Şinasi Çoruh - emir sultan.pdf

8/19/2019 Şinasi Çoruh - Emir Sultan.pdf

1/223


2/223

Tercüman gazetesinde hazırlanan

bu eser Kervan Kitapçılık A. Ş. ofset tesislerinde basılmıştırResimkopya: Remaver


3/223

1 1

emel Eser i

iftihar/a

sunuyoruz

Tarihimize m ana, millt

e n l i ğ i m i -

ze güç katan, kütüphaneler dolusu bir

birinden seçme eserZere sahip bulu-

nuyoruz. Edebiyat, tarih,sosyolojijel

sefe ,folklor gibi

millt-ruhu

g e l i ş t i r e n

ona yön veren konularda Gerçek eser

ler

elimizin

a l t ı n d a d ı r . e var ki,

elimizin a l t ı n d a k i

bu

eserlerden

ço

ğ u n l u k l a

istifade

edemeyiz. Çünkü de

virler

e ğ i ş m e l e r e

yol

a ç m ı ş ,

dil

de

ğ i ş m i ş , y a z ı d e ğ i ş m i ş t i r .

Gözden ve gönülden

uzak

k a l m ı ş ,

unutuZmaya yüz t u t m u ş (Ama d e ğ e r i n -

den

hiçbir

ş e y k a y b e t m e m i ş , ç o ğ u n l u -

ğ u daha da önem k a z a n m ı ş binlerce


4/223

cilt

eser,

bir süre

daha

el

a t ı l m a z s a ,

tarihin

derinliklerinde

kaybolup

gide

ceklerdir.

Çünkü, o n l a r ı

derleyip -to

parlayacak ve günümüzün

türkçesi ile

b a s k ı y a h a z ı r l a y a c a k d e ğ e r d e k i ka

lemler,gün

geçtikçe a z a l m a k t a d ı r .

Bin y ı l l ı k tarihimizin içinden, sü

zülüp

gelen

ve

bizi

biz yapan,

kültürü

müzde K ö ş e t a ş ı vazifesi gören bu

eserleri,

tozlu raflardan

k u r t a r ı p , ne

sillere

u l a ş t ı r m a y ı p l a n l a d ı k .

Sevinçle

k a r ş ı l a y ı p , ümitle a l k ı ş -

l a d ı ğ ı m ı z

1000 Temel Eser

serisi,

Mill{

ğ i t i m B a k a n l ı ğ ı n c a

durdurulun-

ca,

bugüne kadar

y a y ı n l a n a n

66 esere

yüzlerce ek y a p m a y ı

d ü ş ü n d ü k ve

Ter

cüman 1001 Temel Eser

dizisini

ya

y ı n l a m a y a karar verdik. 1000

Temel

Eser serisini h a z ı r l a y a n çok

d e ğ e r l i

bilginler

heyetini ,yeni

üyelerle g e n i ş -

le ttik.

y r ı c a

200

ilim a d a m ı m ı z d a n

y a r d ı m

vaadi

a l d ı k .

Tercüman

ı n

ya

y ı n

h a y a t ı n d a k i

ge

ni

i m k a n l a r ı m

1001

Temel Eser

için

daha da

güçlendirdik.

A r t ı k

k a r ş ı m z a gururla,

cesaretle

ı k -

m a m ı z

eserlerimizi

gözlere vegönül

lere ' Ş e r g i l e m e m i z z a m a r n g e l m i ş

bu-

lunuyor.


5/223

Milli e ğ e r

ve

milnilda

her

kitap

ve

her yazar bu serimizde yerini

bu-

lacak hiçbir art d ü ş ü n c e ile d e ğ e r -

l d e ğ e r s i z

d e ğ e r s i z de

d e ğ e r l i gibi

ortaya k o n m a y a c a k t ı r . Çilnkii

esas

ga-

ye bin

y ı l l ı

tarihimizin temelini,

ma-

y a s ı n ı

gözler önüne sermek,

n l a r ı

lll

y ı k

o l d u k l a r ı

yere

o t u r t m a k t ı r .

u b a k ı m d a n

OO Temel

Eser den

maddi hiçbir kilr beklemiyoruz. K i l r ı -

ı z sadece gurur,.iftihar, hizmet zev-

ki o l a c a k t ı r .

Kemal ILICAK

Tercüman Gazetesi Sahibi


6/223


7/223

B Ş L R K E N

< < E u h a r f i l ı Veli» Emir

Sultan

Hazretleri ni

anlatmak

kolay d e ğ i l . Çünkü, O nun h a k k ı n d a y a z ı l a n l a r çok d a ğ ı n ı k

ve k ı s a

bilgilerden

ibaret.

Hem sonra

birbirine

z ı t

a n ı a t ı ş

lara da r a s t l a n ı y o r . B u n l a r ı a y ı r m a k d o ğ r u l a r ı n ı dile ge

tirmek, 2ncak b e ş y ı l l 1 k

bir

a r a ş t ı r m a ile

mümkün

ola

bildi. 1964

y ı l ı n ı n ilk aylannda görülen

rüya üzerine yap

t ı ğ ı m ı z tetkik sonucunda O na ait

tam

bir

biyografinin

b u l u n m a C ı ğ ı m gördük.

Ş u r a s ı n ı önemle

belirtelim

ki, bu

eserle de

öyle büyük

bir

iddiada b u l u n a m a y ı z .

Ama,

ola

n ı n en ciddisini

ortaya k o y d u ğ u m u z a i n a n ı y o r u z . Eserde

adlara,

yerlere

ve tarihlere dikkatle

yer verdik.

K o y d u ğ u .

muz bibliyografya bunu ispatlamaktan uzak d e ğ i l d i r .

Her

halde,

B u h a r a l ı

Veli

Emir

Sultan

Hazretleri ni

okuyanlar

y a l r n s ı z

bir

i n s a n ı n ,

gerçek

bir

İ s l a m ı n ve

daha

a ç ı k

ifade

edelim:

Allah eri nin n a s ı l

bir

ömür s ü r d ü ğ ü n ü sürmesi

g e r e k t i ğ i n i a n l a y a c a k l a r d ı r .

A y r ı c a Hz. Emir Sultan,

-

m a n i ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n

büyüme

devri y ı l l a r ı n d a o kan

ş ı k y ı l l a r d a y a ş a d ı ğ ı

için

tetkike d e ğ e r . B a k ı n ı z İ m a m - ı

Ş a f i i

(Ebü

Abdullah Muhammed Ş a f i i - 767-820 ne diyor:


8/223

— II —

l a t ı ş l a r d a n mümkün

o l d u ğ u kadar

k a ç ı n a c a ğ ı z .

Sözün

s a s ı ,

kendimizden

( k a y d ı

bulunmayan) bir ekleme

yap

m a y a c a t ı z .

Hz. Emir

Sultan

her ş e y d e n

önce,

bir İ s l A m e v l i y a s ı

oldulunden

buna

daha özel

i t i n a n ı n g e r e k t i t ı n e

i n a n ı y o .

ruz. Kaypak,

nereye

çekiise oraya

gelir kabilinden sözlere

yer v e r m e y e c e t ı z .

Her

o l u ş u n bir sebebi b u l u n d u ğ u

ger.

çektir. Yeryüzünde

sebepsiz

hiç bir

o l u ş

yoktur.

Ve

kabul

de

edilemez.

Dünya

ne kadar

maddi yöne

kayarsa k a y s ı n ,

yine

de

mAnevi

bir

atmosferin

v a r l ı ~ ı n a

ihtiyaç

duyar.

Du

y a c a k t ı r da. İ ş t e , Hz. Emir Sultan a l t ı y ü z y ı l önce Bursa da

böylesine

bir ihtiyaca

cevap veren

seçkin

k i ş i l e r d e n

biridir.

İ s l A m d a iki

temel esas v a r d ı r : Biri K u r a n - ı Kerim,

öteki de

Hz. Muhammed

Mustafa

(S.A.) d ı r . Ünlü hil.dis

bilgini EbO Abdullah

Muhammed b. İ s m a i l i l . . C O . f i ,

el-Buha

ri

(810-869) nin

n a k l e t t i ~ i

gibi o

iki temele Salih

kullan

da

ekleyebiliriz.

MevlAna CelAleddin-i RQ.mi nin

o ~ l u

Sultan

e l ~

Hz.

leri

k ı r k gün

k a l d ı ~ ı

halvetten

ç ı k a r k e n Gözümün

önünc1e diyor, senin

benden

yüz

çevirmenden

b a ş k a ,

bütün

günahiann

affedilir, ibaresin1n y a z ı l ı o l d u ğ u n u g ö r d ü m . ı ı

Böyle bir cevap k a r ş ı s ı n d a Hz. MevlAna: Söylediklerio

gerçekten,

g ö r d ü ğ ü n ve i ş i t t i ~ n

gibidir; hattA

a n l a t t ı ğ ı n ı n

yüz

mislidir

.. diyor. Bütün bunlar

gösteriyor

k bir İ s l A m ,

Allah

yolunda tektir. O na ancak

iki yol gösterici v a r d ı r :

K u r a n - ı Kerim, Hz. M u h ı : - . m m e d

Mustafa

(S.A.).

Bunun

ş ı n d a örnek a l a b i l e c e t ı

y a l n ı z salih

k u l l a n d ı r . O halde,

Allah a d ö n ü ş için b a ş k a yollara

sapmak

gerekli d e ~ i l d i r .

Yani,

falan ş e y b i n p e ş i n d e n

gidelim veya filAn

tarikat

bizi

Allah a

götürür

diye

fikir

yürütüp

yolu

d e t ı ş t i r m e n i n

hiç

önemi yoktur.

Zira,

ortada K u r a n - ı Kerim ve O nu

insan

lara vahv yolu ile nakleden yüce

Peygamber

v a r d ı r . Hz.

Mu-

hammed

Mustafa

(S.A.) K u r a n - ı - K e r i m i n

tefsiridir.

Ken

disi

s a ~ l ı ~ ı n d a

öyle

b u y U r m u ş t u r .

Ve d o ~ r u s u

da

böyledir. Ama, kaç y ü z y ı l d ı r türlü

tari.

katlar ç ı k m ı ş .

y a y ı l m ı ş t ı r .

Bunlann

f a y d a s ı z l ı ~ ı ancak

yüz

y ı l l a r

sonra

a n l a ş ı l m ı ş t ı r . Bu, d o ~ r u d a n d o ~ r u y a din istis-


9/223

— HT —

man

önemindedir.

İ ş t e Hz.

Emir Sultan Bursa ya

geldi

ğ i n d e

yeni g e l i ş m e k t e

olan b a ş k e n t t e , y e ş i l s a r ı k l ı ~ < y a l a n c ı »

seyyidlerle k a r ş ı l a ş m a k kabildi.

Çünkü onlar

k o l a y ı n d a n

kezr:nç

yolunda

-idiler. B u n l a r ı

ilerde tek tek a n l a t a c a ğ ı z .

Y a l n ı z ş u n u samirniyetle

belirtelim

ki, bugüne kadar Emir

Sultan

Hz.'leri h a k k ı n d a

y a z ı l a n l a r küçük risaleler

hacmi

ni ş m y n

ti_ rdendir. Veya

birkaç s a t ı r l a g e ç i ş t i r i l e n

ya

z ı l a r d ı r . O nu tam

olarak

anlatan esere r a s t ı a m a d ı k . Bu

eseri h a z ı r l a r k e n esas t u t t u ğ u m u z

bibliyografya, İ s l a m

An

siklopedisinin (32. CÜZ

sayfa

262/263) b i b l i y o g r a f y a s ı d ı r

ki,

bunda

bile

s a y ı n

Prof.

Mehmet

K a p l a n ı n

1938/1939'lar.

da h a z ı r l a d ı ğ ı a r a ş t ı r m a (Emir

Sultan

tezi) b u l u n a m a m ı ş .

t ı r . Yani

demek

istiyoruz ki, k a y n a k l a r ı

bulmak

ve o n l a r ı

tek tek a y ı k l a m a k kolay o l m a m ı ş t ı r .

Ş i m d i , s a y g ı d e ğ e r

o k u y u c u l a r ı m ı z a

eser

h a z ı r l a n ı r k e n

b e ş v u r d u ğ u m u z k a y n a k l a r ı n

b i b l i y o g r a f y a s ı n ı

s u n a c a ğ ı z .

Zira, dejterli olan z a m a n d ı r . İ ş t e her ş e y d e n önce i n s a n ı n

eHnde bulunan zamana s a y g ı d u y d u ğ u m u z için böyle y a p ı

yoruz. Öyle ya, okupanlar hem k i ş i y e

f a y d a l ı

o l m a l ı hem

de u n u t u l m e m a l ı . İ n s a n o j t l u hangi ş e y e fazla

zaman

a y ı r ı r

sa,

onu

asla

unutmaz.

Herhalde

o k u n a n l a r ı n

ciddiyetinden

güven

duymak için

ilim k a p ı s ı n ı

çalmak

gerekir. İ ş t e biz

de

öyle y a p t ı k .

B İ B L İ Y O G R F Y

K u r a n - ı Kerim.

Sahib-i Bubiiri

m u h t a s a r ı

Tecrid-i

Sarih

tercemesi ve

ş e r hi.

Semerat-ül-Fuad

( S a r ı

Abdullah

Efendi)

İ s l a m T{\Savvufunda

Hacegan

Hanedam (Hasan Lfttfi

Ş u ş u d l .

Muhyiddin İ b n - ü l - r : r a b i (Prof. Dr.

Nihat

Keklik).

Allah,

Kainat

ve İ n s a n


10/223

V

Türk E d e b i y a t ı n d a İ l k M u t a s a v v ı f l a r (Prof.

Dr.

Fuad

Köprülü).

Vilayet-name < M e n a k ı b - ı

Hünkar

H a c ı B e k t a ş - ı Veli -

H a z ı r l a y a n Abdülbaki G ö l p ı n a r l ı )

E ş r e f o ğ l u

D i v a n ı ( E ş r e f o ğ l u Abdullah Rumi, Etüdü

yapan

ve

a r a ş t ı r a n : Asaf

Halet

Çelebi.)

J.

V.

Hammer,

Histoire de L Empire

Ottoman

Somuncu

Baba,

Ulunay

19.8.1966

Cuma,

Milliyet

Gazetesi

Aradolu E v l i y a l a r ı , Nezihe Araz.

H a c ı B a y r a m - ı Veli, Darülfünun Müderrislerinden

Prof.

Mehmet Ali Ayni.

Ravzr:-i Evliya,

B a l d ı r z a d e Selisi Mehmet

(Üniversite

Kütüphanesi nr.

2556).

Ş a k a y u k u r .

Nurnaniye - T a ş k ö p r ü l ü z a d e Ahmed İ s a .

mettin

Efendi.

Eski Türk E d e b i y a t ı n d a Nesir 0ilt: I Prof.

Fahir

İ z .


11/223

— v —

1402 Ankara Muharebesi ( B e y a z ı t ile Timur un ölümü

ve Fetret Devri) - T. Y ı l m a z Öztuna.

Emir

Sultan

- Rüknettin

Akbulut.

Maarif, Sultan Veled

< Ş a r k

- İ s l a m Klasikleri No:

19

_

M.E.B.) Çeviren: Meliha A n b a r c ı o ğ l u ) .

Bursa da

Ulucami - K a z ı m Baykal, 1950.

Türk Ansiklopedisi, Cilt VIII, fasikül: 62.

Türk P.nsiklopedisi, Cilt: VIII,

fasikül:

64

M e ş h u r

Türk

H u k u k ç u l a r ı

-

Hakim

H.

Basri

Erk.

A ş ı k P a ş a z a d e Tarihi,

( A ş ı k P a ş a z a d e

D e r v i ş

Ahmet

A ş ı k i - 1915 Matbaa-i Amire).

Tac-üt Tevarih,


12/223

— VI —

M e n a k ı b - ı

Emir Sultan ( Y e n i ş e h i r l i

Yahya)

- Süley

maniye K i t a p l ı g ı , H a c ı Mahmud Bölümü yazmalan,

Nr: 4564.

K i t a b - ı

M e n a k ı b - ı Evliya (Lamii Çelebi)

Zübde-t-ül m e n a k ı b (Hüsameddin) -

Üniversite

Kü

tüphanesi, 237ö:

M e n a k ı b - ı Emir Sultan (Nimetullah - B e y a z ı t Umumi

Kütüphane 3832).

B a ş v e k a l e t

A r ş i v i , V a k ı f l a r D o s y a s ı (24, 1S3).

Türkistan

Tarihi, (Ord.

Prof. Zeki Velidi

Togan).

Tarih-i

S i i . f ı

Tuhfetu l

Ahbab


13/223

Ş a i r Yahya Kemal

m u s ı n

arasmda

edebi

tarihi

ve içtlmii kültürü çok kuvvetli olan d e ğ e r l i ş a h s i -

yetlerimizdendir.

Ş i i r l e r l n e ,

ince

hislerine

ve duygu.

lanna h a y r a n ı z .

Bizim

k o n u ş t u ğ u m u z sade

dilimizle

yani halkm dilini çok incelterek, herkesçe a n l a ş ı l .

m a s ı kolay

neler

neler s ö y l e m i ş t i r . Konumuz ş i m ·

dillk

bu d e ğ i l .

Fakat,

Yahya

Kemal in

d i ğ e r kuvvetli

taraflann-

dan biri de

y a p t ı ğ ı sohbetlerdir.

«Jean Book» der ki:

•

İ n s a n yüzde

yinni okumakta,

yüzde seksen

soh.

betle y e t i ş i r . »

İ ş t e kendisiyle

hepsini tespit

e t t i ğ i m

39 5

sohbetimiz

oldu.

Onlardan

birinde,

bir

vesile geti

rerek buyurdu ki:

• M a l a z g i r ~ Zaferi nden

sonra

Anadolu k a p ı -

lan bize a ç ı l d ı .

Fetih iki senede t a m a m l a n d ı .

Zira

bu

topraklar Türk ün l a y ı k o l d u ğ u

seciyesi

kaderi

I c a b ı bizimdi. O kadar

ki İ z n i k i

pay-i taht

y a p t ı k .

Fakat,

bir

H a ç l ı savletine k a r s ı k o y a m a d ı k . Orada

bozguna u ğ r a d ı k

ric at ettik.

Güc

halde

ve

p e r i ş a n

olarak Konya Karaman D a ğ l a n n d a zor bannabildik.

Nihayet memleketin büyükleri

toplanarak

bu.

nun sebebini a r a ş t ı r d ı l a r . Dediler ki; biz

muazzam

bir zafer k a z a n d ı k

.•

akat, onu idame ettiremedik.

Ufak

bir

savlete k a r ş ı k o y a n ı a d ı k .

O

halde

milleti.

mizi manen

y e t i ş t l r e l i m .

Onlan

göstennelik

hale

s o k t u ğ u m u z m ü s l ü n ı a n l ı k t a b ı r a k m a y a r a k

iç alem

lerinden

r o l ı l a n n ı n m e n ş e f

ve

ulviyetini

idrak

etti-


14/223

rerek

hakikat yolunda o l g u n l a ş t ı r a b m ,

diye karar

verdiler.

Bu karar, o kadar isabetli oldu ki; h a l k ı m ı z mli -

nen

k u v v e t ı e n d i , yani

r a b ı t a l ı

tam müslüman oldu.

Bu suretle, bizler

Rumeli de yeniden

sahip

o l d u ğ u .

muz ş a h s i adaletle ilerleyerek Viyana lara kadar

• u z a n d ı k ...

Bu

suretle Anadolu ya, ş i f a b i

bir

programla, Or·

ta Asya ve Orta Ş a r k ı n

Hanefi olan

Horasan

erieri

ve emsali

a k ı n a k ı n

geldiler ve mukadder olan

muh·

telif

yerlere

y e r l e ş e r e k ,

en

ücra

köylerine

vanncaya

k ~ . d a r h a l k ı

bir taraftan

İ s l a m ş e r i d i n d e n

inhiraf

ettirmeyerek

telkinleri ve örnek

durumlariyle a l k ı

ru.

hen hakikat

ı ş ı k l a r i y l e

a y d ı n l a t t ı l a r . Bu

ruh,

bugüne

k ~ d a r geldi. Bir

zaman

geldi ki, memleket

her

taraf·

tan

tecrit edildi. Her

yerde

m a ğ l ü p olduk. İ ç i m i z e

r ı i f a k l a r sokuldu.

Türkiye

yok o l m u ş iken ruhi

bir

ilham

ile b a ş ı m ı z a

Atatürk

geçti ve milletini

kendin-

den büyük görerek

bu

dokuz a s ı r l ı k ruh

olgunlu.

ğ u n d ı m

f a y d a l a n ı p , memleketimiz, ö n d e r l i ğ i ile kur.

tuldu.

İ ş t e

bunu

Atatürk ün

de

b e l i r t t i ğ i

gibi, bu yük·

s e l m i ş

ruhumuzla

v t m m ı z ı n yeniden sahibi olduk.

İ ş t e y a l n ı z

B u r s a m ı z ı n

d e ğ i l , aziz

yurdumuzun

en d e ğ e r l i örnek, faziletli ve kamil

bir

misalini

de

14

a s r ı n

sormnda

Emir

Sultan

diye

a n d ı ğ ı m ı z

mü-

barek

veli « Ş e m s e r l d i n Muhammed

= Emir

Buhari

H a z r e t l e r i > ı

Türkiye ye

geldi. Daha önce,

Bursa ya

g e l m i ş örnek yerli d e ğ e r l e r i n i n hemen b a ş ı n a geçti

ve

onlara

ş a h s i y e t i n i n ulviyeti

biçbir

garez ve ivaz

k ü ç ü k l ü ğ ü n e k a p ı l m a y a r a k h a l k ı süfli

tarafa

göste.

I i ş t e n

azade bir

yoldan

yürüdüklerini

görerek

mes ut


15/223

ve bahtiyar y a ş a d ı ve m u a s ı r l a r ı n a öyle

bir

ru a ş ı .

l a d ı ki, bugüne

kadar payidar oldu.

Bursa da

Emir

S u l t a n ı n bugün

b u l u n d u ğ u

mev

kiini söyleyelim: e ş h u r ismiyle a n ı l a n semtte ruh

s a ğ l ı ğ ı

dispanseri

b a ş h e l d m i gibi eskiden o l d u ğ u

üzere milletimizin a r t ı k r ü ş t ü n ü ispat etmesinden

ş e y h l e r gibi

bir

zümrenin tahakkümünden

k u r t i ı l a

k

a r a c ı s ı 7 .

halk.

orava huzur

icinde

varmakta.

hu

kamil z a t ı T ~ . n r ı m n

bir

t e ş r i f a t c ı s ı sayarak

Hak tan

istediklerini en kestirme sessiz gönül yolundan o nun

v a s ı t a s ı y l a

d u y u r m a k t a d ı r . Bunun. a r a c ı l a r d a n

a r ı n .

m a s ı n d a n

b a t ı l t a r a f ı yoktur. Temiz bir ruhla in.

samn

içinden

i s t e d i ğ i

hiç bir

güzel

temenni yok ki

k a r ş ı l ı k s ı z olarak tecelli etmesin.

Neden?

Zira,

g·idenin

imam

k u v v e t l e n m i ş t i r . Ak·

l ı n d a hiç

bir

kötü niyet beslememektedir. O halde,

Emir

S u l t a n ı n

huzuruna

v a r m a s ı

T a n r ı d a n

b a ş k a

bir kuvvet tevehhümünü icap ettirmez. O buzurda

ikilik yoktur. O

bir

telefon ahizesi gibidir.

Onun

makinesiyle H a k k ı n

n u m a r a s ı n ı çevirir

ve ruhunun

sessiz

sesi ile bazen harici

tesirlerle a c ı l a ş t ı ğ ı n ı

tah.

min e t t i ğ i ş ü p h e l e r i n i giderir. Hayatmda muhtaç ol.

d u ğ u iç o l g u n l u ğ u kudretini, b o ş a l t t ı ğ ı n ı tahmin etti.

dt:posunu doldurur ve içt..nden

kendisine

gelen

l iizel akislerin n e ş e s i a l t ı n d a yine T a n r ı y a ş ü k r e d e r .

Zir::, her iyi temermisi

z a m a n ı

gelince

olacak ama.

ş a h s i üziintüleril kolr-vca zail o l a b i l e c e ğ i n i ö ğ r e n e -

rek

memnunen dönecektir.

Madem ki

dünyaya insan olarak

geldik, a k l ı m ı z

var diye sevinebiliriz.

Ama,

o her m a h l ı 1 k t a

var.

kin a k ı l €rdirmek

kabiliyetini

a r t t ı r ı r s a k bizler

o za·

m ı ; . n insan s a y ı l a b i l i r i z . O zaman

kendimizi

iyi tel·

kinler a r a s ı n d a

bahtiyar y a ş a t a b i l i r i z .


16/223

Bugünün y a ş a y a n l a n a r a s ı n d a büyükler yok mu?

Var.

Hem

neler var. Fakat, onlar bir maksatla or.

taya

ç ı k m a z

ve kendilerini beiiJ etmezler.

T a n ı n ı r -

larsa,

cemiyet

fertleri onlan r a h a t s ı z

eder

ve

b a ş l a -

ı da, e t r a f ı m

sararak, derde

sokar. O halde

kala

kala geçmis büyükler ortafla k a l ı y o r Onlara istiane

ruhi huzurlannda,

bir nevi kendimize

inanarak te.

veccühtür. Çaresi yok.

Bu

iç ilhamlara

daha a s ı r l a r c a

kendimizi

idare

için muht CQ.

Bu kitap bu maksatla

y a z ı l m a m ı ş t ı r

ama, böyle

bir

b ü y ü ğ ü

t a n ı t ı y o r Bunun

tarihi seyri s ı r a l a n -

m ı ş t ı r

Benim

bu kanaatimi izhara vesile olan

yazan,

aziz dostum, H a k k ı Ş i n a s i Çoruh a t e ş e k k ü r

eder

ve

kendimi emirlerini yerine

g e t i r m i ş olursam

bahtiyar

sayanm.

Prof. Süheyl ÜNVER


17/223

Hz. EMIR SULTAli VE HUNDI FATMA SULTAN an )

SOY

UTU

Q

GUndUz Alp

Hz. All Hz. Fabnl

-Süleyman Ş h

598·861) 806·623)

?

-1228)

1

1

i

......

Hz.

Hasan Hz. HUseyln

~ r t u l r u l Bey

(Gazi)

824·689) 827·680)

1198

-1288}

1

· 1

Zgnel Ibidin

Osman Bey Gazi)

1

_

1258

-1324 )

Muhammed Uibllur

1

1

Orhan Bey

(Gazi)

CilerSadak

1288

-1360 )_

1

1

Musa KAzim

Sultan Murad

1.

HUdlvendlglr)

Genniyinal u

AliyOrrizi

- 1325 -1389 )

Ş a h r• i

-

1

MuhammedDttekl

1

Yaldanm Bayezld

AliyOnnekl

1380 -1403)

Devlet Hatun

1

1

ICil Ol

Hasan Ul askeri

1

a r ı l d

Muhammed

1

Seyfld

Emir

AliKOli

1 1·131?,

/1JUI

l l ı ı ı ı l fi

ultan

EMIR

SULTAN

{

1388- 1429

)

1

1 1 1

Emir

Al

Hatun

a t ı ı n


18/223


19/223

VII. y ü z y ı l ı n o r t a l a r ı n d a buraya gelen Çinli gez

ginler Sogdiana da

ve d o l a y ı s i y l e Buhara da

bir

çok

Buddhist mabetieri

b u l u n d u ğ u n u

y a z ı y o r l a r . Buna

dayanarak

Buhara

a d ı n ı n

da

Buddhist

o l m a s ı çok muh-

temel görülmektedir. X. y ü z y ı l a

kadar Buhara

hak

k ı n d a e d i n e b i l d i ğ i m i z bilgiler epey

d a ğ ı n ı k t ı r .

Fakat,

94 - 944 te

Muhammed

N e r ş a h i a d l ı

bir

ş a h s ı n yaz

d ı ğ ı «Buhara

Tarihi» sayesinde bilgilerimiz hem ger

çekiere y a ş l a ş ı y o r , hem de ç o ğ a l ı y o r .

Buhara İ s l a m -

l a ş m a d a n önce

çevresinde

«Kempir

duval

= Eski

Du

var»

denilen bir

sur v a r d ı . Bu duvar

y a l n ı z

Buhara

ş e h r i n i d e ğ i l ,

çevresindeki

ş e h i r

ve

k a s a b a l a r ı

da,

hatta

köyleri bile içine a l ı y o r d u . Günümüz B u h a r a s ı n d a bu

d u v a r ı n

k a l ı n t t i a r ı n a

r a s t l a n m a k t a d ı r . ( S a m a n o ğ l u

İ s m a i l z a m a n ı n d a b a k ı m s ı z b ı r a k ı l m ı ş bu sura hiç ih

tiyaç

k a l m a m ı ş t ı ) .

İ s l a m o r d u l a r ı

İ r a n ı

zaptedip,

Orta

Asya

eyaletlerine

a k ı n l a r yapmak için h a z ı r l a n d ı k l a r ı

zaman

Buhara

ve

Semerkand çevresinde

karargah

kur-

m u ş l a r d ı . Arap Ordusu ilk olarak 674

y ı l ı n d a

Buhara

önlerinde

göriilür.

Bu ordunun k u m a n d a n ı ,

Ubeydullah

bin Ziyad ta

r a f ı n d a n

gönderilen

Sait bin

O s m a n d ı .

O s ı r a l a r d a ,

B u h a r a y ı Kabac Hatun a d l ı bir

k a d ı n

emir

idare edi

yordu.

Emir

(= Bey,

mürninler

beyi, halife, Hz. Pey

gamberin soyundan) a n l a m l a r ı n ı

t a ş ı r . Ki,

bu nokta,

konumuzun a r a ş t ı r m a s ı

yönünden

·çok

önemlidir.

«Ha-


20/223

20

. tun» bir

Türk

ü n v a n ı d ı r . Fakat emirlerin

T ü r k l ü ğ ü ş ü p -

helidir. Çünkü, VI. y ü z y ı l ı n sonunda Buhara her ne ka

dar

Kök

-

Türk hakimiyetine

girdiyse de, bu bölge

h a l k ı n ı n T ü r k l e ş m e s i tamamiyle mümkün o l m a d ı . Kök

Türkler eski

prensierin ç o ğ u n u

yerlerinde

b ı r a k t ı l a r .

Bu prensierin de Türklere k a r ş ı büyük

bir

sadakat gös

terdiklerini görüyoruz. Böylece, Kök-Türkler prens

Iere k ı s m i

bir

istiklal t a n ı m ı ş l a r d ı r .

Türk

a d l a r ı ve ün

v a r t l a r ı

da

g e n i ş

bir

ş e k i l d e

nüfuz e t m i ş t i r . İ ş t e

«Ha

tun •

ü n v a n ı

bu

nüfuzun

bir

ö r n e ğ i d i r . Buhara bölge

sinde

Kök-Türk

hakimiyeti VIII.

y ü z y ı l ı n birinci y a r ı -

s ı n d a sona eriyor. Arap

o r d u l a r ı Buhara

önlerine geldi

zaman bu

prenslikler

kendilerini y a l n ı z

b a ş l a r ı n a

sa

vunmak zorunda k a l m ı ş l a r d ı . Arap i s t i l a s ı

s ı r a s ı n d a

Buhara da

her bölge y r ı emirler

t a r a f ı n d a n

idare edili

yordu.

Her

köyün

bile emiri

a y r ı y d ı . Bu

b k ı m d n

hir

emirinin

köy

emirleri

üzerinde

bir

nüfuzu

yoktu.

Eski devirlerde

Maveraünnehir in

b a ş k e n t l e r i

Baykend

le S e m e r k a n d d ı . Araplarm g e l d i ğ i devirde b a ş k e n t ola-

.

rak

Baykend i görüyoruz. İ k i n c i b a ş k e n t de Cemkend

idi ki,

bu

ş e h i r tarihçi Muhammed

N e r ş a h i y e

göre son

radan

Buhara

a d ı n ı

a l m ı ş t ı r .

Araplar, Baykend i 672 de, B u h a r a y ı da 709 da zapt

e t m i ş l e r d i r . Ünlü Emevi k u m a n d a n ı Kuteybe bin Müs

lim,

Buhara da

İ s l a m

nüfuzunu

tam

olarak

y e r l e ş t i r m e -

yi

b a ş a r d ı .

İ s l a m

o r d u l a r ı n ı n i ş g a l i s ı r a s ı n d a Buhara

emirlerinin,

i ş g a l

kuvvetlerine

k o l a y l ı k l a u y d u k l a r ı n ı

da

görüyoruz. VIII. y ü z y ı l ı n o r t a s ı n d a Buhara da emirlik

eden

T u g ş a d a ,

m ü s l ü m a n l a r ı n h o ş u n a gitmek için su

reta

müslüman oluyor. Emirin böyle din d e ğ i ş t i r m e k t e -

ki m a k s a d ı kendi mevkiini

muhafaza

edebilmekti.

Ni-


21/223

21

tekim bu zat otuz

y ı l

Buhara

emiri

olarak

k a a b i l m i ş t i .

A y n ı y ı l l a r d a

Maveraünnehir de bulunan Türklerin

Arap

i s t i l a s ı n a k a r ş ı mukabil hücumlara

geçtiklerini

de

gö-

rüyoruz.

Bir ara

Buhara geçici

olarak Türklerin

eline

geçer.

VIII. y ü z y ı l ı n

ikinci

y a r ı s ı n d a Buhara

emirleri-

nin müslüman

kumandanlara yaranmak

için

y a l n ı z

din

d e ğ i ş t i r m e k l e

k a l m a d ı k l a r ı n ı , a d l a r ı n ı da d e ğ i ş t i r d i k l e -

rini, hatta «Kuteybe» a d ı n ı

k o y d u k l a r ı n ı

da

tetkik

etti-

ğ ı m i z

kaynaklar

bütün

g e r ç e ğ i y l e

i s p a t l ı y o r ,

B u h a r a l ı l a -

r ı n

bu fevkalacte

intibak kabiliyederine r a ğ m e n

dalka-

vukluk

ve ikiyüzlülük

s ı k s ı k

belli oluyordu. Fakat,

Araplar buna çok k ı z ı y o r l a r d ı .

785

y ı l ı n d a

Buhara emi-

rinin öldürülmesinin sebebi

d o ğ r u d a n

d o ğ r u y a

ikiyüz-

lülüktü.

Buhara emirlerine Buhara

Hüdai derlerdi. Arap

hakimiyeti s ı r a s ı n d a

Buhara

emirleri Merv

ş e h r i n d e

bu-

lunan

bir genel valiye

b a ğ l ı y d ı l a r .

IX.

y ü z y ı l d a n sonra

bu

valilik Merv den

N i ş a b u r

ş e h r i n e

k a l d ı r ı l d ı .

Böylece,

Buhara da N i ş a b u r a b a ğ l a n m ı ş

oldu.

87 y ı l ı n d a

Tahi-

ri lere

tabi olan

Buhara, S a m a n o ğ u l l a r ı n ı n

nüfuzunun

a r t m a s ı , y a y ı l m a s ı

üzerine

o n l a r ı

t a n ı m a y a mecbur ol-

dular. S a m a n o ğ u l l a r ı

z a m a n ı n d a

İ s m a i l , Buhara Emiri

tayin edildi.

S a m a n o ğ u l l a r ı

devri

Buhara

için

bir refah

ve

saadet

devri oldu.

İ s m a i l

892 den

sonra

bütün

Mave-

raünnehir i hakimiyeti a l t ı n a

a l m ı ş

ve bu suretle bura-

larm

serveti

merkez olan Buhara ya a k m ı ş t ı . Buhara -

n ı n g e l i ş m e s i n d e İ s m a i l ' i n rolü çok büyüktü. Buhara

eski

yerini hiç d e ğ i ş t i r m e m i ş t i .

Bu

keyfiyet

Buhara

ş e h -

rinin

tarihini tetkikte çok önemli bir o k t a y ı

t e ş k i l

eder.

Orta

Asya

ş e h i r l e r i birbiri a r d ı n d a n birçok istilalara

u ğ r a d ı k l a r ı n d a n

ş e h i r l e r d ü ş m n o r d u l a r ı t a r a f ı n d a n

y ı k ı l ı y a r

ve ş e h r i n

y ı k ı l a n

bu bölümü ikinci

bir

defa


22/223

22

y a p ı l m ı y o r d u . O civarda

a y r ı

bir yerde yeni bir

ş e h i r

i n ş a ediliyordu. Oysa, Buhara da

imar

a y n ı

temel

üzeri

ne y a p ı l m ı ş t ı r .

Buhara

ş e h r i , öteki

o r t a ç a ğ

ş e h i r l e r i gi

bi bir iç hisara sahipti. İ ç hisarda

daha

ziyade emirio

s a r a y ı ,

mescitleri,

ş e h r i n merkezi ve idare yerleri bu

lunuyordu. İ k i n c i

olarak eski ş e h r i n b u l u n d u ğ u

yerdeki

iskan a l a n ı , üçüncü olarak

da

Arap i s t i l a s ı ve Samani

ler

devrinde

ş e h r i n

iktisacten

g e l i ş m e s i

ile ortaya

ç ı k a n

yeni

bölümler

geliyordu.

Bu

bölümler

de

bir

surla

· ç e v r i l m i ş

ti.

B u h a r a n ı n

K a r a h a n l ı l a r

devri bir

imar

ve g e n i ş l e

me

devridir.

116S te B u h a r a n ı n s u r l a r ı

da

tamir edil

mektedir.

İ s l a m i y e t i tam olarak kabul etmesi

biraz

güç

o l m u ş s a da, İ s l a m i ilimierin en fazla t u t u l d u ğ u ve bü

yük

g e l i ş m e g ö s t e r d i ğ i

yer,

Buhara

idi. Buna

önemli

ör

nek

Ebu Abdullah Muhammed bin

İ s m a i l i - l

Cufi, el-Bu

bari

(810-869) nin «Sahih

al Buhari» a d l ı

büyük

hadis

k i t a b ı d ı r .

4

y ı l ı n d a Katvan S a v a ş ı n d a n sonra Buhara

K a r a h ı t a y l a r ı n eline d ü ş t ü . B u s ı r a d a S a c t ı r l a r ı n Kara

h ı t a y l a r a

k a r ş ı

B u h a r a y ı

cesaretle

s a v u n d u k l a r ı n ı

gö-

rüyoruz.

Fakat,

XIII.

y ü z y ı l ı n

ilk y ı l l a r ı n d a

ç ı k a n bir

isyan

sonucunda S a c t ı r l a r Buhara dan

kovuldular.

12 7

y ı l ı n d a

H a r e z m ş a h Muhammed. Bin

T e k i ş i n hükmü al

t ı n a giren B u h a r a n ı n , daha sonra H a r e z m ş a h l a r l a Ka

r a h ı t a y l a r

a r a s ı n d a

birkaç

defa

el

d e ğ i ş t i r d i ğ i

tarihi

bir

gerçektir.

122

y ı l ı n d a

H a r e z m ş a h l a r

Çingiz

H a n ı n

«Cengiz H a n ı n » taarruzuna

u ğ r a m ı ş

ve Buhara sür atle

M o ğ o l l a r ı n

eline d ü ş m ü ş t ü . İ ç kalede

M o ğ o l l a r a

k a r ş ı

çetin

s a v a ş l a r

y a p ı l d ı . H a r e z m ş a h l a r , B u h a r a n ı n iman

için

çok gayret g ö s t e r m i ş l e r d i . Fakat, M o ğ o l

i s t i l a s ı n d a


23/223

23

ç ı k a n büyük bir y a n g ı n iki mescitten

b a ş k a

bütün ş e h r i

ve

k i t a p l ı k l a r ı ortadan k a l d ı r m ı ş t ı r .

1239 da M o ğ o l

i d a ~

resine

k a r ş ı bir isyan ç ı k t ı . İ s y a n ı n b a ş ı n d a

köylüler

ve

küçük esnaf geliyordu. Bu

s ı r a l a r d a

Buhara da Çince

paraiar b a s ı l ı y o r d u . Çünkü, M o ğ o l l a r Buhara ya bir

Çiniiyi vali tayin e t m i ş l e r d i . İ s l a m u l e m a s ı n ı n ve mol

l a l a r ı n ı n daima muhalefeti ile k a r ş ı l a ş a n M o ğ o l l a r

bu

s ı n ı f ı

elde edebilmek

için

hepsini

vergiden

muaf tuttu-

lar. Ve

büyük

medreseler kurup, ilmi t e ş v i k

ettiler.

Ün

lü Haniya ve Mesudiye

medreseleri

b u n l a r d a n d ı r .

İ s l a m

aleminin t a n ı n m ı ş bilginlerinden

Seyfeddin

Baharzi,

bu

medreselerde müderrislik

e t m i ş t i . İ r a n

M o ğ o l l a r ı 273

y ı l ı n d a B u h a r a y ı

istila

ile h a l k ı k ı l ı ç t a n geçirdiler. Bu

olay ş e h r i n u ğ r a d ı ğ ı felaketierin en ü y ü ğ ü olarak gös

terilir. O

s ı r a l a r d a

Buhara, Ç a ğ a t a y Hanedam ile İ r a n

M o ğ o l l a r ı a r a s ı n d a

birkaç

defa

el

d e ğ i ş t i r d i . Timur

ve

T i m u r o ğ u l l a r ı

devrinde

ş e h i r

eski önemini k a z a n a m a d ı .

Ve

bu

önem Maveraünnehir üzerinde bulunan

Semer-

kand a geçti.

3 6 tarihi,

B u h a r a n ı n ikinci

tahrip tarihidir.

Halk

zorla kendi yerlerinden ç ı k a r ı l a r a k Ceyhun un güneyin

deki araziye nakledildL

Bundan sonra

bir

süre

ş e h i r

çok sönük k a l d ı . Ünlü matematik ve astronomi bilgini,

Timur un

torunu hükümdar

U l u ğ

Bey

(1394-1449) zama

n ı n d a yeni imar hareketlerine sahne o l d u ğ u n u görüyo

ruz.

Orta Asya da, Maveraünnehir bölgesi üzerinde ba

zen

daralan, bazen g e n i ş l e y e n s ı n ı r l a r içinde Buhara

H a n l ı ğ ı Ş i b a n o ğ u l l a r ı

(1500 - 1599). C a n o ğ u l l a r ı yahut


24/223

24

Astrahan

H a n l a r ı (1599-

1785)

ve M a n g ı t l a r (1785-

1920)

t a r a f ı n d a n idare

e d i l m i ş t i r .

1920 de Buhara H a n l ı ğ ı

sona erdi.

O tarihten sonra

1 Ekim

1920 de) toplanan kurnitayla yeni hükumet

t e ş k i l edilerek

a d ı :

Buharskaya

Narodnaya Sovetskaya

Respublika

-Buhara

Halk Cumhuriyeti- oldu. Ve

1924 e kadar sürdü. Daha sonra, Özbekistan, Türkme

nistan,

Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ara

s ı n d a Buhara b ö l ü ş t ü r ü l d ü .

X.

y ü z y ı l d a

eski Buhara ş e h r i n i n

p l a n ı ,

eski ş e h i r ,

yeni

ş e h i r

ve

bir

de iç hisar olmak

üzere üç

bölüm

den m ü t e ş e k k i l d i . Her üç bölüm

de surlarla

ç e v r i l m i ş t i . İ ç

H i s a r ı n b a ş l ı c a

iki

k a p ı s ı

var

d ı .

Buhara emirlerinin s a r a y ı bu iç hisar içinde bulu

nurdu.

S a m a n o ğ u l l a r ı devrinde

emirler

bu bölümde

o t u r m u y o r l a r d ı .

Sur

1165 te

y ı k ı l m ı ş

ve yeni s u r l a r ı n

i n ş a a t ı n d a

bu

eski malzeme

k u l l a n ı l m ı ş t ı .

X.

y ü z y ı l d a

Buhara da

s ı k s ı k

namazgah

ve benzerlerinin de i n ş a

e d i l d i ğ i n i görüyoruz. Fakat bugün, X. ) r ü z y ı l d a n kalan

tek tarihi

eser, S a m a n o ğ u l l a r ı n d a n İ s m a i l e ait türbe

dir. Ulucami XII. y Ü z y ı l d a y a p ı l m ı ş t ı r . Ve 1540 ta yeni

den

i n ş a

e d i l m i ş t i r . Bayan Kulu H a n ı n

türbesi

1395 te,

U l u ğ Bey in

medresesi

1417 /1418 de t a m a m l a n m ı ş t ı r .

XVI. y ü z y ı l d a (1535/1536 da) Mir Arap Medresesi ile

Çar

-

Bakr

Medreseleri

bu

devrin mimarisini

temsil

ederler. Abdülaziz Han Medresesi ise 1651/1652 de

i n ş a

e d i l m i ş t i r . Buhara

an anevi mimarisini en son temsil

eden

eser,

1807 de Niyaz Kul

t a r a f ı n d a n y a p ı l a n

medre

sedir.

Bu

medrese dört kulelidir. Mir Arap Camii nin

yüksek,

renkli

kubbesi çevresi ile

orijinal

bir tezat t e ş -

kil eder. Bu renkli

kubbe

y a k ı n ı n d a

bulunan

minarenin


25/223

25

tarihi önemi v a r d ı r .

87

y ı l ı n a kadar bütün siyasi

suçlular bu 62 metre y ü k s e k l i ğ i n d e olan minareden

a ş a ğ ı

a t ı l m a k

suretiyle

idam

edilirdi.

Buraya

kadar

B u h a r a n ı n tarih içindeki panorama-

s ı n ı çizmeye ç a l ı ş t ı k .

Emir

Külai

ü n v a n ı

ile maruf Sayyid ( Seyyit) Ali

ailesinin

Buhara da

y a ş a d ı ğ ı y ı l l a r ş e h r i n nice felaket·

lerden sonra pek

sönük

k a l d ı ğ ı

devreye

rastlar.


26/223


27/223

A İ L E S İ B A B A S I T A R İ K A T I

Emir

Amr)

A r a p ç a d ı r .

Reis,

b a ş k a n ,

kumandan

demektir.

Ç o ğ u l olarak umara k u l l a n ı l ı r . Tasavvufta

v a r l ı k , alam al-amr ve alam al-halk

olmak

üzere iki mer

tebeye a y r ı l ı r . Birincisi gayb ve ikincisi zuhur

alemidir.

Farsçada bu kelime

çok

defa

k ı s a l t ı l a r a k

mir

ş e k l i n d e

dir.

A r a ş t ı r m a l a r ı m ı z bize gösteriyor ki, Külal ailesi Bu

h a r a l ı d ı r .

Ve ı r k olarak Türk tür.

Fakat Emir Külal

a d ı n ı n b a ş ı n d a

Seyyid

=

Sayyid) b u l u n m a s ı bu

ailenin

Hz.

Peygamber soyundan gösterilmesine sebep o l m u ş -

tur. Ama, ileride

g ö r e c e ğ i m i z

gibi, bizzat bu

konuda

Molla Fenari ş a h i t l i k etmektedir. Ve bütün

m e n a k ı b

k i t a p l a r ı n d a

da

böyle

geçmektedir.

Y a l n ı z ş u r a y ı önemle

belirtelim ki, Emir

Sultan da g ö r d ü ğ ü m ü z

k ı h k -

k ı y a -

fet

(ömür boyu

süren) Türk

an anesine

uygun d e ğ i l d i r .

Zira

s e ç t i ğ i

renkler Hz.

Peygamberinkine

u y m a k t a d ı r .

O devirlerde Buhara da, Semerkand da ve öteki ş e h i r -

lerde erkek elbiselerinde çiçek motifleri var.

Buna,

bu

rada

çok

c a n l ı

bir

örnek

olarak

büyük

Türk

filozofu Fa

rabi yi

870 - 950) gösterebiliriz.

Bu ünlü

filozofumuz

seksen y ı l l ı k ömründe nereye gitti

ise ( B a ğ d a d d a ,

Ş a m d a , Harran da,

M ı s ı r d a , hatta bir

ara

k a d ı l ı k

yap

t ı ğ ı

Buhara da

vb.) hep o k ı y a f e t l e d o l a ş m ı ş t ı r . Günü

müzde

böyle

bir görüntünün önemi

k a l m a m ı ş t ı r .

Ama,

tarih içinde k ı y a f e t i n hüviyet

t e ş h i s i n d e

rolü

unutula

maz. Emir Sultan

Hazretleri

belki de Hacc d ö n ü ş ü

böyle bir d e ğ i ş i k l i k y a p m ı ş t ı r .

Fakat, ne

olursa

olsun


28/223

28

O nun

fizik y a p ı s ı

Türk ı r k ı n ı n

özeiliklerini t a ş ı y o r d u .

Diyeceksiniz ki,

ş u

halde, Hz. Peygamber

soyundan

gel-

d i ğ i n i n a s ı l

kabul edebiliriz?

A s l ı n d a ,

Kulili ailesi Bu-

hara

tarihinde

g ö r d ü ğ ü m ü z huzursuz ve k a r ı ş ı k devirde

y a ş a m ı ş t ı r . Dikkat

edilirse,

annesinin

a d ı

ve yine men-

sup o l d u ğ u

aile bilinmiyor. Kendisi

Bursa da d e r v i ş l e -

rine Buhara daki h a y a t ı n ı naklederken

bu

konuya

gir-

m e m i ş t i r . Biz de böyle bir kayda

r a s t l a m a d ı k

Emir

Külal

Türk tür.

Zira, Külal

=

çömlekçi

demektir.

Ve

bu

tabir Buhara ya özel

bir tabirdir.

O halde,

Emir

Sultan

baba

t a r a f ı n d a n

köklü

bir Türk

aileden gelmek-

tedir. Çünkü, Emir Külal in b a b a s ı yani Emir S u l t a n ı n

dedesi_ Muhammed (Seyyid) çömlekçilik

y a p a r d ı .

Emir

Külal

de a y n ı sanatla

geçimini

temine ç a l ı ş ı r d ı .

Demek

oluyor ki,

anne

t a r a f ı n d a n Hz. Peygamber

soyundan

ge-

liyor. Yine

ş u r a s ı n ı önemle belirtelim

ki, Emir

Sultan

hiç bir zaman soyu ile ö ğ ü n m e m i ş t i r . Zira, bu konuda

Hz. Muhammed in

hadisi

v a r d ı r : «Soyunuzla övünmeyi-

niz.» Soyla ö ğ ü n m e insanlar a r a s ı n d a k ı s k a n ç l ı k ve iki-

l i ğ e

yol

a ç t ı ğ ı

için

makbul d e ğ i l d i r . K a l d ı

ki,

Emir

Sul-

tan Hazretleri gibi yüksek bir ş a h s i y e t böyle bir tu-

tumdan daima uzak

d u r m u ş t u r . D e r v i ş l e r i

kendisine

s o r d u k l a r ı n d a , yani

duyduk

ki siz Hz. Peygamber so-

y u n d a n m ı ş s ı n ı z ,

dediklerinde

k ı s a c a evet» c e v a b ı n ı

ver-

m i ş t i r . Bunun da ö ğ ü n m e k l e hiç bir

ilgisi

yoktur s a n ı -

yoruz.

Hoca Bahaü ddin a k ş b e n d ü n v a n ı

ile

t a n ı n m ı ş

Muhammed bin Muhammedü l-Buhari nin

Yesevi

ş e y h -

lerinden

Kasarn

Ş e y h l e b u l u ş m a s ı

için Emir Külal in

i ş a r e t i g e r e k t i ğ i n e göre,

z a m a n ı n ı n

h a t ı r ı s a y ı l ı r ş a h s i -

yetlerinden

biridir

Emir

S u l t a n ı n b a b a s ı .

Seyyid

Ali


29/223

29

«Emir

Seyyid Ali»

a d ı

ile a n ı l d ı ğ ı gibi k ı s a c a Emir Kü-

lal da denir. Emir Külal,

t a n ı n m ı ş Buhara m u t a s a v v ı f

l a n n d a n d ı r . O nu

Kübreviye

t a r i k a t ı n ı n N u r - b a h ş i y e

ko-

luna

b a ğ l ı olarak gösterirlerse de, Seyyid Muhammed

N u r - b a h ş ı n

ortaya ç ı k m a s ı çok daha s o n r a d ı r . Fakat

a y n ı t r i k t ı n Zehebiye kolundan

o l d u ğ u n u

kabul eden

kanyaklara da r a s t l ı y o r u z

Oysa,

Emir

Külal i

bir

hal-

veti

ş e y h i göstermek, g e r ç e ğ e uygundur s a n ı y o r u z .

Hal-

vetiyye,

K ü b r e v i l i ğ i n

çok

a y r ı

bir

koludur.

K ü b r e v i l i ~

ğ i n kurucusu Harezmli

Necmeddin

K ü b r a d ı r . Onun

bil-

gin

bir

k i ş i

o l d u ğ u n u

naklederler. 1220 de Cengiz

ordu-

l a r ı n ı n Örkenç ş e h r i n i a l d ı ğ ı s ı r a d a

M o ğ o l

askerleri

•

t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l m ü ş t ü r İ ş t e a y n ı tarikattan olan

Ömer

Ekmeleddin daha

sonra H a l v e t i l i ğ i

k u r m u ş t u r .

H a l v e t i l i ğ i n

de,

G ü l ş e n i y y e ,

Merdasiyye, Sünbüliyye,

Ş a b a n i y y e , Ş e m s i y y e ,

Ahmediyye, Cemaliyye, T e c ş i y y e

ve Asaliyye

a d l ı

ş u b e l e r i

v a r d ı r .

Bir

kimse

ile

y a l n ı z

kal-

mak a n l a m ı n a

gelen

halvet

kelimesi, tasavvufta Hz.

-

lah tan

b a ş k a

hiçbir

insan ve m e l e ğ i n b u l u n m a d ı ğ ı bom-

b o ş bir yerde ruhun

gizlice Hz. Allah la

k o n u ş m a s ı

de-

mektir.

Bir o d a c ı k yahut

yer a l t ı n d a k a z ı l m ı ş d a r a c ı k

bir mahzen

içine girip,

haftalarca orada ibadetle m e ş g u l

olmak

adetinin sofiler a r a s ı n d a

hangi tarihten beri

süre-

g e l d i ğ ~ kesin olarak bilinmiyorsa da, veliler h a k k ı n d a

y a z ı l m ı ş biyografi k i t a p l a r ı n d a bu adetin .x. y ü z y ı l d a n

önce mevcut

o l d u ğ u

a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

Halvete girmeyi

ş a r t k o ş a n

ve Halvetiyye

a d ı n ı alan bir t a r i k a t ı n ortaya

ç ı k m a s ı XIII.

y ü z y ı l a rastlar. Bu tarikata mensup olan-

lar,

nefislerini

ancak halvetle yok

edebileceklerine ina-

n ı r l a r

Bundan d o l a y ı da halvete dört elle

s a r ı l ı r l a r

Halvet,

hücre

veya halvethane a d ı verilen, k a p ı s ı k ı b l e .


30/223

30

t a r a f ı n d a

bulunan, insan boyu

y ü k s e k l i ğ i n d e ,

namaz

l ı n a c a k

kadar uzunlukta, hareket edilebilecek g e n i ş l i k t e

olan ve içerisine

d ı ş a r ı d a n

hiç

ı ş ı k

s ı z m a y a n bir o d a c ı k .

ta y a p ı l ı r .

Bununla

beraber, b a z ı

ş e y h l e r ,

nefislerine fazla

eziyet etmek için toprak a l t ı n d a h a z ı r l a n a n

hücrelerde

halvete girerler.

S a y r a m l ı Ş e y h İ b r a h i m i n o ğ l u

Ahmed

Yesevi (Xl.

y ü z y ı l ) ,

Hoca

Yusuf Hemedani nin müri-

didir.

A l t m ı ş ü ç

y a ş ı n a girdikten sonra

an aneye

göre

tekkesinin

bir

t a r a f ı n a

üç

a r ş ı n d e r i n l i ğ i n d e

bir

çile-

hane

y a p t ı r a r a k

oraya çekilir. Sonradan,

B e k t a ş i l i k ,

N a k ş i b e n d i l i k , Hurufilik,

Kalenderilik

ve

Haydarilik

ad-

l a r ı n ı t a ş ı y a n

ş u b e l e r i n i g ö r ü ğ ü m ü z

Yesevilikte, hal-

vet in

bilhassa önemi ve kendine özel a d a b ı v a r d ı r .

Hoca Ahmed Yesevi ye

göre

halvet keli-

mesindeki, harflerde bir çok

a n l a ş ı l m a s ı

güç

hikmetler

v a r d ı r .Burada

h ı hali den, lam

leyl den, vav vuslat tan,

te hidayet ten

a l ı n m ı ş t ı r .

Halvet

e s n a s ı n d a

nefse

ve

ş e y -

tana ait hazlar y a n ı p

mahvolur.

Hak cezbelerinden

{Cezbe

ruhun

hayret ve sevince k a p ı l a r a k

sanki

ceset-

ten

hariç b u l u n u y o r m u ş

gibi o l m a s ı nar { a t e ş ) ve

nur

{ a y d ı n l ı k )

ortaya

ç ı k a r . İ n s a n l ı k k a r a n l ı k l a r ı ve

b a ş k a

kederleri kalkar;

b a t ı n

(iç yüz,

görünmeyen

nesne) ta-

b a k a l a r ı n u r l a n ı r ve temizlenir.

Daha

bunun gibi s a y ı s ı z

feyizler has olur. Ahmed Ycsevi nin

bir

öküzü v a r m ı ş .

Yesevi, y a p t ı ğ ı k a ş ı k ve kepçeleri heybe içinde bu ökü-

zün

s ı r t ı n a

yükler,

pazara

g ö n d e r i r m i ş .

Öküz,

p a z a r ı

ve

k a s a b a n ı n

s o k a k l a r ı n ı

d o l a ş ı r m ı ş . M ü ş t e r i bedelini hey-

beye k o y m a d ı k ç a , hayvan

a l ı c ı n ı n p e ş i n i

b ı r a k m a z ,

m a l ı

yahut p a r a s ı n ı almadan

a y r ı l m a z m ı ş .

Yesevi, halvet ikidir, diyor. Biri ş e r i a t halveti, öte-

kisi

tarikat

halvcti dir.

Ş e r i a t

halveti o l m a y ı n c a , ikincisi


31/223

31

olmaz.

Ş e r i a t

halveti,

bütün

a y ı p

s a y ı l a n

fiillerden ve

m e ş u m sözlerden, b a ş k a n o k s a n l ı k

ve

günahlardan

ta·

mamiyle

tövbe

etmek

e s a s ı n a

d a y a n ı r ; böyle olmazsa,

tarikata g i r m i ş olsa da halvetine l a y ı k

olamaz.

Bunun

gibi

oruç

da, bütün

uzuv ve duygu o r g a n l a r ı n ı n , ş e r a n

yasak edilen

v.b.

ş e y l e r d e n k o r u n m a s ı suretiyle olma-

l ı d ı r .

Tarikat

halveti h a k k ı n d a

eski büyük m u t a s a v v ı f -

l a r ı n =

İ l a h i y a t l a

u ğ r a ş a n l a r ,

sofiler)

b i r t a k ı m

g ö r ü ş l e -

ri ve onlara

göre

k o n u l m u ş muhtelif erkan ve kaide-

ler *)

v a r d ı r .

Ahmed

Yesevi, her

b a k ı m d a n

T ü r k i s t a n ı ,

ç a ğ ı n ı n

emirlerini Buhara

dahil) e t k i l e d i ğ i için ondan

söz ettik. İ l e r i d e , yeri

g e l d i ğ i n d e

bu

etkinin

nerelere ve

kimlere

kadar u z a n d ı ğ ı n ı

da

g ö r e c e ğ i z .

*)

Cevahirü l·Ebrar

(S. 3 34) Halvet ve

Uzlet

ke-

limeleri eskiden beri tasavvuf ı s t ı l a h l a r ı n d a n -

d ı r .

Ve

a y n ı

anlamda

gibi

k u l l a n ı l ı r .

Halvetten

maksat, tenha bir yerde alemden uzak

durmak·

t ı r Uzlet, ehl-i safietin s ı f a t ı ;

halvet

vuslat ald·

metidir. Mürid için önce

kendi

cinsinden uzlet

( y a l n ı z l · k ) ve

sonunda

Üns-i Hak için ihtiyar-;

halvet

gerektir. Y a l n ı z

uzlet

isteyen kimse, h a l k ı n

ş e r r i n d e n

korunmak

için d e ğ i l ,

kendi

ş e r r i n d e n

h a l k ı

korumak için

bu

hareketi

i s t e d i ğ i f ikrinde

o l m a l ı d ı r . Zira, aksi, kibir ve gurura yol

açar.

Ebu

Bekr

Varrak

ecDünya

ve

ahiretin

h a y r ı n ı

hal·

vet ve k ı l l e t t e ( =

d a r l ı k t a ) , ş e r

ve

m a z a r r a t ı n ı

halk ile ihtilat ve kesrette buldum»

d e m i ş t i r . -Ri

sdle-i K u ş a y r i y e

Tercümesi,

S: 82-85- Tasavvuf

h a k k ı n d a k i telifleri büyük bir d e ğ e r ve önem ta

ş ı y a n

Ş a h d b ü d d i n

Suhraverdi, Avdrifü l-Madrif in-


32/223

32

Elde

e t t i ğ i m i z

bilgilere göre,

Emir

Külal,

y a ş a d ı ğ ı

ç a ğ ı n

dini o r t a m ı n d a kendi a d ı n ı

u n u t t u r m a m ı ş

arif

(=

g i t t i ğ i

yolu bilen) bir

z a t t ı r . Y a p t ı ğ ı m ı z a r a ş t ı r m a

da

ona ait herhangi bir esere r a s t l a m a d ı k . Muhakkak

ki, o da öteki

m u t a s a v v ı f l a r

gibi ömrünce nefs müca

delesi

y a p m ı ş

ve Hz. Peygamber in (S.A.)

v a z e t t i ğ i

ş e k i l

ve

anlamda

ibadeti

g e r ç e k l e ş t i r m i ş t i r .

Bu

günlük

geçi

mini

çömlekçilik

yaparak temin eden a s ı l

d m ı n

a h l a k ı

ile

ö ğ ü n d ü ğ ü

bir

müridi

v a r d ı r :

Seyyid

İ s a .

O,

Emir

Kü

lal e hem çömlekçilik i ş l e r i n e y a r d ı m c ı hem de din

yolunda hizmete

k 2 ş u y o r d u . A s l ı n d a

Emir Külat, Sey

yid İ s a n ı n ş e y h i idi. Sofilere göre, tarikat merhalelerin-

Fütuhü l-Erba inde halvetten ve

onun

Cldiib ve ş a r t -

l a r ı n d a n uzun uzun bahseder. Ona gi Jte halvetten

maksat b i r t a k ı m geriiib ve aciiibe k e ş f i y a t a

hit

olmak

d e ğ i l d i r .

N

s

(halk,

insanlar) ile

ihtililt

üzerine halveti

tercih

eden kimse zikr-i

iliihi den

b a ş k a tekmil zikirlerden, m u r i l d - ı ilahi den b a ş k a

tekmil

muradlardan ve katfe-i e s b a b ı mutillebe

den

uzak

o l m a l ı d ı r . Aksi takdirde halveti fitne ya-.

hut felakete m i b ı c e r olur. Bütün bu bilgilerden

a n l ı y o r u z

ki, i n s a n o ğ l u h e r ş e y d e n önce

kendini

düzeltecektir.

Temiz ve iyi

niyetli

o l a c a k t ı r .

Halk·

la olan i l i ş k i l e r i n e dikkat edecek söz ve davra

n ı ş l a r ı n ı disipline

alacak

terbiyenin

s ı n ı r l a r ı n ı

a ş ·

m a y a c a k t ı r . Yani

g ö s t e r i ş

yaparak ne

kendini

ve

ne de çevresini

k a n d ı r m a y a c a k t ı r .

Onun

için

İ s ·

lam da

yalan

söylemek

yoktur.

Ve

yalan

söyleyen

asla

İ s l a m d e ğ i l d i r . Zira,

bütün e ğ r i l i k l e r yalanla

b a ş l a m a k t a d ı r . İ s l a m ,

yalan söylemez.


33/223

33

F : 3

de

o l g u n l a ş a n

tarikata

yeni girenlere

y a r d ı m

eden

ve

yol gösteren k i ş i l e r e ş e y h denir. Hak yemek nedir bil-

meyen,

bir

günü öteki güne e ş tutmayan bu asil

Türk

yine B u h a r a l ı olan Seyyid İ s a y a evlat muamelesi

y a p ı -

yor. Bir baba

e v i a d ı n ı n a s ı l

sever ve ona

a s ı l

itina eder-

se, Emir Külal de a y n ı d a v r a n ı ş ı gösteriyordu. Nitekim

daha sonra ona el v e r d i ğ i n i = kendinden sonraki ş e y hi

seçmek) ö ğ r e n i y o r u z .

İ ş t e , bu

Seyyid

İ s a n ı n

Emir Sul-

tan

Hazretleri üzerindeki rolü büyüktür


34/223


35/223

OGUMU VE İ L K G E N Ç L İ G İ

Emir

Külal in 1368 de

bir

o ğ l u

oldu.

A d ı n ı ,

Ş e m s e d -

din

koydu. O Bursa ya gelinceye kadar hep bu

adla

ta-

n ı n m ı ş t ı r . Y a l n ı z a d ı n ı n b a ş ı n d a bir de Muhammed

v a r d ı

Y.anj,

Muhammed Ş e m s e d d i n . Muhammed,

ded

e-

sinin a d ı

idi.

Emir Külal zengin bir adam d e ğ i l d i

Bu

sebeple,

türlü s a v a ş l a r l a , y ğ m l d tahrip

edilen ve

ticari

ha-

y t ı altüst olan

Buhara da

geçinmek

çok zordu. Görü-

yoruz

ki, manevi

z e n g i n l i ğ i n

zirvesinde

bulunan

Külai

ailesi, maddi

s ı k ı n t ı l a r

içinde idi. Ve ş e h r i n

d ı ş

mahal-

leler indeki evlerinde

k ı t kanaat y a ş ı y o r l a r d ı .

Küçük

Ş e m s e d d i n i n ç o c u k l u ğ u çok garip g e ç m i ş t i r .

Zira, an-

nesini k a y b e t m i ş , baba

a k ı m ı ile büyürnek zorunda kal-

m ı ş t ı r Emir Külal ikinci defa e v l e n m e m i ş ,

s ı r f ç o c u ğ u

ile

m e ş g u l o l m u ş t u r . Emir S u l t a n ı n

ileride

g ö r e c e ğ i m i z

gibi a ğ z ı n d a n ç ı k a n her Gel baba m>>, Otur ba-

ba m»,

Söyle

baba m»

v.b. cümlesinde çocukluk ça-

ğ ı n ı n

etkilerini

bulmak

kabildir.

İ l k

gençlik

y ı l l a r ı n a

kadar, o ğ l u n a s a ğ l a m

bilgi

ve ahlak

vermeye

ç a l ı ş a n

Emir Külal

ona

her zaman

ş u n l a r ı

tekrarhyordu:

Peygamberi

babandan

da,

anandan da

fazla seve-

ceksin. Soyunla ö ğ ü n m e y e c e k s i n .

A ğ z ı n d a n

hiç

yalan

ç ı k m a y a c a k . Her günü son g ü n m ü ş

gibi

tamamlamaya

ç a l ı ş a c a k s ı n İ l i m ö ğ r e n e c e k

ve

asla ü ş e n m e y e c e k s i n


36/223

36

Ak

s a k a l l ı da

olsan

k ı h ç

çekmeyi

b ı r a k m a y a c a k s ı n .

Se

l a m s ı z hiç bir t o p l u l u ğ a

dahil

o l m a y a c a k s ı n . N i k a h s ı z

( k a d ı n l a ) o t u r m a y a c a k s ı n .

Hadisler

sana tefsir

olacak,

Hz.

Kur an da en

büyük yol göstericin. Hayat, her

y a n ı

ile

sana

medresedir. Bir yerde

h a y ı r

bulursan y e r l e ş .

Kötülükten

kaç.

Unutma

ki elinde

en büyük s i l a l ı m

Hz.

Allah a e t t i ğ i n dua

o l a c a k t ı r

... »

Emir

Külal

o ğ l u n u n

ş e y h l e r e

y a k ı ş ı r

bir

ş e k i l d e

ye

t i ş m e s i n i

i s t e d i ğ i n d e n

ona bütün bilgisi ile, görgüsü ile

muhatap

olmaya

ç a l ı ş m ı ş t ı r . Ş e r i a t

ne.

emrediyorsa,

a y n ı ş e k i l ve anlamda İ s l a m i bilgileri küçük Ş e m s e d d i n e

duyurmaya u ğ r a ş m ı ş t ı r . Emir Sultan da

ibretle

m ü ş a -

hade e t t i ğ i m i z

ve h a t ı r a s ı n a

s a y g ı

ile

e ğ i l d i ğ i m i z

o yük

sek ahlak, i ş t e böyle meyve v e r m i ş t i .

Küçük Ş e m s e d d i n i n

b a ş k a k a r d e ş i

olup

o l m a d ı ğ ı

belli

d e ğ i l d i r .

Zira, bu

hususta k a y ı t yoktur.

Kendisi

olgun y a ş l a r d a b a b a s ı n d a n

söz

ederken,

bil

hassa ondan a l d ı ğ ı bilgilerin temel bilgi o l d u ğ u n u be

lirtmekten

uzak k a l m a m ı ş t ı r .

Ş e r i a t emirlerini harfiyen yerine getirmeyi bütün

ömrünce ihmal etmeyen Emir Külal,

o ğ l u n u n

y e t i ş m e -

sine bu

kadar

titizlik

g ö s t e r d i ğ i

halde, ölümünden son

ra

kendi

manevi yerini

Muhammed Ş e m s e d d i n e

b ı r a k -

m a m ı ş t ı r

Daha önce

a ç ı k l a d ı ğ ı m ı z

gibi, o

yer

Seyyid

İ s a y a

k a l m ı ş t ı r .

Ve Seyyid

İ s a :

« Y a Ş e m s e d d i n , madem ki

Medine ye Hz. Peygamber in (S.A.)

b u l u n d u ğ u

yere gi

diyorsun. Ben de

sana

el veriyorum>> diyor. Yani, böy-


37/223

37

lece Seyyid

İ s a da Emir

S u l t a n ı

kendine

halife

s e ç m i ş

oluyor.

Bu

bir nezaket ve

babaca duygunun

ifadesidir.

B a z ı

m e n a k ı b

k i t a p l a r ı n d a Emir S u l t a n ı n daha

Buhara da iken bile

t a n ı n m ı ş

s e v i l m i ş

bir veli o l d u ğ u

k a y d ı v a r d ı r . Ş u halde, bu bir

b a k ı m a

Emir Külal in o ğ -

lunu n a s ı l y e t i ş t i r d i ğ i n i n

de i s p a t ı

oluyor.

İ l k

delikan

l ı l ı k ç a ğ ı n d a

böyle bir

g e l i ş m e gösteren

Muhammed

Ş e m s e d d i n elbette

ileri

y a ş l a r d a çok daha

sevilen, sa

y ı l a n ş a h s i y e t o l a c a k t ı r . Bugün

ilmen,

i n k a r ı

güç

ispat

t ı r

ki,

çocuklar

anne ve

babadan b a z ı

kabiliyetler

alarak

d o ğ m a k t a d ı r l a r .

K o c a s ı n ı seven

bir

k a d ı n ı n

ç o c u k l a r ı

asla

çirkin olmuyor. Ve bu çocuklar büyürlükleri za

man da hem kendilerine, hem de çevrelerine y a r a r l ı ol

m a s ı n ı

biliyorlar. Bunu ilim, sevgiye b a ğ l ı y o r . Dikkat

edilirse, sevgi ile büyüyen çocuklar,

hiç

bir zaman top

lum

içinde b a ş a r ı s ı z l ı k göstermiyorlar. Bu önemli prob

lemi,

A v u s t u r y a l ı

ünlü sinir

ve

ruh

hekimi,

a y n ı

zaman

da

Rüyalar

Bilimi a d l ı

k i t a b ı n

y a z a r ı

olan

Dr. Sigmund

Freud un y a k ı n

ç a l ı ş m a a r k a d a ş ı

Dr. Alfred Adler

(1870- 1937

· ç ö z m ü ş t ü r .

Günümüzde, a ğ ı z d a n ü ş m e y e n

a ş a ğ ı l ı k duygusu nu t e ş h i s eden doktor, i ş t e

bu Alfred

Adler dir. Diyor ki:

«-Çocuk

üzerinde

anne

ve

b a b a n ı n rolü büyüktür.

Ç o c u k l a r ı n ı n ilerde

iyi

insan o l d u k l a r ı n ı görmek

iste·

yenler,

o n l a r ı

asla

küçüklük komplekslerine

(

=

a ş a ğ ı l ı k

duygusuna)

terketmemelidirler. Ç o c u k l a r ı

hiç

bir

kilde b a s k ı a l t ı n d a

t u t m a m a l ı .

Mümkünse,

büyükler

kendilerini kontrol etmeli ve

onlara örnek o l m a l ı d ı r l a r . »

Emir S u l t a n ı

tetkik ederken, onun b a b a s ı t a r a f ı n -

dan n a s ı l s e v i l d i ğ i n i

ve yine.

ona n a s ı l önem v e r i l d i ğ i n i


38/223

38

görmekten uzak k a l m ı y o r u z . Böyle bir duruma, İ b r a

him

İ b n - i

Ethem Hz. lerinde

de r a s t l ı y o r u z .

B ı s t a m l ı

veli Bayezid de

de anne i h t i m a m ı örnek derecededir.

Bir

de ünlü Hazreti

Veys var.

Hani

o

otuziki d i ş i n i

Hz.

Muhammed

sevgisi

u ğ r u n a

k ı r ı p döken Yemen li

Veysel Karani. Daha k ı s a söyleyelim, i n s a n o ğ l u y e t i ş m e

ç a ğ ı n d a

sevgi o r t a m ı bularnazsa çevresinde,

asla

ve-

rimli

olamaz. Ailenin

çocuklara k a r ş ı

gösterdikleri sev-

gi ve ihtimam,

o n l a r ı h a y a t ı n

her yönüne, her z o r l u ğ u -

na

kuvvetli

k ı l m a k t a

gecikmiyor.

Emir Sultan Hazretlerinin ta Buhara dan k a l k ı p

Bursa ya gelmesi, (o

günün ş a r t l a r ı n d a

d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n -

de) pek kolay bir mesele d e ğ i l d i r . Ş u u söylemek isti-

yoruz ki, ondaki bu azim ve enerji Emir Külal den gel-

mektedir.

Emir

Sultan daha çocuk y a ş l a r d a

ş a h s i y e t i

g e l i ş m i ş örnek insanlardan biri olarak O s m a n l ı

Tari-

hine

g e ç m i ş t i r . Bunu

kendisi, o

arif k i ş i olan

d e ğ e r l i

b a b a s ı n a

borçluydu.

K ı t l ı k

ve

h a s t a l ı k l a r ı n

y a y g ı n

o l d u ğ u

bir s ı r a d a ,

bir

gün k a p ı l a r ı ç a l ı n d ı .

Eski

Türk adeti

g e r e ğ i n c e ev

k a p ı s ı n a gelenler (kim olursa olsun) uzun

süre

bekle-

tilmezler, hemen buyur edilirlerdi. Genç Muhammed

Ş e m s e d d i n de

öyle

y a p t ı . Y a p t ı

ama,

k a p ı önünde

du-

ran y a ş l ı

adam

içeri girmiyor, d e v a m l ı a ğ l ı y o r d u . O

zaman,

ş e y h Emir

Külal:

Y a ş l ı

adam, k a p ı d a

Emir

Külal in ellerine s a r ı l ı r : « A h ş e y h i m d e r ~ b a ğ ı m bah-

çem mahsul vermez oldu. Çoluk çocuk aç

k a l d ı k .

Dua-

l a r ı n ı

bekliyoruz.» Emir Külal:

Haydi ş i m d i

git.


39/223

39

Hak tan

bir ş e y gizli d e ğ i l d i r . » der. Baba ile o ğ u l göz

göze gelirler. Muhammed

Ş e m s e d d i n

bu

görevi üzerine

a l ı r . Ledun

s ı r r ı n ı n

y i ğ i d i , gün

b a t t ı k t a n

sonra,

sabah

gelen

y a ş l ı a d a m ı n b a h ~ e s i n e

gider. Ve

hiç hareketsiz,

sabah

n a r n a z ı n a

dek d u a s ı n ı yapar. A y n ı zamanda

bu

olay genç

Emir

S u l t a n ı n h a y a t ı n d a · v e r d i ğ i

ilk büyük

i m t i h a n d ı r . Ertesi

günü, bütün

Buhara da kulaktan

ku

l a ğ a viran

o l m u ş bahçenin

y e ş e r m e

hikayesi nakledilir.

Y a ş l ı adam g ö r d ü ğ ü n e

inanamaz.

Ş a ş ı r m a m a k

elde

mi?

Daha bir

sabah

önce neydi bahçenin

durumu? Bahçe

sahibi

de

i m a n l ı . O

da C e n a b - ı ~ a k k a dua

ediyor:

« Y a

rabbi,

diyor, bu ne s ı r d ı r .

Bu

ne hikmettir.

Ş ü k ü r l e r

olsun.»

Sonra

kelime-i

ş a h a d e t

getiriyor. İ ş t e , o zaman,

b a h ç e s i n h ı öteki ucunda,

Emir Kulal in genç

o ğ l u n u

görüyor.

Ona

d o ğ r u t e ş e k k ü r etmek

üzere

yürürken,

Muhammed Ş e m s e d d i n i n k a y b o l d u ğ u n u n

f a r k ı n a van-

yar.

u r d u ğ u

zaman,

yine görünüyor.

Ve

Muhammed

Ş e m s e d d i n y a ş l ı

adama

k o n u ş m a m a s ı n ı

i ş a r e t ediyor,

bir

daha görünmüyor.


40/223


41/223

BUHARA DAN Y R l L l Ş

H e r ş e y i n

d o ğ r u s u a s l ı neyse

onu yerine

getirmeyi

ödev bilen

Muhammed Ş e m s e d d i n

sevgili b a b a s ı n ı n ve-

f a t ı a n ı n d a

bir erkek

eviada

d ü ş e n i ş l e r i hiç eksiksiz

y a p m ı ş t ı .

Seyyid

İ s a

da

beraberdi

ş ü p h e s i z .

Ama,

onun

evlat olarak

daha

a y r ı ödevleri

v a r d ı .

lslamiyette her

esas

akla d a y a n ı r .

A k ı l

d ı ş ı

d a v r a n ı ş l a r a

kat i bir

kilde

yer vermeyen

İ s l a m

dini,

insan

psikolojisini bü-

tün olarak

ele

a l ı r İ s l a m i y e t t e A l l a h ı n emirlerini

yeri-

ne

getirmek ödevi,

y a l n ı z bir

ş a h s a

iki

ş a h s a

yahut

bir

s ı n ı f a verilmez. Yani,

imam s ı n ı f ı ,

müezzin

s ı n ı f ı ,

ölü

y ı k a y ı c ı s ı n ı f ı ,

mezar

k a z ı c ı

s ı n ı f ı v.b. diye

bir

n ı f yoktur. A s l ı n d a

İ s l a m

dini a y r ı l ı k l a r ı tasvip

eden

bir

din

d e ğ i l d i r . Daha d o ğ r u s u akli ölçü s ı n ı r ı n ı a ş m a z

İ s l a m i y e t .

Niçin, imam s ı n ı f ı veya müezzin s ı n ı f ı yok-

tur? Çünkü,

lslamda

her

erkek, imam

( önde gelen)

d ı r Her erkek

müezziri dir,

her erkek ölü y ı k a r .

Ve yine her erkek, mezar kazabilir.

Hayat

tek yönlü

d e ğ i l d i r . O halde, bu çok yönlü hayat k a r ş ı s ı n d a

k i ş i y i

(her

durumu ile) aktif hüviyette

görmek

isteyen İ s l a ·

miyet,

tam

a n l a m ı

ile

insan

psikolojisine

en uygun

din-

dir.

İ s l a m i y e t i n ,

dünya

i ş l e r i

d ı ş ı n d a

kabul edilmemesi

b u n d a n d ı r . Hayata

paralel

bir dindir.

Ve i ş t e bunun

için yalan yoktur İ s l a m i y e t t e . Yani, k a n d ı r m a c a oyun-

dan u z a k t ı r . Neyin k a n d ı r m a c a s ı diyeceksiniz?

A ç ı k l a y a l ı m , bir bir. Önemli

olan,

i n s a n ı n

kendisi-

dir. Ş u halde, k i ş i önce kendini yalandan, d o l a y ı s i y l e


42/223

42

k a n d ı r m a d a n

uzak

t u t m a s ı n ı

becerecektir.

Bu da

haki-

kate dönmekle

kabildir. «Hakikat»

de

a k ı l l a

bulunur.

Hepsi birbirine zincirleme

b a ğ l ı d ı r . Nedir

en

büyük

ha-

kikat? Bunun c e v a b ı tek k e l i n : ı e

ile

A l l a h t ı r . Fakat,

insan

vücudu

için söylenirse

bu,

o zaman sonuçta

ölüm

h a k i k a t ı

ile

k a r ş ı t a ş ı l a c a ğ ı

ortaya ç ı k a r . İ n s a n d o ğ d u

ise,

kesin

olarak

sonunda ölümle k a r ş ı l a ş a c a k t ı r . Peki,

niçin böyle bir

hakikati görmemezlikten

gelebiliriz?

İ ş t e İ s l a m i y e t ,

bunu

her i n s a n ı n

bilmesi

g e r e k t i ğ i n i

va -

zediyor. Muhammed Ş e m s e d d i n i n b a b a s ı Emir

Kulal

de a y n ı n ı y a p m ı ş t ı . Ş i m d i o ğ l u

da o ödevi

yerine

getir-

mekten

geri k a l m a y a c a k t ı . Seyyid İ s a ile beraber y ı k a -

d ı l a r , beraber kefenlediler, beraber h a s ı r a s a r d ı l a r . Ta-

but, bir

kaide

d e ğ i l d i r .

Her

an, her yerde

tahta bulun-

maz ki...

A s l ı n d a tabutla

cenaze

k a l d ı r m a k

adeti son-

radan ç ı k m ı ş t ı r .

İ l k önceler hurma

y a p r a ğ ı n d a n

y a p ı l -

m ı ş

h a s ı r l a r k u l l a n ı l ı r d ı . Zira, Arabistan da

m ş

or-

m a n l a r ı

yoktur. Bilmem

anlatabiliyor muyuz

bu

özel-

l i ğ i

İ s l a m i y e t her ş a r t t a

rahat

tatbik

edilebilen,

i n k a r ı

güç

yüksek bir

dindir.

Hayata

uygun,

e ş s i z bir

din.

Emir

K f ı l a l i n

cenaze

n a m a z ı n ı

seyyid

İ s a k ı l d ı n y o r .

Muhammed Ş e m s e d d i n sevgili b a b a s ı n ı n ölümün-

den sonra (kendi ifadesine göre) bir gece rüya

görür.

Rüyada Medine ye gitmesi ve soyu (

=

ceddi) Hz. Pey-

gamber

(S.A.) ziyaret

etmesi

i ş a r e t

edilir.

Y a p ı

itiba-

riyle

k a l a b a l ı ğ ı

sevmeyen, y a l n ı z ve sakin y a ş a m a y ı ar-

zu

eden Muhammed Ş e m s e d d i n i n bir süre k a r a r s ı z

kal-

d ı ğ ı n ı

görüyoruz. Belki

de bu rüya,

o

k a r a r s ı z l ı ğ ı n

so-

nucu oluyor

ki,

·kendi

kendine

ömrünün sonuna dek

Medine de

k a l m a y ı

ve

sonra

Hz. Peygamber in

kabri


43/223

43

y a k ı n l a r ı n d a

bir

yere

gömülmeyi

d ü ş ü n ü r . İ ş t e

bu

dü

ş ü n c e ile

Buhara dan

Hacc için kalkan (yol çok

uzun

o l d u ğ u n d a n

ticari maksat da t a ş ı y a n

bir

kervana k a t ı -

l ı r . O s ı r a l a r d a ondokuz,

yirmi

y a ş l a r ı n d a olsa gerektir.

Zira,

k ı r k küsur

y ı l

Bursa da

hayat

s ü r m ü ş t ü r .

Demek

ki, Muhammed Ş e m s e d d i n , tam d e l i k a n l ı

ç a ğ ı n d a

d o ğ -

d u ğ u t o p r a k l a r ı t e r k e t m i ş

oluyor. Mekke yolu İ r a n d a n

geçiyordu. Öyle tehlikeli bir seyahatti

ki

bu, soygun ve

ölüm

her

an beklenebilirdi. Hele Arap

Y a r ı m a d a s ı n ı n

İ r a n a v e r d i ğ i

geçit

bölgesinden

Mekke ye gitmek, sa

v a ş a

girmek

gibi bir

ş e y d i .

Zira, kurak, verimsiz topraklar

üzerinde y a y ı l m ı ş

olan kabileler b a ş ı n a buyruk y a ş ı y o r l a r d ı . Ve f ı r s a t

b u l d u k l a r ı an

can a l m a y ı

adet haline g e t i r m i ş l e r d i . Ted

bir, bir İ s l a m ı n s i l a h ı s a y ı l ı ı ; . Yani k ı h ç , silah, b ı ç a k ,

kama,

herhangi

bir alet

(ok gibi) t a ş ı m a k , gerekli d e ğ i l -

dir.

Kat i

olarak tabanca ile gezmek bir tedbir s a y ı l -

maz

İ s l a m i y e t t e .

İ s l a m ı n

tedbiri,

terbiyesi

f zi let i -

tecrübesidir. Daha

k ı s a

ifade edersek,

tek

kelime

ile

a h l a k t ı r diyebiliriz. İ ş t e Buhara dan kalkan kervanda

böyle

bir tedbirle

yola ç ı k a n d e l i k a n l ı , Muhammed Ş e m -

seddin di.

E ğ e r ,

o, bu r ü y a y ı görmeseydi, Buhara dan

hiç bir

zaman

a y r ı l m a y a c a k t ı . Zira, İ s l a m i y e t t e yer de

ğ i ş t i r m e k ş u üç sebebe d a y a n ı r :

1 - Namus korumak

e n d i ş e s i

2 - Helal

kazanmak

yolu,

İ l i m .

E ğ e r

bir

İ s l a m , b u l u n d u ğ u

yerde

namusunu ko

r u y a m ı y o r s a

veya

k o r u y a m a y a c a ğ ı n a

i n a n d ı ise, hak

k ı n ı helal

yoldan

( A l l a h ı n e m r e t t i ğ i

ş e k i l

ve anlamda)


44/223

44

elde edemiyorsa,

a r a d ı ğ ı ilmi b u l a m ı y o r s a

o yeri ter-

kedebilir.

Bunun

d ı ş ı n d a , bir İ s l a m

b u l u n d u ğ u

yeri ter-

kedemez. Efendim,

ben tol kazanmak

için {iki

y ı l d a

bir apartman

y a p t ı r m a k

gibi) elbette büyük

ş e h i r e

gi·

derim. Bunda fena bir ş e y yok ki. Belki

d o ğ r u d u r

bu

d ü ş ü n c e ,

o

k i ş i y e göre

ama,

İ s l a m d a

«bol

kazanmak

d ü ş ü n c e s i » dünyaya fazla

r a ğ b e t

olarak kabul edilir;

Oysa, kul, yani

insan

dünya ya

d e ğ i l ,

Hz. Allah a

tapar.

Allah a tapan bir kul ise,

t a p t ı ğ ı n ı n emirlerini

yerine g -

tirir. Bu emirlerde k i ş i n i n y a l n ı z kendini d ü ş ü n m e s i

yolu

d e ğ i l , öteki k u l l a r ı n h a k l a r ı n ı n da

gözönüne

a l ı n -

ma meselesi,

hakikati v a r d ı r . Ş u

halde,

Muhammed

Ş e m s e d d i n

i l a ~ i

bir

emir

olarak

telakki

e t t i ğ i rüya i ş a ·

reti üzerine B u h a r a y ı

terkediyor.

O nun

Mekke yolu

boyunca, gayet

g o s t e r i ş s i z

bir

k ı h k

içinde

seyahat

etti·

k a y d ı n a rasthyoruz. Bu

sebeple

kimsenin

gözüne

ç a r p m a m ı ş t ı .

A y n ı

tutumu, büyük

Türk Filozofu Fa-

rabi de de görüyoruz. Hem öyle c a n l ı bir ş e k i l d e belli

oluyor

ki, « a ğ d a d Tarihi»

Farabi den tek

kelime söz

etmiyor. Oysa, o tarihin y a z ı l d ı ğ ı

devirde

Farabi B a ğ -

dad da ve sözünü dinleten bir

ş a h s i y e t .

Demek ki,

g ö s t e r i ş t e n h o ş l a n m a y a n y a p ı s ı bunda büyük rol

oyna-

m ı ş t ı r .

Bütün b u n l a r ı söylemekteki k a s t ı m ı z , d o ğ r u d a n

d o ğ r u y a Muhammed Ş e m s e d d i n i n kendini belli

etmek

istememesinden d o l a y ı d ı r .

Zira, seyyidler,

b a ş l a r ı n d a

y e ş i l s a r ı k l a d o l a ş ı r l a r d ı . V e l h a s ı l

daha

bir b a ş k a

gö


45/223


46/223

46

ile bir

emir Melek

Ahmed

P a ş a huzuruna gelip

i frat

üzre bir feryat ve figan edip: : Ceddim

ruhu için bu ev benim aba ve dedelerimden kal

m ı ş t ı r diye ceddine yemin edip vakfullah hclneyi

«Mülk mevrusumdur» diye

f e r y a d ı ile

d i v a n ı ka

p a t t ı . G ı n a i Efendi Eydür: Adam, siz

yeni

emir o l m u ş benzensiz. Zira, tezvir davaya y a p ı ş -

t ı n , dedikte hemen: Behey efendi

Sultan

-

man

k i ş i

Hotin

seferine

buradan

geçerken naki

b ü l e ' ş r a f Gultimi Efendi den üçyüz kile arpa

verip

emir

k a p ı s ı n a

ç ı k ı p onbir

k i ş i

ş e c e r e

a l d ı k .

Onbir

k i ş i d e n yedi k i ş i k a l d ı k .

Hani

benim eski emir?

deyince

p a ş a : Ya

öbür emir

y o l d a ş l a r ı n

kande

dir?

A n l a r ı kande

b u l a l ı m ?

dedikte İ ş t e

bunlar

d ı r , diye b e ş k i ş i gösterip b e ş i n i dahi ve kendü

yü

asla

söyletmeyüp

hapsedip ve hclnelerin

b a s ı p

ş e c e r e l e r i n

getirip b a ş l a r ı n d a n d e s t a r l a r ı n a l ı p ,

ahali-i vilayetten ahvalleri sual oldukta. i k r a r l a r ı

üzre müteseyyidlikleri ispat olunup

y e d i ş e r

y ı l l ı k

tektilif-i

ö r f i ı 1 e y i

vermek

üzere

a k r a b a y ı mütealli

k a t l a r ı y l a

k ı r k y e d i

nefer kimse hükmolunup izn-i

ş e r i y e d e s l a r ı a l ı n ı p sicill-i ş e r - i mübine reaya

kaydolundular. Bu güne müteseyyidi çok ş e h r - i

Ş u m n u ' d u r ,

Hüdti islah

ede.

-Seyahatntime,

IV,

309. 310


47/223

MEKKE MEDiNE Ş E H İ R L E R İ

Yeryüzünün

en büyük dini olan İ s l a m

dininin

ilk

ç ı k t ı ğ ı ş e h i r ,

Mekke dir.

Bu

ş e h r i n

daha

önceki

a d ı :

Bekke dir. Arap

Y a r ı m a d a s ı n d a ,

Hicaz da,

K ı z ı l d e n i z

k ı y ı s ı n d a n 1 km.

kadar

u z a k l ı k t a

ve deniz seviyesin

den 36 m. yüksekte k u r u l m u ş bir ş e h i r d i r . Uzunlama

s ı n a , hilal biçiminde olan ş e h i r , sarp ve ç ı p l a k iki s ı r a

tepeler r a s ı n d a s ı k ı ş ı p k a l m ı ş gibidir. Hz.

Peygamberin

burada

o ğ m u ş

o l m a s ı ve

kutsal

ziyaret yeri

olan

Kabe

nin b u l u n m a s ı sebebiyle m ü s l ü m a n l a r ı n en büyük dini

merkezidir. Mekke-i Mükerreme a d ı ile

a n ı l ı r .

Her

y ı l

hacc

mevsiminde

bütün

müslüman ülkelerinden

s a y ı s ı

m i l y o n l a r ı

a ş a n mü min

~ u r a s ı n ı ziyaret etmektedir.

Bu sebeple dini ve iktisadi

h a y a t ı n merkezidir

a y n ı za

manda.

Eski

kervan

yolunun

k a v ş a ğ ı n d a olan Mekke

vadisinde, eskiden

y o ğ u n

bir

hareket

ve ticaret h a y a t ı

o l d u ğ u n u görüyoruz. 1517 de M ı s ı r ı n Yavuz Sultan Se

lim t a r a f ı n d a n

a l ı n m a s ı

üzerine, Mekk.e O s m a n l ı İ m

p a r a t o r l u ğ u himayesi a l t ı n a girdi.

K u r a n - ı

Kerfm süreleri

iki

büyük

k ı s m a

a y r ı l ı r .

İ l k

k ı s m ı Mekke dedir. Oniki y ı l b e ş ay, onüç

günlük

bir

z a m a n ı

Şinasi Çoruh - emir sultan.pdf

Documents