Si Ama ay may ugaling kanyang-kanya: isang dahilan upang siya'y maging malimit na paksa ng usapan. At sa mga usapan tungkol sa kanya na narinig ko narinig ko mula kay Ina, mula sa mga kapatid ni Ama, mula sa mga kapitbahay, mula kung kani-kanino ay para ko na ring nasaksihan ang buhay niya na hindi ko nasaksihan.

Si Ama Edgardo M.Reyes

Nalaman ko halimbawa, na si Ama ay nakatapos ng pitong grado, i^ang katangiang maipagmamalaki na kung iisiping siya'y nag-aral sa panahong bihirang-bihira ang may hilig mag-aral. (Ipinanganak siya nang taong si Rizal ay barilin sa Luneta.) Alam ko pati ang pagkakapangasawahan nila ni Ina.

Labindalawang taon ang katandaan ni Ama kay Ina. Ay wan ko kung bakit sa kabila ng malaking katandaan niya kay Ina ay nagustuhan siya ni Ina, ngunit alam ko kung bakit lumagpas siya sa akmang gulang ng pag-aasawa; panga-nay siya sa pitong magkakapatid, maaga silang naulila sa ama, at natural, mangyari pa, na siya ang magdala ng pamilya. Nang may kumikita na sa mga kapatid niya ay saka pa lamang siya nakaisip mag-asawa.

Bago mamanhikan si Ama ay nagpundar muna siya ng bakuran at bahay. Ngunit nang siya'y mamanhikan na (kasama ang malalapit na kamag-anak) ay hinihingan siya ng dote ng mga magulang ni Ina, bukod pa ang mga kondisyon sa kasal. Pasudlungan daw niya ng dalawang sibi ang bahay ng kanyangbibiyenanin.atipakumpuniang bulok na batalan. Sa kasal, pinapag-bubuwal siya ng dalawang kalabaw. Nagpaalam sina Ama at ang sabi'y iisipin ang kanilang hinihingi, ngunit hindi na nagbalik si Ama.

Sabi raw ni Ama kay Ina nang sila'y makanakaw hg pagkakataong magkau-sap, " D i ko kaya ang hinihingi nila, at

186

; kaya ko ma'y di ako lokong magpapa-Ijaklak nang gayon sa mga taong may [ malalaklak nainan sa kanilang bahay. iDalawang manok, kayakong magbuwal; 1 kung lalagpas pa roon ang gusto nila'y Isabihin mong kanila ka na at akin na ang Rdalawang manok ko."

Nasakyan naman ni Ina ang punto |ini Ama; katunavan, para ipakilalani Ina I na hindi mahala ga sa kanya ang magar-i | bong kasal, ay aiyakag niya si Ama na || magtsnan sila.

Kayai sa kaxdlang pagkakapan-: gasawahan, ni

"Uli-uli , ke mamatay kayo sa gutom, huwag kayong mangungutang. Ang problema nati'y problema natin, huwag n'yong idamay ang mga kapitbahay. Hala, palitan mo.'ng kinuha mo ke Iska; patubuan mo ng sandakot"

S i Ama ay hindi nagsisimba, ngunit kami ay hindi niya pinagbabawalang magsimba. Kapag pista sa aming baryo, kahit paano'y tumutulong siya sa abu-luyan, ngunit hindi siya pumapayag na kami'y maghanda.

? "Paanopokungmagkabisitatayo?" minsa'y nasabi ni Ate Maring kay Ama. "Baka po magdatingan dito ang mga kaklase ko."

"Harapin mo, tapos!" sabi ni Ama. " D i baleng magpakain tayo ng iba kung hindi makagigipit sa 'tin, pero sa 'tin lang e di magkahusto'ng kabuhayan natin, paanong gagawin mo?"

S a pag-aasawa ng mga anak ay liberal si A m a . .

" D i ko kayo pakikialaman," sabi niya sa amin, "Ke Hudas at Hudesa ang mapili n'yo, bahala kayo. Me mga isip naman kayo. Isang bagay lang: pag-aasawa n'yo'y magsasarili kayo. At sa kasal, ayoko nang mangungutang kayo, o hihingi ng pangkasal sa 'kin.

Pagkaraan ng giyera ay sumigabo ang nagpapagawa ng bahay at si Ama ay tumanggap ng maraming trabaho. Maestro latere siya at kaming tatlo nina Kuya Selmo at Dikong Ige ang piyon. Sinusuwelduhan niya kami nang arawan. Ang sahod namin ay aming-amin; hindi bumabahagi si Ina, at iyon ay sa kagustuhan na rin ni Ama. \ "Gastahin n'yo para sa inyong sarili," sabi ni Ama. "Ipag-aral n'yo."

Kayatsatulongngpaglalatero,lahat -kami'y nakakarera. Naging sikat kami sa aming baryo. Sino ang maniniwalang sa baryo namin na ang halos lahat ay nabubuhay sa pagsasaka ay may isang pamilyang lahat ng anak ay titulado?

Sa naging kapalaran namin, nindi lahat ay pumupuri kay Ama; nariyan din ang mga pumupula.

"Kuripot kasi, e." "Walang kapwa tao." . j "Animo'y kung sinong Poncio

Pilato." Sunud-sunod arig taon ng aming

pag-aasawa kayat sa loob lamang ng apat na taon ay nawalan sina Ama ng anak na walang asawa. At bilang pagsunod sa kagustuhan ni Ama, bawat mag-aasawa sa ami'y nagsasarili.

Sa mga may pinagtapusan ay hindi mahirap ang pagsulong. Hang taon lamang at si Kuya Selmo, empleyado sa bangko, ay nakapagtayo ng magandang bahay sa Makati. Si Dikong Ige, kimiko sa habihan ng tela, ay nagkakotse at nagkabahay sa Pasig. Si Ate Maring, maestra sa haiskul, ay may bahay na rin sa Caloocan. Ako'y nangungupahan ng "apartment" sa Quezon City ngunit may hinuhu lugan na akong lote at nagbabalak na ring magpatayo ng bahay.

Samantala'y matanda narin si Ama; sila ni Ina ay naroroon pa rin sa luma naming bahay, na gayong latere siya ay pawid ang bubong. Sa buhay nila ni Ina, ang pinakamalaking pagbabagong mapa-pansin ay ang patuloy na pagdami ng puti sa kanilang mga buhok.

Kung lilingunin ang pinagmulan naming magkakapatid ay masasabing malalayo na rin ang aming nararating.

188

Ang bagay na ito ay nauugnay sa bali-balitang nahihigingan namin: umano, learning magkakapatid ay walang turing na mga anak. Pagkatapos daw namaiangat kami"ni Ama ay pinabayaan na namin sila sa ibaba. Sa aming kawalang-utang na loob, marahil ay kami lamang ang makauunawa.

Ang kalagayan nina Ama ay na pag-usapan na naming magkakapatid. Kukunin namin sila. Nagkaroon pa nga kami ng pagtatalo, pag-aagawan, pagkat dalawa lamang silang kukunin namin at kami'y apat na kukuha. Napagkayarian na lamang namin na kung sino ang gus-tong samahan nina Ama ay siyang mananalo.

Umuwi kami at ang aming napag-usapan ay sinabi namin kirta Ama. Inaasahan naming matutuwa si Ama, ngunit nagkamali kami.

"Magtigil nga kayo," sabi sa amin ni Ama. "Handa kami sa pagtanda namin ng ina ninyo, anong 'kala n'yo? At kayo ba'y papagsasarilinin ko ng ano?"

At ang pagpupumilit namin at ang pagpapaliwanag ay hindi pinakinggan ni Ama. Ibang balak naman ang sumaisip namin.

"Ipagiba natin ang bahay na pawid at ipagpagawa natin sila ng bago," mungkahi ni Kuya Selmo, at iyon ay sinang-ayunan namin.

Ngunit muling binigo ni Ama ang aming pagmamagandang-loob.

"Tama ne'tong bahay ne'to sa 'min ng ina n 'yo," sabi ni AmaTTama na sa tao yaongpagtulog ay hindi nahahamugan."

Basta't may pagkakataon din lamang ay umuuwi kami sa lalawigan at dinadalaw namin sina Ama. Nagpa-

pasalubong kami ng damit, pagkain, kagamitan sa bahay, ngunit hindi kami nagbibigay ng pera pagkat tiyak namang hindi tatanggapin ni Ama. "Hindi pa naman kayo kayamanan, a," sasabihin ni Ama. f

Mahina na si Ama. Malabo na ang kanyang mata at makupad na siyang kumilos. Wala na ang dating bilis niya sa pagsisinsil ng lata, ang dating bilis niya sa paghihinang. Maluwag na ang balat sa maugat niyang bisig at parang mabigat na para sa kanya ang soldador, ang istanyo. Paggawa naman ng lababo ang inaatupag niya, at iyon ay ipinagbibili ni Ina sa palengke.

Minsan, sa awa ko, ay nilihim ko. si Ina. Inaabutan ko ng pera si Ina, ngunit iyon ay ayaw niyang kunin.

"Magagalit ang ama mo," sabi ni Ina.

" D i huwag p c n'yong sabihing binigyan ko kayo," sabi ko.

"Hindi ko magagawa, anak," sabi ni Ina. "Hindi nga niya malalaman, pero ang kaso'y di ko kayang maglihim sa kanya. D i ko kayang magtago ng anu-man sa kanya. Saka di naman namin masyadong kailangan ang pera. Pagkain lang naman ang pinagkakagastahan namin."

Nahuhukot si Ama ay gumigiray naman ang luma naming bahay.

"Sa edad n'yong 'yan e di na kayo dapat magtrabaho," sinasabi namin sa kanya.

" A t anong gusto n'yo, mamatay ako nang nakatunganga?"

Bunga ng katandaan ay malimit nang dapuan ng sakit si Ama. Kayat nang isang araw ay lumuwas ang isa

189

naming pinsan at ibinalitang patay na si Ama, naiyak kami ngunit ang balita'y hindi naging kagulat-gulat sa amin.

Gumayak kami sa madaliang pag-uwi, kasama ang pami-pamilya. At bago kami nagkanya-kanyang uwi, si Kuya Selmo ay nakasama ko sa pagbili ng korona.

"Pihong aasahan sa atin ang ma-lakihang libing at isang malakihang lamayan," sabi ni Kuya Selmo. "Kahiya-hiya sa baryo natin at sa mga kamag-anak natin kung sa ating kalagayang ito'y hindi natin maibigay iyon sa Ama."

"Ano'ng mainam na gawin natin?" tanong ko.

"Gastahan natin nang todo ang Ama. Antalahin natin ang l ibing para maipagpagawa natin siya ng libingang marmol. Ibili natin siya ng maganda at mahal na ataul. Kumasundo tayo ng musiko. Umarkila tayo ng mga dala-wampung karitela para walang maglakad sa mga makikipaglibing. Sa lamayan, ibigay natin ang kaya nilang kainin."

"Tama," sabi ko. "Tutal, ngayon lamang naman natin pagkakagastahan ang Ama "

Sa J.uma naming bahay nang dumating kami, ang mga nakikiramay ay nagpapayok ng galyetas na ipinaa-anod sa matabang na kape. Wala ni isang manok na pinapatay sa kusina. Sa du-luhan ng bakuran ay tadong karpintero ang gumagawa ng ataul. (Sa aming bayan ang mayayaman lamang ang kapag namatayan ay bumibili ng yari nang ataul).

Si Ama ay nakaunat sa papag. Alam kong siya'y patay na ngunit aywan ko kung bakit pilit kong isinasaisip na siya'y

natutulog lamang. Ibig kong huwag umiyak pagkat lalaki ako, ngunit sa gayong pagkakataon pala ang lalaki'y nawawala sa kanyang pagkalalaki.

Ang napag-usapan namin ni Kuya Selmo ay sinang-ayunan nina Djkong Ige at Ate Maring. Malakihang lamayan. Kontri-kontribusyon kami ng tig-sasan-daang piso kay Ate Maring na sasama-han niya ng sandaan din bago ibigay kay Ina.

"Para sa'n 'to?" tanong ni Ina nang ibigay na sa kanya ni Ate Maring ang pera.

At ang aming napagkayarian ay inilahad namin kay Ina.

"Magpabili na 'gad kayo ng baboy, saka maraming manok," sabi ni Dikong Ige.

"Patigilin na n'yo ang gumagawa ng ataul at bumili na lang tayo ng yari," sabi ni Kuya Selmo. *

Ngunit hindi nasunod ang aming nais pagkat tumutol si Ina.

"Hindi ko magagawa 'yon sa ama n'yo," sabi ni Ina. "Lalo na ngayong nanahimik na siya."

At sa paliwanag ni Ina ay lumitaw na si Ama pala ay nag-ipon ng perang pampalibing sa sarili nito. Kaunti la-mang ang natipon ni Ama, ngunit sasa-pat na sa isang aba, payak na libing, na umano'y siyang ibig ni Ama. Nais ko sanang sabihin kay Ina na anuman ang gawin namin sa libing ni Ama ay maaari pagkat wala na si Ama upang tumutol. Ngunit naisip ko na isang malaking kala-pastanganan kung rnagsasamantalakami sa sandaling si Ama ay hindi na makapag-tanggol.

190

Puntod lamang ang pinaglibingan kay Ama, ngunit damang-dama ko ang dangal at katapatan ng libing na iyon. Hanggang sa huling hantungan ay dala ni Ama ang kawalan ng pagkukunwari.

P A G S U K A T S A PAIVG-UIMAWA )mmmmmm

T A L A S A L I T A A N

Bigyan ng dalawa o tatlong kahulugan ang mga salitang may salungguhit at gamitin sa pangungusap.

1. malimit na paksa ng usanan

2. hinihingan ng dote

3. ipinagbubuwal ng dalawang baka

4. walang bata-bataris

5. sumigabo ang nagpapagawa ng bahay

6. walang lubay ang ulan

7. maraming makasusumangan

8. gumigiray ang bahay

B A L I K - D I W A

Ilarawan ang amang binabanggit sa kuwento. Sang-ayon ba kayo sa kanyang prinsipyo sa buhay? Bakit?

Ano ang masasabi ninyo tungkol sa larangan ng mga sumusunod:

a. pag-aasawa b. hanapbuhay c. paghahanda kung pista d. pamimili ng mapapangasawa ng anak e. pangungutang f. pagpapalaki sa anak

Kung ikaw ang ama, papayag ka ba sa mga iminumungkahi ng mga anak huwag nang magtrabaho at pagpapatayo ng bahay para sa kanilang mag-asawa? Bakit?

Alin sa mga prinsipyo ng ama ang iyong naibigan? di-naibigan? IpaJiwanag.

191

1.

2.

3.

4.