OKB-së, indoneziani Adam Ma-lik, sugjeroi se, përderisa Asamble-ja e Përgjithshme e kishte shprehurvullnetin e saj kaq qartë, projekti përmospërjashtimin nuk do t'i nënsh-trohej votimit. Në konkluzionet për-fundimtare, propozimet shqiptare u

VOTIMI

E DIEL, 17 SHTATOR 2006 SHQIP 21N D R Y S H E

të riformulonin politikën amerikane nëlidhje me marrëdhëniet me Kinën. Njëranga garancitë që iu dha kryeministrit tëatëhershëm kinez, Çu En Lai, ishte edhe(ri)pranimi i Kinës në OKB. Pyetja e mbe-tur pezull ishte statusi i Republikës sëKinës në Tajvan. Kishte mbështetje tëvazhdueshme për teorinë kineze të dyKinave në shumë kryeqytete të botës. Porakoma, numri i anëtarëve të OKB-së qënuk ishin dakord me rezolutën "Çështje erëndësishme" shkoi në ngritje nga 4,.2 përqind në vitin 1961, në 57,4 për qind nëvitin 1971.

Interpretim juridik perfektMegjithë faktorët e tjerë të përfshirë në

këtë çështje -(edhe një herë duhet të për-mendim zbutjen e pozicionit diplomatiktë SHBA-së në raport me Kinën në vitet1970-1971) - menjëherë të bie në sy, pady-shim, edhe suksesi i papritur i diploma-cisë shqiptare. Ajo çfarë duket më intere-sante në pozicionin e Tiranës, nëse do tëlinim jashtë trajtimit tonë argumentet dhekonkluzionet historiko-politike të kohës,është interpretimi juridik perfekt i të ash-tuquajturës "vexata quaestio" (çështje erëndësishme). Ndërsa Nesti Nase, asoko-he ministër i Jashtëm i RPSSH-së dhe kreui delegacionit shqiptar bënë vërejtjet etyre në seancën e 18 tetorit 1971. "Ajo meçfarë ne po merremi tashmë, nuk është aspranimi i një anëtari të ri dhe as përjashti-mi i një shteti tjetër. Ne po trajtojmë çësh-tjen themelore të përfaqësimit të një sh-teti, i cili është prej kohësh anëtar i OKB-së dhe kjo çështje duhet të përcaktohetqartë nga një shumicë e thjeshtë në Asam-blè [...] ndryshimi i emrit të një vendi tëcaktuar nuk ka të bëjë fare me statusin etij të anëtarësisë. Ka shembuj të shumtënga çështje të ngjashme në historinë eKombeve të Bashkuara".

Debatet në Asamblenëe OKB-sëNjëri nga studiuesit e së drejtës ndërko-

mbëtare, italiani Benedetto Conforti, nëstudimin e tij "Le Nazioni Unite" (Kombet

e Bashkuara) thekson se "është më se eqartë se çështja kineze nuk duhet të konsi-derohet një kategori e veçantë, por një rasti veçantë konkret; pikërisht kur Shqipëriapo debatonte aq shpesh [...]. Më 15 qershor1971, Shqipëria dhe gjashtëmbëdhjetëvende të tjera nënshkruese kishin kërkuarqë Asambleja e Përgjithshme të merrte nëshqyrtim "Çështjen e rivendosjes së tëdrejtës legjitime të R. P. Kinës në OKB" (Ret-ablissements des droits legitimes de la Re-publique Populaire de Chine a

Tigri ekonomik i Azisë

Tajvani

Tajvani është një ishull nëAzinë Lindore, por ky term

shpesh u referohet edhe territor-eve të qeverisura nga ajo që nji-het si Republi-ka e Kinës(ROC), të cilatp ë r s h i j n ëishujt e Taj-vanit, Lanyu(ishulli iOrkideve) dheIshullin eGjelbër nëbrigjet e Paqësorit,Pescadores, dheKinmen e Matsu qëndodhen në brigjetjuglindore të Repub-likës Popullore tëKinës. Sipërfaqja to-tale e tij arrin në3,706,566 kilo-

metër katrorë e popullsia në mbi22 milionë banorë. Ndërsa ven-di deri në vitin 1975 u qeveris nëmënyrë diktatoriale, pas vdekjes

së liderit na-cionalist kin-ez, Cheng KaiShi, në vitin1975, nisi njëerë liberal-izmi në vend.Në aspektine k o n o m i k ,Tajvani ishte

bërë me kohë njënga ata që njihensi "Tigrat e Azisë"pas bumit të për-jetuar në vitet '60-'70, nivel të cilinai vazhdon tambajë edhe sot ekësaj dite.

l'Organisation des Nationes Unites). Kjoçështje u përfshi në rendin e ditës të Sesion-it XXVI të Rregullt të Asamblesë sëPërgjithshme të OKB-së në Nju Jork, nga 21shtatori deri më 22 dhjetor 1971. Kësajçështjeje gjatë procesit iu bashkëngjitënedhe gjashtë anëtarë të rinj. Më 17 gusht,Kombet e Bashkuara prezantuan shtesënpër sa i përket kësaj çështjeje "The Repre-sentation of China in the United Nations",ku theksohej qartë se Republika e Kinësduhet të përfaqësohej dhe në të njëjtën

kohë, kjo duhej të bëhej në një mënyrë kutë sigurohej se Republika e Kinës (Tajvani)nuk privohej nga pasja e një vendi në OKB.Më 22 shtator 22, përfaqësuesit e SHBA-sëi propozuan Komitetit të Përgjithshëm tëAsamblesë së Përgjithshme të OKB-së, qëtë dyja çështjet të përziheshin në një të vet-me nën emrin "Çështja kineze". Kërkesa etyre u refuzua me 12 kundra, nëntë në fa-vor dhe tre abstenime.

Përplasjet Tiranë-UashingtonDebati ndezi një duel politik midis Ti-

ranës e Uashingtonit, një debat që do tëkarakterizonte gati të gjitha fazat e op-eracionet e procesit të votimit me për-pjekje e zell të madh nga të dyja palët.Kreu i delegacionit amerikan e mbronteprojektin "çështje e rëndësishme" dhee stigmatizonte Shqipërinë si anti-uni-versaliste, duke nënvizuar refuzimin eShqipërisë për të pranuar përfaqësimine Tajvanit në OKB. Shqiptarët ishinkundër "Teorisë së dy Kinave" dhe proasaj të "Një Kine e një Tajvani".

Në fakt, çështja e njohjes së një Kine të vetme ka ngjallur shpeshdebate dhe vazhdon të ngjallë edhe sot e kësaj dite, duke u

shndërruar kështu shpesh në një lojë të vërtetë (shpesh të rrezik-shme) jo vetëm për to. Viktimë e kësaj loje patën rënë edhe poli-tikanë të veçantë të Tiranës, të cilët para disa vitesh ndërmorën edhenjë udhëtim drejt Tajvanit dhe u takuan atje me autoritet më të larta të

vendit, që u rezervuan atyre një pritje të veçantë.Duke u nisur, sigurisht, nga premtimet për ndih-ma të konsiderueshme financiare që ky vend ubënte herë pas here shteteve, të cilat do ta njihninatë si "Sovran" jashtë juridiksionit kinez, u nis kështudrejt Tajvanit edhe një delegacion i ParlamentitShqiptar, i përbërë nga deputetë të partive të ndry-shme. Një pjesë e atmosferës dhe andrallave qëpërjetoi ky grup përshkruhen mirë edhe në librine Nikollë Lesit "Si i njoha Nanon dhe Berishën", kuvetë autori pohon se nuk dinte asgjë deri mëatëherë rreth "Çështjes së Tajvanit". Por rishikimi ipozicionit të tyre, që binte ndesh me atë zyrtar tështetit e qeverisë së Shqipërisë në lidhje me këtëçështje, e cila dëshmohet si jetike për R.P. tëKinës, me të cilën Shqipëria ka një volum të madhkëmbimesh ekonomike e të shumanshme, bënëqë "përkrahja" e tyre ndaj Tajvanit të harrohej shpejt

si kripa në ujë. Ndërkohë që Kina e njeh si të padiskutueshme tëdrejtën e saj mbi Tajvanin në të gjitha planet, përfshirë këtu edhepërfaqësimin e tij në OKB e organizmat ndërkombëtarë, Tajvani vetëduket se ka bërë përpjekje shumë të mëdha për të (ri)fituar njohjendërkombëtare si shtet i pavarur nga R.P e Kinës. Në fakt, ndarja nisinë kohën kur, në vitin 1949, rivali nacionalist i Mao Ce dunit, ChangKai Shi, u detyrua të zhvendosej në ishullin e Tajvanit e të (ri)themelonteatje Republikën e Kinës, antipod i Republikës Popullore të Kinës,themeluar nga kundërshtari i tij komunist në pjesën kontinentale kubanojnë sigurisht, thuajse shumica absolute e popullit kinez.

Kina dhe Tajvani

Tirana dhe loja e rrezikshmeme pavarësinë

Megjithë faktorët e tjerë të përfshirë në këtë çështje -(edhe një herë duhet të përmendim zbutjen e pozi-cionit diplomatik të SHBA-së në raport me Kinën në

vitet 1970-1971) - menjëherë të bie në sy, padyshim,edhe suksesi i papritur i diplomacisë shqiptare

Pllakat karakteristik i epokës moniste në një rrugët e Shqipërisë

Ish-lideri komunistkinez, Mao Ce Dun

Ish-lideri nacionalistkinez, Chang Kai Shi

Ashtu sikurse edhe e pamë,kontributi i Shqipërisë nukkonsiston në pranimin e Kinës.Duhet të theksohet se në këtëkohë SHBA-ja, PresidentiNikson dhe Sekretari i Shtetit,Henry Kissinger, ia kishin dalëtë riformulonin politikënamerikane në lidhje memarrëdhëniet me Kinën. Pyetja embetur pezull ishte statusi iRepublikës së Kinës në Tajvan